2081–4852

Numer specjalny
pokrzywdzony nie będzie rzecz jasna w stanie racjonalnie uzasadnić,
dlatego powtarzanie przez sędziego pytań ukierunkowanych
na uzyskanie takiego wyjaśnienia mija się z celem. Co
więcej, dociekliwa postawa przesłuchującego może być odebrana
jako dodatkowa uciążliwość, a nawet może wyzwolić reakcje
agresywne.
W pułapce uprzedzeń i stereotypów
Z badań w zakresie wiktymologii wynika, że pewne właściwości
biopsychiczne wzmagają tzw. podatność wiktymizacyjną,
czyli ryzyko zostania ofiarą przestępstwa. Do podstawowych
należą m.in. czynniki warunkujące małe możliwości obrony,
a więc związane z wiekiem, sprawnością fizyczną, a także poziomem
intelektualnym, który wpływa na zdolność dostrzegania
zagrożenia czy przewidywania konsekwencji określonej
sytuacji. Innym kryterium różnicującym ofiary jest charakter
przestępstwa, w którym zostały pokrzywdzone. Ważne są tutaj
okoliczności zdarzenia, rola i udział w nich pokrzywdzonych,
stopień i konsekwencje doznanej przez nie krzywdy. Zaklasyfikowanie
świadka pokrzywdzonego do konkretnej kategorii
wpływa bezpośrednio na jego ocenę przez otoczenie. Proces ten
jest często nieświadomy, związany z mechanizmami tworzenia
się uprzedzeń i stereotypów. Podlegają mu również sędziowie.
Współczucie, chęć pomocy i zadośćuczynienia z zasady budzą
pokrzywdzeni należący do kategorii osób o znacznej podatności
wiktymizacyjnej, na większą sympatię mogą liczyć
również osoby pokrzywdzone w sytuacjach pełnienia funkcji
czy ról pozytywnie ocenianych społecznie. Z kolei osoby, które
w jakiś sposób przyczyniły się do sytuacji przestępstwa, np.
poprzez utrzymywanie kontaktów z marginesem społecznym
czy świadome podejmowanie ryzykownych przedsięwzięć,
mogą spotkać się z bardziej krytycznym nastawieniem i ograniczonym
zaufaniem do treści ich wypowiedzi, a nawet z jawnie
okazywaną niechęcią.
Znaczące różnice w podejściu do świadków pokrzywdzonych
wynikają też z ich właściwości psychicznych rzutujących
na przebieg relacji interpersonalnej w sytuacji przesłuchania.
Nieprawidłowo odczytane postawy i reakcje świadków mogą
prowadzić do licznych nieporozumień. Powszechna jest skłonność
do interpretowania reakcji świadków wynikających z przeżywania
lęku w sytuacji społecznej (np. reakcji fizjologicznych,
tj. czerwienienia się, pocenia, drżenia ciała, również drobnych
zaburzeń mowy w postaci jąkania się, zacinania, a także unikania
kontaktu wzrokowego oraz lakoniczności relacji i ograniczania
wypowiedzi) jako oznak kłamstwa, a w efekcie traktowania
takich osób jako mało wiarygodnych. Taka interpretacja
przesłuchującego może spowodować u świadka dalsze nasilenie
się wspomnianych zaburzeń, a to z kolei może doprowadzić do
jeszcze większych zniekształceń w relacji – pojawienia się perseweracji
(uporczywych powtórzeń) czy nawet zakłóceń logiki
wypowiedzi. Z kolei świadków udzielających stanowczych odpowiedzi,
pozostających w stałym kontakcie wzrokowym z przesłuchującym
czy podających rozbudowane i szczegółowe opisy
wydarzeń, ocenia się na ogół jako prawdomównych. Tymczasem
taki sposób relacjonowania może wynikać z przejawianej przez
nich dużej odporności na stres, braku skłonności do przeżywania
lęku, a to z kolei często charakteryzuje osoby przejawiające
zaburzenia osobowości, w tym skłonność do kłamstwa.
