2081–4852

I 

Autorka jest pracownikiem 

Wydziału Prawa i Administracji 

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 

w Warszawie 

Numer 

specjalny 

3 

KWARTALNIK INFORMACYJNY MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI 

Ochrona praw 

ofiar przestępstw: 

dobre praktyki, kompensata, 

mediacje, ośrodki pomocy 

Zapobieganie 

przemocy 

w rodzinie: 

nowe narzędzia 

karne i probacyjne, 

programy korekcyjne, 

infolinia dla ofiar 

ISSN 2081–4852 Publikacja bezpłatna 

Pomoc pokrzywdzonym 

Dodatek: 

Standardy 

ochrony 

praw człowieka 

– poradnik 

dla sędziów 

P o r a d n i k 

Standardy ochrony 


na przykładzie 

w y r o k ó w E T P C z 

w sprawach 

przeciwko Polsce 

Elżbieta Hanna Morawska

Sieć Ośrodków Pomocy dla Osób 

Pokrzywdzonych Przestępstwem 

• Doświadczenie • Profesjonalizm • Wsparcie 

Ośrodki prowadzone są przez wyspecjalizowane organizacje pozarządowe 

i działają pod patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości. 

Ofiara przestępstwa otrzyma w nich bezpłatną 

informację prawną oraz pomoc psychologiczną. 

16 wojewódzkich Ośrodków Pomocy zaprasza osoby pokrzywdzone 

przestępstwem do kontaktu telefonicznego lub osobistego. 

zachodniopomorskie 

Stowarzyszenie 

„SOS dla Rodziny” 

ul. Energetyków 10 

70-656 Szczecin 

tel. (91) 433 03 39 

tel. (91) 350 73 71 

www.sos.home.pl 

e-mail: biuro@sos.home.pl 

e-mail (zgłoszenia): pomoc@sos.home.pl 

lubuskie 

Lubuskie Stowarzyszenie 

na Rzecz Kobiet BABA 

Stary Rynek 17 

65-067 Zielona Góra 

tel. (68) 457 10 45 

www.baba.org.pl 

e-mail: baba@baba.org.pl 

pomorskie 

Centrum Interwencji Kryzysowej 

Polskiego Czerwonego Krzyża 

Pl. ks. Gustkowicza 13 

80-543 Gdańsk 

tel. (58) 511 01 21 

tel. (58) 511 01 22 

tel. 801 011 843 

www.cik.sos.pl 

e-mail: centrum@cik.sos.pl 

wielkopolskie 

Caritas Archidiecezji Gnieźnieńskiej 

ul. Orła Białego 20 

62-200 Gniezno 

tel. (61) 425 57 82 

www.caritas.gniezno.pl 

e-mail: pokrzywdzeni@caritas.gniezno.pl 

dolnośląskie 

Stowarzyszenie Pomocy „Akson” 

ul. Bora Komorowskiego 31 

51-210 Wrocław 

tel/fax (071) 352 94 03 

(telefon czynny całą dobę) 

www.akson.org.pl 

e-mail: pomocpokrzywdzonym@wp.pl 

kujawsko-pomorskie 

Stowarzyszenie „Azyl” 

na Rzecz Pomocy Kobietom 

i Dzieciom Ofiarom Przemocy 

ul. Brzozowa 9 

87-100 Toruń 

tel. (56) 657 58 61 

fax (56) 657-58-62 

www.azyltorun.org.pl 

e-mail: biuro@azyltorun.org.pl 

opolskie 

Stowarzyszenie 

„Godność i Praca” 

Centrum Integracji 

Społecznej 

ul. Krakowska 32A 

45-075 Opole 

tel./fax (77) 44 18 374 

tel. (77) 54 72 582 

www.integracja-opole.pl 

e-mail: info@integracja-opole.pl 

Pełna lista ośrodków, ich filii oraz pozostałych 

organizacji pomocy dla pokrzywdzonych: 

www.pokrzywdzeni.gov.pl. 

warmińsko-mazurskie 

Elbląskie Centrum Mediacji 

i Aktywizacji Społecznej 

ul. Franiszka Stefczyka 7-8 

82-300 Elbląg 

tel. 55 642 44 25 

www.mediacje.elblag.pl 

e-mail: esas_1@wp.pl, mediacje.elblag@wp.pl 

łódzkie 

Stowarzyszenie Bezrobotnych 

i Osób Działających na Rzecz 

Bezrobotnych „Wszyscy 

razem - In Corpore” 

ul. Franciszkańska 

91-433 Łódź 

tel. (42) 639 72 03 

tel. (42) 655 20 40 

http://free.ngo.pl/incorpore 

e-mail: in_corpore@wp.pl 

śląskie 

Śląska Fundacja 

- Błękitny Krzyż 

ul. Bystrzańska 51 A 

43-300 Bielsko-Biała 

tel./fax (33) 822 46 90 

www.bk-europe.pl 

e-mail: pokrzywdzeni@bk-europe.pl 

podlaskie 

Centrum Aktywności 

Społecznej „PRYZMAT” 

ul. Kościuszki 96 

16-400 Suwałki 

mazowieckie 

tel. (87) 565 02 58 

Ogólnopolskie Pogotowie 

www.pryzmat.org.pl 

dla Ofiar Przemocy 

e-mail: pryzmat@pryzmat.org.pl 

w Rodzinie „Niebieska Linia” 

ul. Korotyńskiego 13 

02-121 Warszawa 

tel./fax (22) 823 96 64 

tel. (22) 824 25 01 

www.niebieskalinia.pl 

e-mail: pogotowie@niebieskalinia.pl 

e-mail dla porad prawnych: prawnicy@niebieskalinia.pl 

świętokrzyskie 

Centrum Interwencji Kryzysowej 

Caritas Diecezji Kieleckiej 

ul. Urzędnicza 7b 

25-729 Kielce 

tel. (41) 366 48 47 

www.kielce.caritas.pl 

e-mail: projekty.kielce@caritas.pl 

e-mail kontaktowy dla stron: cik.kielce@op.pl 

małopolskie 

Krakowskie Forum 

Organizacji Społecznych 

KraFOS 

ul. Bolesława Komorowskiego 12 

30-106 Kraków 

tel. (12) 421 32 41 

tel./fax (12) 421 22 88 

www.krafos.ngo.org.pl 

e-mail (zgłoszenia): pokrzywdzeni.krakow@op.pl 

e-mail: krafos@op.pl 

lubelskie 

Katolickie Stowarzyszenie Pomocy 

Oosbom Potrzebującym „AGAPE” 

ul. Bernardyńska 5 

20-109 Lublin 

tel. (81) 534 38 87 

www.agape.lublin.pl 

e-mail: poczta@agape.lublin.pl 

podkarpackie 

Stowarzyszenie Wspierania 

Zasobów Ludzkich 

„Nowy Horyzont” 

ul. Leszczyńskiego 3 

35-060 Rzeszów 

tel. (17) 717-62-13 

e-mail: nowy-horyzont@wp.pl

Od redakcji 

Spis treści nr 7/2011 

Numer specjalny: Pomoc 

pokrzywdzonym przestępstwem 

3 

9 

24 

35 

Pokrzywdzeni a wymiar sprawiedliwości 

3. Renata Durda: Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem. 

co jeszcze możemy zrobić? 

5. Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach: Pokrzywdzony w sali 

rozpraw – jak interpretować jego zeznania? 

9. Marta Rychert, Andrzej Augustyniak: Przyjazne pokoje 

przesłuchań dzieci. choć niezbędne, dlaczego 

niewykorzystywane? 

12. Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka: ośrodki Pomocy 

Pokrzywdzonym Przestępstwem. dlaczego warto kierować 

do nich ofiary przestępstw? 

15. Mariusz Jałoszewski: Pomoc w internecie – nowa odsłona 

strony dla pokrzywdzonych 

17. Marzena Mazur: kompensata dla ofiar przestępstw. 

co sprawdzone, a co wymaga poprawy? 

19. Szymon Janczarek: etPcz a pokrzywdzeni przestępstwem 

21. Sławomir Buczma: europejskie standardy postępowania 

z ofiarami przestępstw – nowe rozwiązania 

Zapobieganie przemocy w rodzinie 

24. Michał Lewoc: Przemoc w rodzinie – nowe narzędzia 

zapobiegawcze 

28. Michał Lewoc: Programy korekcyjno-edukacyjne czyli szansa 

na zmianę postaw sprawców 

30. Mariusz Jałoszewski: telefon informacyjno-interwencyjny 

– skuteczny sposób na oprawcę z wyrokiem 

Mediacja w sprawach karnych 

33. Marta Rychert: Mediacje: korzyść dla sądu, korzyść 

dla pokrzywdzonego – rozmowa z sędziami agnieszką Rękas 

i arkadiuszem Semeniukiem 

35. Jacek Toporowski: Sąd i alternatywne metody rozwiązywania 

sporów – działania praktyczne 

Poradnik dla sędziów i prokuratorów: 

Standardy ochrony praw człowieka na przykładzie 

wyroków etPcz w sprawach przeciwko Polsce 

– str. I–XXXVI 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

1

Od redakcji 


Numer 

specjalny 

3 


Ochrona praw 

ofiar przestępstw: 

dobre praktyki, kompensata, 

mediacje, ośrodki pomocy 

Zapobieganie 

przemocy 

w rodzinie: 

nowe narzędzia 

karne i probacyjne, 

programy korekcyjne, 

infolinia dla ofiar 

Pomoc pokrzywdzonym 

Dodatek: 

Standardy 

ochrony 


– poradnik 

dla sędziów 

Szanowni Czytelnicy, 

Przed Państwem trzeci numer specjalny kwartalnika „Na wokandzie”. Wydanie 

to w całości zostało poświęcone praktycznym sposobom ochrony praw 

osób pokrzywdzonych przestępstwem. 

Fot. Krzysztof Wojciewski 

„Na wokandzie” – nr 7 (10) / 2011 

Wydawca: 

Ministerstwo Sprawiedliwości, 

Al. Ujazdowskie 11, 00-950 Warszawa, 

www.nawokandzie.ms.gov.pl 

Redakcja, tel. 22 521-27-06: 

Artur Pawlak (redaktor naczelny), 

Joanna Dębek (zastępca), 

Milena Domachowska (sekretarz redakcji), 

Aneta Dróbecka (konsultacja), 

Sylwia Kotecka (konsultacja). 

Kolegium redakcyjne: 

prof. Jacek Gołaczyński (przewodniczący), 

SSN Stanisław Dąbrowski, SSN Katarzyna 

Gonera, SSN Grzegorz Misiurek, 

SNSA Jacek Czaja, SSA Krzysztof Józefowicz, 

SSR Agnieszka Błach-Jóźwik, prof. Zbigniew 

Ćwiąkalski, prof. Andrzej Herman, 

prof. Alojzy Nowak, prof. Marek Safjan, 

prof. Jacek Widło, prof. Bohdan Zdziennicki, 

prof. Andrzej Zoll, dr Jarosław Bełdowski, 

dr Adam Bodnar, Łukasz Bojarski 

Skład, druk i dystrybucja: 

Pracownia C&C, Warszawa 

Nakład: 10 tys. egz. 

Rysunek na okładce – Łukasz Jagielski 

Redakcja nie zwraca materiałów nie 

zamówionych. Stanowiska prezentowane 

przez autorów nie będących pracownikami 

Ministerstwa Sprawiedliwości są ich 

prywatnymi opiniami. 

Numer zamknięto 30 listopada 2011 r. 

Publikacja bezpłatna. 

Dlaczego pokrzywdzeni? W wymiarze sprawiedliwości powszechna jest już 

świadomość istnienia szkodliwej dysproporcji między pozycją sprawcy przestępstwa 

a jego ofiary. Coraz więcej jest też programów i inicjatyw, w tym realizowanych 

przez Ministerstwo Sprawiedliwości, których cel to upodmiotowienie 

ofiar przestępstw w procedurach prawnych. Takim tendencjom warto 

kibicować. Niepokoi natomiast, że – jak wynika z doświadczeń organizacji pozarządowych 

zajmujących się pomocą ofiarom oraz z relacji samych pokrzywdzonych 

– wciąż są sądy i prokuratury, w których nie przywiązuje się należytej 

wagi do szczególnej sytuacji tej kategorii świadków. 

O tych wszystkich aspektach problematyki pokrzywdzonych przeczytacie 

Państwo w specjalnej „Wokandzie”. Nasi autorzy zwracają uwagę m.in. na 

szczególną wrażliwość wymaganą wobec ofiar przestępstw (Pomoc pokrzywdzonym 

przestępstwem. Co jeszcze możemy zrobić? – str. 3). Niemniej ważna jest 

konieczność większego uświadomienia przesłuchujących o uwarunkowaniach 

psychologicznych pokrzywdzonych wpływających na ich postawy i składane 

zeznania (Pokrzywdzony w sali rozpraw – jak interpretować jego zeznania i jak zagwarantować 

należytą ochronę jego praw? – str. 5). Warto również zadbać o to, by 

rozwiązania wdrażane z myślą o ofiarach i świadkach przestępstw były w dostatecznym 

stopniu znane i stosowane (Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. Choć 

niezbędne, dlaczego niewykorzystywane? – str. 9, Przemoc w rodzinie – nowe narzędzia 

zapobiegawcze – str. 24). 

Ufam, że treść publikowanych artykułów skłoni Państwa do refleksji nad 

statusem pokrzywdzonego. Nie jest to problematyka błaha. Bez poszanowania 

uczuć ofiar oraz bez wyrozumiałości wobec ich traumatycznych doświadczeń 

trudno mówić o elementarnym poczuciu sprawiedliwości. 

Z życzeniami dobrej lektury, 

Artur Pawlak 

redaktor naczelny 

Kwartalnik współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 

2 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Renata Durda 

Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem 


Pomoc pokrzywdzonym przestępstwem. 

Co jeszcze możemy zrobić? 

Choć obowiązujące w instytucjach wymiaru sprawiedliwości standardy postępowania 

z ofiarami przestępstw z roku na rok ulegają wyraźnej poprawie, to wciąż jednak 

zmian wymagają postawy sędziów i prokuratorów wobec ofiar przemocy w rodzinie. 

Najistotniejsze, by chronić takie osoby przed wtórną wiktymizacją oraz by właściwe 

rozumieć specyficzne mechanizmy rządzące tego rodzaju przestępczością. 

Faktem jest, że od kilku lat w polskim wymiarze sprawiedliwości, 

obok sprawiedliwego „karania sprawców”, coraz 

większą uwagę przywiązuje się do kwestii właściwej 

„rekompensaty strat dla ofiar przestępstw”. jednak wciąż zdarza 

się, że problematyka pokrzywdzonych, w szczególności 

pokrzywdzonych przestępstwem przemocy w rodzinie, bywa 

bagatelizowana. Widać to szczególnie z perspektywy osób zajmujących 

się codzienną pomocą ofiarom przemocy domowej. 

jakie nieprawidłowości w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości 

najczęściej sygnalizują pokrzywdzeni zgłaszający 

się po wsparcie prawne i psychologiczne? oto wnioski i przemyślenia, 

do jakich uprawnia 16 lat doświadczeń konsultantów 

ogólnopolskiego Pogotowia dla ofiar Przemocy w Rodzinie 

„Niebieska linia”, którym kieruję. 

Ta okropna psychologia 

U podłoża problemów w kontaktach z wymiarem sprawiedliwości, 

które najczęściej zgłaszają ofiary, leży ogólny społeczny 

deficyt wiedzy o psychologicznych aspektach doznawania 

przemocy ze strony osób bliskich. deficyt ten niestety dotyczy 

również prokuratorów, sędziów, adwokatów oraz kuratorów 

sądowych. 

osoby doznające przemocy domowej prezentują cechy, 

które trudno zrozumieć otoczeniu. Są niekonsekwentne (np. 

składają zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i na drugi 

dzień je wycofują), amplituda ich uczuć w stosunku do sprawcy 

waha się od nienawiści i chęci zemsty po niewolnicze wręcz 

oddanie i stawanie w obronie krzywdziciela (wypowiedzi ofiar 

typu „Czemu się Pan czepia mego męża?”, „To świetny ojciec”, „Bardzo 

mnie kocha i dlatego jest zazdrosny” nie należą do rzadkości), nie są 

pewne własnego oglądu sytuacji („To ja jestem złą żoną”, „Gdybym 

tylko lepiej gotowała...”, „Właściwie nic takiego wielkiego się nie stało”), 

boją się reakcji sprawcy i otoczenia („Porządnym kobietom to się nie 

zdarza”). jeśli zatem nasza wiedza o zjawisku przemocy domowej 

płynie z „ludowych” źródeł i nie mamy głębszego wglądu 

w specyficzne mechanizmy relacji między osobą stosującą przemoc 

a osobą pokrzywdzoną, to trudno nam będzie racjonalnie 

pomagać pokrzywdzonym i z całym przekonaniem wdrażać 

niezbędne procedury prawne. 

Z wyżej wymienionych powodów, choć oczywiście nie tylko, 

przyjmujący zeznania irytują się na osoby pokrzywdzone, poganiają 

je, bywają obcesowi, a czasami wręcz opresyjni. Zdarza się, 

że prowadzą przesłuchania ofiar i świadków przemocy w sposób, 

który trudno uznać za przyjazny, a co gorsza – bezstronny. 

ton głosu, oznaki zniecierpliwienia, czasem deprecjonowanie 

tego, co mówi pokrzywdzony – wszystko to sprawia wrażenie, 

że sympatia przesłuchującego jest po stronie sprawcy. osoba 

przesłuchiwana natychmiast traci rezon i wycofuje się ze swojej 

wersji zdarzeń i opinii. 

Niektórzy sędziowie są mało uważni. Nie dostrzegają tego, 

że podczas składania zeznań ofiara nie rozumie, co się do niej 

mówi (przestraszona obecnością sprawcy, samym pobytem 

w sali rozpraw, kontaktem z „Najwyższym Sądem”, nierzadko 

mająca też za sobą traumy) – w tym nie rozumie pytań sędziego 

czy wyjaśnień dotyczących jej praw. czasem w takich sytuacjach 

zaczyna płakać, a sędziowie z reguły nie mają „cierpliwości do 

histeryczek” („Proszę nam tu nie histeryzować?”, „Co się pani tak 

trzęsie?”). tak dochodzi do wtórnej wiktymizacji. 

Przykre odczucia ofiary z sali sądowej nakładają się na jej 

wcześniejsze doświadczenia z etapu postępowania przygotowawczego, 

gdzie przesłuchania odbywają się często bez poszanowania 

godności i intymności osoby pokrzywdzonej (pokój 

pełen innych osób prowadzących rozmowy, w tym osób 

postronnych) i nierzadko nakłania się ofiary do wycofywania 

zawiadomień o przestępstwie („Chce pani, aby mąż trafił do więzienia?”, 

„Chce pani narobić mężowi problemów w pracy? To z czego on 

będzie płacił alimenty?”). Nic dziwnego, że w sali rozpraw bardzo 

wielu pokrzywdzonych zaczyna zadawać sobie pytanie: „Po co 

mi to, może lepiej się wycofać?”. Rykoszet trafia w sędziego – trudno 

prowadzić sprawę wbrew woli pokrzywdzonego. 

Niewiedza profesjonalistów o psychologii ofiar leży także 

u podstaw permanentnego traktowania przemocy w rodzinie 

jako przestępstwa ściganego na wniosek osoby pokrzywdzonej, 

choć jest to przestępstwo ścigane z urzędu. deficyt wiedzy powoduje 

zbyt częste umarzanie spraw na różnych etapach postępowań, 

zgodnie z maksymą, że „jeśli pokrzywdzona sobie nie życzy, to 

po co ją uszczęśliwiać na siłę?”. Tymczasem pokrzywdzona czasem 

Rys. Łukasz jagielski 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

3

Numer specjalny 

naprawdę ma problem z rozpoznaniem, co będzie dla niej dobre, 

w dodatku jest pod ogromną presją sprawcy działającego w myśl 

zasady „jak ją przekonam do wycofania się, to i sąd mi odpuści”. 

Pełnomocnik-pułapka 

Osobami, które mogłyby w sali sądowej wspierać pokrzywdzonych 

i skutecznie reprezentować ich interesy, są adwokaci. 

Niestety, niewiele osób doznających przemocy w rodzinie stać 

na pełnomocnika z wyboru. Te lepiej zorientowane w świecie 

wymiaru sprawiedliwości zabiegają o pełnomocnika z urzędu. 

I tu często wpadają w kolejną pułapkę. Na początek sąd bardzo 

rygorystyczne bada – co do zasady słusznie – kondycję finansową 

strony pod kątem zwolnienia z kosztów sądowych. W rubrykach 

formularzy podatkowych czasem ginie jednak perspektywa 

osoby, która musiała opuścić dom, aby uciec przed sprawcą. 

Osoby, która tylko pozornie dysponuje swoim majątkiem. Jeśli 

sąd uzna, że pełnomocnik z urzędu stronie się należy, to czasem 

okazuje się, że pełnomocnik ten ma bardzo niską świadomość 

problemów ofiar przemocy domowej. Jego też irytują „niezdecydowane 

i rozhisteryzowane kobiety”. Na dokładkę za pracę z „trudną 

klientką” nie dostaje wystarczającej gratyfikacji finansowej, a to, 

co dostaje, trafia na jego konto z dużym opóźnieniem. 

W przypadku strony, która ma pełnomocnika, sąd wykazuje 

tendencję do pomijania jej wypowiedzi i wniosków, bo... „przecież 

ma pani pełnomocnika”. Tyle, że on właśnie zastępuje kolegę, 

a akta sprawy poznał w drodze do sądu. Tymczasem oskarżony 

zwykle ma pełnomocnika (z wyboru), który w ramach dobrze 

pojętego interesu swojego klienta nie wykazuje należytego szacunku 

wobec uczuć pokrzywdzonej – przesłuchując ofiarę krzyczy 

na nią, ośmiesza, minimalizuje lub wręcz kwestionuje jej 

doznania i odczucia („I to naprawdę było taaakie straszne?”, ”Niezły 

teatr nam tu pani odstawiła”). Niestety, na takie komentarze pełnomocników 

oskarżonego sędziowie zwykle nie reagują. Taki brak 

wyważenia praw i obowiązków stron procesu skutkuje tym, że 

oskarżony staje się gospodarzem procesu. 

Pomocą dla ofiar przemocy w rodzinie mogłaby być obecność 

w sali rozpraw przedstawiciela organizacji pozarządowej 

(w procedurze karnej) lub osób zaufania w postępowaniach cywilnych 

(art. 154 k.p.c.). Sędziowie niechętnie jednak na takie 

rozwiązanie przystają, chociaż udział tych osób, jeśli strona wyrazi 

taką wolę, jest obligatoryjny. Są oczywiście sądy (sędziowie) 

przychylnie nastawione do uczestnictwa w postępowaniu osób 

zawodowo lub społecznie wspierających pokrzywdzonych. 

Niestety, bywa, że nie ma z kolei chętnych do wspierania ofiar 

i procedur sądowych. Wiele osób działających w obszarze przeciwdziałania 

przemocy w rodzinie skarży się na niefrasobliwość 

prokuratorów i sędziów w podawaniu w aktach spraw ich danych 

teleadresowych. W efekcie taki psycholog, lekarz, pedagog 

czy terapeuta, wracając z pracy do własnego domu, zastaje pod 

drzwiami sprawcę usiłującego się dowiedzieć „Co pani do mnie 

ma?” i „Kiedy odczepi się pani wreszcie od mojej rodziny?”. 

Strategia gorącego kartofla 

Sprawy dotyczące przemocy w rodzinie nie należą do łatwych, 

lekkich ani przyjemnych. Większość osób mających 

z nimi do czynienia stosuje strategię „gorącego kartofla”. Policja 

odsyła ofiary do pomocy społecznej, pomoc społeczna do organizacji 

pozarządowej, organizacja pozarządowa do prokuratury, 

prokurator do sędziego, a sędzia... Co ma zrobić sędzia?! Tego 

typu sprawy trwają, pokrzywdzone się wahają, a i prestiż orzekania 

w „znętach” niewielki. To może by tak do mediacji? „Może 

się uda zażegnać jakoś ten konflikt »pokojowymi metodami«” – myśli 

sędzia. I pewnie miałby rację, gdyby rzeczywiście miał do czynienia 

z konfliktem. 

Jestem gorącym orędownikiem mediacji: w sprawach 

z udziałem nieletnich, w drobnych wykroczeniach, w sprawach 

związanych z prawem gospodarczym, nawet w części spraw 

rodzinnych. Ale w sprawach o przemoc w rodzinie mediacja 

po prostu nie działa! Efekt jest taki, że wymediowana ugoda 

podtrzymuje stary układ sił – sprawca górą, ofiara spełnia jego 

żądania, do egzekucji których sprawca ma teraz glejt na piśmie. 

Po roku czy dwóch od mediacji osoby doznające przemocy rodzinnej 

trafiają do poradni „Niebieskiej Linii”, poradni zdrowia 

psychicznego, nawet do szpitali psychiatrycznych po próbach 

samobójczych, bez wiary w możliwość obrony swoich praw na 

drodze sądowej. 

Słucham uważnie mediatorów, którzy mówią, że „czasami to 

się udaje”. Może. Choć śmiem się upierać, że udaje się to wtedy, 

gdy mieliśmy do czynienia z konfliktem rodzinnym, który (często 

niespodzianie dla samego sprawcy) przerodził się w agresję. 

Tam, gdzie mamy do czynienia z klasyczną dla przemocy w rodzinie 

nierównością stron, trudno o sukces, bowiem mediator co 

do zasady nie może wzmacniać żadnej ze stron mediacji, a ofiara 

bez wyrównania jej sił zawsze będzie bez szans na obronę 

swoich interesów przed sprawcą. Aby uniknąć tej pułapki wiele 

krajów przyjmując mediację do porządku prawnego zastrzegło 

wprost zakaz jej stosowania w sprawach dotyczących przemocy 

w rodzinie. 

Wiedza, wiedza, wiedza 

Czy to, co napisałam, to prawda o doświadczeniach ofiar 

przestępstw z wymiarem sprawiedliwości? Tak, choć oczywiście 

nie jedyna. 

W bardzo wielu miejscach w Polsce pracują w instytucjach 

wymiaru sprawiedliwości wspaniali, mądrzy i empatyczni ludzie. 

Do poradni „Niebieskiej Linii” zgłaszają się osoby, które 

niejednokrotnie mówią: „zawdzięczam jej/jemu życie i zdrowie”, 

„dzięki jemu/jej moje dzieci są bezpieczne”. Wiele z tych osób nagrodziliśmy 

wyróżnieniem „Złotego Telefonu” przyznawanym od 

1996 r. osobom szczególnie zasłużonym w obronie praw ofiar 

przemocy domowej i szczególnie konsekwentnych w podejmowaniu 

działań na ich rzecz. W 2010 r. laureatem wyróżnienia został 

ówczesny Minister Sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski. 

Chodzi o to, aby takich osób było więcej. 

Część z problemów opisanych wyżej można łatwo wyeliminować 

poprzez organizowanie szkoleń z zakresu psychologii 

ofiar przemocy w rodzinie oraz wyznaczanie do prowadzenia 

tego typu spraw prokuratorów i sędziów, którzy mają tzw. „odporność 

psychiczną”. Przede wszystkim jednak, co najtrudniejsze, 

wypada zastanowić się nad własnymi postawami. 

Warto powtórzyć – kontakt z osobami po traumach wewnątrzrodzinnych 

nie należy do łatwych ani przyjemnych. 

Naturalnym jest, że w swojej pracy świadomie bądź podświadomie 

unikamy nieprzyjemnych uczuć i napięć, a tym samym 

kontaktów z osobami ich doświadczającymi. Chyba, że zawczasu 

uzbroimy się w wiedzę i umiejętności, które pozwolą nam 

pomagać innym bez uszczerbku dla naszej psychiki. 

Renata Durda 

Autorka jest kierownikiem Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska 

Linia” prowadzonym przez Instytut Psychologii Zdrowia, członkiem działającej 

przy Ministrze Sprawiedliwości Rady ds. Pokrzywdzonych Przestępstwem 

4 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach 



Pokrzywdzony w sali rozpraw 

– jak interpretować jego zeznania i jak 

zagwarantować należytą ochronę jego praw? 

Dla większości osób składanie zeznań przed sądem stanowi sytuację psychologicznie trudną, 

a w związku z tym jest przeżyciem stresującym. Wpływają na to zróżnicowane czynniki 

psychospołeczne, których nasilenie w przypadku świadków pokrzywdzonych istotnie wzrasta. 

Zbadań psychologów wynika, że pokrzywdzeni przestępstwem 

konieczność zeznawania na sali sądowej nierzadko 

interpretują jako dodatkową dolegliwość spotykającą 

ich ze strony społeczeństwa, tym razem reprezentowanego 

przez wymiar sprawiedliwości. Poczucie to wynika często z nieznajomości 

procedur prawnych i niezrozumienia wynikających 

z nich powinności świadków. Sytuację niewiele poprawia 

rutynowe pouczanie takich osób podczas rozpraw o ciążących 

na nich obowiązkach. Co więcej, informacje o grożących konsekwencjach 

bywają odbierane jako przejaw przyjętego z góry 

przez sędziego założenia o wątpliwej wiarygodności zeznającego 

pokrzywdzonego. W efekcie taki przesłuchiwany czuje się 

niekiedy jak osoba współodpowiedzialna za zdarzenie – osoba, 

której się nie dowierza, przypisuje się jej ukryte motywy działania, 

wreszcie krytycznie ocenia jej postępowanie. Przekonanie 

to niestety umacnia się przy każdym kolejnym przesłuchaniu. 

Zeznania świadka pokrzywdzonego, co należy podkreślić, 

dotyczą z zasady przykrych dla niego i często bardzo osobistych 

doświadczeń związanych z przeżywaniem negatywnych emocji. 

Przywołanie tych doświadczeń często wywołuje niekontrolowane 

reakcje ofiary przestępstwa (np. drżenie ciała, załamywanie 

głosu, płacz), w ocenie niektórych świadków wstydliwe – szczególnie, 

kiedy są demonstrowane w sytuacji publicznej, jaką jest 

rozprawa sądowa. Okoliczności te mogą wpływać na nasilenie 

negatywnej postawy świadka pokrzywdzonego, a wręcz oporu 

przed składaniem zeznań, co przejawia się odmową odpowiedzi 

na pytania, zasłanianiem się brakiem pamięci, a nawet wycofywaniem 

się z wcześniejszych relacji. 

Stres i jego konsekwencje 

Sytuacjami psychologicznie trudnymi są m.in. sytuacje nowe, 

nieznane, narażające daną osobę na zagrożenie, z którym 

nie potrafi ona sobie poradzić, bądź co do których nie posiada 

wypróbowanych metod skutecznego działania. Świadek w sali 

sądowej znajduje się w takim właśnie położeniu. 

Nawet jeśli świadek korzysta z pomocy prawnika, to nie jest 

w stanie przygotować się na wszystkie możliwe okoliczności, 

np. związane z reakcjami innych uczestników rozprawy (np. 

prokuratora, oskarżonego czy publiczności). W przypadku pokrzywdzonego 

dodatkowym czynnikiem stresującym jest też 

niepewność co do konsekwencji składanych zeznań. Świadek 

taki może obawiać się, iż zeznania obciążające oskarżonego spowodują 

działania odwetowe, przed którymi nie jest w stanie się 

zabezpieczyć. Kolejnym czynnikiem pogłębiającym stres może 

być poczucie niezrozumienia oczekiwań przesłuchujących – 

zwłaszcza, gdy treść kolejnych pytań pozwala przypuszczać 

świadkowi, że jego poprzednie odpowiedzi zostały ocenione 

negatywnie. 

Składanie zeznań w sali sądowej, nawet przy drzwiach zamkniętych, 

ma charakter wystąpienia publicznego i dla niektórych 

osób – szczególnie o niskiej lub niestabilnej samoocenie 

– konieczność poddania się ocenie społecznej stanowi bardzo 

trudne doświadczenie. Sytuację komplikuje fakt, że takiej ocenie 

poddawana jest wypowiedź dotycząca bolesnych, czasem 

bardzo intymnych przeżyć. 

Co istotne, konsekwencją przeżywania stresu przez świadków 

jest nie tylko wystąpienie poczucia ich osobistego dyskomfortu, 

lecz także pojawienie się zakłóceń procesów odpamiętywania, 

zniekształceń wspomnień, a nawet całkowita niezdolność do ich 

odtworzenia. Samo zdarzenie było dla świadka źródłem silnego 

stresu, dlatego należy liczyć się z tym, że zaburzenia pamięci 

wystąpiły już na etapie jego trwania. W sali sądowej zaburzenia 

te mogą się nasilać i pogłębiać, uniemożliwiając w efekcie spójne 

i satysfakcjonujące organ procesowy odtworzenie przez świadka 

przebiegu zdarzenia. Charakterystyczna dla pamięci zdarzeń 

traumatycznych jest fragmentaryczność wspomnień, tworzenie 

tzw. wysepek pamięci, zapamiętywanie przede wszystkim przeżywanych 

emocji, a nie szczegółów zdarzenia. 

