ud#18 (25633)

¹ 18 (25633)
18 2018-òž àð 7-òž þæòîëýçü СЮ СЮРЕС
www.udmdunne.ru
МУВЫР
Бусы шорын ӝужаз корка
242
Александр Корепанов сюен ӵошкатэм гуртэз выльысь улӟытӥз
Åëåíà ÑÀÐÀÌÀÒÎÂÀ
Ýãðà ¸ðîñûñü Ìóâûð
ãóðò êàðòàîñ âûëûñü
Ÿóøåìûí íè âàë. 2009-
òž àðûí àâãóñòý 647 íîìåðî
ïîñòàíîâëåíèåí
Ðîññèûñü Ïðàâèòåëüñòâî
ñîëýñü ñòàòóññý áåðûêòûíû
þðòòžç. Òóííý
12 êîðêàí 30 óëžñåç.
Âàíüìûç ñî óäìóðò
âîðãîðîíëû Àëåêñàíäð
Êîðåïàíîâëû ëóûñà.
Улонэз быдтӥз
коллективизация
Ìóâûð èíòûÿñüêåìûí
Ëîçî øóð êîòûðå. 1859-òž
àðûñü äîêóìåíòú¸ñûí ïóñúåìûí,
Ìóâûð ïî÷èíêà Âÿòêà
ãóáåðíèûñü Ãëàçîâ óåçäý
ïûðå øóûñà. Ñîêó òàòûí 15
óëžñåç âûëýì. 1891-òž àðûí
49 ìóðò ïóñúåìûí íè. Íîø
1924-òž àðûí ëûäúÿñüêèç
109 àäÿìè.
Ìóâûðëýí âàí¸-áóðî óëîíýçëû
ïóì ïîíûíû êóòñêèç
1920-òž àðú¸ñûñü êîëëåêòèâèçàöèÿ.
Âûò òûðîíýç
áóäýòžçû, óçûðãåñ óëžñü êðåñòüÿíú¸ñëýí
âàíüáóðçûëû
ñèíìàñüêèñü¸ñ øåäèçû. Íîø
òàòûí, ûøûã èíòûûí, ñîîñ
òðîñ êóçÿ âàë. Êûëñÿðûñü,
Ëóêúÿí Òóïèöûí âîçüûëžç
ïåêàðíÿ, òàòûí ïûæåì íÿíåç
êќíÿ-êќíÿ ãóðòý âќëìûòúÿçû.
Îãçý áќðñüû îãçý êóëàê êàðûñà,
êðåñòüÿíú¸ñòû ãóðòûñü
ïîòòžçû íî Ñèáèðü ïàëà êåëÿçû.
Þðòúåð áåðâûëàçû
ïóäî ïûðòžçû, ïàðñü, ûæ
âîðäîíúÿ ôåðìàîñ óñüòžçû.
Íûëïèîññû òóííý óëî Îìñêûí,
Àìåðèêàûí, Ãåðìàíèûí.
Ãóðòñýñ àäœûíû äûðûí-äûðûí
âóûëî, ñèíâóàñüêî,
øóý òàòûí áûäýñ äàóðçý
óëýì, äûøåòžñüûí óæàì Òàìàðà
Ñòðåëêîâà.
Ìóâûðåç òóñ-òàñ êàðûíû
êóòñêåìçû èê ãóðòîîñëû éûðçýñ
šóòûíû ќç ñ¸òû íè. Êîëõîçûí
óæàñü¸ñëýí íî ïóìåí
ìûëêûäçû ïóêñüûíû ќäúÿç.
Êîëõîçýç àðòûñü Âîðîøèëîâ
íèìî êîëõîçýí îãàçåÿçû.
1957-òž àðûí êîòüêóä ñêàëëýñü
1 ñþðñ 787 ëèòð éќë êûñêèçû,
ïëàíëýñü ñî 157 ëèòðëû
óíîãåñ âàë. Íî ñî äûðå
èê áóñûîñ ïàøìûíû êóòñêèçû,
óðîæàé óñüûíû ќäúÿç: 7
öåíòíåð èíòûå, þ-íÿíü 6,2
öåíòíåð ñÿíà ќç ëþêàñüêû.
Åòží êèäûñ, 2,5 öåíòíåð èíòûå,
áè÷àçû 1,7. Îçüû êîëõîç
ãîñóäàðñòâî àçüûí áàäœûì
ïóíýìå êûëèç. Ïóäî ñþäûíû
íî ëóîíëûêåç áûðèç. Îòžÿç
Ìóâûðûñü ãèäú¸ñòû ïóìåí
âîêñ¸ ïûòñàçû, ãóðòýç íåïåðñïåêòèâíîé
ëûäúÿçû. Óæ áûðèç.
Àäÿìèîñ Çóðàå âûæûíû
ќäúÿçû.
Òóñïóêòžç Åëåíà ÑÀÐÀÌÀÒÎÂÀ
Страус бордысен
скалозь
- 1982-òž àðûí, àðìèûñü
áåðòûñà, ãóðòìå âîêñ¸ ќé òîäìà,
- âåðà Àëåêñàíäð Êîðåïàíîâ.