Rzeczą oczywistą jest, że świadków pokrzywdzonych nie
można traktować jako grupy homogenicznej, w stosunku do
której stosuje się jednorodne zasady postępowania wspomagające
uzyskanie jak najbardziej rzetelnych i przydatnych dla
rozstrzygnięcia sprawy zeznań. Z przedstawionych wyżej rozważań
wysnuć jednak można kilka podstawowych wniosków
praktycznych dla sędziów. Sprowadzają się one do konieczności
niwelowania czynników, które mogą nasilać stres świadków.
Pokrzywdzony – podstawowe zasady
postępowania
Przede wszystkim należy zadbać o to, by udzielenie pouczenia
o prawach przysługujących pokrzywdzonemu nie miało wyłącznie
charakteru formalnego, ale wiązało się z autentycznym zrozumieniem
przez takiego świadka jego praw i obowiązków, a także
dawało mu poczucie, że wymiar sprawiedliwości jest rzeczywiście
zainteresowany jego sytuacją.
Dla osób, które przeżyły silny stres w związku z dokonanym
wobec nich czynem, szczególnie ważne jest podmiotowe traktowanie.
Nie można więc planować przesłuchania tych osób
w ograniczonym, krótkim czasie, niedopuszczalne jest również
okazywanie zniecierpliwienia w przypadku trudności w uzyskaniu
zeznań. Podmiotowemu traktowaniu nie sprzyja rutynowe
zwracanie się do przesłuchiwanych w formie bezosobowej
(np.: „Co świadek widziała / słyszała?” zamiast: „Co pani widziała /
słyszała?”). Pomocne natomiast jest okazywanie zainteresowania,
zwracanie uwagi na stan psychiczny i fizyczny świadka,
utrzymywanie z nim kontaktu wzrokowego. Sędzia, który jest
„ukryty” za stertą akt oraz skoncentrowany głównie na czynnościach
związanych z dokumentowaniem przebiegu rozprawy
nie zachęca do relacjonowania bardziej osobistych przeżyć.
Za obowiązującą zasadę w postępowaniu ze świadkami pokrzywdzonymi
należy uznać ograniczenie liczby osób obecnych
przy ich przesłuchaniu. Najlepszym rozwiązaniem byłoby przesłuchanie
ich w warunkach kameralnych, a jeśli z powodów
proceduralnych jest to niemożliwe, należy dążyć do stworzenia
podobnych w sali rozpraw. Wydaje się, że zbyt rzadko wykorzystuje
się tu przepisy już istniejące, dające możliwość przesłuchania
pokrzywdzonego bez obecności oskarżonego, a nawet
jego rodziny, czy w ogóle prowadzenia rozprawy przy drzwiach
zamkniętych. W celu uniknięcia kolejnych przesłuchań, które
mogą prowadzić do dalszych zniekształceń w zeznaniach, warto
też rozważyć możliwość zarejestrowania już pierwszej czynności
za pomocą sprzętu nagrywającego.
Kolejnym problemem jest sposób zadawania pytań. W żadnym
wypadku nie mogą być w nich zawarte, nawet implicite,
oskarżenia. Taki charakter mają zazwyczaj pytania zaczynające
się od słowa „dlaczego”, w konsekwencji prowadzące do sugestii,
że świadek mógł nie dopuścić do znalezienia się w sytuacji,
w której został poszkodowany, bądź mógł zastosować skuteczniejszą
formę obrony. Należy też pamiętać, że forma pytań musi
być dostosowana do poziomu intelektualnego świadka. W stosunku
do świadków skłonnych do przesadnego dramatyzowania
swoich przeżyć pomocne może być zadawanie pytań o konkretne
fakty.
Na koniec należy podkreślić, że nikt z nas nie jest całkowicie
odporny na mechanizmy tworzenia stereotypów i uprzedzeń.
Świadomość tego faktu może przyczynić się do bardziej obiektywnego
spojrzenia na pokrzywdzonych przez osoby przesłuchujące,
bez stawiania wstępnych i często fałszywych hipotez
na ich temat.
Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach
Autorki są biegłymi psychologami, pracownikami Instytutu Ekspertyz Sądowych
im. prof. dr Jana Sehna w Krakowie
6
Na wokandzie
7(10)/ 2011