Postawa świadka w relacjonowanej sytuacji zagrożenia 

niejednokrotnie budzi wątpliwości u osób przesłuchujących, 

zwłaszcza postawa bierna. Warto w tym miejscu przypomnieć, 

iż reakcją psychologiczną na zagrożenie jest nie tylko ucieczka, 

poszukiwanie pomocy czy atak, ale także reakcja tzw. odrętwienia 

emocjonalnego i fizycznego, niezdolność podjęcia jakiejkolwiek 

aktywności. Swojego biernego zachowania świadek 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

5


pokrzywdzony nie będzie rzecz jasna w stanie racjonalnie uzasadnić, 

dlatego powtarzanie przez sędziego pytań ukierunkowanych 

na uzyskanie takiego wyjaśnienia mija się z celem. Co 

więcej, dociekliwa postawa przesłuchującego może być odebrana 

jako dodatkowa uciążliwość, a nawet może wyzwolić reakcje 

agresywne. 

W pułapce uprzedzeń i stereotypów 

Z badań w zakresie wiktymologii wynika, że pewne właściwości 

biopsychiczne wzmagają tzw. podatność wiktymizacyjną, 

czyli ryzyko zostania ofiarą przestępstwa. Do podstawowych 

należą m.in. czynniki warunkujące małe możliwości obrony, 

a więc związane z wiekiem, sprawnością fizyczną, a także poziomem 

intelektualnym, który wpływa na zdolność dostrzegania 

zagrożenia czy przewidywania konsekwencji określonej 

sytuacji. Innym kryterium różnicującym ofiary jest charakter 

przestępstwa, w którym zostały pokrzywdzone. Ważne są tutaj 

okoliczności zdarzenia, rola i udział w nich pokrzywdzonych, 

stopień i konsekwencje doznanej przez nie krzywdy. Zaklasyfikowanie 

świadka pokrzywdzonego do konkretnej kategorii 

wpływa bezpośrednio na jego ocenę przez otoczenie. Proces ten 

jest często nieświadomy, związany z mechanizmami tworzenia 

się uprzedzeń i stereotypów. Podlegają mu również sędziowie. 

Współczucie, chęć pomocy i zadośćuczynienia z zasady budzą 

pokrzywdzeni należący do kategorii osób o znacznej podatności 

wiktymizacyjnej, na większą sympatię mogą liczyć 

również osoby pokrzywdzone w sytuacjach pełnienia funkcji 

czy ról pozytywnie ocenianych społecznie. Z kolei osoby, które 

w jakiś sposób przyczyniły się do sytuacji przestępstwa, np. 

poprzez utrzymywanie kontaktów z marginesem społecznym 

czy świadome podejmowanie ryzykownych przedsięwzięć, 

mogą spotkać się z bardziej krytycznym nastawieniem i ograniczonym 

zaufaniem do treści ich wypowiedzi, a nawet z jawnie 

okazywaną niechęcią. 

Znaczące różnice w podejściu do świadków pokrzywdzonych 

wynikają też z ich właściwości psychicznych rzutujących 

na przebieg relacji interpersonalnej w sytuacji przesłuchania. 

Nieprawidłowo odczytane postawy i reakcje świadków mogą 

prowadzić do licznych nieporozumień. Powszechna jest skłonność 

do interpretowania reakcji świadków wynikających z przeżywania 

lęku w sytuacji społecznej (np. reakcji fizjologicznych, 

tj. czerwienienia się, pocenia, drżenia ciała, również drobnych 

zaburzeń mowy w postaci jąkania się, zacinania, a także unikania 

kontaktu wzrokowego oraz lakoniczności relacji i ograniczania 

wypowiedzi) jako oznak kłamstwa, a w efekcie traktowania 

takich osób jako mało wiarygodnych. Taka interpretacja 

przesłuchującego może spowodować u świadka dalsze nasilenie 

się wspomnianych zaburzeń, a to z kolei może doprowadzić do 

jeszcze większych zniekształceń w relacji – pojawienia się perseweracji 

(uporczywych powtórzeń) czy nawet zakłóceń logiki 

wypowiedzi. Z kolei świadków udzielających stanowczych odpowiedzi, 

pozostających w stałym kontakcie wzrokowym z przesłuchującym 

czy podających rozbudowane i szczegółowe opisy 

wydarzeń, ocenia się na ogół jako prawdomównych. Tymczasem 

taki sposób relacjonowania może wynikać z przejawianej przez 

nich dużej odporności na stres, braku skłonności do przeżywania 

lęku, a to z kolei często charakteryzuje osoby przejawiające 

zaburzenia osobowości, w tym skłonność do kłamstwa. 

Rzeczą oczywistą jest, że świadków pokrzywdzonych nie 

można traktować jako grupy homogenicznej, w stosunku do 

której stosuje się jednorodne zasady postępowania wspomagające 

uzyskanie jak najbardziej rzetelnych i przydatnych dla 

rozstrzygnięcia sprawy zeznań. Z przedstawionych wyżej rozważań 

wysnuć jednak można kilka podstawowych wniosków 

praktycznych dla sędziów. Sprowadzają się one do konieczności 

niwelowania czynników, które mogą nasilać stres świadków. 

Pokrzywdzony – podstawowe zasady 

postępowania 

Przede wszystkim należy zadbać o to, by udzielenie pouczenia 

o prawach przysługujących pokrzywdzonemu nie miało wyłącznie 

charakteru formalnego, ale wiązało się z autentycznym zrozumieniem 

przez takiego świadka jego praw i obowiązków, a także 

dawało mu poczucie, że wymiar sprawiedliwości jest rzeczywiście 

zainteresowany jego sytuacją. 

Dla osób, które przeżyły silny stres w związku z dokonanym 

wobec nich czynem, szczególnie ważne jest podmiotowe traktowanie. 

Nie można więc planować przesłuchania tych osób 

w ograniczonym, krótkim czasie, niedopuszczalne jest również 

okazywanie zniecierpliwienia w przypadku trudności w uzyskaniu 

zeznań. Podmiotowemu traktowaniu nie sprzyja rutynowe 

zwracanie się do przesłuchiwanych w formie bezosobowej 

(np.: „Co świadek widziała / słyszała?” zamiast: „Co pani widziała / 

słyszała?”). Pomocne natomiast jest okazywanie zainteresowania, 

zwracanie uwagi na stan psychiczny i fizyczny świadka, 

utrzymywanie z nim kontaktu wzrokowego. Sędzia, który jest 

„ukryty” za stertą akt oraz skoncentrowany głównie na czynnościach 

związanych z dokumentowaniem przebiegu rozprawy 

nie zachęca do relacjonowania bardziej osobistych przeżyć. 

Za obowiązującą zasadę w postępowaniu ze świadkami pokrzywdzonymi 

należy uznać ograniczenie liczby osób obecnych 

przy ich przesłuchaniu. Najlepszym rozwiązaniem byłoby przesłuchanie 

ich w warunkach kameralnych, a jeśli z powodów 

proceduralnych jest to niemożliwe, należy dążyć do stworzenia 

podobnych w sali rozpraw. Wydaje się, że zbyt rzadko wykorzystuje 

się tu przepisy już istniejące, dające możliwość przesłuchania 

pokrzywdzonego bez obecności oskarżonego, a nawet 

jego rodziny, czy w ogóle prowadzenia rozprawy przy drzwiach 

zamkniętych. W celu uniknięcia kolejnych przesłuchań, które 

mogą prowadzić do dalszych zniekształceń w zeznaniach, warto 

też rozważyć możliwość zarejestrowania już pierwszej czynności 

za pomocą sprzętu nagrywającego. 

Kolejnym problemem jest sposób zadawania pytań. W żadnym 

wypadku nie mogą być w nich zawarte, nawet implicite, 

oskarżenia. Taki charakter mają zazwyczaj pytania zaczynające 

się od słowa „dlaczego”, w konsekwencji prowadzące do sugestii, 

że świadek mógł nie dopuścić do znalezienia się w sytuacji, 

w której został poszkodowany, bądź mógł zastosować skuteczniejszą 

formę obrony. Należy też pamiętać, że forma pytań musi 

być dostosowana do poziomu intelektualnego świadka. W stosunku 

do świadków skłonnych do przesadnego dramatyzowania 

swoich przeżyć pomocne może być zadawanie pytań o konkretne 

fakty. 

Na koniec należy podkreślić, że nikt z nas nie jest całkowicie 

odporny na mechanizmy tworzenia stereotypów i uprzedzeń. 

Świadomość tego faktu może przyczynić się do bardziej obiektywnego 

spojrzenia na pokrzywdzonych przez osoby przesłuchujące, 

bez stawiania wstępnych i często fałszywych hipotez 

na ich temat. 

Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska, Ewa Wach 

Autorki są biegłymi psychologami, pracownikami Instytutu Ekspertyz Sądowych 

im. prof. dr Jana Sehna w Krakowie 

6 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

KARTA PRAW DZIECKA–OFIARY/ÂWIADKA PRZEST¢PSTWA 

Uznając – za Konwencją o prawach dziecka – że we wszystkich działaniach dotyczących dzieci sprawą nadrzędną 

jest najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka, uznając niezbywalne prawo każdego dziecka do ochrony 

przed wszelkimi formami dyskryminacji oraz przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy, zaniedbania, 

złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, uznając prawo dziecka do swobodnego 

wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach, które go dotyczą, przy czym jego opinie 

winny być przyjmowane z należytą wagą, wprowadzamy Kartę Praw Dziecka–Ofiary/Świadka Przestępstwa. 

Art. 1. Dzieckiem w rozumieniu niniejszej Karty jest każda osoba, która uczestniczy w procedurach w roli pokrzywdzonego lub świadka przestępstwa 

i nie ukończyła 18. roku życia. 

Art. 2. Procedurą w rozumieniu niniejszej Karty jest każde postępowanie przygotowawcze i sądowe z udziałem dziecka, a także działania zmierzające 

do udzielenia mu pomocy i wsparcia przez instytucje/organizacje powołane do opieki nad dzieckiem. 

Art. 3. Dobro i bezpieczeństwo dziecka powinno być nadrzędną wartością we wszystkich procedurach podejmowanych wobec dziecka, zarówno 

dla organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, jak również dla instytucji/organizacji powołanych do opieki nad dzieckiem. 

Art. 4. Dziecko ma prawo do niedyskryminacji ze względu na rasę, narodowość, religię, pochodzenie społeczne, niepełnosprawność oraz na wszelkie 

inne cechy jego lub jego najbliższych. 

Art. 5. Dziecko ma prawo do poważnego traktowania i rzetelnej oceny wiarygodności jego wypowiedzi. 

Art. 6. Dziecko ma prawo do godnego traktowania, w szczególności do respektowania jego potrzeb w trakcie procedur. 

Art. 7. Dziecko ma prawo do wyrażenia swojego zdania oraz do tego, by rozważano jego zdanie w działaniach i decyzjach, które go dotyczą. 

Art. 8. Dziecko ma prawo do prywatności oraz ochrony jego wizerunku. Niedopuszczalne jest ujawnianie, udostępnianie, rozpowszechnianie jego 

danych osobowych, poza przypadkami wskazanymi w ustawie. 

Art. 9. Dziecko ma prawo do profesjonalnej pomocy psychologicznej, medycznej lub pedagogicznej w celu zminimalizowania skutków przestępstwa 

i konsekwencji uczestniczenia w procedurach. 

Art. 10. § 1. Dziecko ma prawo do informacji dotyczących jego udziału i roli w procedurze na poziomie dostosowanym do jego możliwości 

rozwojowych. 

§ 2. Dziecko należy poinformować w szczególności o prawie do odmowy składania zeznań lub odmowy odpowiedzi na pytania w sposób 

dostosowany do możliwości rozwojowych dziecka, o ile dziecko potrafi pojąć znaczenie tej informacji. 

Art. 11. § 1. Dziecko ma prawo do ochrony przed wiktymizacją wynikającą z prowadzenia procedur z jego udziałem. 

§ 2. Formą ochrony powinno być przesłuchanie dziecka przez przygotowane do tego osoby w przyjaznym pokoju przesłuchań. 

§ 3. Przez przyjazny pokój przesłuchań, o którym mowa w § 2, rozumie się pomieszczenie dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka, 

niezwiększające stresu związanego z przesłuchaniem oraz przystosowane do rejestracji audiowizualnej przesłuchania. 

§ 4. Przesłuchanie dziecka powinno odbyć się tylko raz. Powtórzenie przesłuchania powinno odbywać się wyłącznie w przypadkach szczególnie 

uzasadnionych, wymienionych w ustawie. 

§ 5. Przebieg przesłuchania powinien być utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. Nagranie powinno obejmować 

całość przesłuchania. 

Art. 12. Dziecko ma prawo do bezpieczeństwa, w szczególności do izolacji od sprawcy przestępstwa. 

Art. 13. Dziecko ma prawo do kontaktu z osobami najbliższymi podczas trwających procedur. Prawo to może zostać ograniczone dla dobra dziecka 

lub dobra prowadzonego postępowania. 

Art. 14. Dziecko ma prawo do należytej reprezentacji podczas procedur, zwłaszcza podczas postępowania przygotowawczego i sądowego. 

Jeżeli rodzic/opiekun prawny nie może zapewnić należytej reprezentacji, do czynności z udziałem dziecka powinien zostać wyznaczony kurator. 

Karta Praw Dziecka–Ofiary/Świadka Przestępstwa powstała w ramach programu ” 

Dziecko – świadek szczególnej troski” prowadzonego przez Fundację Dzieci 

Niczyje. Kartę objęło swoim patronatem Ministerstwo Sprawiedliwości. 

Projekt realizowany przy wsparciu Komisji Europejskiej – Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości, Wolności i Bezpieczeństwa w ramach programu „Prevention 

of and Fight against Crime”. Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie jej autora. Komisja nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności 

za jakiekolwiek użycie informacji w niej zawartych.

Andrzej Augustyniak, Marta Rychert 



Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. 

Choć niezbędne, dlaczego niewykorzystywane? 

Kiedyś do uzyskania miana przyjaznego pokoju przesłuchań dzieci wystarczył komplet 

dziecięcych mebli, kredki i kilka pluszaków. Dziś takie pokoje wyposażane są w 

nowoczesny sprzęt rejestrujący przesłuchania oraz poddawane procesowi certyfikacji. 

Podejście sędziów do problemu udziału pokrzywdzonych dzieci w procedurach sądowych 

zmienia się jednak dużo wolniej, niż standardy dotyczące pokoi. Czas na modyfikacje. 

Jeszcze 10 lat temu wielokrotne przesłuchiwanie dziecka w sali 

sądowej w obecności oskarżonego można było „usprawiedliwić” 

brakiem odpowiednich regulacji prawnych oraz brakiem 

faktycznych możliwości zapewnienia dziecku przyjaznych warunków 

przesłuchiwania. Dziś taka wymówka jest nieaktualna. 

Nowelizacją kodeksu postępowania karnego z 2003 r. wprowadzono 

obowiązek jednokrotnego przesłuchania małoletniego 

pokrzywdzonego przestępstwem na tle seksualnym (art. 185a 

k.p.k.), zaś nowelizacją z 2005 r. rozszerzono ten obowiązek na 

małoletnich pokrzywdzonych przestępstwem przeciwko rodzinie 

i opiece oraz wprowadzono obowiązek nagrywania przesłuchań 

prowadzonych w tym trybie (art. 147 § 2 pkt 2 k.p.k.). 

Obecnie w Polsce nie brak pokoi przystosowanych do przesłuchań 

małoletnich ofiar przestępstw. Tymczasem zdarza się, że 

część z tych pomieszczeń jest nieużywanych albo korzysta się 

z nich nieumiejętnie. Jedynym wytłumaczeniem odstępowania 

od takich przesłuchań może być nieznajomość procedur bądź 

brak wiary sędziów w sens wysiłku włożonego w odbieranie 

zeznań w przyjaznym pokoju. Z obserwacji osób zaangażowanych 

w promocję idei przyjaznych przesłuchań wynika, że unikanie 

przez sędziów prowadzenia przesłuchań w przyjaznych 

pokojach może też wynikać z niechęci do opuszczania budynku 

sądu, niechęci do sporządzania nagrania audiowizualnego, 

także ze zwykłego oportunizmu. Błędy w sposobie i procedurze 

przesłuchania dziecka mogą zaś wynikać ze złych przyzwyczajeń. 

Żaden z wymienionych powodów nie usprawiedliwia przy 

tym wadliwej praktyki. 

Pokój pokojowi nierówny 

Przyjazne pokoje przesłuchań dzieci powstały po to, aby zapewnić 

małoletnim świadkom oraz ofiarom przestępstw warunki 

komfortowego przesłuchania, a sędziom – możliwość zgromadzenia 

wiarygodnego i obszernego materiału dowodowego. 

– Przesłuchanie w przyjaznych warunkach, pod okiem psychologa, zapewnia 

dziecku komfort, który przede wszystkim zwiększa jego zdolność 

do odtwarzania zdarzeń – precyzuje Jolanta Zmarzlik, dyrektor ds. 

klinicznych Fundacji Dzieci Niczyje promującej ideę promocji 

przyjaznych pokoi przesłuchań. 

Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że w Polsce istnieje 

ok. 300 „niebieskich pokoi” prowadzonych przez komendy 

i komisariaty policji, sądy, samorządy oraz organizacje pozarządowe. 

Każdy z nich gwarantuje dzieciom lepsze warunki 

przesłuchania niż sala sądowa. Pokoje te powstały w ciągu kilku 

ostatnich lat (pierwsze – na początku lat 90.), lecz ich poziom jest 

zróżnicowany. Większość, zgodnie z zaleceniami, wyposażono 

w meble i zabawki dostosowane do dzieci w różnym wieku, pomalowano 

też w spokojne, pastelowe kolory. Jednak wiele pokoi 

nie jest wyposażona w sprzęt umożliwiający nagrywanie przesłuchań, 

a jeżeli dokonanie nagrań audio-wideo jest możliwe, to 

format ich zapisu nie zawsze dostosowany jest do możliwości 

technicznych sprzętu używanego do odtwarzania nagrań w salach 

sądowych. 

Ministerstwo Sprawiedliwości i Fundacja Dzieci Niczyje, 

w ramach działającej od 2007 r. „Koalicji na Rzecz Przyjaznego 

Przesłuchiwania Dzieci”, opracowały więc standardy, jakie winno 

spełniać pomieszczenie służące do przeprowadzania przyjaznych 

przesłuchań. Po jego dwukrotnym skontrolowaniu przez 

psychologa wskazanego przez Fundację oraz prawnika z Ministerstwa 

Sprawiedliwości, pomieszczenie takie może otrzymać 

certyfikat przyjaznego pokoju przesłuchań. Do października 

2011 r. certyfikaty przyznano 54 instytucjom dysponującym tego 

typu pokojami. 

Jakie standardy powinien spełniać certyfikowany pokój? 

Przede wszystkim winien być zlokalizowany poza budynkiem 

sądu, prokuratury czy komisariatu policji. Już samo wejście małoletniego 

świadka do tych instytucji może bowiem budzić w nim 

lęk i zakłócić, a nawet uniemożliwić prawidłowe przesłuchanie. 

W razie umiejscowienia przyjaznego pokoju w takim budynku, 

pokój koniecznie powinien mieć osobne wejście oraz ciągi komunikacyjne 

uniemożliwiające kontakt dziecka z oskarżonymi, podejrzanymi 

czy umundurowanymi funkcjonariuszami policji. 

Zgodnie z zaleceniami MS i FDN, w skład takiego pomieszczenia 

musi wchodzić pokój bezpośredniej rozmowy połączony 

lustrem weneckim bądź systemem audio-wideo z pokojem 

technicznym, poczekalnia (przedpokój) oraz toaleta (łazienka). 

Pokój przesłuchań i pokój techniczny powinny być wyposażone 

Fot. Wiesław Madej / Mawi Studio 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

9


Fot. Wiesław Madej / Mavi Studio 

Po prawej: przyjazny pokój przesłuchań dzieci w Centrum Pomocy Dzieciom „Mazowiecka” w Warszawie; po lewej i na poprzedniej stronie: przyjazny pokój 

w Sądzie Rejonowym w Mielcu 


w sprzęt umożliwiający utrwalanie obrazu i dźwięku, w szczególności 

mimikę twarzy dziecka, a także w sprzęt umożliwiający 

kontakt osób znajdujących się w pokoju technicznym z sędzią 

i psychologiem. Przesłuchanie winno być zarejestrowane w taki 

sposób, by możliwe było odtworzenie nagrania w sali sądowej 

bądź w prokuraturze. 

Przyjazny pokój powinien być również wyposażony w meble 

dla świadków w wieku od 5 do 15 lat (czyli zarówno małych 

dzieci, jak i nastolatków) oraz dla dwóch osób dorosłych (sędziego 

i psychologa), także w materiały pomocne w pozyskaniu informacji 

od dzieci (papier, środki pisarskie, lalki, itp.). 

Rozmowa, nie przesłuchanie 

Ważnym elementem procesu certyfikacji jest ocena sposobu 

prowadzenia przesłuchań w przyjaznym pokoju. Nawet najpiękniejsze 

pomieszczenie wyposażone w najnowocześniejszy 

sprzęt nagrywający nie gwarantuje bowiem należytego sposobu 

przesłuchania dziecka, ani nie zwalnia sędziego i psychologa 

uczestniczących w tej czynności z właściwego przygotowania 

się do niej. 

– Biegły psycholog przed zbadaniem dziecka powinien mieć możliwość 

zapoznania się z aktami, zaś po badaniu, ale jeszcze przed przesłu- 

Praktyka: kiedy sprawca jest nieletni 

Czym różni się sytuacja 13-letniej ofiary przestępstwa dokonanego 

przez dorosłego sprawcę od sytuacji takiej osoby pokrzywdzonej 

przez nieletniego? W trybie art. 185a k.p.k. dziecko przesłuchiwane 

jest tylko raz, w przyjaznych dla niego warunkach, zaś z przesłuchania 

sporządzane jest nagranie służące jako dowód w sprawie 

i umożliwiające odstąpienie od przesłuchiwania małoletniego 

świadka w przyszłości. Z kolei dziecko pokrzywdzone podobnym 

czynem zabronionym, jeśli dopuszcza się niego nieletni sprawca, 

takich gwarancji w obowiązującym stanie prawnym już nie ma. 

Skąpe regulacje kodeksowe nie powinny jednak zwalniać z dbałości 

o dobro dziecka w sytuacjach nieuregulowanych przepisami. 

Dlatego przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości apelują, 

by z przyjaznych pokoi przesłuchań korzystali również sędziowie 

rodzinni mający na co dzień kontakt z nieletnimi sprawcami i ich 

małoletnimi ofiarami. Efekt? Do takich przesłuchań, choć nieuregulowanych 

w przepisach, dochodzi w Polsce coraz częściej. Z kolei 

to, czy sędziowie rodzinni będą mogli w codziennej praktyce korzystać 

z przyjaznych pokoi, zależy wyłącznie od przewodniczących 

wydziałów oraz ich dobrej współpracy z podmiotami dysponującymi 

takimi pokojami. 

chaniem, koniecznie powinien porozmawiać z sędzią, z którym wspólnie 

ustali „taktykę” przesłuchania – wyjaśnia Jolanta Zmarzlik. W czasie 

przesłuchania sędzia i biegły powinni dostosować język oraz 

sposób rozmowy do możliwości rozwojowych i intelektualnych 

dziecka. – Dzieci do 10 roku życia nie posiadają zdolności abstrakcyjnego 

myślenia. O wartościach takich jak czas, ilość czy odległość należy 

z nimi rozmawiać operując przykładami. Nie można też z góry zakładać, 

że dziecko kłamie, gdy mówi rzeczy nieprawdopodobne. Zadaniem 

sędziego i psychologa jest oddzielenie prawdy od fantazji, która jest 

naturalną reakcją dziecka na silne emocje związane z wydarzeniami, 

o których opowiada – dodaje Zmarzlik. 

W przesłuchaniu świadka może wziąć udział również prokurator, 

obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, a także przedstawiciel 

ustawowy małoletniego. W przypadku małoletniego 

świadka wszyscy oni winni przebywać w pomieszczeniu technicznym 

zlokalizowanym przy przyjaznym pokoju. – Zdarza się 

tymczasem, że w małym pokoju przesłuchań sędziowie sadzają dziecko, 

biegłego psychologa, rodziców, prokuratora i jeszcze protokolanta. Ten 

błąd, wynikający po prostu z nieznajomości przepisów, znacznie utrudnia 

przesłuchanie – zauważa Jolanta Zmarzlik. 

Przesłuchanie dziecka jest procesem skomplikowanym, wymagającym 

dodatkowych kwalifikacji osób je przeprowadzających. 

Dlatego, działająca przy Fundacji Dzieci Niczyje, Rada Ekspertów 

ds. Ochrony Dzieci-Ofiar Przestępstw, której członkami 

są również przedstawiciele Ministra Sprawiedliwości, opracowała 

standardy przesłuchiwania małoletnich świadków w trybie art. 

185a i 185b Kodeksu postępowania karnego. Standardy te, po 

otrzymaniu rekomendacji Ministra Sprawiedliwości, w październiku 

2010 r. przesłane zostały do wszystkich sądów w Polsce. 

Zgodnie z tymi standardami, przesłuchanie małoletnich 

świadków i ofiar przestępstw powinno być prowadzone w sposób 

zgodny z systemem prawnym oraz standardami europejskimi 

i międzynarodowymi, umożliwiający pozyskanie wartościowego 

materiału dowodowego. Przesłuchanie takie powinno 

odpowiadać możliwościom rozwojowym przesłuchiwanego 

dziecka i gwarantować ochronę praw dziecka, ze szczególną 

dbałością o unikanie jego wtórnej traumatyzacji wynikającej 

z udziału w procedurach prawnych. Autorzy standardów podkreślają 

również, by przesłuchanie dziecka prowadzone było 

przy pełnym oraz właściwym wykorzystaniu możliwości lokalowo-technicznych 

przyjaznego pokoju przesłuchań dzieci, z dbałością 

o wyeliminowanie okoliczności mogących skutkować koniecznością 

przeprowadzenia kolejnych przesłuchań. 

10 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



Znajomość standardów przesłuchiwania dzieci pozwala 

uniknąć wielu komplikacji w czasie późniejszego procesu. Dla 

przykładu, przygotowanie materiału dowodowego tak, by 

w trakcie przesłuchania dokonywanego przez sąd w toku postępowania 

przygotowawczego sprawca miał już przedstawiony 

zarzut i zapewnionego obrońcę, pozwala uniknąć ponownego 

przesłuchania dziecka właśnie z powodu braku udziału obrońcy 

w pierwszym przesłuchaniu. Pamiętać też należy, że w razie 

przedstawienia zarzutów jednemu z rodziców dziecka, sąd winien 

wyznaczyć małoletniemu kuratora, bowiem drugi rodzic 

nie może w tej sytuacji reprezentować przesłuchiwanego. 

Z sądu do pokoju 

Dlaczego niektóre przyjazne pokoje przesłuchań stoją puste, 

a do innych trzeba czekać kilka dni na możliwość przesłuchania 

dziecka? Taka sytuacja często wynika z wadliwej współpracy 

podmiotów zarządzających pokojami z sądami albo po prostu 

z braku takiej współpracy. Z jednej strony podmioty prowadzące 

pokoje powinny je promować w sądach i zachęcać do korzystania 

ze swoich usług, z drugiej – sędziowie powinni być przekonani 

do celowości prowadzenia przyjaznych przesłuchań. 

– Kluczową barierą powodującą niechęć sędziów do przesłuchiwania 

w przyjaznych pokojach jest ich nieznajomość psychiki dzieci. 

Wielu sędziów uważa, że przyjazny pokój to miejsce jak najbardziej 

odpowiednie do słuchania dziecka pięcio- czy sześcioletniego, ale ich 

zdaniem dwunastolatek powinien być już przesłuchiwany w sali 

sądowej – twierdzi Jolanta Zmarzlik. – Dodatkowo, w programie 

kształcenia sędziów jest za mało zajęć z zakresu psychologii, zwłaszcza 

psychologii dziecięcej. W efekcie sędziowie doskonale radzący sobie 

w sali sądowej nie wiedzą jak zachować się przesłuchując dziecko. 

W przyjaznym pokoju nie mogą „straszyć” karami porządkowymi, 

muszą też „zejść” na poziom wzrokowy dziecka, a to dla nich sytuacja 

nietypowa – dodaje Zmarzlik. 

Sędzia Tomasz Kudla z Sądu Okręgowego w Krakowie, zwolennik 

idei „przyjaznych pokoi”, wyjaśnia, że niejednokrotnie 

dla sędziów przyzwyczajonych do występowania w togach 

i „uzbrojenia” w środki dyscyplinujące przewidziane w k.p.k., 

przesłuchiwanie dziecka w przyjaznym pokoju zlokalizowanym 

poza sądem jest sytuacją niestandardową, a przez to bywa 

stresujące. – W czasie takich przesłuchań sędziowie często nie wiedzą, 

jak z dziećmi rozmawiać. Stosują jedną z dwóch błędnych taktyk – albo 

używają zbyt infantylnego języka, albo posługują się słownictwem typowym 

dla sali rozpraw. Zdarzają się sytuacje, gdy sędziowie pytają 

dziecko np. o formę własności mieszkania rodziców. Z powodu obaw czy 

braku umiejętności wielu z nich rezygnuje z prowadzenia przesłuchań 

poza gmachem sądu – mówi sędzia Kudła. 

Bez wątpienia rezygnacja z przeprowadzenia przesłuchania 

dziecka w przyjaznym pokoju powoduje negatywne, dwojakiego 

rodzaju skutki. Z jednej strony wiąże się z przykrymi 

konsekwencjami psychologicznymi i skutkuje jego wtórną wiktymizacją, 

z drugiej – zmniejsza zdolność małoletniego do odtwarzania 

faktów, wpływając tym samym na jakość materiału 

dowodowego. 

Jeżeli więc nie z powodu ujemnych konsekwencji dla psychiki 

dziecka, to może z powodów czysto procesowych warto 

uznać, że przyjazne przesłuchiwanie małoletnich jest rozwiązaniem, 

dla którego nie ma alternatywy? 

Andrzej Augustyniak, Marta Rychert 

Autor jest prokuratorem, głównym specjalistą w Departamencie Praw Człowieka 

Ministerstwa Sprawiedliwości odpowiedzialnym za program przyjaznych pokoi 

przesłuchań dzieci. Autorka jest dziennikarką, studentką WPiA UW 

Fot. Jerzy Ruciński 

Dziecko – świadek szczególny 

Rozmowa z Tomaszem Kudlą, sędzią 

Sądu Okręgowego w Krakowie 

– Dlaczego niektórzy sędziowie unikają 

przesłuchiwania dzieci w przyjaznych 

pokojach? 

– Nie znajduję żadnego racjonalnego 

wytłumaczenia takich sytuacji. Być może 

to z powodu błędnego przekonania, że 

takie same wyniki przesłuchania można 

uzyskać w sądowym gabinecie czy w sali 

rozpraw? U podstaw takiego przekonania 

leży pewnie zwykłe lenistwo związane 

z koniecznością wyjścia poza budynek sądu, czasem też niechęć do 

uczestnictwa w nagraniu audiowizualnym. 

– Sędziowie boją się technologii? 

– Nie są do niej przyzwyczajeni i wolą korzystać z pomocy 

protokolanta. Tymczasem przerywanie rozmowy w celu dyktowania 

protokołu zaburza dialog z dzieckiem i nie jest dla przesłuchiwanego 

sytuacją zrozumiałą psychologicznie. 

Sędziowie często nie zdają sobie też sprawy z tego, że pewne 

istotne elementy zachowania dziecka trudno jest zauważyć od 

razu, ujawniają się one dopiero podczas przeglądania nagrania. 