- 3 àð ñîëýñü àçüëî ãèíý,
Ìóâûðûñü êîøêûêóì, òàòûí
25 êîðêà ñûëžç! Ó÷êèñüêî
íî: îäžã ñàä íî, îäžã þðò
íî êåëüòýìûí ќâќë - âàíüìûç
òðàêòîðåí ë¸ãàìûí,
òàò÷û áåðûòñêåìçû ìåäàç
ïîòû íè øóûñà êàäü. Àçüâûë
ë¸ãåì ñþðåñú¸ñìå óò÷àñà,
Ëîçî äóðå âàñüêè. ßðäóðå
ïóêñè íî çàð-çàð áќðäžñüêî.
Êûçüû òàçüû ëóîç ñî? Êûòûí
êå íî óëîíî øóûñà, Çóðàå
èíòûÿñüêè. Íî Ìóâûð
ñÿðûñü ìàëïàí óëûíû ќç
ñ¸òû íè. Àíàëòýì áóñû øîðû
ïóêòžñüêûíû êóòñêè. Åãèò
äûðúÿ øóã-ñåêûòú¸ñëýñü
êûøêàí ќé âàë, ëýñÿ. Àðòý
ïèëîðàìà óñüòž, ìàòåðèàë
Á.
À. Êîðåïàíîâ Ìàêàð âíóêåíûç
÷àñîâíÿ àçüûí.
äàñÿí, ñðóáú¸ñ âóçàí áîðäû
áàñüòžñüêè.
Ãóðò ñÿðûñü ìåä êûëîçû,
ñî ñÿðûñü òîäàçû ìåä âà-
¸çû øóûñà, Àëåêñàíäð Ãåííàäüåâè÷
ãóðòý 50 ñòðàóñ
âàéèç íî ñîîñòû áóäýòûíû
ôåðìà óñüòžç. Òàïàëú¸ñëû
âîêñ¸ òîäìîòýì òûëîáóðäîåç
ó÷êûíû ñîêó áûäýñ ðåñïóáëèêàûñü
âóûëžçû.
- Øîðàì ñåðåêúÿñà
ó÷êûëžñåç íî âàë, - øóý âîðãîðîí.
- Êóä-îãåç ìåŸàê þàëëÿç:
ìàëû òà âàíüìûç òûíûä
êóëý? Íþëýñýí âûðûíû,
ñî âûëûí ïàéäà
ïîòòûíû êóòñêåìåëû íî
éûðêóðúÿñüêûëžçû. Ќç âàëàëëÿëý,
ãóðòýç óëœûòýìå,
êàëûêëû óæ ñ¸òýìå ïîòý øóûñà.
Íîø êûçüû íþëýñýí óä
âûðû? Ãèäú¸ñ ïóêòîíî, ãóðòý
êûñòžñüêèñü àäÿìèîñëû þðò
ïóêòûíû þðòòîíî. Òóííý òàòûñü
âàíü êîðêàîñ, ìîí þðòòýìåí,
šóæàìûí. Òà ìóçúåìåç
ïåñÿòàå ãûðèç-êèçèç óê.
Êûçüû ñîå àíàëòûíû ñ¸òîì?
Òà íóíàëîçü îäžã êîïåéêà
íî ãîñóäàðñòâîëýñü ќì êóðå.
Âó áàøíÿ àñüìåîñ ïóêòžìû,
Òà íóíàëîçü îäžã êîïåéêà íî ãîñóäàðñòâîëýñü
ќì êóðå. Âó áàøíÿ
àñüìåîñ ïóêòžìû, òðàññà äóðûñåí ãóðòý
íóèñü ñþðåñýç ÷èñòî àñüìåîñ ëýñüòžìû.
Òûë ãèíý íî ãóðòý àñüìåîñ êûñêèìû.
òðàññà äóðûñåí ãóðòý íóèñü
ñþðåñýç ÷èñòî àñüìåîñ
šóòžìû. Òûë ãèíý íî ãóðòý
àñüìåîñ êûñêèìû. Ñêàë
ãèä ëýñüòûíû íî àñüìå êèûí
äóðåì êîíüäîíýç ïîížìû.
Áќðûñü ìîëîêîïðîâîä êûñêûíû,
ìèêñåð íî òðàêòîðú-
¸ñ áàñüòûíû Ãóðò óäûñúÿ íî
ñè¸í-þîíúÿ ìèíèñòåðñòâî
ãðàíò âèñúÿç.
Òóííý ôåðìåðëýí 900 ãåêòàð
ìóçúåìåç, 67 éûð êûñêîíî
ñêàëýç íî îã 100 ïàëà ñþðî
òàçà ïóäîåç. Ïóäîçý ýøøî ñîìûíäàëû
èê éûëòýìåç ïîòý.
Ôåðìà ïóêòûíû ìûëêûäûç
âàíü.
- Ñóáñèäèåí þðòòýò ëóûñàë
êå… Òóííý 1 ëèòð éќëýç 22
ìàíåòýí çàâîäý ñ¸òžñüêîìû,
äèçòîïëèâî 40 ìàíåòýí âóòòî.
