LIBRO GORBEIA OK.QXD 3/1/07 11:55 Página 135Batailak egiteko lekuaMendiguneak ekintza bortitz asko ikusi ditu historian zehar, azkenGerra Zibilean. Gerra ikaragarri horretan, <strong>Gorbeia</strong> legezko gobernuarenesku egon zen, 1937ra arte.<strong>Gorbeia</strong> errepublikarren esku egotea funtsezkoa zen; izan ere, gailurretikmatxinatuen hegazkinen ahalezko erasoak ikusten ziren, herrietaraedo Bilbora nahiz Gasteizera, eta beraz, biztanle gune horietako biztanleeiustezko eraso horren berri emateko aukera zegoen, erasoa hasi bainolehen. Hori jakinik, armada errepublikarrak 75 gizoneko batailoia bidalizuen <strong>Gorbeia</strong>ra, Mendigunea zaintzeko. Aldi horretan, aldian behingo erasoakegon ziren; horrela, nazionalen batailoi txiki bat Egiriñaoko baselizarairitsi zen; bertan, bi gazte errepublikar harrapatu eta, handik gutxira, fusilatuegin zituen Gasteizen.Lugar de batallasEl Macizo ha sido testigo mudo de diferentes actos violentos a lo largode la historia, el último de ellos durante la Guerra Civil. Durante esta terriblecontienda, <strong>Gorbeia</strong> permaneció en manos del gobierno legítimo hasta 1937.Mantener en manos republicanas este enclave resultaba vital, ya quedesde la cumbre podían divisarse posibles ataques aéreos de los sublevadosa pueblos y ciudades como Vitoria-Gasteiz o Bilbao, por lo que conantelación se podría dar aviso del peligro a los habitantes de esos núcleosde población. Sabido esto, el ejército republicano envió al <strong>Gorbeia</strong> un batallónformado por 75 hombres, encargados de la vigilancia del Macizo.Durante este tiempo se produjeron varios ataques esporádicos. Así, unpequeño batallón de sublevados consiguió llegar hasta la ermita de Egiriñaoy apresar a dos jóvenes republicanos que fusiló poco después en Vitoria-Gasteiz.1937ko apirilaren 1ean, matxinatuen laugarren brigadak gailurrahartu zuen, Berretin menditik, Bizkaiaren aurkako eraso orokorrarenbarruan. Hogeita lau orduko konkista izan zen, Malato eta Lehenago Ilbatailoiei esker, eta horiek errepublikarren esku utzi baitzuten berriro gailurra.Horrek laguntza moral handia eman zion Euskadiko Gobernuari; halaere, urte horretako ekainaren 16an nazionalen hirugarren brigadak behinbetiko hartu zuen <strong>Gorbeia</strong>ren gailurra.<strong>Gorbeia</strong>, Gorbeya, Gordeya135Historialari, geografo, naturalista, geologo eta esploratzaile askokeuren eran deskribatu dute <strong>Gorbeia</strong>. Arrasateko historialaria eta errege-kronikariaizandako Esteban de Garibay y Zamalloak (1533-1599) egin zuenlehenengo deskribapena:“Kantabrian altitude oso handiko mendi bat aurkituko dugu,Arabako probintziaren eta Bizkaiko probintziaren artean, Gordeya izanekoa;horren pujak eskualdeko mendi guztiena gainditzen du, eta d-renordez b erabilita Gorbeya esaten diote; kantabriar guztiek ezagutzendute, eta horiek, norbait aberriaren zalea dela eta bertan bizitzeko zaletasunaduela adierazi nahi dutenean, esaten dute Gorbeyako behiakGorbeyan nahi duela beti; antzinako esaera da hori”.Garibayk Armeniako mendi batzuen izenarekin (Gordeya) lotzenzuen “<strong>Gorbeia</strong>” hitza; berak zioenez, Noeren arka bertan egon zen eta,horrela, kantabriarrak horren ondorengoak ziren. 1607an, Baltasar deEchavek ere ideia hori defendatu zuen Discursos de la antigüedad de lalengua cántabra bascongada lanean, baita Lope de Isastik ere, Compendiohistorial de Guipúzcoa lanean (1625). Bi autore horiek ziotenez, EuskalHerriko lurretan bizi izan ziren armeniarrek euren herriko izenak jarri zituztenhemen.Gudarien taldea Gurutzearen alboan (A.S.B.) Grupo de gudaris junto a la Cruz (A.S.B.)El 1 de abril de 1937, la cuarta brigada del bando sublevado consiguióhacerse con la cumbre a través del monte Berretin, formando parte de laofensiva general contra Bizkaia. La conquista duró únicamente veinticuatrohoras, gracias a los batallones Malato y Lehenago Il, que devuelven elMacizo a los republicanos. Este hecho supone en ese momento un granapoyo moral para el Gobierno de Euskadi, si bien el 16 de junio de esemismo año la tercera brigada del bando nacional ocupa definitivamente el<strong>Gorbeia</strong>.<strong>Gorbeia</strong>, Gorbeya, GordeyaMuchos han sido los historiadores, geógrafos, naturalistas, geólogos yexploradores que han descrito a su manera el <strong>Gorbeia</strong>. El historiador de
LIBRO GORBEIA OK.QXD 3/1/07 10:50 Página 136136Arimekortako lizarra (Z.A.) Fresno de Arimekorta (Z.A.)Bernardo de Balbuenak (1568-1627) hauxe idatzi zuen El Bernardoo la viztoria de Roncesvalles lanean:“Airetik hegaldia laburtzen dizkiguten bi haitz hauek, zeruak nahitabildutako burdina, altzairua, pinuak eta alepo pinuak, Gorbeya mendikobi kasko dira”.Bestalde, Juan Ramón de Iturriza y Zabalak hauxe idatzi zuen:“Bizkaiko lurraldearen zatirik handiena buztintsua, malkarra etamenditsua da, lautada batzuekin eta sakonune eta mendi altu askorekin;horien gailurretatik eskualdeak, probintziak, herriak eta Kantauriko zatihandia ikusten da; horrenbeste gauza atsegin ikusteak miretsi egiten duikuslea, eta Gorbeya eta Oiz mendilerroak ikusgarriak dira; lehenengoakhamabi legoako zirkuitua dauka bere maldak inguratuz, hiruko altuera,Arrasate y cronista real Esteban de Garibay y Zamalloa (1533-1599) fue elprimero de ellos:“En Cantabria hallaremos una altísima montaña entre la provincia deÁlava y la de Vizcaya, llamada Gordeya, cuya sumidad excede a todas lasconjuntas a su comarca, que agora mudando sola la d en b, llamanGorbeya, siendo muy conocido de todos los cántabros, los quales cuandoa alguno quieren notar de aficionado a su patria, y amigo de vivir en ella,dicen que la vaca de Gorbeya desea siempre a Gorbeya, que es antiguoproverbio suyo”.Garibay asemejaba el término “<strong>Gorbeia</strong>” al nombre de unos montesde Armenia, Gordeya, donde aseguraban que se asentó el arca de Noé, demodo que los cántabros resultaban sus descendientes. En 1607, esta idea