modele i formuła

TENDENCJA FORMULISTYCZNA1Termin jest własnością Zbigniewa Bieńkowskiego. To on, omawiając pokłosie ŁódzkiejWiosny Poetów 1963, użył go po raz pierwszy. „Młodzi poeci – pisał wówczas – jako gdybyzaniechali zmagania się ze światem. Nie przedmiot ich interesuje, ale jego wyznacznikpojęciowy, nie świat – ale jego formuła. Jest to tendencja – wydaje mi się – wysuszająca. [...]Co jest źródłem tych tendencji, nietrudno odgadnąć. Wpływ, surowy wpływ poezjianglosaskiej. Istnieje współcześnie zafascynowanie Eliotem. [...] Poezja jako zjawiskokulturowe, jako suma aluzji i formuł ogólnych – oto ideał świecący najmłodszym” 55 . Wrecenzji tego zbiorku Arnold Słucki dodał, że drukujący tu poeci „reprezentują wspólniewyłaniający się nurt formulistyczny [...] Łączący zewnętrzną oschłość z podskórnym idomyślnym moralitetem. Młodzi poeci, w przeciwieństwie do klasycznych debiutów, od razupragną dać się poznać jako gardzący efektami myśliciele. Ich kolebką jest abstrakcja” 56 .2Gdy startowali poprzednicy, debiutanci z połowy lat pięćdziesiątych, zakres możliwych doprzyjęcia tradycji ograniczał się do kilku nazwisk. Przez krótki czas wydawało się, żezwycięży – przyjęty z dużymi modyfikacjami – wzorzec Przybosiowski. Popularny był także– choć używany do innych celów, w których się zazwyczaj nie sprawdzał „nagi” wierszRóżewicza. Poezja tamtych lat była buntem przeciw rzeczywistości zastanej. Po krachu ideijedynym pewnikiem okazały się przedmioty. Gdyby zastosować tu terminologięśredniowiecznego sporu o uniwersalia, ci poeci byliby nominalistami. Ale „wieszak”Białoszewskiego, „śledź” Grochowiaka, „kartofel” Brylla – nie były tylko rzeczami, byłytakże upostaciowaną ideą konkretu. Sprawdzalności. Empirii. Były czymś, na czym możnasię oprzeć, jedynym stałym punktem w chaosie.Ale bunt nie może być permanentny. Jedynie Bursa był w swej postawie konsekwentny dokońca. Poezja Białoszewskiego jest w istocie zgodą, stoicką zgodą na świat taki, jaki jest. UCzycza katastroficzna wizja świata zatomizowała rzeczywistość na szereg niespójnychelementów. Jest to świat na moment przed zagładą. Jeśli poezja lat po 1956 byłazachłyśnięciem się rzeczywistością, jej p r z e ż y w a n i e m, co w rezultacie – w częścirealizacji – doprowadziło do histerii lęków atomowych, przerażenia możliwością zagłady,poczucia zagrożenia, to po 1960 roku pojawiła się tendencja do jej zracjonalizowania.„Formuła kulturowa – pisze cytowany już Bieńkowski – ma być obroną przeciw nadużyciomwyobraźni” 57 . Nie tylko, także środkiem intelektualnego opanowania, a przynajmniejpoznania rzeczywistości, zaprzeczeniem chaosu. Po dezintegracji musiała nastąpić integracja.Charakterystyczne będzie tu wyznanie Jerzyny: „Żyjemy w świecie, który żąda od nas dużej.odpowiedzialności, budowy, a nie niszczenia, nowych konstrukcji myślowych, a nie55 Zbigniew Bieńkowski, Posłowie [w:] Łódzka Wiosna Poetów 1963, Warszawa 1884, s. 104.56 Arnold Słucki, Młodzi formulisci, „Współczesność”, 1964, nr 13, s. 10.57 Z. B i e ń k o w s k i, Posłowie, s. 104.27