ÑûŸå äóíú¸ñûí óæàíû ñåêûòãåñ.
Óæäóí íî òûðîíî óê.
Íîø óæàñå 19 àäÿìè. Êóðèñüêèñåç
ýøøî íî âàíü. Áóñûîñòû
ïàñüêûòàòîíî. Òóííý 900
ãåêòàð âûëý êèçèñüêîìû-ãûðèñüêîìû.
Ñî ïќëûñü 250 ãåêòàðåç
40 èñüêåìûí - àðòý ãûðîíî
áóñûîñ áûðåìûí íè, ïóäî
ñè¸í ëþêàíû øóã-ñåêûòú¸ñ
êûëäýìûí. Òàó, þðòòý «Çóðà»
àãðîêîìïëåêñýí êèâàëòžñü
Åëåíà ×èðêîâà. Ãóðòý ãàç íî
êûñêåì ïîòý. Ìè óãîñü ïóýí
ýñòžñüêèñüêîìû. Âûëü ÊÇÑ
íî òàèí ñýðåí ïóêòýì óã ëóû
- 1972-òž àðûí áàñüòýìåç ãèíý
ïóýí óæàíû òóïàìîí, - øóý
âîðãîðîí.
12 êîðêàí 30 óëžñåç.
Åãèòú¸ñ ãóðòý âóûíû êóòñêèçû.
Азинсконлы оскон
Íþëýñ áàñüòûíû íî øóãñåêûòú¸ñ
êûëäýìûí. Íûð
óëàçû ñèê, íîø ñîå êîðàìçû óã
ëóû - 40 èñüêåìå âåòëîíî. Êóàñüìûñà
óñüûëžñü ïèñïóîñòû
óæå êóòûíû ëýçüûñàëçû êå,
ãèä íî šîããåñ ïóêòžñüêûñàë.
Àãðîòóðèçì ðàäúÿìçû ïîòý,
êóíîîñëû êîðêàîñ ïóêòýìûí
íè. Ïîíè âîðäî. ×îðûãàíû,
øóòýòñêûíû âóûëžñü¸ñ òóëûñûñåí
óã áûðûëî. Òàòûí ñîîñëû
ìóí÷î šóòýìûí. 3 Ÿûïåò
ëýñüòýìûí. Íîø êàðàñåç êûŸå
÷åñêûò! Ìûëêûä ãèíý ìåäëî.
Àëåêñàíäð Êîðåïàíîâåç îãåç
šîæîìûòý: åãèòú¸ñ óæàíû óããåñ
ëûêòî, ñåêûòëû óã ÷èäàëî.
Òóæ áàäœûì òàó êûøíîåëû -
ñî äóðáàñüòžç, ñåêûò âàêûòú-
¸ñû ìûëêûäìå šóòžç, øóý.
Áîðäàçû óæàíû áàäœûìåç
íûëçû þðòòžñüêå. Ñî íî ãóðòý
ïóêòžñüêå. 2 âíóêñû íî áîðäàçû
óæëû äûøûñà áóäî. Ïè-
÷èåç, 5 àðåñúåì Ìàêàð, øóòýòñêîí
íóíàëú¸ñû äåäýç êîòûðûñü
óã èê êîøêûëû. Íÿëòàñ
âåðàñà, ãóðòûí 8 ïèíàë óëý.
Ñîîñòû øêîëà àâòîáóñýí Çóðàå
äûøåòñêûíû íóëëî.
- Ïåñÿíàå øóûëžç: ìóçúåìëû
ûìíûðûí ñóëòîíî,
ñîêó ñî òîíý ãàæàëîç, ñîêó
ãóðò íî óëîç. Ûìíûðûí áåðûòñêèìû
êå, ìóêåò ãóðòú¸ñ
íî òàçüû èê óëœûíû áûãàòîçû,
- øóý À. Êîðåïàíîâ.
Ýãðà ¸ðîñëýí éûðûç Àëåêñàíäð
×èðêîâ âåðàìúÿ, ðàéîíûí
ãóæåìëû óëœûëžñü ýøøî
4-5 ãóðò âàíü íà. Êèí òîäý, îëî,
Ìóâûðëýñü àäœåì êàðîçû.
- Òà ãóðòìû êàðòà âûëûñü
íîêó ìåäàç ûøû íè, ñî ïîííà
âќñÿñüêèñüêîì, - øóî ìóâûðú-
¸ñ. Íóíàëëû áûäý ñÿìåí ñîîñ
âåòëî ÷àñîâíÿå. Ñîå À. Êîðåïàíîâ
3 àð òàëýñü àçüëî šóòžç. Òàáåðå
òàòûí ñëóæáàîñ îðò÷ûëî.
À÷èç Êîðåïàíîâ, ãóðòýç àçèíòûíû
êóæûì êóðûñà, âќñÿñüêå.
Àëè òàíè áóñûåç ïàñüêûòàòîí,
óëü÷àîñòû êóç¸ìûòîí ïóìûñåí
áûçüûëý. Âóêî šóòýìåç, ÿðäóðå
íÿíü ïûæîíúÿ öåõ óñüòýìåç
ïîòý.