modele i formuła

W KRĘGU ORIENTACJIJEDNA Z PRZYGÓD POKOLENIA(O poezji Janusza Żernickiego)1„Bardzo lubię wiersze Janusza Żernickiego – pisze Janusz Sławiński – nie mógłbymjednak z czystym sumieniem powiedzieć, że rozumiem je całkowicie, że potrafię je w pełnizidentyfikować na tle rozumianych przeze mnie, w mniejszym lub większym stopniu,zwyczajów mowy poetyckiej. [...] Janusz Żernicki należy do tych poetów najmłodszejgeneracji, którzy postawili sobie za cel stworzenie nowego zwyczaju: wymagają odczytelnika nie tylko tego, by rozumiał ich wypowiedzi, wymagają również, by swojeniezrozumienie uznał za wartość. [...] Można by wręcz powiedzieć, że ich wiersze sąnastawione głównie na organizowanie owego niezrozumienia czytelnika” 110 . Przytoczone tuzdania określają dobrze sposób reakcji na poezję Żernickiego w momencie debiutu.Sławiński, jak się zdaje, odczytał te wiersze w podwójnym kontekście – w kontekście lirykiawangardowej i poezji pokolenia „Współczesności”. Ani w jednym, ani w drugim modeluwiersze te nie mieściły się bez reszty. Najbliższe były modelowi wypracowanemu przez IIAwangardę; „[...] świat «opowiadany» w utworach Żernickiego pozostaje [...] w stanie r o zp r y s k u. Panujące w nim ciśnienie dezintegruje wizję, prowadzi do kataklizmu. [...] Jegoświatem poetyckim rządzi jednocześnie bezprawie kataklizmu i prawo artystycznego ładuujarzmającego ów kataklizm. [...] W tym zafascynowaniu rozpryskiem i w równoczesnymdążeniu do uchwycenia go w jakieś ramy, w dążeniu do narzucenia mu jakiegoś porządkumoralnego i artystycznego jest niemały udział tego, co się określa mianem p o s t a w y k a ta s t r o f i c z n e j” 111 . Zdefiniowane przez Sławińskiego wyznaczniki tej poezji(„hymniczność i inwokacyjność wypowiedzi”, „«wieszcza» tonacja i gestykulacja«prorocza», której równoważnikiem jest patos i retoryczność stylu”, stylizacje) mieszczą sięw stylu II Awangardy, w stylu – powiedzmy – Tropiciela Rymkiewicza.Zauważmy jednak: po określeniu „niezrozumiałości” tej poezji Sławiński wtłacza ją whistorycznoliteracki schemat. Można by powiedzieć, że schematyzuje jej opis; uwzględnia tetylko elementy, które dadzą się odnaleźć poza jej obszarem. Jest bowiem faktem, żewszystkie opisane przez krytyka cechy odnajdziemy w tej poezji; byłoby jednak nieprawdą,gdybyśmy powiedzieli, że jest to opis kompletny. Definicja „świat w rozprysku” odnosi się wopisie Sławińskiego tyleż do rzeczywistości przedstawionej, co sposobu jej kształtowania,tego, że „znaczenia słów nie mają tu jak gdyby czasu się ukonstytuować [...]. Tłoczą się iwypychają wzajem. Ledwo zdołamy uchwycić cień jednego, jakiś jego fragment czy aluzję –już pojawia się następne, apodyktycznie unieważnia tropy sensu, na które dopiero coweszliśmy, ale samo też nie może zapanować, nim zdąży się skrystalizować – spotyka je los110 Janusz S ł a w i ń s k i, O utworach Janusza Żernickiego, „Widzenia”, 1961, [nr 3], s. 5–6.111 J. S ł a w i ń s k i, O utworach Janusza Żernickiego, s. 6.49