Z punktu widzenia psychologa istotne jest bowiem każde zachowanie 

przesłuchiwanego – czy dziecko macha nóżkami, wyłamuje 

paluszki, zwleka z odpowiedzią, itd. Poza tym, podczas odtwarzania 

zarejestrowanego przesłuchania widać, czy sędzia prowadził je 

prawidłowo i czy był do niego należycie przygotowany. Analizując 

na potrzeby projektu Ministerstwa Sprawiedliwości nagrania 

z przyjaznych pokoi porównywaliśmy treść zarejestrowanych przesłuchań 

z treścią równolegle sporządzanych protokołów. Okazuje 

się, że protokoły nie odzwierciedlają treści przesłuchań. Sytuacja 

autentyczna, na pytanie: „czy tatuś wkładał Ci paluszki tam” 

dziecko kiwnęło twierdząco głową. W protokole zapisano zaś, że 

dziecko odpowiedziało: „tak, często”. 

– Jak przekonać sędziów do konieczności przesłuchiwania 

dzieci w przyjaznych pokojach? 

– Wcale nie trzeba ich przekonywać, bo kiedy raz czy dwa przesłuchają 

dziecko w takim pokoju, sami bez trudu zauważą ogromną 

różnicę. To kwestia szkoleń i informacji, czasem po prostu przełamania 

obaw związanych z przesłuchaniem poza salą rozpraw. 

Na szczęście coraz więcej sędziów akceptuje ideę przesłuchiwania 

dzieci w przyjaznych pokojach. 

Odpowiednie przygotowanie sędziego jest oczywiście najważniejszym 

warunkiem powodzenia takiego przesłuchania. Chodzi tu 

zarówno o jego znajomość psychiki dzieci, empatię i umiejętność 

kontaktu w dzieckiem, jak i po prostu o dokładne zapoznanie się 

z aktami sprawy. Sędzia powinien być szczególnie wrażliwy na 

potrzeby takiego świadka, poważnie podchodzić do zjawiska wtórnej 

wiktymizacji, przede wszystkim wiedzieć, na czym to zjawisko 

polega. Proszę zwrócić uwagę, że relacja dziecka, którą składa sędziemu, 

nie jest pierwszą, ale którąś z kolei jego relacją. Najpierw 

informuje matkę czy babcię o przykrym zdarzeniu, potem rodzina 

często konfrontuje dziecko ze sprawcą, by zweryfikować jego 

opowieści, później małoletni opowiada tę samą historię policji. To 

wszystko bolesne przeżycia nawet dla dorosłego, dlatego starajmy 

się zapewnić dziecku odrobinę komfortu w tego typu sytuacjach. 

– Czy standardy przesłuchania dziecka zapisane w k.p.k. są 

wystarczające? 

– Tak, choć namawiam, by nie ograniczać się do skąpych 

przepisów proceduralnych, ale wykraczać poza nie, oczywiście 

przy zachowaniu zdrowego rozsądku. Byłem kiedyś świadkiem 

sytuacji, w której policja, chcąc pomóc matce i dziecku, zawiozła 

ich do przyjaznego pokoju radiowozem. Cel był godny pochwały, 

jednak w tym wypadku środek okazał się nienajlepszy. Dziecko po 

dotarciu do pokoju nie chciało rozmawiać, kompletnie się zablokowało. 

Okazało się, że w domu straszono je policją, mówiono: 

„jak będziesz niegrzeczny, to przyjdzie pan policjant i zabierze cię 

radiowozem”. 

Przesłuchanie małoletniego wymaga od nas przede wszystkim 

elastyczności. Dla przykładu, kiedy dziecko się zablokuje, trzeba 

przerwać przesłuchanie i przesunąć je na inny termin. Z tego, że 

w Kodeksie mówi się o jednokrotnym przesłuchaniu, nie wynika, że 

nie można go przeprowadzić w kilku sesjach. 

Sędzia Tomasz Kudła od września 2009 r. do maja 2010 r. prowadził 

warsztaty na temat przesłuchiwania małoletnich świadków w ramach cyklu 

szkoleń dla sędziów, prokuratorów, policjantów oraz kuratorów pt. „Metodologia 

pracy z osobą pokrzywdzoną przestępstwem”, których organizatorem 

był Departament Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

11


Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka 

Ośrodki Pomocy 

dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem 

– dlaczego warto kierować do nich ofiary? 

Nowoczesny system wsparcia dla pokrzywdzonych oparty o sieć 16 specjalistycznych ośrodków 

pomocy już działa. Nadszedł czas, by przekonać urzędników sądowych, sędziów i prokuratorów 

o celowości kierowania do tych ośrodków ofiar przestępstw. 

Fot. Krzysztof Wojciewski (x2) 

Od kilku lat Ministerstwo Sprawiedliwości propaguje 

najlepsze praktyki w dziedzinie ochrony osób pokrzywdzonych 

przestępstwem. W 2008 r., w ramach 

implementacji decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 

15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym 

(2001/220/WSiSW), Ministerstwo zrealizowało projekt „Sieć 

Pomocy Ofiarom Przestępstw”. Jego podstawą było utworzenie 

sieci 16 Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem, 

po jednym w każdym województwie. 

Każdy z takich ośrodków prowadzony jest przez organizację 

pozarządową wyłonioną w publicznym przetargu, zaś jego 

działalność autoryzowana jest przez Ministerstwo Sprawiedliwości 

oraz dofinansowana została ze środków europejskich. 

Profesjonalne zaplecze, jakim dysponują organizacje pozarządowe 

prowadzące placówki, w połączeniu ze wsparciem resortu 

sprawiedliwości, skutkuje realną pomocą, którą otrzymują pokrzywdzeni 

przestępstwem zgłaszający się do ośrodków. 

Pomoc, która procentuje 

O tym, że rola państwa w procesie wsparcia osoby pokrzywdzonej 

przestępstwem nie ogranicza się tylko do zapewnienia 

sprawiedliwego procesu i szybkiego osądzenia sprawcy, nie 

trzeba nikogo przekonywać. Często taka osoba zgłasza się bezpośrednio 

do sądu lub prokuratury z prośbą o pomoc prawnopsychologiczną 

bądź informację, gdzie takiej pomocy szukać. 

Okazuje się, że pracownicy tych instytucji nie zawsze chcą lub 

wiedzą, co odpowiadać. Warto, by w takich sytuacjach pamiętali 

o Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw. 

Czasem bywa i tak, że sędzia czy prokurator – w obawie 

przed posądzeniem o brak bezstronności lub udzielanie po- 

rad prawnych – woli zbyć pokrzywdzonego ogólnym odesłaniem 

do najbliższego komisariatu policji (ew. ośrodka pomocy 

społecznej), niż szczegółowo wyjaśnić takiej osobie jej prawa 

i wskazać dalsze możliwości działania. Odesłanie pokrzywdzonego 

do najbliższego ośrodka pomocy rozwiewa dylemat braku 

bezstronności. Warunkiem koniecznym jest jednak poinformowanie 

pokrzywdzonego o funkcjonowaniu Sieci i np. wskazanie 

adresu najbliższego ośrodka. 

Informowanie o dostępnej pomocy, w przeciwieństwie do 

samego jej udzielania, to jeden z podstawowych obowiązków 

osób zatrudnionych w instytucjach wymiaru sprawiedliwości. 

Wielu pokrzywdzonych nie wie, gdzie szukać pomocy prawnej 

i psychologicznej, zaś urzędników sądów i prokuratury, w tym 

samych sędziów i prokuratorów, uważa za jedyne źródło rzetelnej 

informacji w tym przedmiocie. 

W sieci wsparcia 

Wyłączną troską organizacji prowadzących Ośrodki Pomocy 

dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem jest bezpłatne wspieranie 

ofiar, a także wyrobienie w lokalnej społeczności przekonania, 

że proszenie o pomoc nie przynosi ujmy. Osoby zgłaszające 

się do tych ośrodków potrzebują zazwyczaj fachowej pomocy 

ze strony ekspertów (psychologów, prawników etc.), dlatego też 

pracownicy ośrodków nawiązują współpracę z innymi podmiotami, 

organizacjami i instytucjami, w tym samorządowymi. 

W celu zachęcenia pokrzywdzonych do korzystania z oferowanej 

pomocy, a jednocześnie przybliżenia jej wszystkim potrzebującym, 

wiele ośrodków tworzy swoje filie i oddziały na 

terenie województw, w których działają. Szczególnie aktywne 

są tu ośrodki w Szczecinie, Gdańsku, Toruniu i Łodzi. Takie dzia- 

12 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



łania przyczyniają się do budowy lokalnej sieci pomocy, a tym 

samym do rozwoju krajowego systemu wsparcia. 

Aby dodatkowo ułatwić niesienie pomocy ofiarom przestępstw, 

Ministerstwo Sprawiedliwości podpisało porozumienie 

z Naczelną Radą Adwokacką oraz Krajową Radą Radców Prawnych, 

którego stroną byli również koordynatorzy ośrodków pomocy. 

Na mocy porozumienia izby adwokackie i okręgowe izby 

radców prawnych oddelegowały do współpracy z ośrodkami 

swoich członków, w tym aplikantów adwokackich i radcowskich, 

którzy świadczą w nich bezpłatne porady prawne. Pierwsze 

rezultaty współpracy ze środowiskiem prawniczym były 

widoczne już w trakcie organizowanych corocznie obchodów 

Tygodnia Pomocy Ofiarom Przestępstw, podczas których specjaliści 

udzielili fachową pomoc znacznej liczbie pokrzywdzonych. 

Warto wspomnieć, że niektóre ośrodki zawiązały stowarzyszenie 

pod nazwą Ogólnopolski Związek Pomocy Pokrzywdzonym 

Przestępstwem „Subvenia Victima”, które od czerwca 

2011 r. jest członkiem międzynarodowej organizacji Victim 

Support Europe zrzeszającej 28 organizacji pozarządowych z 22 

państw, w znakomitej większości należących do Unii Europejskiej. 

Działalność VSE ma na celu promowanie praw ofiar przestępstw 

oraz efektywnych metod pomocy pokrzywdzonym. 

Zawiązanie stowarzyszenia umożliwia wymianę – tak między 

ośrodkami, jak i z organizacjami międzynarodowymi – dobrych 

praktyk w zakresie pomocy pokrzywdzonym, jak również 

usprawnienie krajowego systemu pomocy ofiarom przestępstw. 

Plany na przyszłość 

Pracownicy Ministerstwa Sprawiedliwości zaangażowani 

w ideę pomocy pokrzywdzonym mają pełną świadomość, że 

dotychczasowe działania w ramach Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw 

nie wyczerpują wszystkich potrzeb w tym zakresie. Dlatego 

też w planach jest m.in. dalsze wzmocnienie procesowej 

pozycji pokrzywdzonych, w tym opracowanie standardów postępowania 

z poszczególnymi kategoriami ofiar przestępstw. 

Bardzo ważnym elementem mającym na celu wzmocnienie 

funkcjonowania m.in. Ośrodków Pomocy jest wejście w życie 

1 stycznia 2012 r. rozporządzenia dotyczącego utworzenia 

Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. 

Środki tego funduszu, pochodzące z zasądzonych na 

rzecz Skarbu Państwa nawiązek, będą mogły wesprzeć działalność 

organizacji pozarządowych świadczących pomoc ofiarom 

przestępstw. 

Ministerstwo Sprawiedliwości planuje również zawrzeć 

z Komisją Europejską umowę na lata 2012–2013, której przed- 

Karta dla ofiar przemocy w rodzinie 

W celu wzmocnienia i skoordynowania działań w zakresie przeciwdziałania 

przemocy w rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości 

nawiązało ścisłą współpracę z Ministerstwem Pracy i Polityki 

Społecznej. Efekt? „Porozumienie o współpracy na rzecz przeciwdziałania 

przemocy w rodzinie” zawarte pomiędzy resortami 

15 września 2011 r. 

W ostatnim czasie ministerstwa przygotowały broszurę pt. 

„Karta Praw Osób Dotkniętych Przemocą w Rodzinie” zawierającą 

m.in. wyszczególnienie podstawowych uprawnień ofiar przemocy 

w rodzinie oraz listę placówek świadczących pomoc w tego rodzaju 

sprawach. Karta jest dystrybuowana do sądów powszechnych 

i urzędów marszałkowskich, skąd ma zostać rozesłana do Specjalistycznych 

Ośrodków Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie 

i innych placówek pomocowych nadzorowanych przez Ministerstwo 

Pracy i Pomocy Społecznej. 30 tys. egzemplarzy Karty zostało już 

przekazanych do Komendy Głównej Policji celem rozpowszechnienia 

w podległych jej jednostkach. Karta jest również dostępna 

w wersji elektronicznej na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości 

(www.ms.gov.pl, zakładka „Działalność – Przeciwdziałanie 

Przemocy w Rodzinie”). 

Oba ministerstwa pracują aktualnie nad przygotowaniem poradnika 

dla pokrzywdzonych przemocą w rodzinie zawierającego opis 

praw takich osób na wszystkich etapach postępowania karnego, 

a także opis ich praw socjalnych. 

miotem będzie dofinansowanie projektu pt. „Wzmacnianie i rozbudowa 

Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw w Polsce”. Cel projektu 

to m.in. rozbudowa sieci poprzez tworzenie na szczeblu 

powiatowym nowych filii ośrodków. Projekt przewiduje także 

przeprowadzenie 11. trzydniowych cykli szkoleniowych, których 

grupą docelową będą sędziowie, prokuratorzy, kuratorzy 

sądowi, funkcjonariusze policji, pracownicy socjalni, przedstawiciele 

organizacji pozarządowych oraz wolontariusze z Ośrodków 

Pomocy. Tematyka szkoleń obejmie m.in. omówienie problematyki 

ustawy o państwowej kompensacie przysługującej 

ofiarom niektórych przestępstw. Co innowacyjne, szkolenia 

prowadzone będą w mieszanych grupach zawodowych, a więc 

przyczynią się do integracji osób i instytucji działających na 

rzecz pokrzywdzonych. 

Opisane powyżej działania – te podjęte i te planowane – 

uprawniają do twierdzenia, że funkcjonujący w Polsce system 

pomocy prawno-psychologicznej ofiarom przestępstw jest nowoczesny 

i perspektywiczny. By był coraz bardziej skuteczny, 

potrzeba zaangażowania lokalnych środowisk, w tym również 

środowiska sędziowskiego i prokuratorskiego. 

Radosław Sienkiewicz, Aneta Dróbecka 

Autorka jest pracownikiem Wydziału Informacji 

w Ministerstwie Sprawiedliwości, autor – Wydziału ds. Pokrzywdzonych 

Przestępstwem w Departamencie Praw Człowieka MS 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

13

Zapraszamy na zmodernizowaną 

stronę internetową Ministerstwa Sprawiedliwości 

www.ms.gov.pl 

Zajrzyj, a znajdziesz: 

• aktualne informacje na temat działalności resortu 

• łatwy dostęp do bazy projektów aktów prawnych 

• aktualną i przejrzystą listę teleadresową sądów 

powszechnych, tłumaczy przysięgłych, 

komorników sądowych, syndyków 

• przeglądarkę ksiąg wieczystych 

• wyszukiwarkę podmiotów wpisanych do KRS 

Ministerstwo Sprawiedliwości, Aleje Ujazdowskie 11, 00-950 Warszawa 

Modernizacja strony współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Mariusz Jałoszewski, Aneta Dróbecka 



Pomoc w Internecie 

– nowa odsłona strony dla pokrzywdzonych 

Ofiary przestępstw zasługują na szybkie i skuteczne wsparcie ze strony państwa. 

Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało 

modernizację popularnej strony www.pokrzywdzeni.gov.pl. 

Od lat priorytetem działań Ministerstwa Sprawiedliwości 

jest poprawa sytuacji osób pokrzywdzonych przestępstwem. 

cel ten, obok podejmowania licznych akcji edukacyjnych, 

realizowany jest również przy pomocy publikacji zamieszczanych 

na utworzonym przed trzema laty portalu www. 

pokrzywdzeni.gov.pl. Na portalu zgromadzono w jednym miejscu 

wszelkie informacje, jakich może potrzebować ofiara przestępstwa, 

przede wszystkim zaś dokładne wskazówki na temat 

tego, gdzie taka osoba znajdzie fachową pomoc. 

od początku uruchomienia stronę odwiedziło kilkaset tysięcy 

użytkowników, zaś co miesiąc zagląda na nią średnio ok. 7 

tys. osób. Z uwagi na to zainteresowanie przedstawiciele Ministerstwa 

zdecydowali o modernizacji portalu – tak, by stał się 

jeszcze bardziej przyjazny i w pełni odpowiadał oczekiwaniom 

pokrzywdzonych. Projekt nowego serwisu powstał we współpracy 

z Wydziałem Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, zaś 

jego wykonanie dofinansowano ze środków unijnych. 

Nowe oblicze wsparcia 

W nowym kształcie strona działa od 22 września br. jej zaletą 

jest stonowana szata graficzna i przemyślana, niewielka ilość zakładek 

na stronie głównej, co sprawia, że portal jest przejrzysty 

i prosty w obsłudze. 

Na jego stronie głównej, obok uzupełnianych na bieżąco informacji 

w dziale „aktualności”, można znaleźć zakładki dedykowane 

poszczególnym rodzajom przestępstw, np. przemocy 

domowej czy wypadkom komunikacyjnym. takie rozwiązanie 

ma ułatwić użytkownikom identyfikację sytuacji, w której się 

znaleźli. Po otwarciu każdej z zakładek użytkownik dowiaduje 

się najpierw o informacjach podstawowych charakterystycz- 

nych dla danego rodzaju przestępstwa, następnie otrzymuje 

wskazówki dalszego postępowania, wreszcie może zapoznać 

się z adresami placówek zajmujących się świadczeniem pomocy. 

Nowością na portalu jest zakładka „dla dzieci”, w której zamieszczono 

informacje o prawach i obowiązkach najmłodszych 

ofiar przemocy bądź jej świadków. 

Zaletą „odnowionej” strony www.pokrzywdzeni.gov.pl jest 

to, że publikowane informacje napisano prostym, nieprawniczym 

językiem, dzięki czemu są one zrozumiałe dla przeciętnego 

obywatela. Zapoznając się z nimi, poprzez lekturę przykładów 

„z życia wziętych”, każdy użytkownik może jednocześnie 

stwierdzić, czy jest osobą pokrzywdzoną, a jeśli tak, to jakiego 

rodzaju przestępstwem. ofiary przestępstw dowiadują się 

również, co mogą zrobić, by zmienić swoją sytuację, w tym jakie 

dokumenty i do których instytucji należy złożyć. Na stronie 

udostępniono gotowe wzory, np. pozwu, apelacji, skarg 

czy wniosków. Strona pozwala również na szybkie wyszukanie 

najbliższej placówki pomocy, organizacji pozarządowej, policji, 

ośrodka pomocy społecznej, izby przyjęć lub sądu. Portal zawiera 

ich adresy oraz mapkę z ich dokładną lokalizacją. 

W trosce o bezpieczeństwo odwiedzających portal, zwłaszcza 

osób dotkniętych przemocą w rodzinie, administratorzy 

strony udostępnili przycisk, który umożliwia pokrzywdzonemu 

natychmiastowe opuszczenie strony. obecnie trwają prace nad 

wprowadzeniem opcji, która pozwoli na jednoczesne usunięcie 

z komputera użytkownika historii przeglądania portalu. Wszystko 

po to, aby oprawca nie dowiedział się, że jego ofiara szuka 

pomocy. – Mamy nadzieję, że strona stanie się głównym źródłem 

informacji dla pokrzywdzonych w Polsce. Teraz jest bardziej przejrzysta, 

użyteczna, ma rozszerzone informacje i pozwala łatwo dotrzeć do 

placówek, w których pokrzywdzony otrzyma pomoc – mówi Marzena 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

15


Internet z pomocą 

Statystyka korzystania ze strony www.pokrzywdzeni.gov.pl 

w okresie od 1 stycznia 2011 do 18 października 2011 r. 

• Odwiedziny: 65 870 

• Odsłony (ilość otwartych zakładek i dokumentów na stronie): 

205 016 

• Średni czas spędzony na stronie: 2 minuty 19 sekund 

• Liczba nowych odwiedzin: 79,23 proc. 

• Sposób dotarcia użytkownika na stronę: 

– 70,12 proc. – poprzez wyszukiwarki, 

– 15,82 proc. – witryny odsyłające, 

– 14,06 proc. – odwiedziny bezpośrednie. 

Coraz częściej szukający pomocy trafiają na stronę 

www.pokrzywdzeni.gov.pl przez odesłania ze strony internetowej 

stowarzyszenia „Niebieska Linia” (6,9 tys. odwiedzających, czyli 

ok. 10 proc.), również strony internetowe sądów powszechnych, 

prokuratur, policji, Ministerstwa Sprawiedliwości, urzędów 

miejskich, fora internetowe czy choćby przez popularny portal społecznościowy 

Facebook. W sumie użytkownicy korzystali z odesłań 

z 465 różnych stron internetowych. 

Kruk, wicedyrektor Departamentu Praw Człowieka w Ministerstwie 

Sprawiedliwości. Strona ma być jednym z elementów systemu 

pomocy poszkodowanym, który wzmocni pozycję ofiar, 

zwłaszcza dotkniętych przemocą w rodzinie. Statystyk odsłon 

zmodernizowanej strony jeszcze nie ma, choć do Ministerstwa 

napływają pozytywne opinie jej użytkowników. Zainteresowani 

przekazaniem swoich uwag mogą skorzystać z formularza kontaktowego 

dostępnego na www.pokrzywdzeni.gov.pl. 

Internetowe działania Ministerstwa Sprawiedliwości pozytywnie 

oceniane są przez organizacje pozarządowe zaangażowa- 

ne w tzw. Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw, a więc prowadzące, 

dofinansowane przez resort, wojewódzkie ośrodki pomocy dla 

pokrzywdzonych. – Funkcjonowanie przyjaznej i łatwej w odbiorze 

dla tzw. zwykłych obywateli strony internetowej przekłada się na lepszą 

pomoc pokrzywdzonym. Zaletą portalu jest jego interaktywność, ma 

on również przydatną wyszukiwarkę oraz ciekawą zakładkę dla dzieci – 

mówi Urszula Paździerz z Katolickiego Stowarzyszenia Pomocy 

Osobom Potrzebującym „AGAPE” w Lublinie. Elżbieta Jacewicz 

z toruńskiego stowarzyszenia „Azyl na Rzecz Pomocy Kobietom 

i Dzieciom Ofiarom Przemocy” dodaje: – Strona jest bardzo przydatna, 

wiele osób przyznaje, że właśnie dzięki niej znalazło nasz ośrodek. 

Można lepiej? 

„Odnowiona” strona dedykowana osobom pokrzywdzonym 

ma spore szanse stać się przyjaznym i podstawowym kompendium 

wiedzy dla ofiar przestępstw w Polsce. Być może warto 

w przyszłości rozważyć, czy – zgodnie z opiniami niektórych 

użytkowników portalu – jeszcze bardziej nie uprościć terminologii 

używanej w zamieszczanych informacjach, albo też opisu 

poszczególnych haseł. Serwis www.pokrzywdzeni.gov.pl nie 

jest przecież inicjatywą dla profesjonalistów, stąd założyć można, 

że nie wszyscy jego użytkownicy będą rozumieć takie terminy 

jak np. „powództwo adhezyjne” czy „przestępstwa przeciwko 

rodzinie i opiece”. 

Mariusz Jałoszewski, Aneta Dróbecka 

Autor jest dziennikarzem, autorka – pracownikiem Wydziału Informacji 

w Ministerstwie Sprawiedliwości 

16 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Marzena Mazur 



Kompensata dla ofiar przestępstw. 

Co sprawdzone, a co wymaga poprawy? 

Kompensata to podstawowy instrument prawny zwiększający pozycję procesową ofiar przestępstw 

wobec ich sprawców. Niestety, pokrzywdzeni nie mają świadomości istnienia tego środka. 

Jak upowszechnić ubieganie się o kompensatę? 

Przez lata wiele państw europy, skupiając się na stworzeniu 

wszechstronnego systemu resocjalizacji sprawców, 

zaniedbywało osoby pokrzywdzone. dopiero odnosząca 

się do instytucji kompensaty dyrektywa Rady Unii 

europejskiej nr 2004/80/We z dnia 29 kwietnia 2004 r. istotnie 

wzmocniła pozycję ofiar przestępstw w postępowaniu karnym. 

dyrektywa nałożyła na państwa członkowskie Ue obowiązek 

stworzenia programów odszkodowawczych dla ofiar 

przestępstw umyślnych popełnionych z użyciem przemocy, które 

zapewnią ofiarom „słuszne i odpowiednie” odszkodowanie. 

Uprawnienie do dochodzenia odszkodowania powinno przy 

tym powstawać zarówno w przypadkach zdarzeń o charakterze 

krajowym, jak i transgranicznym. 

instytucja kompensaty trafiła do polskiego porządku prawnego 

już rok później. W dniu 7 lipca 2005 r. Sejm uchwalił ustawę 

o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych 

przestępstw. Weszła ona w życie 21 września 2005 r. (dz. U. 

Nr 169, poz. 1415 z późn. zm.), zaś 3 kwietnia 2009 r. doczekała 

się zasadniczej nowelizacji (dz. U. Nr 79, poz. 665). 

Standard ponadeuropejski 

W myśl ustawy, kompensata jest świadczeniem pieniężnym 

przyznawanym ofierze lub osobie jej najbliższej (art. 2). Przyznaje 

się ją jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba 

uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, 

innych środków utrzymania lub kosztów związanych z leczeniem 

i rehabilitacją oraz kosztów pogrzebu – od sprawcy lub 

sprawców przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia, ze środków 

pomocy społecznej albo z innego źródła lub tytułu, niezależnie 

od tego, czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, 

oskarżeni lub skazani (art. 5). 

Przed nowelizacją w 2009 r. kompensata nie obejmowała 

kosztów rehabilitacji. Ponadto, pierwotnie ofiarą w rozumieniu 

ustawy była osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa 

umyślnego, popełnionego z użyciem przemocy, poniosła śmierć 

albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju 

zdrowia określonych w art. 156 § 1 i art. 157 § 1 kodeksu karnego. 

Nowelizacją ustawodawca rozszerzył zakres przedmiotowy 

ustawy o przestępstwa nieumyślne, jak również wskazał, 

że przestępstwo nie musi być popełnione z użyciem przemocy. 

tym samym wzrosła liczba sytuacji, w których pokrzywdzony 

może uzyskać kompensatę, zaś polska ustawa stała się znacznie 

korzystniejsza dla ofiar przestępstw niż standardy określone dyrektywą 

Rady Ue. 

kompensatę przyznaje się, jeżeli przestępstwo zostało popełnione 

na terytorium RP na szkodę osoby mającej obywatelstwo 

polskie lub obywatelstwo innego państwa członkowskiego Ue 

(art. 4). Przed nowelizacją ustawy organem właściwym w tego 

typu sprawach był sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono 

przestępstwo. Biorąc pod uwagę dobro osoby pokrzywdzonej 

przestępstwem, w 2009 r. zmieniono właściwość miejscową sądu 

na rzecz sądu rejonowego miejsca zamieszkania osoby uprawnionej 

(art. 8). 

kompensata nie może przekroczyć 12 tys. zł i wypłacana jest 

ze środków budżetu państwa (art. 6 i 12). Przyznanie kompensaty 

pokrzywdzonemu skutkuje wystąpieniem roszczenia zwrotnego 

Skarbu Państwa względem sprawcy przestępstwa (art. 14). 

Wniosków niewiele 

analizując dane statystyczne dot. wpływu wniosków o przyznanie 

kompensaty do sądów rejonowych w latach 2006–2010, 

stwierdzić należy, że wpływ ten jest niestety niewielki, w dodatku 

wykazuje tendencję spadkową. W 2006 r. wniosków było 322, 

w 2007 r. – 251, w 2008 r. – 148, w 2009 r. – 164, zaś w roku 2010 – zaledwie 

161. tendencję wzrostową można natomiast zaobserwować 

w zakresie wysokości zasądzonych kompensat (2006 r. – 57 802 zł, 

2007 r. – 154 199 zł, 2008 r. – 243 807 zł, 2009 r. – 197 266 zł). 

Niewielka liczba wniosków o kompensatę najprawdopodobniej 

wynika z braku powszechnej wiedzy na temat możliwości 

uzyskania tego świadczenia. Z jednej strony można przypuszczać, 

że osoby pokrzywdzone przestępstwem lub osoby im 

najbliższe nie wiedzą o przysługującym im prawie. Z drugiej – 

prawdopodobne jest, że mając kontakt z organami państwowymi 

lub innymi instytucjami, które dysponują wiedzą w zakresie 

kompensaty, uprawnieni nie są wystarczająco informowani 

o warunkach jej uzyskania. 

W Ministerstwie Sprawiedliwości podjęto więc działania 

zmierzające do upowszechnienia wiedzy nt. kompensaty po- 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

17


przez zamieszczenie stosownych informacji w druku pouczenia 

dla pokrzywdzonych o przysługujących im prawach oraz 

na stronach internetowych resortu (www.ms.gov.pl, www.pokrzywdzeni.gov.pl). 

W ramach szkolenia „Metodologia pracy 

z osobą pokrzywdzoną przestępstwem” Ministerstwo poinformowało 

też ok. tysiąca sędziów, prokuratorów, kuratorów sądowych, 

funkcjonariuszy policji, pracowników socjalnych oraz 

przedstawicieli organizacji pozarządowych o zakresie prawa 

ofiar przestępstw do państwowej kompensaty. 

Wątpliwości interpretacyjne 

Kolejny problem związany ze stosowaniem kompensaty wynika 

z wątpliwości interpretacyjnych. Ministerstwo Sprawiedliwości 

zwróciło się do sędziów sądów rejonowych, którzy orzekali 

w ubiegłym roku w sprawach o kompensatę państwową, 

o podzielenie się swoimi uwagami odnośnie realizacji zapisów 

ustawy. Okazało się, że wątpliwości budzi m.in. art. 5 ustawy, 

w myśl którego kompensatę przyznaje się jedynie wówczas 

i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać 

pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania 

lub innych kosztów od sprawcy lub sprawców przestępstw. 

Sędziowie nie są pewni, czy z urzędu mają ustalać przesłanki 

do wypłaty kompensaty, czy też w tym zakresie ciężar dowodu 

spoczywa na wnioskodawcy. 

Niektórzy praktycy zadają sobie pytanie, kto oprócz prokuratora 

jest uczestnikiem postępowania prowadzonego na podstawie 

ww. ustawy – prezes sądu rejonowego reprezentujący 

Skarb Państwa, który będzie zobowiązany do wypłaty kompensaty 

w razie uwzględnienia wniosku, czy również każdy ustalony 

i skazany prawomocnym wyrokiem sprawca przestępstwa, 

z którego popełnieniem wiąże się wniosek o kompensatę? 

Trudności interpretacyjne pojawiają się przy ustalaniu właściwości 

miejscowej sądu w sprawach transgranicznych. Czy 

w sytuacji, w której osobą uprawnioną jest osoba mająca miejsce 

zamieszkania poza granicami Polski, należy przyjąć, że sądem 

właściwym będzie sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście 

m. st. Warszawy? Zgodnie bowiem z art. 8, organem właściwym 

w sprawach o przyznanie kompensaty jest sąd rejonowy miejsca 

zamieszkania osoby uprawnionej. Jeżeli nie można ustalić miejsca 

zamieszkania osoby uprawnionej, właściwy jest sąd, w którego 

okręgu popełniono przestępstwo. Jeżeli nie można ustalić 

właściwości miejscowej sądu w powyższy sposób, organem 

orzekającym jest sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście m. st. 

Warszawy. W ww. sytuacji miejsce zamieszkania pokrzywdzonego 

jest ustalone, tyle, że jest za granicą. 

Sędziowie orzekający w sprawach o kompensatę wskazują 

też na niedoskonałość ustawy w odniesieniu do kosztów tłumaczeń. 

Art. 17 ustawy przewiduje ponoszenie przez Skarb Państwa 

kosztów czynności, w tym tłumaczeń dokumentów przekazywanych 

do organów orzekających w innych państwach 

członkowskich UE, dokonywanych przez organy pomocnicze 

w Polsce. W przepisie tym nie ma natomiast mowy o kosztach 

tłumaczeń na potrzeby postępowań toczących się w Polsce. 

W tej sytuacji zastosowanie mają przepisy ogólne Kodeksu postępowania 

cywilnego. Art. 256 k.p.c. precyzuje, że sąd może 

zażądać, aby dokument w języku obcym był przełożony przez 

tłumacza przysięgłego. Koszty takiego tłumaczenia obciążą 

stronę, bowiem zgodnie z art. 520 k.p.c. każdy uczestnik ponosi 

koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. 

Brak regulacji w powyższym zakresie na gruncie omawianej 

ustawy znacznie obciąża finansowo osoby pokrzywdzone prze- 

stępstwem, co może być dla nich dodatkową dolegliwością prowadzącą 

do wtórnej wiktymizacji. 

