modele i formuła

Ale ten „refleks w świadomości” jest o tyle istotny, że sam implikuje określone zjawiska,należące zarówno do sfery literatury, jak i życia literackiego. Bez wprowadzenia kategorii„pokolenia” (rozumianego jako związek antynomicznych „jedności pokoleniowych”) są onew dużym stopniu niewytłumaczalne, bądź interpretowane niewłaściwie. Co bowiem jest tunajbardziej fascynujące, to to, co dałoby się określić jako taktyka pokolenia wstępującego. Ztym wszakże, że (sięgając po przykład jednej z charakterystycznych kampanii) należyrozróżnić, co w tych pokoleniowych polemikach jest atakiem zastępczym (casusIłłakowiczówna), sporem międzypokoleniowym (casus Bryll) i polemikami międzyposzczególnymi grupami tego samego pokolenia (casus Mocarski). Ten pierwszy impetpokoleniowy, Sturm- und Drang-Periode, posiada kilka cech wyróżniających,podporządkowanych celowi nadrzędnemu: zwycięstwu. „W tej walce – pisze Wyka – niechodzi o słuszność, lecz o zwycięstwo za wszelką cenę” (s. 297). Także za cenę mistyfikacji.Stąd charakterystyczny wybór obiektów ataku: uderza się na to, co w generacjipoprzedzającej jest najmniej wartościowe, w zjawiska schyłkowe (znamiennym przykłademtakiego właśnie ataku były słynne Chamuły poezji Przybosia), albowiem, by zacytowaćKummera, „rewolucyjnym” hufcom i młodym generałom potrzebne są szybkie i lekkiezwycięstwa”. Ale „czas sporu mija szybko. Nadchodzi okres dojrzałości pokolenia,realizowany przez przodownicze talenty młodych. Zanika przeciwieństwo między starym amłodym pokoleniem, wydaje się, jak gdyby tylko jedna generacja istniała” (Kummer). „Czassławy i wpływu nadchodzi, gdy właściwe siły pokolenia już słabną. Pojawiać się zaczynajątalenty zależne, naśladownicze, powtarzające formy wywalczone przez pokolenie. Dołączająsię pisarze wyzyskujący koniunkturę (die Industrietalenten), lata biegną, coraz więcej wpokoleniu naśladownictw, tak że generacja, która zapadła na chorobę powtórek, dojrzała doustąpienia miejsca generacji następnej. I spór, i rozwój poczynają się toczyć na nowo” (s.297).Jest to konstrukcja modelowa. Już jednak np. taktyka pokolenia Orientacji jest na tyleróżna, że właśnie to pozwala np. J. Maciejewskiemu (op. cit. s. 169–170) traktować je jakojedną z grup pokolenia „Współczesności”. Czynnikiem zaciemniającym jest tu podobieństwosporów między poszczególnymi grupami tworzącymi to samo pokolenie (np. futuryści contra„Skamander”), a sporów międzypokoleniowych, ich wzajemne nakładanie się (np. futuryścicontra „Skamander” i futuryści contra Młoda Polska). Pokolenie i jego taktyka (także modeltworzonej literatury) winno być bowiem rozpatrywane w wielorakich uwikłaniach zkategoriami ponadgeneracyjnymi (np. określona tendencja literacka) i z kategoriamiwewnątrzgeneracyjnymi (np. programy określonych grup poetyckich). Dobrego przykładudostarczy tu ewolucja poezji lingwistycznej od Bieńkowskiego (generacja żagarystów i„kręgu czechowiczowskiego”), poprzez twórczość Białoszewskiego i Karpowicza (pokoleniewojenne), Balcerzana (pokolenie „Współczesności”), po debiutantów drugiej połowy latsześćdziesiątych. Możemy tu analizować przemiany modelu (diachronia), ale takżezbieżności między twórczością poszczególnych poetów tej samej generacji, należących doróżnych „szkół” poetyckich (synchronia), np. pokrewieństwa wizji świata zawartej wwierszach tak pozornie różnych poetów, jak Różewicz, Białoszewski i Czachorowski.Kategoria pokolenia jest tu czynnikiem tłumaczącym ewolucje konkretnego modelu poezji,zmienia się on wraz z tym, jak staje się wyrazem odmiennych doświadczeń historycznych.6