Gorbeia

LIBRO GORBEIA OK.QXD 3/1/07 10:47 Página 115Burdinoletarako ikatz eskari handiaren ondorioz, basoa gehiegizkomozketetatik babestuta gelditu zen. Hortaz, zuhaitzen adarrak soilik erabiltzekoahalegina egiten zen, zuhaitzak zura sortzen jarraitu ahal izateko.Adarrak aldian behin inausten edo kimatzen ziren, eta hortik datoz “pagomotz" edo “haritz motz” izenak; horren ondorioz, zuhaitzak zutargi itxurahartzen zuen. Horrela, ikatza sortzeko erabili diren basoetan zuhaitzek itxuraberezi horixe dute.Landare-ikatza egurra (gehienetan, pagoarena) pilatuz lortzen zen;erdialdean zuloa uzten zen kea irteteko. Ikaztobiak edo “txondorrak” goialdetikbehealdera itzaltzen ziren. Prozesu horrek zenbait egunetan edoastetan irauten zuen, zuraren kalitatearen eta ikaztegiaren neurriaren arabera.Batzuetan, txondorrek egonkortasun handiagoa edukitzeko, hormatxodunildoak egiten ziren. Egitura horiek, izan ere, gaur egun Gorbeiamendigunean ikusten diren ikaztegien aztarna bakarrak dira.1929an, Athletic Klub futbol-taldeko presidentea eta literatoa izandakoManuel de la Sotak ondoren adierazitakoaren arabera azaldu zuen ikaztegihoriek sorturiko sentsazioa:“Txondorrek sortzen duten ke urdinxka badirudi lurraren barru haserretutikdatorrela, baina gero estilizatu eta zutik lokartzen da, eta basoanintsentsu-ontzirik galdu ote den galdetzen diot nik neure buruari”.Ikatzaren lanketak zaintza iraunkorrak behar zituen, batez ere txondorraez itzaltzeko eta egur guztia berdin erretzen joateko; beraz, ikazkinektxondorren ondoan eraikitzen zituzten euren etxolak.Azken ikazkinetariko bat Ubideko Eugenio Ibargutxi izan zen; 1957anutzi zuen lanbidea eta urte horretan kilogramo bat ikatzen balioa 1,5 pezetakoazen.Fruituen bilketaGizakia ehiztaria eta biltzailea izan zenetik, basoko produktuak funtsezkoakizan dira horren biziraupenerako; esaterako, sustraiak, gaztainak,hurrak, intxaurrak, baiak, marrubiak, perretxikoak, etab. Gainera, nekazaritzaoso urria zenez, batik bat patataren eta artoaren laborantza sartu bainolehen, gaztainak garrantzi handikoak ziren, balio energetiko handia eta urteosoan kontserbatzeko gaitasuna zutelako.Gaztainak udazkenean bildu eta kirikinotegietan gordetzen ziren,udaberrira arte kontserbatzeko eta animalietatik babesteko. Gainera, fruituakirikinoen barruan heltzeak hobetu egiten zuen produktuaren kalitatea.Kirikinotegiak harlangaitzezko eraikuntza zirkular txikiak ziren, altuera handiriketa teilaturik gabeak; bertan, kirikinoak euren gaztainekin bildu etairatze-hosto lehorrekin estaltzen ziren.Gaztainadiak aire hezeekin garatzen ziren eta, beraz, Mendigunekoisurialde atlantiko osotik hedatuta zeuden. Horrenbestez, kirikinotegiakIkazkina txondorra zaintzen (I.T.) Carbonero cuidando la carbonera (I.T.)igual que esta última, también se colocaba bajo los mojones que señalizabanlos lindes de los seles o bordas.La gran demanda de carbón para las ferrerías hizo que se protegiera elbosque de talas abusivas. Se procuraba utilizar solamente las ramas de losárboles, con el fin de que el árbol pudiera seguir produciendo madera. Lasramas se podaban o trasmochaban cada cierto tiempo, de ahí los nombresde “haya trasmocha” o “roble trasmocho”, por lo que el árbol adquiría unaforma de candelabro. Así, en los bosques donde se ha producido carbón losárboles tienen esa forma tan característica.El carbón vegetal se conseguía apilando leña (generalmente de haya)y dejando un agujero en su parte central para que saliera el humo. Las pilas,llamadas “piras” o “txondorras”, se iban apagando desde su parte superior ala inferior. Este proceso podía durar varios días e incluso semanas, según lacalidad de la madera y el tamaño de la carbonera. A veces, para que lastxondorras tuvieran mayor estabilidad se practicaban unos surcos con muretes.Estas estructuras son los únicos restos de las carboneras que podemosapreciar hoy día en el macizo del Gorbeia.En 1929, el que fuera presidente del Athletic Club y literato, Manuel dela Sota, describía así la sensación que producían estas carboneras:“El humo azulado que despiden los txondares, hay un momento enque parece venir de la entraña furiosa de la tierra, pero luego se estiliza, yse duerme en pie, y yo me pregunto si se habrán perdido incensarios enel bosque”.La elaboración del carbón requería de constantes cuidados, sobre todopara que la pira no se apagara y toda la leña se fuera quemando de igual115