Krytycznie do niektórych zapisów omawianej ustawy odnosi 

się również niepublikowane opracowanie Instytutu Wymiaru 

Sprawiedliwości zatytułowane „Praktyka przyznawania świadczeń 

z ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie 

przysługującej ofiarom niektórych przestępstw” autorstwa 

dr. Stanisława Łagodzińskiego. Zdaniem autora raportu błędem 

jest m.in. normatywne obciążenie organu pomocniczego (prokuratora 

okręgowego) funkcją informacyjną o przysługującym 

pokrzywdzonemu prawie do kompensaty, ponieważ większość 

spraw karnych, w których ofiara doznaje naruszenia czynności 

narządów ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 par. 

1 i 157 par. 1 k.k., toczy się na szczeblu prokuratury rejonowej. 

Prokurator okręgowy nie ma więc bezpośredniej wiedzy w konkretnych 

sprawach, a tym samym o potrzebie poinformowania 

pokrzywdzonego o prawie do kompensaty. 

W raporcie Instytutu wskazane zostały rozwiązania, które 

mogą usprawnić i przyśpieszyć postępowanie o przyznanie 

kompensaty. Należy do nich m.in. konieczność informowania 

ofiar o zasadności dokumentowania ponoszonych kosztów likwidacji 

skutków pokrzywdzenia (np. kosztów leczenia) w celu 

uniknięcia braków formalnych w składanych wnioskach kompensacyjnych. 

Wskazane byłoby również wprowadzenie po 

stronie prokuratora uczestniczącego w postępowaniu o udzielenie 

kompensaty obowiązku udzielenia odpowiedzi na skierowany 

do sądu wniosek o przyznanie tego świadczenia oraz 

dołączenie do akt sądowych odpowiednich orzeczeń wydanych 

w postępowaniu przygotowawczym. 

Innym problemem jest niejasność i duży stopień skomplikowania 

przepisów regulujących przyznawanie kompensat w wielu 

państwach UE, a także bariera językowa i kulturowa oraz brak 

informacji i wsparcia, którego doświadczają ofiary przestępstw 

w sprawach transgranicznych. 

Środki zaradcze 

Opinie sędziów orzekających w sprawach o przyznanie 

kompensaty, jak i wnioski płynące z raportu Instytutu Wymiaru 

Sprawiedliwości, jednoznacznie wskazują na konieczność wprowadzenia 

niezbędnych korekt na drodze legislacyjnej. Celowym 

wydaje się też prowadzenie dalszych intensywnych działań służących 

rozpowszechnianiu informacji o prawie do kompensaty. 

O metodach propagowania wiedzy nt. tego świadczenia dyskutowano 

m.in. podczas spotkania centralnych punktów kontaktowych 

ds. kompensaty dla ofiar przestępstw, które 30 czerwca 

2011 r. odbyło się w Brukseli. Ustalono na nim, że państwa 

powinny podejmować działania zarówno o charakterze pasywnym, 

jak i aktywnym. W ramach działań pasywnych należy 

zapewniać ofiarom dostęp do informacji o kompensacie oraz 

organizować szkolenia dla profesjonalistów. Z kolei aktywność 

państw UE powinna przejawiać się w obowiązku informowania 

ofiar o prawie do kompensaty z urzędu przez organy ścigania, 

instytucje oraz ośrodki wsparcia. Jeden ze sposobów uporania 

się z problemem bariery językowej to wprowadzenie wymogu 

przyjmowania wniosków o kompensatę i towarzyszącej im dokumentacji 

w języku, którym włada ofiara, a następnie obciążenie 

kosztem ich tłumaczenia budżetu państwa rozpatrującego 

taki wniosek. 

Marzena Mazur 

Autorka jest referendarzem sądowym delegowanym do Ministerstwa 

Sprawiedliwości zatrudnionym w Departamencie Praw Człowieka 

18 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Standardy ochrony 


na przykładzie 

wyroków ETPCz 

w sprawach 

przeciwko Polsce 


Elżbieta Hanna Morawska 

Autorka jest pracownikiem 

Wydziału Prawa i Administracji 

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 

w Warszawie 

I

Poradnik 

Wprowadzenie 

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja/EKPCz 1 ), została otwarta do podpisu dla 

państw członkowskich Rady Europy 2 w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., weszła zaś w życie, po uzyskaniu wymaganych 10 ratyfikacji, 

dnia 3 września 1953 r. 3 Polska ratyfikowała Konwencję w dniu 2 października 1992 r., a dnia 19 stycznia 1993 r. weszła ona 

w życie wobec Polski. 

Konwencja wraz z protokołami dodatkowymi 4 , w powszechnej ocenie, stanowi podstawę normatywną najbardziej efektywnego 

na świecie systemu ochrony praw człowieka. Konsekwentnie i coraz wyraźniej w literaturze przedmiotu akcentuje się jej konstytucyjną 

funkcję (naturę) w tym systemie. Znajduje to potwierdzenie również w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 

(dalej: Trybunał/ETPCz), w którym Konwencja uznawana jest za „instrument konstytucyjnego europejskiego porządku publicznego” 

w dziedzinie praw człowieka (constitutional instrument of European public order in the field of human rights) 5 . 

O tej efektywności przesądza mechanizm kontroli wypełniania przez państwa-strony zobowiązań wynikających z Konwencji. 

Obecnie jest on sprawowany wyłącznie przez ETPCz 6 , który od dnia 1 listopada 1998 r. działa w sposób ciągły 7 . Trybunał ma status 

sądu międzynarodowego, a jego ostateczne wyroki są wiążące. Dodatkowo, ich wykonanie podlega nadzorowi sprawowanemu przez 

Komitet Ministrów Rady Europy (art. 46 EKPCz). 

Konwencja w świetle prawa traktatów jest umową międzynarodową 8 . Należy zatem do podstawowych źródeł normatywnych 

praw człowieka. Podkreśla to również Trybunał 9 , dodając wszelako, iż Konwencja jest szczególnym traktatem, gdyż jest traktatem 

ustanawiającym prawa człowieka (human rights treaty) 10 . W ten sposób ETPCz wydaje się sugerować pewną odrębność Konwencji od 

klasycznych traktatów prawa międzynarodowego. Z orzecznictwa wynika, iż jedną z tych cech jest jej prawotwórczy charakter (lawmaking 

treaties) 11 . 

Konwencja, tak jak inne traktaty prawotwórcze, jest traktatem wielostronnym, zawierającym postanowienia wiążące wiele państw. 

Dodatkowo, zawiera normy o charakterze abstrakcyjnym, które z założenia mają wywoływać skutek generalny. 

Te konstrukcyjne elementy Konwencji jako traktatu prawotwórczego Trybunał łączy z określonymi regułami wykładni jej postanowień. 

Zgodnie bowiem z utrwaloną linią orzeczniczą, muszą być one tak interpretowane, aby w największym stopniu odpowiadały 

celowi i przedmiotowi Konwencji, a nie ograniczały w możliwie jak największym stopniu zobowiązania państw-stron Konwencji 12 . 

Trybunał dokonuje tego w dwojaki sposób. Po pierwsze, w drodze rozpatrywania konkretnej skargi, międzypaństwowej lub indywidualnej, 

a po drugie – w drodze działań bardziej ogólnych, podejmowanych w celu wyjaśnienia, ochrony i rozwoju zasad ustanowionych 

przez Konwencję, mając na uwadze przestrzeganie przez państwa-strony wynikających z niej zobowiązań 13 . O ile celem pierwszych, 

podstawowych działań wspomnianej wykładni jest zapewnienie – w razie stwierdzenia naruszenia Konwencji – słusznego zadośćuczynienia, 

o tyle w przypadku działań drugich, uzupełniających te pierwsze, celem jest konstrukcja ogólnych standardów ochrony 

praw człowieka i rozpowszechnienie ich w całej wspólnocie konwencyjnych państw 14 . 

1 

Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms / CETS No.: 005 (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284). 

2 

Rada Europy została utworzona na mocy Statutu (Statute of the Council of Europe, CETS No.: 001); statut jako umowa międzynarodowa został otwarty do podpisu w Londynie (stąd 

nazwa Statut Londyński) w dniu 5 maja 1949 r., wszedł zaś w życie po uzyskaniu 7 wymaganych ratyfikacji w dniu 3 sierpnia 1949 r. Państwami założycielami Rady Europy były: Belgia, 

Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Zjednoczone Królestwo i Włochy. 

3 

Państwami-sygnatariuszami Konwencji były: Belgia, Dania, Republika Federalna Niemiec, Grecja, Islandia, Irlandia, Luksemburg, Holandia, Norwegia, Szwecja, Turcja i Zjednoczone 

Królestwo. Obecnie stronami Konwencji jest 47 państw, a więc wszystkie państwa członkowskie Rady Europy (jest to obecnie warunek członkostwa w tej organizacji). 

4 

Na tę chwilę jest czternaście protokołów dodatkowych (dalej: PD) do EKPCz; ostatni, Protokół nr 14 (CETS No 194), wszedł w życie dnia 1 czerwca 2010 r.; dzielone są one na dwie 

grupy: materialne (uzupełniające) i proceduralne (zmieniające). W pierwszych proklamowane zostały nowe prawa człowieka, drugie regulują kwestie proceduralno-techniczne. Protokół 

nr 1 (1952 r.) to: ochrona własności prywatnej (art. 1), prawo do nauki (art. 2), prawo do wolnych wyborów (art. 3); protokół nr 4 (1963 r.): zakaz pozbawiania wolności za długi (art. 1), 

prawo swobodnego poruszania się (art. 2), zakaz wydalania własnych obywateli (art. 3), zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4); protokół nr 6 (1983 r.): zakaz kary śmierci 

w czasie pokoju (art. 1); protokół nr 7 (1984 r.): gwarancje proceduralne przy wydalaniu cudzoziemców (art. 1), prawo do odwołania w sprawach karnych (art. 2), odszkodowanie za 

niesłuszne skazanie (art. 3), zakaz ponownego sądzenia lub karania (art. 4), równość małżonków w sferze cywilno-prawnej (art. 5); protokół nr 12 (2000 r.): ogólny zakaz dyskryminacji; 

protokół nr 13 (2002 r.): całkowity zakaz kary śmierci (także w czasie wojny). Spośród protokołów materialnych Polska ratyfikowała: protokół nr 1 i nr 4 (wejście w życie dnia 10 października 

1994 r.; Dz. U. z 1995 r., Nr 36, poz. 175), protokół nr 6 (wejście w życie dnia 1 listopada 2000; Dz. U. z 2001 r., Nr 23, poz. 266) oraz protokół nr 7 (wejście w życie dnia 1 marca 2003 r.; 

Dz. U. z 2003 r., Nr 42 poz. 364). 

5 

Trybunał przyjął tak chociażby w wyroku z dnia 30 czerwca 2005 r. w sprawie Bosphorus Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim Şirketi przeciwko Irlandii, skarga nr 45036/98, 

§ 155–156; w decyzji Wielkiej Izby z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie Bankovič i inni przeciwko Belgii i innym, skarga nr 52207/99, § 80; w decyzji z dnia 31 maja 2007 r. w sprawie Agim 

Behrami i Bekir Behrami (skarga nr 71412/01) oraz Ruzhdi Saramati przeciwko Francji, Niemcom i Norwegi (skarga nr 78166/01), § 145. 

6 

Trybunał został utworzony dopiero w 1959 r., pierwszy zaś wyrok wydał dnia 14 listopada 1960 r. Był to wyrok w sprawie Lawless przeciwko Irlandii, skarga nr 332/57. Do dnia 1 

listopada 1998 r., tj. dnia wejścia w życie Protokołu nr 11, organem Konwencji była również Europejska Komisja Praw Człowieka, utworzona w 1954 r. 

7 

System ten podlega ciągłej weryfikacji i modyfikacji w celu zapewnienia mu możliwie jak najlepszej skuteczności. Nadaje mu to progresywny charakter. Dowodzi tego najnowszy 

protokół proceduralny do Konwencji, tj. Protokół nr 14, który wszedł w życie dnia 1 czerwca 2010 r. (Dz. U. z 2010 r., Nr 90, poz. 587). 

8 

Po II Wojnie Światowej prawo traktatów zostało skodyfikowane w konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (KWPT/Konwencja Wiedeńska); Konwencja Wiedeńska została podpisana 

w Wiedniu dnia 22 maja 1969 r. i otwarta do podpisu dnia 23 maja 1969 r. Weszła w życie 27 stycznia 1980 r. Polska przystąpiła do KWPT w dniu 27 kwietnia 1990 r. Konwencja ta weszła 

w życie w stosunku do Polski dnia 1 sierpnia 1990 r. (Dz. U. z 1990 r., Nr 74, poz. 439). Konwencja jest również umową międzynarodową w rozumieniu art. 89 Konstytucji RP. 

9 

Potwierdzeniem tej przynależności jest zasada, iż Konwencja musi być interpretowana w świetle reguł wykładni ustanowionych w Konwencji Wiedeńskiej i jej art. 31 ust. 3 pkt. c.; 

por. m.in. wyrok ETPCz z dnia 21 lutego 1975 r. w sprawie Golder przeciw Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 4451/70, § 29; w sprawie Johnston i inni przeciwko Irlandii, skarga nr 

9697/82, § 51; wyrok ETPCz z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie Loizidou przeciwko Turcji, skarga nr 15318/89, § 43. 

10 

Por. m.in. wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 18 grudnia 1996 r. w sprawie Loizidou przeciwko Turcji skarga nr 15318/89, § 43; wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 21 listopada 2001 r. 

w sprawie Al-Adsani przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 35763/97, § 55; wyrok ETPCz (Wielka Izba) z dnia 12 maja 2005 r., w sprawie Öcalan przeciwko Turcji, skarga nr 

46221/99, § 163; wyrok ETPCz z dnia 23 marca 2010 r., w sprawie Cudak przeciwko Litwie, skarga nr 15869/02, § 56. 

11 

Jednym z pierwszych wyroków, w których Trybunał zwrócił na to uwagę, był wyrok z dnia 27 czerwca 1968 r. w sprawie Wemhoff przeciwko Niemcom, skarga nr 2111/64, § 8; 

powrócił do tej koncepcji w wyroku (zastrzeżenia wstępne) z dnia 23 marca 1995 r. w sprawie Loizidou przeciwko Turcji, skarga nr 15318/89, § 84. 

12 

Wemhoff przeciwko Niemcom, § 8. 

13 

Wyrok ETPCz z dnia 18 stycznia 1978 r. w sprawie Irlandia przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 154; wyrok ETPCz z dnia 6 listopada 1980 r. w sprawie Guzzardi przeciwko 

Włochom, § 86; wyrok ETPCz z dnia 24 lipca 2003 r. w sprawie Karner przeciwko Austrii, skarga nr 40016/98, § 26. 

14 

Por. m.in. Karner przeciwko Austrii, § 26; wyrok ETPCz z dnia 24 listopada 2005 r. w sprawie Capital Bank AD przeciwko Bułgarii, nr 49429/99, §§ 78-79; wyrok ETPCz z dnia 7 stycznia 

2010 r. w sprawie Rantsev przeciwko Cyprowi i Rosji, skarga nr 25965/04, § 197; wyrok ETPCz z dnia 7 października 2010 r. w sprawie Konstantin Markin przeciwko Rosji, skarga 

nr 30078/06, § 39. 

Dodatek 

specjalny 

II

Standardy ochrony praw człowieka 

Rola etPcz w kształtowaniu europejskich standardów praw człowieka jest nie do przecenienia. W efekcie tego orzecznictwo 

trybunału stopniowo staje się ważnym i jednocześnie autonomicznym źródłem kształtującym europejską koncepcję praw 

fundamentalnych. 

Od chwili uznania właściwości organów konwencji 15 do rozpatrywania skarg indywidualnych, etPcz wydał 874 wyroków w sprawach 

polskich, w tym w przypadku 761 stwierdził naruszenie konwencji, w przypadku 61 – brak naruszenia, zaś w przypadku 

52 spraw zapadły inne rozstrzygnięcia. Najwięcej naruszeń postanowień konwencji w sprawach polskich etPcz stwierdził w zakresie 

art. 6 ekPcz, z czego 20 dotyczyło sprawiedliwego procesu, 37 – długości postępowania, a 2 – niewykonania wyroków sądowych. 

drugie miejsce zajmują naruszenia w zakresie prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 ekPcz) – trybunał stwierdził je 

w 14 wyrokach. 

W samym tylko 2010 r. etPcz stwierdził naruszenie przez Polskę postanowień konwencji w 87 wyrokach. Plasuje to Polskę na 

piątym miejscu, po turcji (278), Rosji (217), Rumunii (143) i Ukrainie (109). Polska zajmuje też czołowe, czwarte miejsce, po Włoszech, 

turcji i Rosji, jeśli chodzi o liczbę wyroków niewykonanych. W sumie, jest to 759 wyroków, w tym 70 ma status spraw wiodących (leading 

cases), a 689 spraw to sprawy klonowe i tzw. pojedyncze (isolated). Na dzień 1 stycznia 2011 r. 4,6 proc. spraw będących w trakcie 

rozpatrywania przez trybunał to sprawy polskie, co sytuuje Polskę na 6 miejscu w klasyfikacji pending cases – za Rosją (28,9 proc.), 

turcją (10,9 proc.), Rumunią (8,6 proc.), Ukrainą (7,5 proc.) i Włochami (7,3 proc.). 

Niniejsze opracowanie adresowane jest w sposób szczególny do sędziów i prokuratorów. Zostały w nim, z konieczności w pewnym 

skrócie, jednak bez uproszczeń, przedstawione standardy ochrony praw człowieka i podstawowych wolności zagwarantowane 

w konwencji w kontekście wyroków, w których trybunał orzekł o naruszeniu przez Polskę postanowień konwencji, czyli 

w kontekście spraw polskich. Ma ono zatem praktyczny wymiar. Będąc swoistym przewodnikiem po orzecznictwie etPcz w sprawach 

polskich, ma być pomocne w procesie stosowania prawa krajowego. temu właśnie celowi została podporządkowana struktura tego 

opracowania i przyjęte w nim ograniczenia. 

opracowanie zawiera, po pierwsze, dokonaną w ramach poszczególnych praw człowieka (zgodnie z porządkiem przyjętym w konwencji) 

prezentację standardów ich ochrony, z pełnym uwzględnieniem całego orzecznictwa etPcz, a więc nie tylko spraw polskich. Po 

drugie – obejmuje opis stwierdzonych przez etPcz naruszeń tychże standardów w sprawach polskich. W opisie tych naruszeń, jak i też 

w ich kategoryzacji, rozstrzygająca była praktyka kancelarii etPcz, widoczna chociażby w corocznych raportach etPcz (dostępne 

na stronie internetowej etPcz: http://www.echr.coe.int). Poszczególne zatem hasła (terminy) nie są przypadkowe, tak jak i ich pewna 

umowność i skrótowość. 

opis stwierdzonych naruszeń i ich systematyka wynika ze specyfiki poszczególnych praw. W przypadku niektórych praw opis ten 

jest syntetyczny i ustrukturalizowany, w przypadku innych – rozbudowany oraz zindywidualizowany (dotyczy to w szczególności 

prawa do wolności wypowiedzi i wynika z aktualności naruszeń, a także ich złożonego kontekstu). 

Przyjęte w opracowaniu ograniczenie do prezentacji naruszeń w sprawach polskich oznacza, iż nie są w nim omówione te prawa, 

których naruszenie przez Polskę nie było przedmiotem kontroli etPcz. Pominięte zostały również wyroki etPcz, w których trybunał 

stwierdził brak naruszenia postanowień konwencji. Wyjątkiem jest wyrok etPcz w sprawie Kudła przeciwko Polsce (z dnia 26 października 

2000 r., skarga nr 30210/96) stwierdzający brak naruszenia w zakresie art. 3 ekPcz. 

Przedmiotem opracowania są zatem następujące prawa: prawo do życia (art. 2 ekPcz), zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego 

traktowania albo karania (art. 3), prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5), prawo do sprawiedliwego procesu (art. 6), 

prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8), prawo do wolności myśli, sumienia i religii (art. 9), prawo do wolności 

wypowiedzi (art. 10), prawo do wolności pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się (art. 11), prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12), 

prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13), zakaz dyskryminacji (art. 14), ochrona własności (art. 1 protokołu dodatkowego 

do ekPcz) oraz prawo do wolności poruszania się (art. 2 Protokołu nr 4 do ekPcz). 

W opracowaniu uwzględniono orzecznictwo etPcz do 1 stycznia 2011 r., jak również autonomiczność pojęć prawa konwencji 

względem krajowych porządków prawnych, w tym porządku polskiego (pojęcia autonomiczne zaznaczono w opracowaniu kursywą). 

dodatkowo, w niniejszym opracowaniu uwzględniono specyfikę języka prawa konwencji, który pozbawiony jest w wielu 

wypadkach formalizmu charakterystycznego dla języka prawniczego i języka prawnego. 

opracowanie oparto na oficjalnym tłumaczeniu konwencji i protokołów, mimo że jego poprawność budzi poważne wątpliwości. 

tylko w przypadku czterech praw dokonane zostało wyraźne odstępstwo od tekstu oficjalnego konwencji – chodzi o prawo do wolności 

myśli, sumienia i religii (art. 9 ekPcz), prawo do wolności wypowiedzi (art. 10 ekPcz), prawo do zgromadzania i zrzeszania się 

(art. 11 ekPcz) oraz prawo do wolności poruszania się (art. 2 protokołu dodatkowego nr 2). językami oficjalnymi prawa konwencji są 

język angielski i język francuski, stąd podstawowe terminy w opracowaniu zostały podane w tych dwóch językach. 

Standardy ochrony praw człowieka i podstawowych wolności zostały opracowane przez dr elżbietę Hannę Morawską. Poszerzona 

wersja niniejszego opracowania, obejmująca również wiodące wyroki etPcz zebrane i uporządkowane przez mgr katarzynę gałkę, 

zostanie wkrótce opublikowana nakładem Ministerstwa Sprawiedliwości w formie książkowej. 

Dr Elżbieta Hanna Morawska 

Warszawa, październik 2011 r. 

15 

oświadczenie Rządowe w sprawie deklaracji o uznaniu kompetencji europejskiej komisji Praw człowieka oraz jurysdykcji europejskiego trybunału Praw człowieka (dz. U. z 1993 r., 

Nr 61, poz. 286). 

III 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Standardy ochrony praw człowieka i podstawowych wolności 

PRAWO DO ŻYCIA (artykuł 2 EKPCz) 

1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki 

wykonania wyroku sądowego skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę. 

1. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnego koniecznego użycia 

siły: 

a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; 

b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem; 

c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO ŻYCIA 

Fundamentalna wartość społeczeństwa demokratycznego 

Na wykładnię prawa do życia oraz kontrolę jego ochrony i poszanowania przez państwa–strony należy patrzeć mając na uwadze 

jego szczególne znaczenie. Stanowi ono bowiem jedno z najbardziej fundamentalnych postanowień Konwencji i jako takie, wraz 

z zakazem tortur, poniżającego, nieludzkiego traktowania i karania (art. 3 EKPCz) wyraża jedną z podstawowych wartości społeczeństwa 

demokratycznego. 

Artykuł 2 składa się z dwóch odrębnych, aczkolwiek powiązanych ze sobą, części. Z pierwszej wynika ogólny obowiązek prawnej 

ochrony życia, z drugiej zaś − względny zakaz umyślnego pozbawiania życia. Konwencja zatem, po pierwsze, nie gwarantuje expressis 

verbis prawa do życia, a po drugie, dopuszcza ewentualność pozbawienia życia, ale tylko w ściśle określonych sytuacjach . Ich wykaz 

ma charakter enumeratywny i musi być ściśle interpretowany oraz uzasadniony bezwzględną koniecznością (art. 2 ust. 2 EKPCz). Tylko 

w tych okolicznościach pozbawienie życia może być uznane za usprawiedliwione. 

Z ogólnego obowiązku prawnej ochrony życia wynikają trzy rodzaje obowiązków państwa. 

Obowiązek państw–stron Konwencji 

Pierwszy obowiązek państw – stron Konwencji to obowiązek negatywny, którego istotą, co do zasady, jest zakaz dokonywania 

nielegalnej, nieuzasadnionej lub nadmiernej ingerencji w prawa i wolności gwarantowane w Konwencji. W kontekście prawa do życia 

państwo zobowiązane jest do powstrzymywania się od umyślnego pozbawiania życia jednostek, które podlegają jego jurysdykcji. 

Drugi to obowiązek pozytywny. Wynika z niego nakaz podejmowania przez państwo–stronę Konwencji odpowiednich działań, których 

celem jest zapewnienie skutecznego korzystania z praw i wolności proklamowanych w Konwencji. W kontekście prawa do życia 

ich celem powinna być ochrona życia jednostek podlegających jego jurysdykcji. Obowiązek ten pociąga za sobą m.in.: 

– wymóg ustanowienia przepisów karnych odstraszających od popełnienia przestępstw przeciwko osobie, wzmocnionych skutecznym 

mechanizmem prewencji, zwalczania i karania za ich naruszenie; 

– nakaz podjęcia odpowiednich działań przez właściwych funkcjonariuszy w sytuacji realnego i bezpośredniego niebezpieczeństwa 

dla życia jednostki, o którym państwo wiedziało lub powinno wiedzieć; 

– wymóg odpowiedniego zaplanowania, przeprowadzenia oraz kontrolowania przebiegu akcji sił policyjnych; 

– konieczność zapewnienia właściwej opieki medycznej osobom pozbawionym wolności. 

Trzeci to obowiązek pozytywny o charakterze proceduralnym. Jest on powiązany z obowiązkiem pozytywnym materialnym, 

choć Trybunał coraz częściej nadaje mu autonomiczny charakter. Wynika z niego nakaz skutecznego wyjaśnienia okoliczności, w jakich 

doszło do pozbawienia życia jednostki. Aby postępowanie mogło być uznane przez ETPC za skuteczne, musi ono być przede wszystkim: 

oficjalne, bezstronne i niezależne, dostępne dla rodziny ofiary, bezzwłoczne i przeprowadzone z należytą starannością. 

Ciężar dowodu. Domniemanie 

W sytuacji, gdy stawiany jest zarzut pozbawienia życia przez funkcjonariusza państwa, Trybunał uznaje, że zarzut ten musi być 

udowodniony ponad rozsądną wątpliwość. Jednakże, gdy osoba umiera w czasie pozbawienia wolności przez władzę publiczną (np. 

w areszcie) i państwo nie przeprowadza skutecznego postępowania wyjaśniającego, Trybunał może przyjąć domniemanie, że śmierć 

nastąpiła w wyniku działania lub zaniechania organów państwa. Ciężar dowodu w takich przypadkach spoczywa na państwie. 

NARUSZENIA art. 2 ust. 1 EKPCz 

POZBAWIENIE ŻYCIA (ang. life / fr. vie) 

Izby wytrzeźwień 

• Brak przekonujących wyjaśnień w sprawie śmierci osoby zatrzymanej w izbie wytrzeźwień, która została unieruchomiona pasami 

obezwładniającymi i pozostawiona bez nadzoru medycznego, skutkujący przyjęciem domniemania na rzecz odpowiedzialności 

państwa za naruszenie prawa do życia 

– Wyrok ETPCz w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce z dnia 24.03.2009 r., skarga nr 11818/02 

Dodatek 

specjalny 

IV


OBOWIĄZEK POZYTYWNY MATERIALNY (ang. positive obligations / fr. obligations positives) 

Placówki penitencjarne 

• Brak właściwej kontroli w zakładzie karnym w zakresie przyjmowania leków przez chorego psychicznie więźnia 

– Wyrok etPcz w sprawie Jasińska przeciwko Polsce z dnia 01.06.2010 r., skarga nr 28326/05 

• Niezapewnienie właściwej opieki medycznej w zakładzie karnym 

– Wyrok etPcz w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r., skarga nr 77766/01 

Policja 

• Nieprawidłowe zaplanowanie i przeprowadzenie akcji policyjnej 

– Wyrok etPcz w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce z dnia 23.02.2010 r., skargi nr 28975/04 i 33406/04 

SKUTECZNE POSTęPOWANIE WYJAŚNIAJĄCE (ang. effective investigation / fr. enquête effective) 

Placówki penitencjarne 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego okoliczności samobójstwa więźnia 

– Wyrok etPcz w sprawie Jasińska przeciwko Polsce z dnia 01.06.2010 r., skarga nr 28326/05 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego powody niezapewnienia właściwej opieki medycznej 

– Wyrok etPcz w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r., skarga nr 77766/01 

Policja 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego przebieg akcji policyjnej 


Izby wytrzeźwień 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego okoliczności śmierci osoby zatrzymanej w izbie wytrzeźwień 

– Wyrok etPcz w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce z dnia 24.03.2009 r., skarga nr 11818/02 

Szpitale 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego okoliczności śmierci żony skarżącego i okoliczności wyrządzenia poważnego 

uszczerbku na zdrowiu syna 

– Wyrok etPcz w sprawie Byrzykowski przeciwko Polsce z dnia 27.06.2006 r., skarga nr 11562/99 

Osoby prywatne. Śmierć w niewyjaśnionych okolicznościach. Podejrzenie dokonania zabójstwa 

• Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego pomimo okoliczności wskazujących na dokonanie zabójstwa. autonomiczność 

obowiązku proceduralnego 

– Wyrok etPcz w sprawie Weber i inni przeciwko Polsce z dnia 27.04.2010 r., skarga nr 23039/02 


UŻYCIE SIŁY (ang. use of force / fr. recours à la force) 

Policja 

• Naruszenie kryterium bezwzględnej konieczności użycia siły podczas akcji policyjnej 


ZAKAZ TORTUR, NIELUDZKIEGO LUB PONIŻAJĄCEGO 

TRAKTOWANIA ALBO KARANIA (artykuł 3 EKPCz) 

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. 

STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE ZAKAZU TORTUR, NIELUDZKIEGO 

LUB PONIŻAJĄCEGO TRAKTOWANIA ALBO KARANIA 

Fundamentalna wartość społeczeństwa demokratycznego 

Podobnie jak art. 2 ekPcz, art. 3 stanowi jedno z najbardziej fundamentalnych postanowień konwencji. Ustanowiony w nim 

zakaz ma absolutny i niederogowalny charakter (art. 15 ust. 2 ekPcz). obejmuje on trzy odrębne, jednakowo zakazane zachowania: 

po pierwsze – zakaz tortur, po drugie – zakaz nieludzkiego traktowania i karania, po trzecie – zakaz poniżającego traktowania 

i karania. 

aby dane postępowanie mogło być uznane za zakazane na gruncie art. 3 ekPcz musi przekroczyć kryterium minimalnego poziomu 

dolegliwości (surowości). ocena, czy doszło do przekroczenia tego kryterium dokonywana jest na tle konkretnej sprawy i zależna jest od 

elementów subiektywnych sprawy (dotyczących ofiary zakazanego traktowania, np.: wiek, płeć, stan zdrowia ofiary) oraz elementów 

obiektywnych (dotyczących kontekstu zakazanego traktowania, np. jego przyczyn, sposobu i czasu postępowania, legalności). Ponadto 

w najnowszym orzecznictwie, inaczej niż początkowo, kryterium to nie jest pojmowane restryktywnie. 

V 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Dowody i domniemania 

Każdy zarzut naruszenia art. 3 EKPCz wymaga właściwej reakcji ze strony państwa, ale również przekonywującego udowodnienia 

faktu takiego naruszenia. Niemniej, formułując wymóg wykazania ponad rozsądną wątpliwość zakazanego traktowania, ETPCz uznaje, 

że nie musi stosować reguł dowodowych właściwych krajowym postępowaniom karnym, gdyż orzeka o odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej 

państwa, a nie o winie i karze osób indywidualnych. 

Oceniając zarzuty naruszenia art. 3 Konwencji, Trybunał stosuje również domniemania. 

Z punktu widzenia skarżącego najistotniejsze wydaje się być domniemanie faktyczne o odpowiedzialności państwa za obrażenia 

(ślady przemocy) lub śmierć osoby zatrzymanej/pozbawionej wolności, jak i każdej innej osoby pozostającej w jakiejkolwiek innej 

formie pod władzą państwa. Jest to domniemanie wzruszalne, a obalić je może satysfakcjonujące i przekonujące wyjaśnienie przyczyn 

powstania ujawnionych obrażeń lub śmierci. 

