Kudowski

ZWYCZAJE i OBRZĘDY LUDOWE
▶ Krzysztof Chilarski
z Kieleckiego snopek wkładali pod stół,
a dodatkowo słomę zatykali za belki stropowe.
Powyższe praktyki miały zapewnić
pomyślność w gospodarstwie. Lwowiacy
i Stanisławowiacy na snopkach przed
wieczerzą kładli opłatek. Snopki z izby
wynoszono w różnym czasie, jak i różne
było ich późniejsze zastosowanie.
słoma − Ustawianiu snopków towarzyszyło
rozścielanie słomy na podłodze.
Rozścieloną słomę nazywano dziaduchem
(Lwowskie, Tarnopolskie, Wileńskie,
Wołyńskie) lub babką (Stanisławowskie,
Rzeszowskie). Kładziono się na niej
w wieczór wigilijny w celu zapewnienia
sobie zdrowia na cały rok. Spały na niej
dzieci, poczym rano w dzień św. Szczepana
słomę wynoszono. Zwyczaj ten miał
symbolizować narodzenie się Chrystusa
w stajni.
pająki − Jeszcze kilka lat po wojnie
osadnicy rekrutujący się głównie z Polski
centralnej wieszali pod sufitem własnoręcznie
wykonywane ze słomy i bibuły
pająki,
stół i opłatek − Szczególnie starannie przygotowywano
stół do wieczerzy wigilijnej.
Na stole pod białym obrusem umieszczano
siano, na nim opłatek, a obok świece i krzyż.
Ponadto na stole znajdował się bochenek
chleba, który nie był krojony do kolacji
wigilijnej, a także rozsypane ziarna zbóż,
dorodne kłosy oraz czosnek. Powszechne
do dzisiaj ustawianie na stole dodatkowego
nakrycia dawniej posiadało inne znaczenie,
mianowicie było przeznaczone dla dusz
zmarłych członków rodziny.
Zgodnie z tradycją wieczerza wigilijna
do dzisiaj rozpoczynana jest wspólną
modlitwą, czytaniem ewangelii, łamaniem
się opłatkiem oraz wzajemnym
składaniem sobie życzeń. Dzielenie się
opłatkiem znane było wszystkim osadnikom.
Po wojnie opłatek pojawił się
w czeskich domach.
potrawy − Współcześnie nie przestrzega
się jak dawniej wymaganej zwyczajowo ilości
potraw, których u ludności napływowej
było najczęściej 12, a u autochtonów 9.
Potrawą występującą tylko u ludności
kresowej oraz u osadników z Rzeszowskiego
była kutia. Przyrządzano ją ze
specjalnie tłuczonej w stępie, a następnie
prażonej pszenicy, do której dodawano
utarty mak z miodem oraz czasem orzechy
i bakalie. Współcześnie kutię przyrządza
się coraz rzadziej. Maku dodawano
do klusek, tzw. makiełki (osadnicy
z centralnej Polski oraz przesiedleńcy
z Wileńszczyzny), nadziewano nim pierogi
podawane polane miodem (Wołyńskie),
a także pieczono z nim placki: śliże
(Wileńskie), łatki (Rzeszowskie), łamańce
(Lubelskie), strucle (Kieleckie).
Do podstawowych dań kolacji wigilijnej
należą do dziś pierogi: nadziewane
dawniej siemieniem lnu i konopi
tzw. łochdziaki (Lwowskie), a przede
wszystkim ziemniakami, grzybami lub
grzybami i kapustą (wszystkie grupy
z wyjątkiem osadników z Poznańskiego
i Żywiecczyzny). Niektóre grupy kresowiaków
znały uszka z grzybami. Drugą
dominującą potrawą były gołąbki; nadziewana
kaszą gryczaną (Tarnopolskie,
Stanisławowskie, Lwowskie), jaglaną
(Wołyńskie), ziemniakami (Rzeszowskie).