Obowiązki państw–stron 

W związku z absolutnym charakterem zakazu tortur, obowiązek negatywny ma szczególny wymiar, albowiem każde „wkroczenie” 

w sferę tego zakazu może zostać uznane per se za naruszenie tego postanowienia Konwencji. Konsekwentnie, każda informacja 

o naruszeniu tego zakazu powinna być przedmiotem skutecznego postępowania wyjaśniającego. Jego celem powinno być ustalenie 

faktów i ewentualne pociągnięcie do odpowiedzialności sprawców naruszenia. Dotyczy to w szczególności funkcjonariuszy państwa. 

Standardy skuteczności opisywanego zakazu są tożsame ze standardami w zakresie prawa do życia. 

Z kolei w ramach obowiązku pozytywnego materialnego państwo jest zobowiązane zapewnić ochronę przed zakazanym traktowaniem. 

Państwo musi podjąć działania prewencyjne wobec realnego i bezpośredniego zagrożenia zakazanym zachowaniem, o którym 

wiedziało lub powinno było wiedzieć, niezależnie od tego, czy to zagrożenie pochodziło od osoby prywatnej, czy od funkcjonariusza 

państwa. W ten sposób powstaje efekt horyzontalny zakazu tortur. 

Szczególne jednak obowiązki pozytywne są nałożone na państwo wobec osób pozostających pod jego władzą, np. w aresztach, 

zakładach karnych, izbach wytrzeźwień. Ponosi ono bowiem szczególną odpowiedzialność za te osoby. Jest więc zobowiązane do zapewnienia 

należytych warunków w placówkach penitencjarnych, zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa osobistego 

osób pozbawionych wolności. 

NIELUDZKIE I PONIŻAJĄCE TRAKTOWANIE 

(ang. inhuman or degrading treatment / fr. traitement inhumain ou dégradant) 

PLACÓWKI PENITENCJARNE 

Niezapewnienie więźniom należytej opieki zdrowotnej w warunkach więziennych. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego 

(ang. positive obligations / fr. obligations positives) 

• Tolerowanie braku morfiny niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania pompy morfinowej i poprzestanie na podawaniu 

przeciwbólowych leków zamiennych przez okres aresztowania osoby niepełnosprawnej cierpiącej na chroniczne bóle kręgosłupa 

i nóg 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kupczak przeciwko Polsce z dnia 25.01.2011 r., skarga nr 2627/09 

• Brak starannych działań wobec poważnie chorego więźnia, które odpowiadałyby jego stanowi zdrowia i nie wywoływały u niego 

lęku i dyskomfortu 

– Wyrok ETPCz w sprawie Rokosz przeciwko Polsce z dnia 27.07.2010 r., skarga nr 15952/09 

• Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej w trakcie tymczasowego aresztowania podejrzanemu cierpiącemu na choroby 

przewlekłe 

– Wyrok ETPCz w sprawie Andrzej Wierzbicki przeciwko Polsce z dnia 19.01.2010 r., skarga nr 48/03 

• Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej więźniowi cierpiącemu na ciężką epilepsję, który podczas ataku zmuszony był 

polegać na pomocy udzielonej mu przez współwięźniów 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kaprykowski przeciwko Polsce z dnia 03.02.2009 r., skarga nr 23052/05 

• Niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej i warunków pozbawienia wolności w trakcie tymczasowego aresztowania 

skarżącemu cierpiącemu na poważne zaburzenia psychiczne 

– Wyrok ETPCz w sprawie Sławomir Musiał przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga nr 28300/06 

• Niezapewnienie koniecznego i pilnego leczenia okulistycznego skarżącemu w trakcie pozbawienia wolności, w wyniku czego 

odczuwał on znaczny ból przez dłuższy okres czasu 

– Wyrok ETPCz w sprawie Wenerski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga nr 44369/02 

POLICJA 

Nadmierne i bez potrzeby użycie siły przez funkcjonariuszy policji podczas zatrzymania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Mrozowski przeciwko Polsce z dnia 12.05.2009 r., skarga nr 9258/04 

– Wyrok ETPCz w sprawie Pieniak przeciwko Polsce z dnia 24.02.2009 r., skarga nr 19616/04 

– Wyrok ETPCz w sprawie Lewandowski i Lewandowska przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r., skarga nr 15562/02 

Dodatek 

specjalny 

VI


NIELUDZKIE TRAKTOWANIE 

(ang. inhuman treatment / fr. traitement inhumain) 

POLICJA 

Nadmierne użycie siły przez funkcjonariuszy policji podczas zatrzymania 

– Wyrok etPcz w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce z dnia 12.04.2007 r., skarga nr 46702/99 

PONIŻAJĄCE TRAKTOWANIE 

(ang. degrading treatment / fr. traitement dégradant) 

PLACÓWKI PENITENCJARNE 

Przeludnienie w placówkach penitencjarnych jako problem systemowy i strukturalny RP. Niedopełnienie obowiązków pozytywnych 

(ang. positive obligations / fr. obligations positives) 

– Wyrok etPcz w sprawie Orchowski przeciwko Polsce z dnia 22.10.2009 r., skarga nr 17885/04, (wyrok wydany w procedurze wyroków 

pilotażowych) 

– Wyrok etPcz w sprawie Norbert Sikorski przeciwko Polsce z dnia 22.10.2009 r., skarga nr 17599/05, (wyrok wydany w procedurze 

wyroków pilotażowych) 

– Zob. także decyzje etPcz z dnia 12.10.2010 r. w sprawach: Łatak przeciwko Polsce, skarga nr 52070/08 i Łomiński przeciwko Polsce, 

skarga nr 33502/09. 

Upokorzenie więźnia podczas kontroli osobistej 

– Wyrok etPcz w sprawie Iwańczuk przeciwko Polsce z dnia 15.11.2001 r., skarga nr 25196/94 

POLICJA 

Spowodowanie głębokiego upokorzenia i poczucia bezradności podczas nielegalnego wejścia policji do domu 

– Wyrok etPcz w sprawie Rachwalski i Ferenc przeciwko Polsce z dnia 28.07.2009 r., skarga nr 47709/99 

IZBY WYTRZEŹWIEŃ 

Rozebranie do naga w obecności osób innej płci 

– Wyrok etPcz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skarga nr 14612/02 

SKUTECZNE POSTęPOWANIE WYJAŚNIAJĄCE 

(ang. effective investigation / fr. enquête effective) 

POLICJA 

Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego okoliczności nadmiernego użycia siły przez funkcjonariuszy policji 

• Powierzchowne i nieobiektywne postępowanie wyjaśniające, skutkujące przyjęciem wniosków nieznajdujących oparcia w stanie 

faktycznym sprawy (m.in. bezwarunkowe uznanie przez prokuratora prowadzącego postępowanie zeznań funkcjonariuszy 

policji za wiarygodne) 

– Wyrok etPcz w sprawie Mrozowski przeciwko Polsce z dnia 12.05.2009 r., skarga nr 9258/04 

– Wyrok etPcz w sprawie Lewandowski i Lewandowska przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r., skarga nr 15562/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce z dnia 12.04.2007 r., skarga nr 46702/99 

• liczne błędy i zaniechania popełnione w trakcie postępowania wyjaśniającego dotyczącego działań funkcjonariuszy policji powodujące 

jego nieskuteczność 

– Wyrok etPcz w sprawie Pieniak przeciwko Polsce z dnia 24.02.2009 r., skarga nr 19616/04 

IZBY WYTRZEŹWIEŃ 

Brak skutecznego postępowania wyjaśniającego okoliczności naruszenia integralności fizycznej i psychicznej człowieka 

– Wyrok etPcz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skarga nr 14612/02. 

PRAWO DO WOLNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO 

(artykuł 5 EKPCz) 

1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących 

przypadków i w trybie ustalonym przez prawo: 

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd; 

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu 

sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku; 

VII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione 

podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub 

uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu; 

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego 

lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem; 

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo 

chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi; 

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa 

lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję. 

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach 

zatrzymania i o stawianych mu zarzutach. 

3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie 

postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo 

być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia 

gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę. 

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia 

bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne 

z prawem. 

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo 

do odszkodowania. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOŚCI 

I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO 

Domniemanie in dubio pro libertata 

Ratio legis art. 5 EKPCz jest ochrona jednostki przed niezgodnym z prawem, nieuzasadnionym i arbitralnym pozbawieniem wolności. 

Jego wykładnia opiera się na domniemaniu na rzecz wolności jednostki. Pozbawienie jednostki wolności należy więc traktować 

jako sytuację wyjątkową, która powinna być obiektywnie uzasadniona, jak również trwać nie dłużej niż jest to absolutnie konieczne 

oraz podlegać ścisłej kontroli sądu. 

Wyjątkowość pozbawienia jednostki wolności osobistej znajduje wyraz we wskazaniu zamkniętego katalogu sytuacji, w których 

może to nastąpić (art. 5 ust. 1 lit. a – f EKPCz). Podlegają one, tak jak całe to prawo, wykładni celowościowej, ukierunkowanej na ochronę 

jednostki przed arbitralnością ze strony państwa. 

Legalność pozbawienia wolności 

W strukturze normatywnej tych wyjątków wyeksponowane jest kryterium legalności pozbawienia wolności. Oznacza ono wymóg 

zgodności zarówno z prawem krajowym, jak i z Konwencją i obejmuje cały okres pozbawienia wolności. 

Gwarancje proceduralne 

Dopełnieniem tego są gwarancje proceduralne wymienione w art. 5 ust. 2-5 EKPCz. Nie są to dyskrecjonalne uprawnienia organu 

stosującego prawo, ale prawa osoby pozbawionej wolności. W ocenie ich naruszenia istotna jest nie tylko legalność, ale również celowość 

i konieczność w danej konkretnej sytuacji faktycznej. Ciężar dowodu w tym zakresie nałożony jest zasadniczo na państwo, które 

zobowiązane jest nie tylko do nieingerowania, ale również do podjęcia odpowiednich działań zapewniających rzeczywistą możliwość 

skorzystania z tych gwarancji. 

Szczególna gwarancja proceduralna: art. 5 ust. 3 EKPCz 

W związku ze sprawami polskimi szczególnej uwagi wymaga art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz, stanowiący o zatrzymaniu osoby, co do której 

w chwili zatrzymania istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przez nią przestępstwa, precyzyjnie określonego przez prawo 

krajowe. Celem zatrzymania ma być postawienie zatrzymanej osoby przed właściwym, prawnie określonym organem. 

Z art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz współgra art. 5 ust. 3 EKPCz. Stanowi on szczególną gwarancję sądowej kontroli ingerencji w prawo do 

wolności osobistej w sytuacjach określonych w art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz. 

Jej istotą jest szybka i automatyczna ochrona sądowa przed arbitralnością pozbawienia jednostki wolności. Stąd musi być ona wszczęta 

niezwłocznie i przez właściwy, kompetentny sąd, a jej podjęcie nie jest uzależnione od wniosku zatrzymanego. Dopuszczalny czas 

pozbawienia wolności bez sądowej kontroli określany jest na tle okoliczności konkretnej sprawy. Niemniej zakres swobody w wykładni 

oraz w stosowaniu pojęcia „niezwłoczność” jest bardzo ograniczony. 

Art. 5 ust. 3 EKPCz stanowi również podstawę dwóch kolejnych, istotnych praw osoby zatrzymanej. Mianowicie, osoba zatrzymana 

ma być osądzona w rozsądnym terminie, a gdy nie jest to możliwe, ma prawo być zwolniona na czas postępowania. 

Nie są to prawa alternatywne, a w ich stosowaniu należy uwzględniać domniemanie na rzecz zwolnienia. Tym samym osobie 

oskarżonej o przestępstwo, co do zasady, należy umożliwić odpowiadanie z wolnej stopy, a tymczasowe aresztowanie należy 

utrzymać tylko wówczas, gdy przemawiają za tym odpowiednie i wystarczające przyczyny. Ciężar dowodu w tym zakresie leży po 

stronie państwa. 

Dodatek 

specjalny 

VIII


tymczasowe aresztowanie jest środkiem wyjątkowym, który ze swej natury może być stosowany tylko w razie rzeczywistej konieczności. 

W momencie, gdy aresztowanie przestaje mieć uzasadnienie, oskarżony musi być natychmiast zwolniony. 

Szczególny w tym zakresie obowiązek ciąży na sądach – muszą one prowadzić właściwe postępowania w taki sposób, aby nie skutkowało 

to przedłużeniem tymczasowego aresztowania ponad granice dopuszczalności. W swym postępowaniu sądy powinny uwzględniać 

wszystkie fakty, które są ważne dla oceny, czy istnieje publiczny interes uzasadniający pozbawienie jednostki wolności osobistej. 

Gwarancja proceduralna habeas corpus 

art. 5 ust. 4 ekPcz stanowi odrębną gwarancję habeas corpus. Nakazuje przeprowadzenie bezzwłocznie sądowej kontroli legalności 

pozbawienia wolności jednostki w każdej sytuacji pozbawienia wolności, a więc nie tylko tej wskazanej w art. 5 ust. 3 ekPcz i jako 

taki ma charakter lex specialis. 

Wymogi, które musi spełniać postępowanie toczące się na podstawie art. 5 ust. 4 ekPcz, mogą być różne w zależności od rodzaju 

pozbawienia wolności i nie obejmują wszystkich gwarancji rzetelnego procesu sądowego w sprawach karnych (art. 6 ust. 1 ekPcz). 

Niemniej powinno być ono prawdziwie kontradyktoryjne, z poszanowaniem równości broni między stronami. 

ocena zgodności z prawem nie ma tylko formalnego charakteru, ale obejmuje też jego rzeczywiste podstawy. ciężar dowodu 

w tym zakresie również spoczywa na państwie. 

Prawo do odszkodowania 

Z art. 5 ust. 5 ekPcz wynika prawo osoby zatrzymanej, niezgodnie z którymkolwiek z ustępów art. 5 ekPcz, do odszkodowania. 

Warunkiem koniecznym jest w tym wypadku rzeczywista szkoda materialna lub moralna. Z prawem tym współgra obowiązek pozytywny 

państwa zapewnienia osobie zatrzymanej rzeczywistego dostępu do sądu w takich sprawach. 

Związek z art. 3 EKPCz i art. 8 EKPCz 

art. 5 nie gwarantuje prawa do określonego traktowania podczas zatrzymania/aresztowania, niemniej złe traktowanie podczas 

i w trakcie pozbawienia może naruszać prawo do integralności fizycznej i psychicznej (art. 8 ekPcz) lub zakaz tortur, poniżającego 

i nieludzkiego traktowania lub karania (art. 3 ekPcz) 


POZBAWIENIE WOLNOŚCI (ang. deprivation of liberty / fr. privation de liberté) 

• Umieszczenie cudzoziemców w strefie tranzytowej i kontynuowanie przetrzymywania przez Straż graniczną bez podstawy prawnej 

– Wyrok etPcz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r., skarga nr 45355/99 

POZBAWIENIA WOLNOŚCI ZGODNIE Z PROCEDURĄ OKREŚLONĄ PRZEZ PRAWO KRAJOWE 

(ang. procedure prescribed by law / fr. voies légales) 

• Niewłaściwy skład sędziowski rozpatrujący odwołanie od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Miernicki przeciwko Polsce z dnia 27.10.2009 r., skarga nr 10847/02 

• Nieprawidłowe zastosowanie przepisów krajowych do stanu faktycznego sprawy przy wydaniu nakazu aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r., skarga nr 11036/03 

ZGODNE Z PRAWEM ZATRZYMANIE LUB ARESZTOWANIE 

(ang. lawful arrest or detention / fr. arrestation ou détention régulières) 

Przedterminowe warunkowe zwolnienie z odbywania kary pozbawienia wolności 

• Zwłoka w wykonaniu postanowienia o zastosowaniu przedterminowego warunkowego zwolnienia z odbywania kary pozbawienia 

wolności 

– Wyrok etPcz w sprawie Gębura przeciwko Polsce z dnia 06.03.2007 r., skarga nr 63131/00 

Tymczasowe aresztowanie 

• Brak proporcjonalności pomiędzy środkiem a celem tymczasowego aresztowania; celem było zapewnienie właściwego toku 

postępowania 


– Wyrok etPcz w sprawie Ambruszkiewicz przeciwko Polsce z dnia 04.05.2006 r., skarga nr 38797/03 

• Zwłoka w wykonywaniu postanowienia o uchyleniu tymczasowego aresztowania 


• krajowa praktyka automatycznego przedłużania tymczasowego aresztowania po wniesieniu aktu oskarżenia 

– Wyrok etPcz w sprawie Dombek przeciwko Polsce z dnia 12.12.2006 r., skarga nr 75107/01 

– Wyrok etPcz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r., skarga nr 39510/98 

– Wyrok etPcz w sprawie Łatasiewicz przeciwko Polsce z dnia 23.06.2005 r., skarga nr 44722/98 

– Wyrok etPcz w sprawie Goral przeciwko Polsce z dnia 30.10.2003 r., skarga nr 38654/97 

– Wyrok etPcz w sprawie Kawka przeciwko Polsce z dnia 09.01.2001 r., skarga nr 25874/94 

– Wyrok etPcz w sprawie Baranowski przeciwko Polsce z dnia 28.03.2000 r., skarga nr 28358/95 

• Uchybienie terminowi na złożenie wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r., skarga nr 37444/97 

– Wyrok etPcz w sprawie D.P. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r., skarga nr 34221/96 

IX 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

– Wyrok ETPCz w sprawie G.K. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r., skarga nr 38816/97 

• Zwłoka w umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010 r., skarga nr 2369/09 

– Wyrok ETPCz w sprawie Mocarska przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r., skarga nr 26917/05 

Zatrzymanie w izbie wytrzeźwień 

• Brak proporcjonalności zatrzymania w izbie wytrzeźwień spowodowany niewzięciem pod uwagę środka mniej dolegliwego 

– Wyrok ETPCz w sprawie Witold Litwa przeciwko Polsce z dnia 04.04.2000 r., skarga nr 26629/95 

Pozbawienie wolności w celu wykonania decyzji deportacyjnej 

• Kontynuowanie przetrzymywania cudzoziemców po upływie terminu przewidzianego przez prawo na deportację 

– Wyrok ETPCz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r., skarga nr 45355/99 

NARUSZENIA art. 5 ust. 1 lit. a) EKPCz 

• Zwłoka w wykonaniu postanowienia o przedterminowym warunkowym zwolnieniu z odbywania kary pozbawienia wolności 

– Wyrok ETPCz w sprawie Gębura przeciwko Polsce z dnia 06.03.2007 r., skarga nr 63131/00 

NARUSZENIA art. 5 ust. 1 lit. b) EKPCz 

• Nadmierna długość tymczasowego aresztowania uzasadniana koniecznością zabezpieczenia wykonania nakazu poddania się 

badaniom psychiatrycznym 

– Wyrok ETPCz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r., skarga nr 30218/96 

NARUSZENIA art. 5 ust. 1 lit. c) EKPCz 

Uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa 

(ang. reasonable suspicion / fr. raisons plausibles de soupçonner) 

• Brak rzeczywistego ryzyka unikania przez zatrzymanego wymiaru sprawiedliwości 

– Wyrok ETPCz w sprawie Ambruszkiewicz przeciwko Polsce z dnia 04.05.2006 r., skarga nr 38797/03 

NARUSZENIA art. 5 ust. 1 lit. e) EKPCz 

Pozbawienie wolności osoby umysłowo chorej (ang. persons of unsound mind / fr. aliénés) 

• Przedłużenie pobytu w areszcie w związku z opóźnieniem w umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010 r., skarga nr 2369/09 

– Wyrok ETPCz w sprawie Pankiewicz przeciwko Polsce z dnia 12.02.2008 r., skarga nr 34151/04 

– Wyrok ETPCz w sprawie Mocarska przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r., skarga nr 26917/05 

Pozbawienie wolności alkoholika (ang. alcoholics / fr. alcoolique) 

• Brak zagrożenia dla porządku publicznego lub dla samego siebie. Autonomiczność pojęcia alkoholik 

– Wyrok ETPCz w sprawie Witold Litwa przeciwko Polsce z dnia 04.04.2000 r., skarga nr 26629/95 

NARUSZENIA art. 5 ust. 1 lit. f) EKPCz 

Pozbawienie wolności osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o deportację lub ekstradycję 

(ang. deportation or extradition / fr. extradition) 

• Kontynuacja zatrzymania mimo upływu terminu przewidzianego przez prawo na dokonanie deportacji 

– Wyrok ETPCz w sprawie Shamsa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r., skarga nr 45355/99 


Niezwłoczne poinformowanie w języku zrozumiałym dla zatrzymanego o przyczynach zatrzymania 

i o stawianych mu zarzutach (ang. prompt information in language understood on reasons for arrest / 

fr. information sur les raisons de l’arrestation dans le plus court délai dans une langue comprise) 

• Przekazanie wymaganych informacji w języku polskim, którego zatrzymany nie znał 

– Wyrok ETPCz w sprawie Ladent przeciwko Polsce z dnia 18.03.2008 r., skarga nr 11036/03 


Szybkie postawienie przed sędzią lub innym urzędnikiem 

(ang. brought “promptly” before a judge or other officer / fr. aussitôt traduite devant un juge ou autre magistrat) 

• Zastosowanie tymczasowego aresztowania na podstawie postanowienia prokuratora 

– Wyrok ETPCz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r., skarga nr 39510/98 

Dodatek 

specjalny 

X


– Wyrok etPcz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r., skarga nr 27915/95 

Zob. także inne wyroki w sprawach, dla których wyrok w sprawie Niedbała przeciwko Polsce jest wiodący w tym zakresie, czyli: 

– Wyrok etPcz w sprawie Jasiński przeciwko Polsce z dnia 20.12.2005 r., skarga nr 30865/96 

– Wyrok etPcz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r., skarga nr 37444/97 

– Wyrok etPcz w sprawie M.B. przeciwko Polsce z dnia 27.04.2004 r., skarga nr 34091/96 

– Wyrok etPcz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 03.04.2003 r., skarga nr 31583/96 

– Wyrok etPcz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r., skarga nr 35489/97 

– Wyrok etPcz w sprawie Dacewicz przeciwko Polsce z dnia 02.07.2002 r., skarga nr 34611/97 

– Wyrok etPcz w sprawie Eryk Kawka przeciwko Polsce z dnia 27.06.2002 r., skarga nr 33885/96 

• Brak automatycznej kontroli sądowej legalności zastosowania tymczasowego aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Piotr Nowak przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r., skarga nr 7337/05 



Długość tymczasowego aresztowania (ang. length of detention on remand / fr. durée de la détention provisoire) 

• Brak odpowiednich i wystarczających powodów przedłużania tymczasowego aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Finster przeciwko Polsce z dnia 08.02.2011 r., skarga nr 24860/08 

– Wyrok etPcz w sprawie Choumakov przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 01.02.2011 r., skarga nr 55777/08 

– Wyrok etPcz w sprawie Knyter przeciwko Polsce z dnia 01.02.2011 r., skarga nr 31820/06 

– Wyrok etPcz w sprawie Jarkiewicz przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010 r., skarga nr 23623/07 

– Wyrok etPcz w sprawie Kumenda przeciwko Polsce z dnia 08.06.2010 r., skarga nr 2369/09 

– Wyrok etPcz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.02.2009 r., skarga nr 19206/03 

– Wyrok etPcz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z dnia 03.02.2009 r., skarga nr 45219/06 

– Wyrok etPcz w sprawie Kulikowski przeciwko Polsce z dnia 19.05.2009 r., skarga nr 18353/03 

– Wyrok etPcz w sprawie Czajka przeciwko Polsce z dnia 13.02.2007 r., skarga nr 15067/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 03.04.2003 r., skarga nr 31583/96 

– Wyrok etPcz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r., skarga nr 30210/96 

– Wyrok etPcz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r., skarga nr 25792/94 

– Brak należytej staranności w prowadzeniu postępowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Matwiejczuk przeciwko Polsce z dnia 02.12.2003 r., skarga nr 37641/97 



Zob. także 152 sprawy dotyczące długości tymczasowego aresztowania należące do tzw. grupy Trzaski i Kauczora. (zob. interim 

Resolution cM/ResdH(2007)75 ) 

Prawo do zwolnienia na czas postępowania (ang. release pending trial / fr. libéré pendant la procédure) 

• Przewlekłość postępowania w zakresie ustalenia poręczenia majątkowego 



Bezzwłoczne rozpoznanie odwołania od postanowienia o aresztowaniu przez sąd 

(ang. speediness of review / fr. contrôle à bref délai) 

• Zwłoka w rozpatrzeniu przez sąd odwołania o zastosowaniu i przedłużeniu tymczasowego aresztowania 

– Wyrok etPcz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r., skarga nr 22933/02 (46 dni) 

– Wyrok etPcz w sprawie Piotr Baranowski przeciwko Polsce z dnia 02.10.2007 r., skarga nr 39742/05 

– Wyrok etPcz w sprawie Pyrak przeciwko Polsce z dnia 12.02.2008 r., skarga nr 54476/00 

– Wyrok etPcz w sprawie Iłowiecki przeciwko Polsce z dnia 04.10.2001 r., skarga nr 27504/95 

– Wyrok etPcz w sprawie Jabłoński przeciwko Polsce z dnia 21.12.2000 r., skarga nr 33492/96 (43 dni) 

– Wyrok etPcz w sprawie Włoch przeciwko Polsce z dnia 19.10.2000 r., skarga nr 27785/95 (ponad 3 miesiące) 

– Wyrok etPcz w sprawie Baranowski przeciwko Polsce z dnia 28.03.2000 r., skarga nr 28358/95 

• Zwłoka w rozpatrzeniu przez sąd odwołania o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym 

– Wyrok etPcz w sprawie Musiał przeciwko Polsce z dnia 25.03.1999 r., skarga nr 24557/94 

Proceduralne gwarancje rozpoznania odwołania od postanowienia o aresztowaniu 

(ang. procedural guarantees of review / fr. garanties procédurales du contrôle) 

• odmowa dostępu do akt sprawy na etapie prowadzonego postępowania przygotowawczego. Naruszenie zasady równości broni 

– Wyrok etPcz w sprawie Chruściński przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r., skarga nr 22755/04 

• Rozpoznanie odwołania od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania na posiedzeniach bez udziału aresztowanego 

lub jego pełnomocnika. Naruszenie zasady równości broni 



XI 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Zob. także inne wyroki w sprawach, dla których wyroki powyższe są wiodącymi w tym zakresie, czyli: 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bagiński przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r., skarga nr 37444/97 

– Wyrok ETPCz w sprawie Wesołowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r., skarga nr 29687/96 

– Wyrok ETPCz w sprawie M.B. przeciwko Polsce z dnia 27.04.2004 r., skarga nr 34091/96 

– Wyrok ETPCz w sprawie G.K. przeciwko Polsce z dnia 20.01.2004 r., skarga nr 38816/97 

– Wyrok ETPCz w sprawie Klamecki przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 03.04.2003 r., skarga nr 31583/96 

– Wyrok ETPCz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r., skarga nr 35489/97 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kawka przeciwko Polsce z dnia 09.01.2001 r., skarga nr 25874/94 

– Wyrok ETPCz w sprawie Włoch przeciwko Polsce z dnia 19.10.2000 r., skarga 27785/95 


Odszkodowanie (ang. compensation / fr. réparation) 

• Brak możliwości dochodzenia odszkodowania w związku z zastosowaniem tymczasowego aresztowania postanowieniem prokuratora 

oraz naruszeniem art. 5 ust. 1 EKPCz 

– Wyrok ETPCz w sprawie A.S. przeciwko Polsce z dnia 20.06.2006 r., skarga nr 39510/98 

• Brak możliwości dochodzenia odszkodowania w związku z nadmiernie długim okresem tymczasowego aresztowania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bruczyński przeciwko Polsce z dnia 04.02.2009 r., skarga nr 19206/03 

• Brak możliwości dochodzenia odszkodowania w związku ze zwłoką w rozpatrzeniu zażalenia na postanowienia o zastosowaniu 

tymczasowego aresztowania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Włoch przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 10.05.2011 r., skarga nr 33475/08. 

Prawo do sprawiedliwego procesu (artykuł 6 EKPCz) 

1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły lub bezstronny 

sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności 

każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa 

i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny 

lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy 

to ochronie życia prywatnego stron, albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie 

konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości. 

2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie 

z ustawą. 

3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: 

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko 

niemu oskarżenia; 

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; 

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie 

kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru 

sprawiedliwości; 

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony 

na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; 

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO SPRAWIEDLIWEGO PROCESU 

Związek z zasadą rządów prawa 

Prawo do sprawiedliwego procesu jest prawem o fundamentalnym znaczeniu dla konwencyjnego systemu ochrony praw człowieka. 

Stanowi gwarancję poszanowania jednej z najważniejszych zasad leżących u podstaw Konwencji, mianowicie zasady rządów prawa. 

Jako takie nie może być wąsko interpretowane, innymi słowy jakakolwiek wykładnia zacieśniająca art. 6 ust. 1 byłaby sprzeczna 

z jego celem i przedmiotem. 

Dualizm konstrukcji: dostęp do sądu i prawo do sprawiedliwego procesu 

Powołując się na kontekst prawa do sprawiedliwego procesu, Trybunał ustalił, iż na jego treść składa się również prawo dostępu do sądu. 

Prawo to nie jest absolutne, podlegać może więc ograniczeniom, jednak dostęp do sądu musi być skuteczny. Jednym z warunków tej 

skuteczności może być zapewnienie bezpłatnej pomocy prawnej. W związku z tym na przykład odmowa przyznania pomocy prawnej 

w postępowaniu kasacyjnym i będące jej następstwem oddalenie kasacji narusza samą istotę tego prawa. 

Dodatek 

specjalny 

XII


Dopuszczalność ograniczeń 

dodatkowo, choć ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprawiedliwego procesu są w pewnym zakresie możliwe, to jednak nie 

mogą naruszać prawa do sprawiedliwego procesu jako całości, gdyż jako takie jest ono prawem absolutnym. 

co więcej, pewne ograniczenia w korzystaniu z art. 6 ekPcz są dopuszczalne ze względu na interes publiczny. Niemniej, nie 

oznacza to, iż celem art. 6 ekPcz jest, tak jak w przypadku praw zagwarantowanych w art. 8–11 ekPcz, zachowanie sprawiedliwej 

równowagi pomiędzy interesem jednostki a interesem społeczeństwa jako całości. albowiem nadrzędnym i wyłącznym celem art. 6 ekPcz 

jest zagwarantowanie sprawiedliwego procesu, przy jednoczesnym uznaniu, że w jego urzeczywistnieniu możliwe jest przyjęcie 

różnych procedur. 

Prawo do apelacji 

Natomiast art. 6 ekPcz nie gwarantuje prawa do apelacji, ani też nie nakłada na państwo obowiązku ustanowienia procedur 

odwoławczych. 

Niemniej, jeśli takie procedury istnieją w krajowym porządku prawnym, to muszą one być stosowane zgodnie z art. 6 ekPcz. 

Bezpośrednie zaś gwarancje prawa do apelacji w sprawach karnych zawiera art. 2 protokołu dodatkowego nr 4. 

Dwie kategorie gwarancji procesowych 

Zakres przedmiotowy prawa do sprawiedliwego procesu tworzą dwie kategorie spraw i dwie kategorie, powiązanych z nimi, gwarancji 

procesowych. 

Pierwsza kategoria gwarancji dotyczy sprawiedliwego rozpatrzenia sporów o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym (sprawa cywilna) 

oraz sprawiedliwego rozpatrzenia oskarżenia w sprawie karnej (sprawa karna). Są one zawarte w art. 6 ust. 1 ekPcz. choć odnoszą 

się one do obu kategorii spraw, to z orzecznictwa etPcz wynika, że przy rozpatrywaniu spraw cywilnych wymagania są w niektórych 

wypadkach mniejsze. 

gwarancje te formułują wymóg niezawisłości i bezstronności sądu, rzetelności procesu, które szczegółowo zostały rozpisane 

w ust. 3 art. 6 ekPcz, następnie jego jawności wraz z obowiązkiem publicznego ogłoszenia wyroku, i wreszcie zakończenia procesu 

w rozsądnym terminie. 

druga zaś kategoria gwarancji dotyczy zasadniczo sprawy karnej, a do rozpatrzenia sprawy cywilnej odnosi się w minimalnym zakresie. 

konstytuują ją postanowienia zawarte w ust. 2 i ust. 3 art. 6 ekPcz. Są nimi: domniemanie niewinności (art. 6 ust. 2 ekPcz), prawo 

do niezwłocznej informacji o istocie i przyczynie oskarżenia (art. 6 ust. 3 lit. a ekPcz), prawo do odpowiedniego czasu i możliwości 

przygotowania obrony (art. 6 ust. 3 lit. b ekPcz), prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę 

(art. 6 ust. 3 lit. c ekPcz), prawo do przesłuchania świadków (art. 6 ust. 3 lit. d ekPcz) oraz prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy 

tłumacza (art. 6 ust. 3 lit. e ekPcz). 

Sprawa cywilna 

Zakres zastosowania 

Wstępnym i równocześnie koniecznym warunkiem zastosowania art. 6 ust. 1 ekPcz w sprawach cywilnych jest istnienie sporu, dotyczącego 

praw i obowiązków o charakterze cywilnym. 

Cechy sporu 

Rozumienie terminu spór nie jest kategoryczne. Należy je więc rozumieć bardziej materialnie niż formalnie. Niemniej, spór ten musi 

być rzeczywisty i poważny. 

Po drugie, spór ten musi mieć charakter prawny, tj. musi dotyczyć zarzutu naruszenia obowiązków lub praw cywilnych. i wreszcie, 

musi być to spór, który będzie mógł być rozstrzygnięty na drodze sądowej. 

Prawa i obowiązki o charakterze cywilnym 

Samo pojęcie praw i obowiązków o charakterze cywilnym jest również pojęciem autonomicznym, dla rozumienia którego regulacje 

krajowe mają tylko znaczenie pomocnicze. 

katalog tych praw i obowiązków jest bardzo szeroki, a zarazem otwarty. Rekonstruowany jest zgodnie z dynamicznymi regułami 

wykładni, a więc z uwzględnieniem warunków dnia dzisiejszego w społeczeństwach demokratycznych. Niemniej, zasadą jest, że wykładnia 

ta nie może być dokonywana w taki sposób, jakby przymiotnik cywilny w art. 6 ust. 1 ekPcz nie istniał. 

tak więc, o cywilnym charakterze danych praw lub obowiązków rozstrzygać może, choć nie musi, ich charakter w świetle prawa 

krajowego. albowiem jeśli sporne prawa i obowiązki regulowane są w ramach krajowego prawa prywatnego, to oczywiste jest, że 

art. 6.ust. 1 ekPcz ma zastosowanie. Natomiast okoliczność, że są one regulowane przez prawo publiczne, nie oznacza wykluczenia 

zastosowania art. 6 ust. 1 ekPcz. 

W takich sytuacjach stosowane jest drugie kryterium, mianowicie ich treść lub skutek. jest to kryterium ważniejsze niż prawna 

klasyfikacja w krajowym porządku prawnym. 

Treść lub skutek może być dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, może mieć prywatno-prawny charakter, po drugie, może być powiązany 

z kwestiami czysto ekonomicznymi lub w istocie ekonomicznymi. kryteria te mogą zostać spełnione w danej sprawie łącznie lub 

oddzielnie. 

Uznanie przez prawo krajowe 

Zakres przedmiotowy pojęcia praw i obowiązków cywilnych jest dodatkowo ograniczony wymogiem uznania danego prawa lub obowiązku 

przez prawo krajowe. 

XIII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Art. 6 ust. 1 EKPCz nie nakłada zatem na państwo, po pierwsze, obowiązku ustanowienia sądowej ochrony dla prawa/obowiązku, 

które nie istnieje w krajowym porządku prawnym, po drugie, art. 6 ust. 1 EKPCz nie gwarantuje nadania w prawie krajowym spornemu 

prawu lub obowiązku konkretnej treści. 

Natomiast w sytuacji, gdy taki spór istnieje państwo ma obowiązek zapewnić możliwość jego sądowego rozstrzygnięcia. 

Sądowe rozstrzygnięcie 

Te dwa elementy: sąd i rozstrzygnięcie są ze sobą ściśle powiązane. Art. 6 ust. 1 EKPCz wskazuje konieczne trzy atrybuty sądu, które 

muszą być spełnione łącznie: musi on być niezawisły, bezstronny oraz ustanowiony przez ustawę (prawo). Niezawisły i bezstronny sąd 

wymaga niezależności od władzy wykonawczej, stron postępowania oraz od czynników zewnętrznych. 

Rozstrzygnięcie zaś musi zostać dokonane w rozsądnym terminie. W ocenie dochowania tego wymogu brane są pod uwagę cztery 

okoliczności, mianowicie złożoność sprawy, sposób postępowania właściwych władz, w tym sądów, sposób postępowania skarżącego 

oraz znaczenie sprawy dla skarżącego. 

Niemniej, w rozstrzygnięciu pewnej kategorii spraw wymagana jest szczególna staranność. Dotyczy to spraw, które dotyczą opieki 

nad dzieckiem, poważnych obrażeń ciała, spraw z udziałem osób starszych lub niedołężnych oraz sporów pracowniczych. 

Z drugiej strony rozstrzygnięcie nie musi być głównym przedmiotem (zagadnieniem) postępowania lub nawet jego celem. Powołanie 

się zatem na naruszenie art. 6 ust. 1 EKPCz w danym postępowaniu możliwe jest, gdy zapadłe w nim rozstrzygnięcie jest dla sporu 

przesądzające lub gdy wywiera skutek na spór, skutek ten może być prawny, ale może też wynikać tylko z praktyki, lub gdy jest z tym 

sporem powiązany. 

Całość postępowania w sprawie. Postępowanie egzekucyjne 

Ponadto wymogi wynikające z art. 6 ust. 1 EKPCz nie dotyczą wyłącznie głównej fazy postępowania, tj. procesu, ale obejmują też, 

jako naturalne jego przedłużenie, postępowanie egzekucyjne. Współgra to z uznaniem, iż integralną częścią prawa do sprawiedliwego 

procesu jest obowiązek wykonania wyroków sądowych. 

Gwarancje procesowe sprawiedliwego procesu: dostęp do pomocy prawnej i zasada równości broni 

Spośród gwarancji zawartych w ust. 2 i ust. 3 art. 6 EKPCz dla sprawy cywilnej najistotniejsze są dwie gwarancje. Mianowicie, dostęp 

do pomocy prawnej (art. 6 ust. 3 pkt. c) EKPCz) i gwarancje związane z zasadą równości broni. 

Tak więc, art. 6 EKPCz nie nakłada na państwo obowiązku zapewnienia pomocy prawnej w rozstrzyganiu każdej sprawy cywilnej, 

niemniej w pewnych sprawach, w zależności od ich charakteru i złożoności, brak tej pomocy może naruszać prawo dostępu 

do sądu. 

Również w zakresie równości broni wymagania w sprawach cywilnych są mniejsze i mniej rygorystyczne niż w sprawach karnych. 

Niemniej postępowanie musi mieć charakter kontradyktoryjny, strony muszą mieć możliwość przedkładania dowodów, wniosków, 

zgłaszania i przesłuchania świadków. Jawność postępowania może być ograniczona tylko w zakresie w jakim dopuszcza to art. 6 ust. 

1 zd. 2 EKPCz, a uzasadnienia wymagane są tylko do wyroków. 

Sprawa karna 

Oskarżenie w sprawach karnych 

Również termin oskarżenie w sprawie karnej jest pojęciem autonomicznym. Jest on rozumiany w sensie materialnym, co prowadzi 

do nadania mu szerokiego znaczenia. Nie oznacza więc on tylko aktu oskarżenia w rozumieniu krajowego prawa karnego, może nim 

być oficjalne poinformowanie przez właściwy organ o zarzucie przestępstwa, może wynikać w niektórych wypadkach z rozmaitych 

faktów wpływających w poważnym stopniu na sytuację podejrzanego. 

Podobnie autonomiczny jest termin sprawa karna. O tym, czy dana sprawa ma charakter karny, przesądzić może kilka okoliczności. 

Po pierwsze, klasyfikacja w prawie krajowym. Choć jest to ważne i początkowe kryterium, ale nie jest ono ostateczne i jako takie 

nie zamyka możliwości dalszej kontroli. 

Kolejnym kryterium, które jest de facto najważniejsze, jest natura czynu. Jeśli popełnienie czynu jest zagrożone karą, której podstawą 

jest, po pierwsze, ogólna norma, która jest stosowana do wszystkich, a nie tylko do określonej grupy o specjalnym statusie i, po drugie, 

ma ona na celu oddziaływanie zarówno prewencyjne, jak i represyjne, to jest to sankcja karna, a więc czyn ma charakter karny w rozumieniu 

Konwencji. 

Ostatnim zaś kryterium jest surowość kary, jaka może być wymierzona za popełnienie danego czynu. W ocenie tej surowości oceniany 

jest stopień jej dolegliwości, z uwzględnieniem jednakże, w pewnym stopniu, tradycji państwa w tym zakresie. 

Rozsądny termin postępowania w sprawie karnej 

Ocena czy dane postępowanie sądowe w sprawie karnej toczy się w rozsądnym terminie jest dokonywana zasadniczo według tych 

samych kryteriów, co w przypadku sprawy cywilnej. 

Aczkolwiek, brane są pod uwagę pewne istotne okoliczności, które wynikają ze specyfiki sprawy karnej, zarówno te, które zaostrzają 

kryteria tej oceny, np. pobyt oskarżonego w areszcie, jak i te, które mogą je osłabić, np. liczba oskarżonych i świadków, powiązania 

międzynarodowe w danej sprawie, czy też powiązania lub znaczenie dla innych spraw. 

O wymogu przeprowadzenia procesu w rozsądnym terminie stanowi również artykułu 5 ust. 3 EKPCz. Niemniej okres, o którym 

stanowi art. 5 ust. 3 EKPCz, kończy się na wyroku sądu pierwszej instancji, a biegnie od chwili pozbawienia wolności (zatrzymania/ 

aresztowania). Z kolei termin z art. 6 ust. 1 EKPCz biegnie od momentu postawienia zarzutów, kończy się zaś w chwili całkowitego 

zakończenia postępowania, w tym postępowania odwoławczego. 

Dodatek 

specjalny 

XIV


Zasada równości broni 

Zawarte w ust. 2 i ust. 3 art. 6 ekPcz gwarancje należy rozumieć mając na uwadze ich zasadniczy cel, a więc zagwarantowanie 

sprawiedliwego procesu. tak więc, korzystanie z nich nie ma charakteru warunkowego, nie zależy np. od winy czy charakteru czynu, 

wysokości kary. Nie są to również uprawnienia dyskrecjonalne sądu, ale prawa osoby oskarżonej. 

Fundamentalne znaczenie w tym kontekście ma poszanowanie zasady równości broni. jest ona wpisana, choć nie wyrażona expressis 

verbis, w treść art. 6 ust. 1 ekPcz i łączy się z art. 6 ust. 3 pkt. b. ekPcz, tj. z prawem do posiadania odpowiedniego czasu i możliwości 

do przygotowania obrony, które z kolei łączy się z art. 6 ust. 3 pkt. a ekPcz, tj. z prawem do niezwłocznego otrzymania szczegółowych 

informacji oraz z art. 6 ust. 3 pkt. d ekPcz, tj. z prawem do przesłuchania świadków. 

ZAKRES ZASTOSOWANIA (ang. applicability / fr. applicabilité) 

• dochodzenie odszkodowania za pracę przymusową w czasie ii wojny światowej należy do zakresu prawa do sprawiedliwego 

procesu 

– Wyrok etPcz w sprawie Woś przeciwko Polsce z dnia 08.06.2006 r., skarga nr 22860/02 

NARUSZENIA art. 6 ust. 1 EKPCz w sprawach cywilnych 

(ang. civil matters / fr. matière civile) 

Dostęp do sądu (ang. access to court / fr. accès à un tribunal) 

• odmowa sporządzenia kasacji do Sądu Najwyższego przez adwokata z urzędu 

– Wyrok etPcz w sprawie Siałkowska przeciwko Polsce z dnia 22.03.2007 r., skarga nr 8932/05 

– Wyrok etPcz w sprawie Staroszczyk przeciwko Polsce z dnia 22.03.2007 r., skarga nr 59519/00 

• Brak skutecznego środka umożliwiającego dochodzenie wykonania orzeczenia sądu 

– Wyrok etPcz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 74168/01 

– Wyrok etPcz w sprawie Turczanik przeciwko Polsce z dnia 05.07.2005 r., skarga nr 38064/97 

– Wymóg uiszczenia opłaty sądowej stanowiący nieproporcjonalne ograniczenie prawa dostępu do sądu 

– Wyrok etPcz w sprawie Kordos przeciwko Polsce z dnia 26.05.2009 r., skarga nr 26397/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Palewski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga nr 32971/03 

• Brak właściwości sądów administracyjnych i powszechnych w sprawie dochodzenia roszczeń z tytułu stosunku służbowego 

przez funkcjonariusza publicznego 

– Wyrok etPcz w sprawie Janusz Białas przeciwko Polsce z dnia 28.07.2009 r., skarga nr 29761/03 

Sprawiedliwa rozprawa (ang. fair hearing / fr. procès équitable) 

Równość broni (ang. equality of arms / fr. égalite des armes) 

• obciążenie kosztami postępowania sądowego wszczętego przez prokuratora, mimo rozstrzygnięcia sprawy na korzyść 

skarżących 

– Wyrok etPcz w sprawie Stankiewicz przeciwko Polsce z dnia 06.04.2006 r., skarga nr 46917/99 

Rozpatrzenie sprawy cywilnej w rozsądnym terminie (ang. reasonable time / fr. délai raisonnable) 

• Przewlekłość rozpatrywania sprawy cywilnej przed sądami cywilnymi i przed sądami pracy 

– Wyrok etPcz w sprawie Rejzmund przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010 r., skarga nr 42205/08 

– Wyrok etPcz w sprawie Wolnicka przeciwko Polsce z dnia 10.03.2009 r., skarga nr 18414/03 

– Wyrok etPcz w sprawie Schirmer przeciwko Polsce z dnia 21.09.2004 r., skarga nr 68880/01 

– Wyrok etPcz w sprawie Ciągadlak przeciwko Polsce z dnia 01.07.2003 r., skarga nr 45288/99 

– Wyrok etPcz w sprawie Podbielski przeciwko Polsce z dnia 30.10.1998 r., skarga nr 27916/95 

– Zob. również 218 spraw dotyczących przewlekłości postępowania w zakresie sprawy cywilnej przed sądami cywilnymi i sądami 

pracy należących do tzw. grupy Podbielskiego. (zob. interim resolution cM/ResdH[2007]28) 

• Przewlekłość rozpatrywania sprawy cywilnej przed sądami i organami administracyjnymi 

– Wyrok etPcz w sprawie Fuchs przeciwko Polsce z dnia 11.02.2003 r., skarga nr 33870/96 

– Zob. także 53 sprawy dotyczące przewlekłości postępowania w zakresie sprawy cywilnej przed organami i sądami administracyjnymi 

należące do tzw. grupy Fuchsa. 

Nieefektywność skargi na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej 

zwłoki 

• Brak uwzględnienia w ocenie przewlekłości postępowania całego okresu jego trwania, a nie tylko pewnego jego fragmentu (części) 

– Wyrok etPcz w sprawie Rejzmund przeciwko Polsce z dnia 06.07.2010 r., skarga nr 42205/08 

– Wyrok etPcz w sprawie Majewski przeciwko Polsce z dnia 11.10. 2005 r., , skarga nr 52690/99 

Niezawisły i bezstronny sąd/trybunał 

(ang. independent and impartial tribunal / fr. tribunal indépendant et impartial) 

• Udział sędziego komisarza w składzie orzekającym o wysokości wynagrodzenia syndyka 

– Wyrok etPcz w sprawie Gajewski przeciwko Polsce z dnia 21.12.2010 r., skarga nr 27225/05 

XV 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

• Brak niezawisłości i bezstronności Izb Morskich 

– Wyrok ETPCz w sprawie Brudnicka i inni przeciwko Polsce z dnia 03.03.2005 r., skarga nr 54723/00 

NARUSZENIA art. 6 ust. 1 EKPCz w sprawach karnych 

(ang. criminal charge / fr. matière pénale; d’accusation en matière pénale) 

Zakres zastosowania (ang. applicability / fr. applicabilité) 

• Postępowanie lustracyjne jako sprawa karna 

– Wyrok ETPCz w sprawie Moczulski przeciwko Polsce z dnia 19.04.2011 r., skarga nr 49974/08 

– Wyrok ETPCz w sprawie Rasmussen przeciwko Polsce z dnia 28.04.2009 r., skarga nr 38886/05 

– Wyrok ETPCz w sprawie Jałowiecki przeciwko Polsce z dnia 17.02.2009 r., skarga nr 34030/07 

– Wyrok ETPCz w sprawie Luboch przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r., skarga nr 37469/05 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bobek przeciwko Polsce z dnia 17.07.2007 r., skarga nr 68761/01 

– Wyrok ETPCz w sprawie Matyjek przeciwko Polsce z dnia 24.04.2007 r., skarga nr 38184/03 

Dostęp do sądu (ang. access to court / fr. accès à un tribunal) 

Niepoinformowanie strony przez sąd o ponownym rozpoczęciu biegu terminu do wniesienia kasacji 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kulikowski przeciwko Polsce z dnia 19.05.2009 r., skarga nr 18353/03 

– Wyrok ETPCz w sprawie Antonicelli przeciwko Polsce z dnia 19.05.2009 r., skarga nr 2815/05 

Rozpatrzenie sprawy karnej w rozsądnym terminie (ang. reasonable time / fr. délai raisonnable) 

• Przewlekłość postępowania w sprawie karnej i nadmierna długość tymczasowego aresztowania połączona z niezwolnieniem na 

czas postępowania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Choumakov przeciwko Polsce (nr 2) z dnia 01.02.2011 r., skarga nr 55777/08 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z dnia 03.02.2009 r., skarga nr 45219/06 

– Wyrok ETPCz w sprawie Majewski przeciwko Polsce z dnia 11.10.2005 r., skarga nr 52690/99 

– Wyrok ETPCz w sprawie Trzaska przeciwko Polsce z dnia 11.07.2000 r., skarga nr 25792/94 

• Przewlekłość postępowania w sprawie karnej i brak skutecznego środka odwoławczego 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r., skarga nr 30210/96 

– Zob. także 53 sprawy dotyczące przewlekłości postępowania w sprawie karnej i braku skutecznego środka odwoławczego tworzące 

tzw. grupę Kudły. (zob. Interim Resolution CM/ResDH(2007)28 oraz załącznik z listą spraw) 

Niezawisły sąd/trybunał (ang. independent tribunal / fr. tribunal indépendant) 

• Orzekanie przez asesorów sądowych w postępowaniu o popełnienie wykroczenia 

– Wyrok ETPCz w sprawie Henryk Urban i Ryszard Urban przeciwko Polsce z dnia 30.11.2010 r., skarga nr 23614/0 

Bezstronny sąd/trybunał (ang. impartial tribunal / fr. tribunal impartial) 

• Orzekanie w sprawie nieletniego przez sędziego prowadzącego najpierw postępowanie wyjaśniające 

– Wyrok ETPCz w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 54729/00 


Domniemanie niewinności (ang. presumption of innocence / fr. présomption d’innocence) 

• Naruszenie domniemania niewinności w uzasadnieniu postanowienia o przedłużeniu tymczasowego aresztowania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Finster przeciwko Polsce z dnia 08.02.2011 r., skarga nr 24860/08 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kaźmierczak przeciwko Polsce z dnia 10.03.2009 r., skarga nr 4317/04 

– Wyrok ETPCz w sprawie Wojciechowski przeciwko Polsce z dnia 09.12.2008 r., skarga nr 5422/04; 

– Wyrok ETPCz w sprawie Garycki przeciwko Polsce z dnia 06.02.2007 r., skarga nr 14348/02 

NARUSZENIA art. 6 ust. 3 lit. b) EKPCz 

Przygotowanie się do obrony (ang. defence rights / fr. droits de la defense) 

• Brak dostępu do akt i innych materiałów wykorzystywanych w trakcie procesu 

– Wyrok ETPCz w sprawie Moczulski przeciwko Polsce z dnia 19.04.2011 r., skarga nr 49974/08 

– Wyrok ETPCz w sprawie Rasmussen przeciwko Polsce z dnia 28.04.2009 r., skarga nr 38886/05 

– Wyrok ETPCz w sprawie Jałowiecki przeciwko Polsce z dnia 17.02.2009 r., skarga nr 34030/07 

– Wyrok ETPCz w sprawie Luboch przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r., skarga nr 37469/05 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bobek przeciwko Polsce z dnia 17.07.2007 r., skarga nr 68761/01 

– Wyrok ETPCz w sprawie Matyjek przeciwko Polsce z dnia 24.04.2007 r., skarga nr 38184/03 

Dodatek 

specjalny 

XVI


NARUSZENIA art. 6 ust. 3 lit. c) EKPCz 

Obrona przez obrońcę (ang. defence through legal assistance / fr. se défendre avec l’assistance d’un defenseur) 

Naruszenie łącznie z art. 6 ust. 1 EKPCz, tj. sprawiedliwa rozprawa (ang. fair hearing / fr. procès équitable) 

• Brak obrońcy podczas początkowych przesłuchań nieletniego przez policję i przez sąd 

– Wyrok etPcz w sprawie Adamkiewicz przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 54729/00 

• Brak dostępu do obrońcy podczas przesłuchania przez policję 

– Wyrok etPcz w sprawie Płonka przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skarga nr 20310/02 

• ograniczenia kontaktu z obrońcą 

– Wyrok etPcz w sprawie Rybacki przeciwko Polsce z dnia 13.01.2009 r., skarga nr 52479/99 

• Niewyznaczenie obrońcy z urzędu 

– Wyrok etPcz w sprawie Berliński przeciwko Polsce z dnia 20.06.2002 r., skargi nr 27715/95 i 30209/96 

Obrona osobiście (ang. defence in person / fr. se défendre soi-même) 


• Nieudzielenie zezwolenia na doprowadzenie skazanego na rozprawę 

– Wyrok etPcz w sprawie Sobolewski przeciwko Polsce z dnia 09.06.2009 r., skarga nr 19847/07 

– Wyrok etPcz w sprawie Strzałkowski przeciwko Polsce z dnia 09.06.2009 r., skarga nr 31509/02 

NARUSZENIA art. 6 ust. 3 lit. d) EKPCz 

Przesłuchanie świadków (ang. examination of witnesses / fr. interrogation des témoins) 


• Brak możliwości podważenia zeznań pokrzywdzonego i świadka oskarżenia 

– Wyrok etPcz w sprawie Kachan przeciwko Polsce z dnia 03.11.2009 r., skarga nr 11300/03 

• Brak możliwości zadawania pytań świadkowi 

– Wyrok etPcz w sprawie Demski przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 22695/03 

• Brak przesłuchania na jakimkolwiek etapie postępowania głównego świadka oskarżenia w sprawie o wykorzystanie seksualne 

– Wyrok etPcz w sprawie W.S. przeciwko Polsce z dnia 19.06.2007 r., skarga nr 21508/02. 

PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO 

I RODZINNEGO (artykuł 8 EKPCz) 

1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. 

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez 

ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub 

dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw 

i wolności osób. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO ŻYCIA PRYWATNEGO I RODZINNEGO 

Sfery prywatności 

Zagwarantowane w art. 8 ekPcz prawo obejmuje cztery sfery życia człowieka. Są nimi: życie prywatne, życie rodzinne, dom i korespondencja. 

Wobec braku legalnej definicji tych pojęć, etPcz nadał im autonomiczne znaczenie, stosując szeroką ich wykładnię. 

Podmioty uprawnione do korzystania z prawa 

Podmiotami uprawnionymi do korzystania z praw zagwarantowanych w art. 8 ekPcz są osoby fizyczne oraz, choć tylko w ograniczonym 

zakresie, osoby prawne. Mianowicie, osoby prawne mogą domagać się poszanowania i ochrony ze strony państwa dobrego 

imienia, siedziby, przedstawicielstwa lub pomieszczeń, w których prowadzą działalność. 

Względny charakter praw 

korzystanie z omawianych praw może podlegać ograniczeniom. Są one dopuszczalne, o ile spełniają trzy kryteria. Po pierwsze, 

muszą być one legalne, a więc muszą mieć podstawę prawną w prawie krajowym, która urzeczywistnia określone wymogi jakościowe, 

mianowicie wymóg dostępności oraz przewidywalności. Nadto w prawie krajowym musi istnieć środek prawny, pozwalający na ochronę 

przed arbitralnością państwa. 

Po drugie, ograniczenie może być dokonane ze względu na ochronę celu, uznanego w ust. 2 art. 8 za tzw. cel prawowity. Za takie cele 

uznana została ochrona bezpieczeństwa państwowego, bezpieczeństwa publicznego lub dobrobytu gospodarczego kraju, ochrona 

porządku i zapobieganie przestępstwom, ochrona zdrowia i moralności lub ochrona praw i wolności osób. 

XVII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Po trzecie, ograniczenie musi spełniać kryterium konieczności w społeczeństwie demokratycznym, a więc musi za nim przemawiać pilna 

potrzeba ochrony celu prawowitego oraz musi być ono dokonane z uwzględnieniem kryterium proporcjonalności między tym celem 

a zastosowanym środkiem. Trybunał uwzględnia nadto margines swobody oceny jakim dysponuje państwo w danej sprawie oraz zachowanie 

sprawiedliwej równowagi pomiędzy interesem jednostki a prawowitym interesem społeczeństwa. 

Ingerencja bezpośrednia i ingerencja pośrednia 

Art. 8 EKPCz chroni nie tylko przed arbitralnością, która skierowana jest bezpośrednio wobec konkretnej osoby, ale również przed 

ingerencją o charakterze pośrednim, stanowiącą nieunikniony skutek działań podejmowanych w skali ogólnej. 

Dwie kategorie obowiązków państwa: obowiązek negatywny i obowiązek pozytywny 

Dodatkowo, choć zasadniczym celem artykułu 8 EKPCz jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem państwa, zawarty jest 

w nim pozytywny obowiązek skutecznej „ochrony” życia rodzinnego, życia prywatnego, domu i korespondencji. Państwo, wykonując 

obowiązki pozytywne, zobowiązane jest działać z należytą starannością (ang. due dilligence). Ich wykonanie może obejmować wymóg 

podjęcia odpowiednich środków nawet w sferze relacji między jednostkami i podmiotami prywatnymi. 

Życie prywatne 

Pojęcie życie prywatne jest rozumiane wyjątkowo szeroko i jest pojęciem autonomicznym. Oznacza ono nie tylko tradycyjnie rozumiane 

prawo do prywatności, a więc prawo do życia w sposób zgodny z własnym życzeniem i bez kontroli innych, ale również, 

w pewnym stopniu, prawo do nawiązywania i utrzymywania stosunków z innymi − zwłaszcza w sferze uczuciowej − aby rozwijać 

i realizować własną osobowość. 

Jego integralnym elementem jest m.in. prawo do osobistego rozwoju oraz do stanowienia o sobie samym. 

Dwa wymiary życia prywatnego 

Tym samym można wskazać dwa wymiary życia prywatnego, mianowicie wymiar wewnętrzny, obejmujący sferę stosunków uczuciowych 

oraz wymiar zewnętrzny, obejmujący sferę stosunków międzyludzkich i powstałych relacji społecznych. 

Trybunał dokonuje konkretyzacji tych dwóch wymiarów życia prywatnego na tle konkretnych spraw. Proces ten ma charakter 

dynamiczny i ciągły. Tym samym katalog sytuacji objętych tym pojęciem jest bardzo obszerny i de facto otwarty. 

Wymiar wewnętrzny życia prywatnego 

Wymiar wewnętrzny życia prywatnego wyznacza obowiązek ochrony i poszanowania szeroko rozumianej integralności fizycznej 

i psychicznej każdej osoby, co łączy go z zakazem tortur, poniżającego i nieludzkiego traktowania lub karania (art. 3 EKPCz). Ten związek 

jest szczególnie widoczny w tzw. sprawach aborcyjnych, w których przedmiotem kontroli są zasady (warunki) przeprowadzania, 

dopuszczalności oraz przebiegu aborcji, dokonywanych zarówno w celach terapeutycznych, jak i z innych powodów (np. życiowej 

i ekonomicznej sytuacji kobiety). 

Z ochroną integralności fizycznej i psychicznej łączone są sprawy dotyczące ciała jednostki i badań medycznych (pobrania krwi, 

moczu; przymusowe badanie ginekologiczne). 

Ważną sferą życia prywatnego jest życie seksualne jednostki, które może być przedmiotem ingerencji tylko ze szczególnie poważnych 

powodów. Konsekwentnie, ochroną objęte są akty seksualne dokonywane za zamkniętymi drzwiami, z dopuszczalnością jednak 

ingerencji w przypadku ekstremalnych praktyk sadomasochistycznych oraz z wyłączeniem stosunków seksualnych uprawianych 

zawodowo za wynagrodzenie. Ochroną w ramach życia prywatnego objęte są dobrowolne, prywatne stosunki homoseksualne między 

osobami dorosłymi, a ich zakaz uznany został za nieuzasadnioną ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnego. Ochrona 

tej sfery życia prywatnego zdeterminowana jest zakazem dyskryminacji (art. 14 EKPCz) ze względu na orientację seksualną. W tym 

kontekście należy odczytywać zakres ochrony więzi istniejących w związkach homoseksualnych, możliwość korzystania przez osoby 

homoseksualne z przewidzianej przez prawo krajowe procedury adopcji dzieci oraz prokreacji wspomaganej medycznie. 

Wymiar zewnętrzny życia prywatnego 

Z kolei do zewnętrznego wymiaru życia prywatnego zaliczana jest cała gama stosunków międzyludzkich, przyjaźni, życia w kręgach 

koleżeńskich. Jest to niezwykle szeroka sfera. Obejmuje ono np. kontakty i więzi między osiadłymi migrantami i społecznością, 

w której żyją. Następnie, obejmuje życie zawodowe, gdyż w jego ramach większość ludzi rozwija swoje kontakty prywatne. W ogóle 

z miejscem pracy (telefon, mail, biurko, szafa) wiązać można uzasadnione oczekiwanie poszanowania prywatności. Sam zresztą zakaz zatrudnienia, 

w tym zatrudnienia w sektorze prywatnym, łączony jest z życiem prywatnym. 

Ten wymiar życia prywatnego daje podstawy do ochrony wizerunku, czci i dobrego imienia. Jako taki wchodzi często w kolizję z prawem 

do wolności wypowiedzi (art. 10 EKPCz). Oczywiście, nie jest to ochrona absolutna i może być ograniczana odpowiednio do 

stopnia, w jakim jednostka sama upubliczniła fakty ze swego życia prywatnego. 

Łączony jest nadto z kwestią ochrony tożsamości jednostki, której elementem jest nazwisko i imię. W tym kontekście ważne są dwie 

kategorie spraw. Pierwsza dotyczy pisowni nazwisk i imion pochodzenia obcego w dokumentach urzędowych. Choć tak kwestia wchodzi 

w zakres życia prywatnego, to badana jest z uwzględnieniem polityki językowej państwa, specyfiki narodowej oraz odmiennych czynników 

historycznych, językowych, religijnych i kulturowych mających miejsce w poszczególnych państwach. Z tego powodu swoboda 

państw w tej sferze jest wyjątkowo szeroka. Druga kategoria spraw dotyczy odpowiednich zmian personalnych w dokumentach urzędowych, 

w tym w metrykach urodzenia, transseksualistów po operacji zmiany płci. Odchodząc od swego początkowego orzecznictwa 

Trybunał, sięgając po dynamiczne reguły wykładni Konwencji oraz po zasadę skutecznej ochrony, stwierdził, że jeśli państwo zgodziło 

się pomóc w leczeniu i operacji transseksualisty, nie można zaakceptować odmowy uznania jej prawnych skutków. 

Dodatek 

specjalny 

XVIII


istotną grupę osób objętą ochroną wynikającą z art. 8 ekPcz w zakresie życia prywatnego stanowią osoby, nad którymi państwo 

sprawuje bezpośrednią władzę. jedną z takich grup są osoby, wobec których służby policyjne prowadzą tajną kontrolę, obejmującą 

np. rejestrację szczegółów osobistych dotyczących danej osoby lub jej rodziny, gromadzenie i przechowywanie danych, w tym odcisków 

palców, prób komórkowych i profili dNa. drugą zaś stanowią więźniowie. Mimo pozbawienia wolności, zachowują oni prawa 

do poszanowania życia prywatnego, ograniczenia zaś w korzystaniu z tego prawa, choć dopuszczalne, nie mogą mieć arbitralnego 

charakteru. 

Życie rodzinne 

W wykładni art. 8 ekPcz w zakresie prawa do życia rodzinnego kluczowe jest pojęcie rodziny. Nie jest ono ani jednorodne ani 

statyczne. 

Pojęcie rodziny 

Prawo to dotyczy rodziny już istniejącej, konsekwentnie trybunał twierdzi, że 8 ekPcz nie gwarantują prawa do założenia rodziny. 