Dodatkiem do farszu były grzyby.
Wszyscy mieszkańcy przyrządzali kapustę,
gotowaną najczęściej z grzybami,
grochem lub fasolą. Oddzielną grupę stanowią
dania z kaszy: kasza jęczmienna ze
śliwkami (Krakowskie), kasza jęczmienna
z olejem (Wołyńskie), kasza z mlekiem
(Lubelskie), kasza z kompotem
z suszu owocowego (Kieleckie), kasza
z grzybami (Lubelskie). Suszone owoce
najczęściej używano do przyrządzania
kompotów oraz słodkich zup podawanych
z kluskami, kaszą lub ziemniakami
(Kieleckie, Łódzkie, Poznańskie). Śledzie
i ryby słodkowodne (karp i szczupak),
spożywane do dzisiaj, znane były wszystkim
grupom regionalnym, różny był tylko
sposób ich przyrządzania.
Kolację wigilijną zaczynano zazwyczaj
od zupy: barszczu czerwonego z grzybami,
uszkami, lub fasolą, zupy grzybowej,
żuru lub zupy z suszonych owoców.
zakazy, zabiegi i wróżby − W okresie
Świąt Bożego Narodzenia, a zwłaszcza
w dniu wigilijnym, występowało wiele
zakazów i zabiegów o charakterze magicznym,
które miały zapewnić praktykującym
je osobom pomyślność w życiu
osobistym oraz powodzenie w pracach
agrarno-hodowlanych. Dzień wigilijny
sprzyjał również praktykowaniu różnego
rodzaju wróżb. Powszechna jest do dzisiaj
wiara, że sposób zachowania się w dniu
wigilii Bożego Narodzenia ma wpływ
na nadchodzący rok. Należy w tym dniu
wcześnie wstać z łóżka, aby w następnym
roku nie być leniwym, nie można
się kłócić, hałasować i nie należy spożywać
alkoholu. Zgodnie z dawną tradycją
nie wstaje się od stołu podczas spożywania
kolacji, aby rodzina się nie rozpadła.
W tym samym celu obwiązywano nogi
stołu łańcuchem lub powrósłem ze słomy.
Przestrzegano również, aby nic nie
wydawać z domu, aby nie zaznać biedy.
W tym dniu nie należało: czesać się, aby
m.in. uchronić się od bólu głowy, używać
ostrych narzędzi np. wideł, siekiery, igły,
nożyczek aby nie spowodować w następnym
roku nieszczęścia w gospodarstwie
(użycie w tym dniu siekiery mogło skutkować
bólem zębów), kłaść się w ciągu
dnia na łóżku, bo zboże w okresie dojrzewania
mogło się wyłożyć.
Do zabiegów hodowlanych należało
praktykowane jeszcze w latach 70. XX
wieku zanoszenie do obory opłatka dla
bydła, żeby się dobrze chowało. Taki
opłatek miał jasno-zieloną barwę, a podawany
był sam lub połamany i wymieszany
z solą bądź resztkami pożywienia
z kolacji wigilijnej.
Nie praktykuje się już wróżb matrymonialnych
powszechnych dawniej
wśród wszystkich grup regionalnych.
Ludzie starsi powszechnie wymieniają
wróżbę polegającą na nasłuchiwaniu
przez dziewczyny po kolacji wigilijnej,
z której strony domu szczeka pies, z tej
strony miał przyjść przyszły małżonek.
Nadchodzący rok przepowiadano na
podstawie odwiedzin w dniu wigilijnym:
jeśli pierwszy przyszedł mężczyzna to
wróżono szczęśliwy rok, jeżeli kobieta to
rok nieudany. Wizyta pierwszego mężczyzny
mogła wróżyć także, że krowa
w odwiedzonym gospodarstwie wyda na
świat cielaka, a jeżeli przyszła kobieta to
jałówkę. Pomyślność i zdrowie w nad-
28