Prawo takie gwarantuje art. 12 ekPcz. 

Więzi oparte na więzach krwi (pochodzeniu biologicznym) 

Z orzecznictwa etPcz wynika, iż na gruncie art. 8 ekPcz życie rodzinne nie jest ograniczone tylko do więzi, jakie powstają w ramach 

rodziny de iure. W podobnym zakresie są bowiem chronione więzi, które powstają w ramach rodziny de facto oraz więzi jakie powstają 

między np. dzieckiem urodzonym poza małżeństwem a jego naturalnym ojcem oraz między samotną kobietą a jej dzieckiem. 

Państwo ma obowiązek chronić te naturalne (biologiczne) więzi między rodzicami a dzieckiem nawet wówczas, gdy ich wspólne 

życie rodzinne zostało zakończone. W ocenie trybunału utrzymywanie kontaktów między nimi jest pożądane i nie mogą być one 

arbitralnie ograniczane. dotyczy to również prawa rodziców do ponownego połączenia się z dzieckiem. 

Faktyczne więzi rodzinne 

dodatkowo, przedmiotem ochrony są faktyczne (rzeczywiste) więzi rodzinne. o ich istnieniu świadczyć może wspólne zamieszkanie, 

stopień pokrewieństwa, regularne kontakty, charakter związku, łącznie z wzajemnym zainteresowaniem, przywiązaniem 

i zależnością. 

Władza rodzicielska 

jednym z podstawowych elementów życia rodzinnego między rodzicami i dziećmi jest wykonywanie władzy rodzicielskiej. jej 

sprawowanie jest jednakże podporządkowane dobru dziecka. 

Legalna i rzeczywista adopcja 

Życie rodzinne obejmuje również stosunki, które nie są oparte na więzach krwi (pochodzenie biologiczne), ale które powstały 

w związku z legalną i rzeczywistą adopcją. 

konwencja nie gwarantuje wszelako prawa do adopcji: ani do bycia adoptowanym, ani do adoptowania dziecka. trybunał wielokrotnie 

podkreślał, że adopcja jest daniem rodziny dziecku, a nie dziecka rodzinie, a w sprawach tego rodzaju państwo musi zachować sprawiedliwą 

równowagę między interesem rodziny (biologicznej lub adopcyjnej) a dobrem dziecka, urzeczywistniającym jego najlepsze interesy. 

Więzi powstałe w wyniku prokreacji wspomaganej medycznie 

Uznanie więzi adopcyjnych za więzi rodzinne, mimo braku więzów krwi, stanowi argument, do którego sięga trybunał stwierdzając, 

iż życie rodzinne obejmuje również więzy, które powstały w wyniku prokreacji wspomaganej medycznie (metoda in vitro). 

Związki osób tej samej płci 

W tym kontekście należy zwrócić uwagę, że przez dłuższy czas pojęciem życie rodzinne nie były obejmowane więzi istniejące 

w związkach homoseksualnych. W sprawie Schalk i Kopf przeciwko Austrii z 2010 r. trybunał zmienił w sposób istotny swą dotychczasową 

linię orzeczniczą. Uznał bowiem, że stabilny związek osób tej samej płci, żyjących razem, objęty jest zakresem pojęcia życie rodzinne 

– analogicznie, jak taki sam związek osób odmiennej płci. 

Zakaz dyskryminacji w sferze tworzenia więzi rodzinnych 

trybunał zmienił również swe orzecznictwo w zakresie korzystania przez osoby homoseksualne z możliwości adopcji dzieci i prokreacji 

wspomaganej medycznie. W sytuacji bowiem, gdy prawo krajowe przewiduje możliwość tworzenia rodzin / więzi rodzinnych 

w inny sposób niż biologiczny, na przykład w drodze adopcji lub w drodze sztucznej prokreacji, to korzystanie z tej możliwości 

„stworzenia” życia rodzinnego musi być zapewnione z poszanowaniem zakazu dyskryminacji, o którym stanowi art. 14 ekPcz, a więc 

również z poszanowaniem zakazu dyskryminacji ze względu na orientacje seksualne. 

Wydalenie lub ekstradycja: ochrona życia rodzinnego i życia prywatnego 

W kontekście art. 8 ekPcz podkreślenia wymaga również ochrona życia rodzinnego cudzoziemca w związku z decyzją o jego wydaleniu 

lub ekstradycji z terytorium państwa, w którym żyją członkowie jego rodziny. dotyczy to w szczególności tzw. imigrantów „drugiej 

generacji”. W takiej sytuacji ochronie podlega również prawo do życia prywatnego, rozumiane wówczas jako prawo do nawiązania 

i rozwijania relacji z innymi istotami ludzkimi i światem zewnętrznym. jako takie może obejmować różne aspekty tożsamości społecznej 

jednostki. o wyborze przez trybunał wzorca kontroli (życie rodzinne/życie prywatne) przesądzają okoliczności konkretnej sprawy. 

XIX 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Życie rodzinne więźniów 

W świetle spraw polskich konieczne jest podkreślenie, iż podmiotem uprawnionym do korzystania ze wszystkich, z wyjątkiem 

prawa do wolności osobistej, praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji, są więźniowie. Dotyczy to również prawa do poszanowania 

życia prywatnego i rodzinnego. Ograniczenia w korzystaniu z tych praw nie mogą mieć charakteru automatycznego, ale 

muszą spełniać kryteria dopuszczalnej ingerencji, w tym kryterium konieczności. 

Margines swobody oceny 

Życie rodzinne stanowi tę sferę praw człowieka, w której Trybunał zwraca uwagę na brak wspólnego standardu europejskiego. 

W konsekwencji tego, państwu przysługuje margines swobody oceny w wyborze środków i sposobu ograniczania korzystania z niego, 

jego ochrony oraz poszanowania. Niemniej zakres tego marginesu jest zależny od rodzaju problemów oraz znaczenia kolidujących ze 

sobą praw (interesów). Korzystanie z tego marginesu nie oznacza swobody i dowolności, gdyż państwo może korzystać z niego tylko 

w takim zakresie w jakim jest to zgodne z Konwencją. 

Dom 

Z prawa do poszanowania własnego domu w rozumieniu art. 8 EKPCz nie wynika prawo do zapewnienia domu. Nie jest ono również 

związane z prawem (tytułem) własności lub innym prawem majątkowym do zajmowania określonego mieszkania czy budynku. 

Związek z życiem prywatnym i/lub życiem rodzinnym 

Treść wynikającego z art. 8 EKPCz prawa zdeterminowana jest znaczeniem pojęcia dom. W świetle orzecznictwa domem jest zwykle 

miejsce − fizycznie zdefiniowana przestrzeń − w którym rozwija się życie prywatne i rodzinne. Wykładnia pojęcia dom w sposób 

funkcjonalny powiązana jest zatem z życiem prywatnym oraz życiem rodzinnym. Konsekwentnie, nie obejmuje ono miejsc szeroko dostępnych 

dla publiczności oraz miejsc niezwiązanych z życiem prywatnym lub życiem rodzinnym. 

Niezakłócone korzystanie 

Prawo do poszanowania własnego domu jest dwojako rozumiane. Po pierwsze, jako prawo do określonej przestrzeni fizycznej, a po 

drugie, jako prawo do niezakłóconego (spokojnego) korzystania z niej. 

Prawo do czystego środowiska naturalnego 

Naruszenie tego prawa może wiązać się nie tylko z określonymi działaniami funkcjonariuszy państwa np. z dokonaniem przez 

policję przeszukania domu bez nakazu sądu, ale także z hałasem, emisją gazów, odorem lub innymi podobnymi rodzajami zanieczyszczenia 

środowiska, o ile uniemożliwiają one w sposób bezpośredni niezakłócone korzystanie z niego. 

Korespondencja 

Korespondencja w rozumieniu Konwencji oznacza komunikowanie się, w celu nawiązania kontaktów z innymi osobami. Bez znaczenia 

jest forma tej komunikacji – może się ona odbywać przez telefon, przy pomocy faksu, e-mailem lub w każdy inny sposób. 

Tajna kontrola 

Trybunał wskazuje na szereg zagrożeń dla poszanowania tego prawa. Spośród nich za szczególnie istotne uznaje zagrożenie związane 

ze stosowaniem przez państwo tajnych środków kontroli korespondencji. W tym kontekście formułuje bezwzględny wymóg przewidywalności 

prawa, które musi zawsze wystarczająco wyraźnie wskazywać granice tej kontroli oraz sposób jej przeprowadzania 

i korzystania z jej wyników. Ma to umożliwić jednostce odpowiednią ochronę przed arbitralną ingerencją. 

Wolność komunikowania się więźniów 

Inne zagrożenia wiążą się z kontrolą korespondencji więźniów. Zasadniczo jest ona dopuszczalna i jako taka nie narusza art. 8 EKPCz, 

ale tylko wówczas, gdy nie przekracza określonych granic. Wyznaczając je, należy uwzględnić fakt, iż listy pisane i otrzymywane przez 

więźnia są czasami jedynym środkiem jego łączności ze światem zewnętrznym. W tym kontekście szczególnej ochronie podlega korespondencja 

więźnia z adwokatem, niezależnie od tego, czy jest związana z prowadzoną sprawą, czy też ma charakter prywatny. 

Kontrola korespondencji z Trybunałem 

Podobnie rygorystycznie Trybunał podchodzi do kontroli korespondencji osoby pozbawionej wolności z Trybunałem. Uznaje, iż jej 

kontrola stanowi naruszenie nie tylko art. 8 EKPCz, ale nadto narusza wynikający z art. 34 EKPCz obowiązek państwa nieprzeszkadzania 

w żaden sposób w skutecznym wykonywaniu prawa do skargi. 

Artykuł 8 EKPCz 

Zakres zastosowania (ang. applicability / fr. applicabilité) 

• Prawo dotyczące zasad dokonywania aborcji jako regulacja sfery życia prywatnego jednostki 

– Wyrok ETPCz w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce z dnia 20.03.2007 r., skarga nr 5410/03 

Kryterium legalności naruszenia: ingerencja tylko w przypadkach przewidzianych przez prawo (ang. 

prescribed by law / fr. prévue par la loi) 

– Wyrok ETPCz w sprawie Mazgaj przeciwko Polsce z dnia 21.09.2010 r., skarga nr 41656/02 

Dodatek 

specjalny 

XX


Kryterium konieczności naruszenia: ingerencja tylko w sytuacji konieczności w społeczeństwie 

demokratycznym (ang. necessary in a democratic society / fr. nécessaire dans une société démocratique) 

• Brak zgody na udział osoby pozbawionej wolności w pogrzebie bliskich 

– Wyrok etPcz w sprawie Czarnowski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga 28586/03 

– Wyrok etPcz w sprawie Płoski przeciwko Polsce z dnia 12.11.2002 r., skarga nr 26761/95 

• ograniczenia widzeń osób pozbawionych wolności 

– Wyrok etPcz w sprawie Eryk Kozłowski przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 12269/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r., skarga nr 30218/96 

• Nadmiernie długi czas stosowania dozoru policyjnego 

– Wyrok etPcz w sprawie Zmarzlak przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r., skarga nr 37522/02 

• Sądowe nakazy poddania się wielu badaniom lekarskim dotyczącym stanu zdrowia psychicznego 

– Wyrok etPcz w sprawie Worwa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r., skarga nr 26624/95 

NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO 

(ang. private life / fr. vie privée) 

Naruszenie integralności fizycznej i psychicznej jednostki 

• Brak w polskim prawie dostępnych procedur pozwalających ocenić celowość aborcji ze względów terapeutycznych. Naruszenie 

obowiązku pozytywnego proceduralnego 

– Wyrok etPcz w sprawie Alicja Tysiąc przeciwko Polsce z dnia 20.03.2007 r., skarga nr 5410/03 

• Zarządzanie przez sąd badań lekarskich dotyczących stanu zdrowia psychicznego skarżącej w krótkich odstępach czasu i w podobnych 

sprawach prowadzonych w tym samym sądzie 

– Wyrok etPcz w sprawie Worwa przeciwko Polsce z dnia 27.11.2003 r., skarga nr 26624/95 

Naruszenie art. 8 EKPCz łącznie z art. 14 EKPCz (8+14) 

• odmowa uznania wypełnienia warunków wstąpienia w stosunek najmu uzasadniona homoseksualnym charakterem związku 

z najemcą 

– Wyrok etPcz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 13102/02 

NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO 

I ŻYCIA RODZINNEGO (ang. private and family life / fr. vie privée et familiale) 

• Brak zgody na udział osoby pozbawionej wolności w pogrzebie osoby bliskiej 

– Wyrok etPcz w sprawie Czarnowski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga 28586/03 

– Wyrok etPcz w sprawie Płoski przeciwko Polsce z dnia 12.11.2002 r., skarga nr 26761/95 

• Nadmierna długość zastosowania środka zapobiegawczego (dozór policyjny) 

– Wyrok etPcz w sprawie Zmarzlak przeciwko Polsce z dnia 15.01.2008 r., skarga nr 37522/02 

NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO 

(ang. family life / fr. vie familiale) 

PRAWO RODZICÓW 

• Prawo ojca do kontaktów osobistych z dziećmi po rozwodzie (separacji) z matką dziecka. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego 

materialnego 

– Wyrok etPcz w sprawie Z. przeciwko Polsce z dnia 20.04.2010 r., skarga nr 34694/06 

– Wyrok etPcz w sprawie Zawadka przeciwko Polsce z dnia 23.06.2005 r., skarga nr 48542/99 

• Brak wykonania przez uprawnione organy sądowego nakazu powrotu dzieci do rodziców. Niedopełnienie obowiązku pozytywnego 

materialnego 

– Wyrok etPcz w sprawie Dąbrowska przeciwko Polsce z dnia 02.02.2010 r., skarga nr 34568/08 

– Wyrok etPcz w sprawie Stochlak przeciwko Polsce z dnia 22.12.2009 r., skarga nr 38273/02 

– Wyrok etPcz w sprawie P.P. przeciwko Polsce z dnia 08.01.2008 r., skarga nr 8677/03 

Ograniczenia widzeń z rodziną osób pozbawianych wolności 

– Wyrok etPcz w sprawie Knyter przeciwko Polsce z dnia 01.02.2011 r., skarga nr 31820/06 

– Wyrok etPcz w sprawie Mazgaj przeciwko Polsce z dnia 21.09.2010 r., skarga nr 41656/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Ferla przeciwko Polsce z dnia 20.08.2008 r., skarga 55470/00 

– Wyrok etPcz w sprawie Eryk Kozłowski przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 12269/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Nowicka przeciwko Polsce z dnia 03.12.2002 r., skarga nr 30218/96 

XXI 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA DOMU 

(ang. home / fr. domicile) 

NARUSZENIE ŁĄCZNIE Z ART. 14 EKPCz 

• Pozbawienie osoby homoseksualnej prawa do wstąpienia w stosunek najmu po śmierci partnera 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 13102/02 

NARUSZENIA PRAWA DO POSZANOWANIA KORESPONDENCJI 

(ang. correspondence / fr. correspondance) 

Cenzura korespondencji z organami ochrony praw człowieka 

• Cenzura korespondencji z Europejskim Trybunałem Praw Człowieka/Europejską Komisją Praw Człowieka 

– Wyrok ETPCz w sprawie Wenerski przeciwko Polsce z dnia 20.01.2009 r., skarga z 44369/02 

– Wyrok ETPCz w sprawie Jasiński przeciwko Polsce z dnia 06.12.2007 r., skarga nr 72976/01 

– Wyrok ETPCz w sprawie Lewak przeciwko Polsce z dnia 06.09.2007 r., skarga nr 21890/03 

– Wyrok ETPCz w sprawie Matwiejczuk przeciwko Polsce z dnia 02.12.2003 r., skarga nr 37641/97 

– Wyrok ETPCz w sprawie Sałapa przeciwko Polsce z dnia 19.12.2002 r., skarga nr 35489/97 

– Wyrok ETPCz w sprawie Radaj przeciwko Polsce z dnia 28.11.2002 r., skargi nr 29537/95 i 35453/97 

• Cenzura korespondencji z Rzecznikiem Praw Obywatelskich 

– Wyrok ETPCz w sprawie Niedbała przeciwko Polsce z dnia 04.07.2000 r., skarga nr 27915/95 

Prawo do wolności myśli, sumienia i religii 


1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz 

wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez 

uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 

2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez 

ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku 

publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOŚCI MYŚLI, SUMIENIA I RELIGII 

Fundament społeczeństwa demokratycznego 

Prawo do wolności myśli, sumienia i religii jest uznawane przez ETPCz za jeden z fundamentów społeczeństwa demokratycznego 

w rozumieniu Konwencji, a więc społeczeństwa cechującego się pluralizmem, tolerancją i szerokimi horyzontami myślowymi. 

Pozytywny i negatywny aspekt 

W konsekwencji powyższego kontekstu prawo to ma zarówno pozytywny, jak i negatywny wymiar. A zatem obejmuje m.in. prawo 

do posiadania i prawo do nieposiadania przekonań, prawo do wyznawania i prawo do niewyznawania religii, a w ramach prawa do 

wolności uzewnętrzniania wyznania lub przekonań obejmuje również prawo do nieujawniania ich oraz prawo do niezajmowania 

stanowiska pozwalającego domniemywać takich wierzeń. Jako takie stanowi wartość zarówno dla wyznawców określonej religii, jak 

i też dla ateistów, agnostyków, sceptyków i laików. 

Równocześnie Trybunał wyraźnie podkreśla, że art. 9 EKPCz nie chroni każdego czynu motywowanego lub inspirowanego wyznaniem 

lub przekonaniami. 

Kryteria dopuszczalnej ingerencji 

ETPCz stosuje w ocenie ingerencji w korzystanie z tego prawa takie same kryteria, jak w przypadku praw zagwarantowanych w art. 8 

i 10–11 EKPCz (kryterium legalności, celowości oraz konieczności w społeczeństwie demokratycznym). Niemniej, w ocenie konieczności ingerencji 

akcentuje mocniej dwie kwestie. Po pierwsze, zwraca uwagę na fakt, iż w społeczeństwach demokratycznych, w których koegzystują 

różne religie konieczne może być ograniczenie tego prawa w celu uwzględnienia interesów poszczególnych grup oraz zapewnienia 

wzajemnego poszanowania wyznań i przekonań. Po drugie, w takich społeczeństwach państwo musi zachować neutralność i bezstronność 

tak, aby zapewnić harmonijne współżycie różnych wyznań i religii i poszanowanie tolerancji w społeczeństwie demokratycznym. 

Obowiązki pozytywne państwa 

Zadanie państwa na gruncie art. 9 EKPCz nie jest ograniczone wyłącznie do obowiązku powstrzymania się od arbitralnej, a więc 

niezgodnej z wymogami art. 9. ust. 2 EKPCz, ingerencji. Gwarancja wolności myśli, sumienia i religii w EKPCz pociąga za sobą także 

Dodatek 

specjalny 

XXII


obowiązek podjęcia rozsądnych i odpowiednich kroków (to take reasonable and appropriate measures) dla zapewnienia korzystania z tej wolności. 

Przy ocenie wywiązania się przez państwo z obowiązku pozytywnego stosowane są podobne zasady, jak w przypadku obowiązku 

negatywnego. W obu sytuacjach musi zostać zachowana sprawiedliwa równowaga między konkurującymi interesami jednostki i społeczeństwa 

jako całości. Przy wyborze środków mających na celu zapewnienie zgodności z konwencją państwu przysługuje pewien 

margines swobody oceny. Wreszcie, dla oceny działania państwa w kontekście obowiązków pozytywnych, mogą mieć znaczenie cele 

prawowite wymienione w art. 9 ust. 2 ekPcz. 

UZEWNęTRZNIANIE RELIGII LUB PRZEKONAŃ 

(ang. manifest religion or belief / fr. manifester sa religion ou sa conviction) 

Zakres zastosowania (ang. applicability / fr. applicabilité) w zakresie pozytywnego aspektu (ang. positive 

aspect / fr. aspect positif) 

– Wyrok etPcz w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r., skarga nr 18429/06 

Zakres zastosowania (ang. applicability / fr. applicabilité) w zakresie negatywnego aspektu (ang. negative 

aspekt / fr. aspect négatif); w zakresie zakazu dyskryminacji (ang. art. 14 taken in conjunction with article 9 / 

fr. l’article 14 combiné avec l’article 9) 

– Wyrok etPcz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r., skarga nr 7710/02 

NARUSZENIA art. 9 EKPCz – aspekt pozytywny 

Pozytywny aspekt uzewnętrzniania religii lub przekonań (ang. manifest religion or belief / fr. manifester sa 

religion ou sa conviction). Niedopełnienie obowiązku pozytywnego (ang. positive obligations / fr. obligations 

positives) 

• Niezapewnienie osadzonemu diety zgodnej z jego przekonaniami religijnymi 

– Wyrok etPcz w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce z dnia 07.12.2010 r., skarga nr 18429/06 

NARUSZENIA art. 9 ust. 2 EKPCz – aspekt negatywny 

Negatywny aspekt uzewnętrzniania religii lub przekonań (ang. manifest religion or belief/ 

fr. manifester sa religion ou sa conviction). Naruszenie art. 14 EKPCz łącznie z art. 9 EKPCz 

• Brak racjonalnego i obiektywnego uzasadnienia zróżnicowania w traktowaniu uczniów niewierzących i uczniów wierzących, 

które prowadzi do nieuzasadnionej stygmatyzacji (kreska na świadectwie szkolnym w rubryce: religia/etyka) 

– Wyrok etPcz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r., skarga nr 7710/02 

PRAWO DO WOLNOŚCI WYPOWIEDZI (artykuł 10 EKPCz) 

1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania 

informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza 

prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 

2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, 

warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym 

w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność 

zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia 

i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności 

władzy sądowej. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOŚCI WYPOWIEDZI 

Fundament społeczeństwa demokratycznego 

Prawo do wolności wypowiedzi jest uznawane za jeden z głównych fundamentów demokratycznego społeczeństwa oraz 

jeden z podstawowych warunków postępu i samorealizacji jego poszczególnych członków. jako takie nie może być wąsko 

interpretowane. 

Rodzaje chronionych wypowiedzi 

Ma ono zastosowanie w odniesieniu nie tylko do informacji lub idei, które są przyjmowane przychylnie jako nieobraźliwe lub neutralne, 

lecz również w odniesieniu do tych z nich, które są obraźliwe, szokujące lub niepokojące. takie są bowiem wymagania pluralizmu, 

tolerancji oraz otwarcia, bez których nie ma społeczeństwa demokratycznego. 

XXIII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Wąski margines swobody w zakresie ingerencji w wolność debaty publicznej 

W sposób szczególny chroniona jest wolność wypowiedzi o charakterze politycznym i wolność wypowiedzi w kwestiach istotnych 

społecznie (wolności debaty publicznej). Istnieje jedynie wąski margines swobody oceny w zakresie ustanawiania ograniczeń wobec tych 

wypowiedzi. Choć art. 10 ust. 2 EKPCz stanowi o ochronie dobrego imienia innych osób, to wymóg takiej ochrony musi być rozważany 

w relacji do interesu otwartej dyskusji nad kwestiami społecznymi. 

Wolność debaty publicznej w kontekście wyborów zarówno lokalnych, jak i krajowych 

Dodatkowo, wolność wypowiedzi, w szczególności wolność prowadzenia debaty politycznej, jest ściśle powiązana z prawem do 

wolnych wyborów. Prawa te tworzą łącznie fundament każdego systemu demokratycznego. Opinie i informacje mające związek 

z wyborami, zarówno lokalnymi, jak i krajowymi, które są rozpowszechniane w trakcie kampanii wyborczej, powinny być traktowane 

zasadniczo jako stanowiące część debaty publicznej. 

Funkcja prasy w społeczeństwie demokratycznym 

Prasa pełni pierwszorzędną rolę w państwie prawa. Nie może być to pomijane. I chociaż prasa nie może wykraczać poza różne 

ustanowione ograniczenia, to jednak musi mieć możliwość wykonywania swojego obowiązku, którym jest przekazywanie informacji 

i idei dotyczących kwestii politycznych oraz innych kwestii pozostających w sferze zainteresowania publicznego. Wolność 

prasy zapewnia społeczeństwu jeden z najlepszych sposobów ujawniana i formowania opinii o ideach i postawach jego przywódców 

politycznych. Wolność wypowiedzi dziennikarskiej obejmuje również możliwość użycia pewnej dozy przesady lub nawet 

prowokacji. 

Dopuszczalność ograniczeń 

Korzystanie z prawa do wolności wypowiedzi może podlegać ograniczeniom. Niemniej, musi za nimi przemawiać ważny interes 

społeczny, którego istnienie „musi zostać w sposób przekonujący uzasadnione”. 

Powody ingerencji muszą być „właściwe i wystarczające” 

Ciężar dowodu w tym zakresie leży po stronie państwa. Powody ingerencji są oceniane przez ETPCz w świetle całości sprawy i muszą 

być uznane za właściwe i wystarczające. ETPCz musi być przekonany, że władze krajowe zastosowały standardy, które są zgodne 

z zasadami określonymi w art. 10 EKPCz, a ponadto, że oparły swoje decyzje na możliwej do przyjęcia ocenie odpowiednich faktów. 

Ingerencja w wolność prasy 

Szczególnej uwagi wymagają warunki dopuszczalności ograniczeń wolności prasy. Jej powody i cele są bowiem konfrontowane 

z interesem społeczeństwa demokratycznego zagwarantowania i utrzymania wolności prasy. Kolidujące ze sobą interesy powinny być 

należycie wyważone tak, aby ograniczenia w korzystaniu z wolności prasy były proporcjonalne do celu, jakiemu mają służyć. 

Konieczność rozróżniania wypowiedzi stwierdzających fakty od wypowiedzi, które zawierają sądy 

wartościujące (oceny) 

W ocenie danej wypowiedzi konieczne jest rozróżnienie pomiędzy stwierdzeniem faktów a ocenami (sądami wartościującymi). 

Istnienie faktów można wykazać, tymczasem prawdziwość ocen nie podlega udowodnieniu. Wymóg udowodnienia prawdziwości 

sądu wartościującego jest niemożliwy do spełnienia i narusza samą zasadę wolności wyrażania opinii, która stanowi fundamentalną 

część praw gwarantowanych na podstawie art. 10 EKPCz. 

Jednakże nawet w sytuacji, gdy jakieś stwierdzenie sprowadza się do wygłoszenia sądu, zakres ingerencji może zależeć od tego, czy 

istnieje wystarczająca podstawa faktyczna do propagowania kwestionowanego stwierdzenia, jako że nawet osąd może przekraczać 

dopuszczalne granice, jeżeli nie ma faktycznych podstaw do jego wsparcia. 

NARUSZENIA art. 10 EKPCz 

DEBATA PUBLICZNA (ang. public debate / fr. un débat public) 

Odpowiedzialność karna za zniesławienie lub znieważenie funkcjonariusza publicznego 

• Naruszenie kryterium pilnej potrzeby społecznej i konieczności w społeczeństwie demokratycznym w związku z pociągnięciem do odpowiedzialności 

karnej za zniesławienie funkcjonariusza publicznego (dyrektora miejscowej szkoły) podczas wystąpienia politycznego 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce z dnia 22.06.2010 r., skarga nr 41029/06 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności w związku ze skazaniem na karę ośmiu miesięcy pozbawienia wolności za znieważenie 

sędziów Wydziału Penitencjarnego Sądu Okręgowego z powodu użycia obraźliwych słów w pisemnej skardze skierowanej do 

Prezesa Sądu Wojewódzkiego. Brak uwzględnienia przy wymierzeniu kary standardów w zakresie surowości kary. Standardy te 

to: stopień winy, powaga przestępstwa oraz powtarzalność zarzucanych przestępstw 

– Wyrok ETPCz w sprawie Skałka przeciwko Polsce z dnia 27.05.2003 r., skarga nr 43425/98 

DEBATA PUBLICZNA 

Udział dziennikarzy w debacie publicznej 

• Naruszenie kryterium konieczności w społeczeństwie demokratycznym wobec nałożenia na dziennikarza TVP kary dyscyplinarnej 

za krytykę zmian w programie TVP i uznania ich za niezgodne z rolą telewizji publicznej w społeczeństwie. Brak zachowania 

Dodatek 

specjalny 

XXIV


należytej równowagi między wymogiem lojalności dziennikarza wobec pracodawcy, a zawodowymi obowiązkami i odpowiedzialnością 

dziennikarzy za sprawy społeczne 

– Wyrok etPcz w sprawie Wojtas-Kaleta przeciwko Polsce z dnia 16.10.2009 r., skarga nr 20436/02 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności ingerencji z racji uznania relacji prasowych z postępowania karnego toczącego się przeciwko 

lokalnemu politykowi za znieważenie osoby publicznej i pociągnięcia dziennikarza do odpowiedzialności karnej. Nie 

uwzględnienie interesu, jakim było zapewnienie i istnienie wolności prasy. Brak rozróżnienia pomiędzy stwierdzeniem faktów, 

a sądami wartościującymi 

– Wyrok etPcz w sprawie Dąbrowski przeciwko Polsce z dnia 19.12.2006 r., skarga nr 18235/02 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności i uznanie reakcji państwa (uznanie naruszenia dóbr osobistych i nakazanie publikacji 

przeprosin, wpłaty na cele charytatywne i zwrotu kosztów postępowania) na publikację satyrycznego rysunku będącego częścią 

krytycznej publikacji o kampanii reklamowej producenta żywności (chipsów) kierowanej głównie do dzieci za niewspółmierną 

do celu, jakiemu miała służyć, tj. „ochrona praw innych osób”. Sądy krajowe nie uwzględniły faktu, że prasa ma obowiązek 

przekazywania informacji i idei w kwestiach będących przedmiotem społecznego zainteresowania, a czyniąc to może odwoływać 

się w pewnym stopniu do przesady a nawet prowokacji, czy też innymi słowy – posługiwać się stwierdzeniami o nieco 

nieumiarkowanym charakterze 

– Wyrok etPcz w sprawie Kuliś-Różycki przeciwko Polsce z dnia 06.10.2009 r., skarga nr 27209/03 

Odpowiedzialność karna dziennikarzy za znieważenie osoby kandydującej w wyborach samorządowych 

(osoby publicznej) 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności ingerencji ze względu na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za znieważenie osoby 

publicznej. Nieuwzględnienie interesu społeczeństwa demokratycznego i konieczności zapewnienia wolności prasy w kontekście 

wolności wyborów 

– Wyrok etPcz w sprawie Długołęcki przeciwko Polsce z dnia 24.02.2009 r., skarga nr 23806/03 

Wymóg zachowania należytej równowagi pomiędzy ochroną praw polityków a zagwarantowaniem 

wolności wypowiedzi w debacie publicznej 

• Brak zachowania przez sądy należytej równowagi pomiędzy ochroną praw polityków a wolnością debaty publicznej. Brak rozróżnienia 

pomiędzy stwierdzeniem faktów a ocenami (sądami wartościującymi): istnienie faktów można wykazać, prawdziwość 

ocen nie podlega udowodnieniu. Uwzględnienie przez sądy tylko generalnego kontekstu publikacji. Zobowiązanie do zapłaty 

nawet niewielkiej sumy pieniędzy nie umniejsza faktu, że sądy krajowe oparły się na zasadach odbiegających od zasad art. 10 

ekPcz. Nie odzwierciedlały one odpowiednich i wystarczających powodów naruszenia art. 10 ekPcz 

– Wyrok etPcz w sprawie Kita przeciwko Polsce z dnia 08.10.2008 r., skarga nr 57659/00 

• Brak zachowania pomiędzy zastosowanymi środkami a celem proporcjonalności w rozstrzygnięciach merytorycznych sądów krajowych 

oraz w nałożeniu sankcji na skarżącego. Brak odpowiednich i wystarczających powodów tych rozstrzygnięć. Pominięcie przez 

sądy faktu, iż stroną jest polityk, wobec którego granice dopuszczalnej krytyki powinny być szersze niż te stosowane w odniesieniu 

do osób prywatnych. Brak rozróżnienia pomiędzy stwierdzeniem faktów a ocenami (sądami wartościującymi): istnienie faktów 

można wykazać, prawdziwość ocen nie podlega udowodnieniu. Brak dostatecznego zbadania dowodów w sprawie. Brak zasadności 

prowadzenia postępowania w trybie wyborczym: wyrok został wydany jeden dzień po wyborach lokalnych 

– Wyrok etPcz w sprawie Kwiecień przeciwko Polsce z dnia 09.01.2007 r., skarga nr 51744/99 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności ingerencji ze względu na nie zachowanie rzeczywistej równowagi między ochroną 

praw polityka, a prawem do wolności wypowiedzi i ochroną ogólnego interesu w popieraniu tej wolności w sprawach, które 

dotyczą interesu publicznego, szczególnie w kontekście wolnych wyborów. tymczasem wolność debaty publicznej w społeczeństwie 

demokratycznym jest istotą idei społeczeństwa demokratycznego, która przenika cała konwencję. W jej trakcie 

dopuszczalne są ostre słowa krytyki, zwłaszcza wobec znanego polityka, w stosunku do którego granice dopuszczalnej krytyki 

są szersze niż w odniesieniu do osoby prywatnej. Ważny jest również rodzaj i dolegliwość wymierzonej kary albowiem 

okoliczności sprawy – znieważenie polityka w kontekście gorącej debaty politycznej – nie uzasadniały wymierzenia kary 

pozbawienia wolności. Sądy krajowe przekroczyły wąski margines swobody oceny, jakie państwo ma w sferze ingerencji 

w debatę publiczną 

– Wyrok etPcz w sprawie Malisiewicz-Gąsior przeciwko Polsce z dnia 06.07.2006 r., skarga nr 43797/98 

• Naruszenie kryterium proporcjonalności w związku z pociągnięciem do odpowiedzialności karnej za znieważenie osoby publicznej 

wobec braku wystarczającej podstawy faktycznej oraz z racji natury i surowości wymierzonej kary (możliwość zastąpienia 

kary grzywny karą zastępczą pozbawienia wolności) 

– Wyrok etPcz w sprawie Sokołowski przeciwko Polsce z dnia 29.03.2005 r., skarga nr 75955/01 

XXV 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Prawo do wolności pokojowych zgromadzeń 

i zrzeszania się (artykuł 11 EKPCz) 

1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzenia się oraz do swobodnego stowarzyszania się, włącznie z prawem 

tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony swoich interesów. 

2. Wykonywanie tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie 

demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę porządku i zapobieganie 

przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Niniejszy przepis nie stanowi 

przeszkody w nakładaniu zgodnych z prawem ograniczeń korzystania z tych praw przez członków sił zbrojnych, policji lub 

administracji państwowej. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO WOLNOŚCI POKOJOWYCH ZGROMADZEŃ 

I ZRZESZANIA SIĘ 

Wielość praw i wzajemne powiązania 

Prawo do wolności zrzeszania się nie jest prawem o jednolitej i spójnej konstrukcji. Na jego treść składają się trzy prawa: prawo do 

wolności zgromadzeń, prawo do wolności zrzeszania się oraz prawa do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich 

dla ochrony swoich praw. 

Łączna regulacja dowodzi ich współzależności. Oznacza, że prawo do wolności zrzeszania się zakłada wolność zgromadzeń. Dla 

rzeczywistego istnienia zrzeszenia niezbędna jest więc możliwość zgromadzania się jego członków. 

Ścisły związek z prawem do wolności wypowiedzi oraz z prawem do wolności myśli, sumienia i wyznania 

Oba prawa są ściśle powiązane z prawem do wolności wypowiedzi oraz z prawem do wolności myśli, sumienia i wyznania, w szczególności 

z zakresie uzewnętrzniania myśli, sumienia i wyznania. 

Kontekst praw: zasada demokracji i zasada pluralizmu 

Należy je odczytywać w kontekście zasady demokracji i pluralizmu. Demokracja, jak podkreśla Trybunał, jest jedynym politycznym 

wzorcem rozważanym w Konwencji oraz jedynym zgodnym z nią. Pluralizm zaś musi być zbudowany na autentycznym uznaniu 

i poszanowaniu różnorodności oraz dynamice tradycji kulturowej, etnicznej i kulturowej tożsamości, przekonaniach religijnych, artystycznych, 

literackich i socjoekonomicznych koncepcjach i pojęciach. 

Dopuszczalne ograniczenia 

Prawa zagwarantowane w art. 11 EKPCz nie są prawami absolutnymi i konsekwentnie możliwe są ograniczenia w korzystaniu 

z nich. Działania państwa w tym zakresie oceniane są przez Trybunał według tych samych kryteriów, co w przypadku praw zagwarantowanych 

w art. 8 – 10 EKPCz. 

Ocena ta nie sprowadza się do ustalenia, czy państwo wykonało swoje zobowiązania w sposób rozsądny, starannie i w dobrej wierze, 

ale czy podejmowane działania badane przez pryzmat sprawy jako całości spełniają wymóg proporcjonalności w tym prawidłowego 

wyważania kolidujących ze sobą w danej sprawie interesów i praw jednostki oraz społeczeństwa jako całości. Demokracja bowiem 

nie oznacza automatycznego prymatu poglądów większości: konieczna jest równowaga, która zapewni sprawiedliwe i właściwe traktowanie 

mniejszości i pozwoli uniknąć nadużycia pozycji dominującej. 

W tej ocenie w pierwszej kolejności brane są pod uwagę powody ograniczeń, gdyż muszą być one ważne i przekonujące, następnie 

charakter i surowość zastosowanych środków. Niemniej w sytuacjach uzasadnionych na podstawie art. 11 EKPCz dopuszczalne jest 

stosowanie radykalnych, czy nawet drastycznych środków, włączając w to natychmiastowe i trwałe rozwiązanie zrzeszenia i konfiskatę 

jego majątku. Przy czym decyzje władz muszą być oparte na możliwej do zaakceptowania ocenie stosownych faktów. 

Państwo jako gwarant pluralizmu. Obowiązki państwa 

Obowiązki państwa w zakresie tych praw powiązane są z zasadą demokracji i pluralizmu, albowiem państwo postrzegane jest jako 

ich gwarant. Konsekwentnie, ograniczenie tych obowiązków do zakazu ingerencji (obowiązek negatywny) nie byłoby zgodne ani z celem 

art. 11 EKPCz, ani z celem całej Konwencji. Na państwie zatem ciąży również obowiązek pozytywny. Jest on szczególnie ważny 

dla osób o niepopularnych poglądach oraz należących do mniejszości, ponieważ prawa tych osób są bardziej narażone na naruszenia. 

Obowiązek ten w zakresie wolności pokojowych zgromadzeń ma konkretną postać, mianowicie państwo zobowiązane jest do 

ochrony uczestników pokojowego zgromadzenia przed uczestnikami kontr-zgromadzenia. Państwo musi dochować w tym zakresie 

należytej staranności. Nadto procedura wydawania zezwoleń na przeprowadzenie takiego zgromadzenia nie może wpływać zniechęcająco 

na jego potencjalnych uczestników, a ostateczne decyzje muszą być wydane przed dniem, na który jest ono zaplanowane. 

Pojęcie zgromadzenia 

Nie ma jednoznacznej i całościowej definicji tego pojęcia, wskazane zostały za to, na tle konkretnych spraw, pewne jego elementy 

konstrukcyjne. Po pierwsze, zgromadzenie w rozumieniu art. 11 EKPCz nie musi mieć charakteru stacjonarnego skupiska, ale może 

występować w postaci dynamicznej − w formie pochodów, parad, procesji. Po drugie, powinno ono odbywać się w przestrzeni publicznej. 

Po trzecie, powinno być zaplanowane, co oznacza wykluczenie zgromadzeń przypadkowych, wywołanych zdarzeniami losowy- 

Dodatek 

specjalny 

XXVI


mi. i po czwarte, powinno to być zgromadzenie pokojowe. o takim właśnie charakterze zgromadzenia decyduje intencja jego organizatorów. 

jeśli zatem trybunał ustali, iż ich intencją było zorganizowanie pokojowego zgromadzenia, to art. 11 ekPcz ma zastosowanie. 

Wielość form zrzeszania 

Wskazanie na związki zawodowe w art. 11 ekPcz nie należy odczytywać jako ograniczenie tego prawa tylko do tej formy zrzeszania 

się tudzież, nadanie tej formie priorytetowego znaczenia. albowiem w społeczeństwie demokratycznym wielość zrzeszeń jest 

sytuacją naturalną. 

Zrzeszenie jest zatem definiowane przez trybunał jako ciało prawne, poprzez które działają zbiorowo jednostki celem ochrony 

wzajemnych interesów. jako takie musi być formalnie powołane i mieć wewnętrzną strukturę organizacyjną. 

Partie polityczne 

klasyczną formą takiego ciała, które pełni podstawową rolę w zapewnieniu pluralizmu i demokracji, są partie polityczne. W związku 

z tym z art. 11 ekPcz wynika prawo do założenia partii politycznej oraz prawo istniejącej partii do działania w granicach wyznaczonych 

przez art. 17 ekPcz. 

Zrzeszenia publiczno-prawne 

Natomiast spod ochrony art. 11 ekPcz wyłączone są zrzeszenia mające charakter publiczno-prawny, a więc takie które są utworzone 

przez ustawodawcę. Stanowią one część struktur państwa oraz działają w interesie ogólnym. dotyczy to np. wielu zrzeszeń 

zawodowych. 

Zrzeszenia przymusowe 

Wyłączone są też zrzeszenia przymusowe, co stanowi wyraz poszanowania autonomii osobistej jednostki i jej wolności wyboru i prowadzi 

do objęcia ochroną również negatywnego aspektu wolności zrzeszania się, z którego wynika prawo do nieprzystępowania do 

danego zrzeszenia. do ograniczeń w korzystaniu z tego prawa mają zastosowanie takie same kryteria, co przy aspekcie pozytywnym 

prawa do zrzeszania się. 

Związki zawodowe 

Natomiast z zagwarantowanej w art. 11 ekPcz wolności koalicji wynikają, po pierwsze, dwa prawa, mianowicie prawo tworzenia 

związków zawodowych oraz prawa przystępowania do nich. Po drugie, prawo związków zawodowych do obrony interesów członków 

związku za pomocą akcji związkowych. Związki mogą czynić to poprzez różnego rodzaju akcje związkowe, np. konsultacje, 

negocjacje i zawieranie układów zbiorowych. jednym z najważniejszych środków pozwalających związkom zawodowym skutecznie 

pełnić tę funkcję jest prawo do strajku. Prawa te nie są oczywiście absolutne, ale państwo ma obowiązek zapewnienia możliwości 

skutecznego korzystania z nich. 

Członkowie sił zbrojnych, policji i administracji państwowej 

Przewidziane w art. 11 ust. 2 zd. 2 ekPcz ograniczenia podmiotowe stanowią wyjątek ex definitione i muszą podlegać ścisłej wykładni. 

W związku z tym pojęcie członkowie administracji państwowej nie może oznaczać wszystkich pracowników sektora publicznego lub 

administracji rządowej. obejmuje ono tylko te osoby, które mają konkretny i bezpośredni związek z wykonywaniem władzy lub które 

realizują podstawowe funkcje państwa. 

dodatkowo, ograniczenia te muszą spełniać ogólne kryteria dopuszczalności ograniczeń. Poza tym zdanie drugie ust. 2 art. 11 

ekPcz stanowi jedynie o ograniczeniach, a nie o zakazie. 


Prawo do wolności pokojowego zgromadzania się (ang. freedom of peaceful assembly / fr. liberté de réunion) 

• Wydanie odmowy zezwolenia na przeprowadzenie zgromadzeń (parady oraz sześciu stacjonarnych zgromadzeń) z naruszeniem 

prawa krajowego, ingerencja zatem nie była określona w przepisach prawa; brak zgody pozbawił je legalności, a tym samym 

pozbawił istotnego aspektu skutecznego i niezakłóconego korzystania z tego prawa i wpływał zniechęcająco na ich uczestników 

albowiem brak oficjalnej zgody oznaczał brak zapewnienia przez władze formalnej ochrony przed możliwymi wrogimi dzia- 

łaniami przeciwstawnych demonstracji; brak możliwości skorzystania ze skutecznych, dostępnych środków prawnych, gdyż 

decyzje zostały wydane w postępowaniu odwoławczym po terminie, w którym zgromadzenia te miały planowo odbyć się 

– Wyrok etPcz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia 03.05.2007 r., skarga nr 1543/06 

XXVII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Prawo do zawarcia małżeństwa (artykuł 12 EKPCz) 

Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zgodnie z ustawami krajowymi 

regulującymi korzystanie z tego prawa. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA 

Fundamentalny charakter i związek z innymi prawami 

Prawo kobiety i mężczyzny do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny zalicza się do fundamentalnych praw człowieka. Jest blisko 

związane z prawem do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPCz), a także równością praw i obowiązków małżonków 

(art. 5 Protokołu nr 7 do EKPCz). 

Ograniczona swoboda regulacyjna państwa 

Prawo to nie ma absolutnego charakteru. Ze względu na wywoływane skutki w sferze społecznej, osobistej i prawnej, korzystanie 

z niego jest uregulowane przez przepisy krajowe. Dotyczy to zarówno aspektów proceduralnych, jak i materialnych. Państwa mogą 

zatem regulować takie kwestie jak np.: wymagana zdolność do czynności prawnych, wyrażenie zgody na zawarcie małżeństwa, 

niedopuszczalne stopnie pokrewieństwa, a także ceremonia. Przysługujący państwom w tym zakresie margines swobody oceny nie jest 

jednak nieograniczony. 

Obowiązek nienaruszania istoty prawa. Brak arbitralności i proporcjonalność 

Po pierwsze, przepisy krajowe regulujące kwestię zawarcia małżeństwa nie mogą wprowadzać takich ograniczeń, które naruszałyby 

istotę prawa zagwarantowanego w art. 12 EKPCz. Oznacza to, że treść przepisów, a także działania władzy podjęte na ich podstawie, 

muszą być wolne od arbitralności i proporcjonalne. 

Obowiązek poszanowania praw i wolności 

Po drugie, przepisy te muszą być zgodne ze wszystkimi innymi postanowieniami Konwencji. W szczególności nie mogą mieć charakteru 

dyskryminującego (art. 14 EKPCz). 

Jakość przepisów 

Wreszcie, muszą być dostępne i precyzyjne, a więc spełniać wymagania jakości prawa, jakie wynikają dla prawa krajowego z zasady 

rządów prawa, będącej jedną z konstytutywnych zasad Konwencji. 

Aspekt pozytywny i negatywny 

Sformułowane w art. 12 EKPCz prawo ma zarówno pozytywny, jak i negatywny wymiar. Konsekwentnie zakresem ochrony objęte 

jest prawo do zawarcia małżeństwa, jak i prawo do jego niezawarcia oraz prawo do założenia rodziny, jak i jej niezakładania. 

Rozwody 

Ten negatywny wymiar jednak nie pociąga za sobą prawa do rozwodu. Państwa nie mają obowiązku zapewnienia możliwości rozwiązania 

małżeństwa w swoim krajowym porządku prawnym. Jeśli jednak decydują się na wprowadzenie takiej instytucji, nie mogą 

ograniczać prawa do ponownego wstąpienia w związek małżeński. 

Rozdzielność praw. Dualizm konstrukcji 

Art. 12 EKPCz odczytywany jest jako zawierający dwie powiązane ze sobą, lecz nie warunkujące się nawzajem, gwarancje. Obecnie, 

inaczej niż we wcześniejszym orzecznictwie, pojęcie małżeństwo jest bowiem interpretowane w oderwaniu od swojej funkcji prokreacyjnej. 

Zatem niezdolność do poczęcia dzieci nie pociąga za sobą niemożliwości korzystania z prawa do zawarcia małżeństwa. 

Osoby po operacyjnej zmianie płci 

Z tego względu do podmiotów uprawnionych do korzystania z omawianego prawa zaliczają się także pooperacyjni transseksualiści, 

którzy pragną zawrzeć związek małżeński z osobą innej (niż aktualna) płci. 

Związki osób homoseksualnych 

Nie jest także obecnie bezwzględnie wykluczone, by − wbrew dosłownemu brzmieniu postanowienia − na prawo do zawarcia 

małżeństwa powoływały się osoby będące w związku homoseksualnym. Możliwość ta zależy jednak od przepisów prawa krajowego. 

Art. 12 EKPCz nie nakłada bowiem na państwo obowiązku przyznania parom homoseksualnym prawa do zawarcia małżeństwa. Niemniej, 

jeśli państwo tak zdecyduje, to jest zobowiązane zapewnić korzystanie z tego prawa z poszanowaniem zakazu dyskryminacji 

(art. 14 EKPCz), również ze względu na orientację seksualną. 

Osoby pozbawione wolności 

Z kręgu podmiotów uprawnionych do korzystania z prawa do zawarcia małżeństwa nie są wyłączone osoby pozbawione wolności. 

Wolność osobista nie jest bowiem warunkiem koniecznym do korzystania z tych praw. Ograniczenia mogą być wprowadzane pod 

Dodatek 

specjalny 

XXVIII


warunkiem, że będą uzasadnione ważnymi względami. Muszą być wolne od arbitralności i proporcjonalne. organ podejmujący decyzję 

dotyczącą udzielenia zgody na zawarcie małżeństwa przez osobę pozbawioną wolności, musi rozważyć zatem osobisty interes 

osadzonego, ale także konieczność zachowania porządku i bezpieczeństwa w placówce penitencjarnej oraz wziąć pod uwagę nie tylko 

penalny, ale i resocjalizacyjny wymiar kary. 


PRAWO DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA (ang. right to marry / fr. droit au marriage) 

Osoby pozbawione wolności 

• arbitralność decyzji w sprawie odmowy wydania zgody na zawarcie związku małżeńskiego w placówce penitencjarnej przez 

osobę pozbawioną wolności; ocena dotycząca jakości związku i brak celu prawowitego uzasadniającego naruszenie 

– Wyrok etPcz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r., skarga nr 22933/02 

– Wyrok etPcz w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r., skarga nr 24023/03 

PRAWO DO SKUTECZNEGO ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO 


Każdy, kogo prawa i wolności zawarte w niniejszej Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego 

do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe. 

STANDARD OCHRONY PRAWA DO SKUTECZNEGO ŚRODKA ODWOŁAWCZEGO 

Szerokie znaczenie pojęcia skuteczny środek odwoławczy (ang. effective remedy / fr. recours effectif) 

Zakres przedmiotowy zagwarantowanego w art. 13 ekPcz prawa wyznaczają dwa elementy. Pierwszym elementem jest pojęcie 

środek odwoławczy (ang. remedy/fr. recours), a drugim prawa i wolności konwencyjne. 

i tak, pojęcie środek odwoławczy jest pojęciem wieloznacznym, którego nie należy odczytywać przez pryzmat instytucji krajowych 

środków odwoławczych. Z orzecznictwa etPcz wynika bowiem, że ma on dużo szersze znaczenie. Należy go więc rozumieć jako 

skuteczny środek ochrony prawnej. Zakres tej ochrony prawnej ograniczony jest do szeroko rozumianej sfery praw i wolności zagwarantowanych 

w konwencji. 

Akcesoryjność i autonomiczność art. 13 EKPCz 

W tym sensie prawo zagwarantowane w 13 ekPcz jest akcesoryjne w stosunku do pozostałych praw i wolności konwencyjnych. 

Nie oznacza to braku autonomiczności art. 13 ekPcz, możliwe jest zatem stwierdzenie naruszenia art. 13 konwencji mimo braku naruszenia 

praw i wolności konwencyjnych. 

Zarzut naruszenia praw i wolności konwencyjnych może zostać podniesiony, niezależnie od formy prawnej, w jakiej są one zagwarantowane 

w danym krajowym porządku prawnym. Może on wynikać z niedopełnienia zarówno obowiązku negatywnego, jak 

i obowiązku pozytywnego, w tym obowiązku proceduralnego. 

Uzasadniony zarzut naruszenia (arguable claim) 

Ponadto dla zastosowania art. 13 ekPcz nie jest konieczne rzeczywiste, potwierdzone, naruszenie praw i wolności konwencyjnych. 

Wystarczy bowiem, iż zarzut ich naruszenia (zarzut wyjściowy) daje się uzasadnić. Nie może być on więc oczywiście bezzasadny, ale 

musi być uzasadnialny – nadający się do uzasadnienia – co nie oznacza, że musi okazać się ostatecznie uzasadniony. 

Nie może mieć jednakże charakteru abstrakcyjnego, z art. 13 ekPcz nie wynika bowiem prawo kwestionowania krajowych przepisów 

prawnych ze względu na ich niezgodność z konwencją. 

Skuteczny środek odwoławczy w systemie krajowym: subsydiarność i pierwszoplanowość krajowego 

systemu ochrony 

obowiązek ustanowienia omawianego środka w krajowym porządku prawnym daje wyraz subsydiarnemu charakterowi strasburskiego 

systemu ochrony praw człowieka wobec systemów krajowych i a contrario pierwszoplanowości w tej ochronie systemu 

krajowego. 

W tym zakresie art. 13 ekPcz łączy się z wymogiem wyczerpania krajowych środków odwoławczych jako przesłanki dopuszczalności 

skargi indywidualnej sformułowanej w art. 35 ekPcz. 

Postać skutecznego środka odwoławczego 

Państwa posiadają pewną swobodę w kształtowaniu i doborze środków odwoławczych, gdyż konwencja nie określa, jakie to powinny 

być środki. 

XXIX 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Nie musi być to zatem środek o charakterze sądowym. Nie musi to być również jeden, odrębny środek, ale może go tworzyć zespół 

środków istniejących w prawie krajowym. Nie musi mieć on również zindywidualizowanego charakteru, może nim być również 

ogólny mechanizm odszkodowawczy. 

Wymóg skuteczności 

Natomiast środek ten musi być skuteczny, zarówno w prawie, jak i w praktyce. Wynika to z charakteru gwarancyjnego art. 13 EKPCz. 

Tym samym musi on umożliwić zbadanie zarzutu naruszenia praw i wolności konwencyjnych, a więc być dostępny oraz wywoływać 

określone skutki. Nie oznacza to oczywiście gwarancji uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia. Aczkolwiek, niedopuszczalne jest 

nieuzasadnione utrudnianie przez organy państwa skorzystania ze środka odwoławczego. 

Skutek środka: ogólny i zindywidualizowany 

Ocena skuteczności danego środka jest zdeterminowana charakterem prawa konwencyjnego, którego naruszenie się zarzuca. Dodatkowo, 

ściśle powiązana jest z konkretną sprawą (a casu ad casum). 

Aczkolwiek, wskazać można również pewne jej elementy o charakterze ogólnym. Jednym z nich jest wymóg zawieszenia wykonania 

decyzji krajowej sprzecznej z Konwencją, której skutki mogą być nieodwracalne. Jest to szczególnie ważne w przypadku decyzji 

o wydaleniu lub ekstradycji. Podobnie ogólny charakter, choć sformułowany w związku z art. 5 ust. 3 EKPCz, mają dwa kolejne skutki 

środka odwoławczego, mianowicie dany środek może zostać uznany za skuteczny, o ile może doprowadzić albo do przeciwdziałania 

domniemanemu naruszeniu lub do przeciwdziałania jego kontynuowaniu, albo o ile zapewnia odpowiednie naprawienia jakiegokolwiek 

naruszenia, które już miało miejsce. 

Natomiast skutek zindywidualizowany zdeterminowany charakterem danego prawa formułowany jest w związku z art. 2 EKPCz 

i art. 3 EKPCz i uzasadniany jest fundamentalnym znaczeniem tych postanowień EKPCz. 

W przypadku zatem dającego się uzasadnić zarzutu bezprawnego pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa (art. 2 EKPCz) 

bądź zarzutu tortur, innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 3 EKPCz) środkiem skutecznym będzie taki 

środek, który gwarantuje – w razie potrzeby – wypłatę odszkodowania oraz przeprowadzenie szczegółowego i skutecznego postępowania 

wyjaśniającego, pozwalające doprowadzić do ustalenia i ukarania sprawców, z zapewnieniem krewnym ofiary skutecznego 

w nim udziału. 

Dodatkowo, w sprawach dotyczących naruszeń art. 2 i 3 EKPCz, musi być dostępne również, jako jeden z wielu możliwych środków 

prawnych, zadośćuczynienie za krzywdę moralną. 

Kolejny przykład zindywidualizowanego wymiaru skuteczności środka odwoławczego wiąże się z 6 ust. 1 EKPCz w zakresie gwarancji 

rozpatrzenia sprawy cywilnej lub sprawy karnej w rozsądnym terminie. 

Dokonując istotnej zmiany swojego orzecznictwa w zakresie relacji między art. 6 ust. 1 EKPCz a art. 13 EKPCz Trybunał ustalił, że 

prawo jednostki do procesu w rozsądnym terminie byłoby osłabione, gdyby nie można było przedstawić zarzutu naruszenia tego prawa najpierw organowi 

krajowemu, a środek odwoławczy może być uznany za skuteczny, jeśli albo przyśpieszy to postępowanie, albo zapewni odpowiednie 

naprawienie szkody, która nastąpiła na skutek przewlekłości (zwłoki). 

I wreszcie, na tle polskiej sprawy Bączkowski i inni przeciwko Polsce, Trybunał wskazał istotny element skuteczności środka odwoławczego, 

mianowicie, wymaga ona, aby istniała możliwość otrzymania ostatecznej decyzji przed terminem zaplanowanych zgromadzeń 

(marszy, parad, procesji etc.). 

NARUSZENIA art. 13 EKPCz w związku z art. 6 EKPCz 

Sprawa cywilna 

• Brak skutecznych środków odwoławczych w krajowym porządku prawnym w związku z naruszeniem prawa do rozpatrzenia 

sprawy cywilnej w rozsądnym terminie 

– Wyrok ETPCz w sprawie D. M. przeciwko Polsce z dnia 14.10.2003 r., skarga nr 13557/02 

Sprawa karna 

• Brak skutecznych środków odwoławczych w krajowym porządku prawnym w związku z naruszeniem prawa do rozpatrzenia 

sprawy karnej w rozsądnym terminie 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kudła przeciwko Polsce z dnia 26.10.2000 r., skarga nr 30210/96 


• Brak skutecznego środka odwoławczego od odmownej decyzji urzędników samorządowych Warszawy w sprawie zezwolenia 

na zorganizowanie parady przeciwko homofobii, dającego możliwość podważenia jej legalności przed datą, w której miała się 

odbyć parada; nieskuteczność procedury krajowej przewidującej wyłącznie środki o charakterze post-hoc 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia 03.05.2007r., skarga nr 1543/06 


• Brak w prawie krajowym skutecznego środka odwoławczego od decyzji sądu o odmowie udzielenia zgody na zawarcie związku 

małżeńskiego przez osoby pozbawione wolności 

– Wyrok ETPCz w sprawie Frasik przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r., skarga nr 22933/02 

Dodatek 

specjalny 

XXX


• Brak w prawie krajowym skutecznego środka odwoławczego od odmownej decyzji dyrektora zakładu karnego w sprawie wydania 

zgody na zawarcie związku małżeńskiego przez osoby pozbawione wolności w sytuacji, gdy sąd penitencjarny zajął się 

sprawą po 5 miesiącach od wniesienia odwołania 

– Wyrok etPcz w sprawie Jaremowicz przeciwko Polsce z dnia 05.01.2010 r., skarga nr 24023/03 

ZAKAZ DYSKRYMINACJI (artykuł 14 EKPCz) 

Korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej 

z takich powodów jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, 

przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn. 

STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE ZAKAZU DYSKRYMINACJI 

Zakres ochrony. Definicja 

artykuł 14 ekPcz chroni osoby znajdujące się w analogicznych lub w istocie podobnych sytuacjach przed dyskryminującym traktowaniem, 

które ma podstawy lub powody w cechach osobistych (statusie) danej osoby lub grupy osób. 

Sytuacje podobne 

Nie każde zatem zróżnicowanie oznacza dyskryminację. Ma to miejsce tylko wówczas, gdy zaistnieje szereg konstytuujących ją 

elementów. Pierwszy z nich dotyczy określonych sytuacji, które muszą być w istocie podobne, porównywalne lub analogiczne. Przy czym, 

zakazana jest dyskryminacja osób znajdujących się w takich sytuacjach, jak i dyskryminacyjne traktowanie osób, których sytuacja 

znacznie się różni. 

Niedopuszczalne podstawy dyskryminacji 

Po drugie, chodzi o dyskryminację, której podstawą są pewne cechy. tylko niektóre z nich zostały wskazane w art. 14 ekPcz. Pozostałe 

zaś są sukcesywnie oraz dynamicznie uzupełniane przez etPcz w ramach formuły „inne przyczyny” (other status). Wśród nich 

jest orientacja seksualna, status małżeński, pozbawienie wolności, niepełnosprawność, a nawet sytuacja finansowa lub materialna. 

Zakaz dyskryminacji ma szeroki zakres, obejmuje nie tylko tradycyjne sfery praw osobistych i politycznych, ale również sferę pomocy 

socjalnej. 

Obiektywne i racjonalne uzasadnienie zróżnicowania 

Ponadto do dyskryminacji dochodzi wtedy, gdy nie ma ona obiektywnego i racjonalnego uzasadnienia, a więc, gdy różnica w traktowaniu 

nie wynika z potrzeby ochrony uprawnionego celu i nie została zachowana rozsądna (właściwa) proporcja między zastosowanym 

środkami a tym celem. 

Dopuszczalność zróżnicowania w celu wyrównania faktycznych nierówności 

Nie jest również dyskryminacją różne traktowanie przez państwo określonych grup lub osób, które ma na celu wyrównanie faktycznych 

nierówności między nimi. 

Powiązanie z prawami konwencyjnymi. Akcesoryjność 

dodatkowo, art. 14 ekPcz nie ma niezależnego bytu. Ma bowiem charakter akcesoryjny wobec praw konwencyjnych. oznacza 

to, iż art. 14 ekPcz nie formułuje ogólnego zakazu dyskryminacji, a do jego naruszenia może dojść w powiązaniu z innymi prawami 

konwencyjnymi. ogólny zakaz dyskryminacji stanowi zaś protokół dodatkowy nr 12 do ekPcz. 

Charakter powiązania: szerokie ujęcie 

Niemniej akcesoryjność art. 14 ekPcz należy rozumieć szeroko. koniecznym warunkiem skutecznego powołania się na niego nie 

jest bowiem naruszenie praw konwencyjnych, ale wymóg, aby fakty (okoliczności) będące przedmiotem zarzutów należały do szeroko 

rozumianej sfery tych praw (the ambit test). ciężar dowodu w tym zakresie leży po stronie skarżącego. 

Ciężar dowodu: przeniesienie ciężaru dowodu na państwo 

W udowodnieniu przez skarżącego istnienia domniemania dyskryminacji etPcz uwzględnia trudności jakie może mieć z tym 

skarżący. W związku z tym w postępowaniu przed etPcz nie ma żadnych przeszkód proceduralnych uniemożliwiających zaakceptowanie 

dowodów ani żadnej formalnej zasady przesądzającej o ich ocenie. trybunał dokonuje niezależnej oceny całości dowodów, 

w tym wniosków z faktów i uwag stron. Bierze pod uwagę ich specyfikę, naturę stawianych zarzutów oraz prawa wchodzącego 

w grę. dowód może wynikać z zespołu przesłanek lub nieobalonych domniemań, wystarczająco poważnych, precyzyjnych i ze sobą 

zgodnych. 

Przekonanie etPcz do uznania istnienia domniemania dyskryminacyjnego charakteru skutków określonego środka lub praktyki, 

prowadzi do przeniesienia ciężaru dowodu na państwo, które musi wykazać, iż różnica w traktowaniu nie była dyskryminująca. 

XXXI 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Dyskryminacja bezpośrednia i dyskryminacja pośrednia 

Zakaz dyskryminacji obejmuje kilka postaci dyskryminacji. Podstawową jest dyskryminacja bezpośrednia. Art. 14 EKPCz chroni 

również przed dyskryminacją pośrednią. Ma to miejsce w sytuacji, gdy polityka państwa lub podjęty środek o charakterze ogólnym 

tylko z pozoru jest neutralny, w rzeczywistości bowiem nieproporcjonalnie negatywnie wpływa na konkretną grupę osób, choć formalnie 

nie ma takiego celu i nie jest w tę grupę wymierzony. Dowodzić tego mogą również dane statystyczne. Przy czym przedmiotem 

dowodu nie jest zamiar dyskryminacji, ale dyskryminacyjny wpływ prawa lub praktyki. 

Dyskryminacja faktyczna 

Poza tym dyskryminacyjne traktowanie może wynikać nie tylko ze stanu prawnego, ale również z sytuacji faktycznej, będącej 

rezultatem ustalonej praktyki. 

Obowiązki pozytywne państw 

Dyskryminacja może być również efektem braku skutecznej ochrony ze strony państwa. Z zakazu dyskryminacji, tak jak w przypadku 

pozostałych praw, wynikają bowiem nie tylko obowiązki negatywne, a również – w ich uzupełnieniu – obowiązki pozytywne. 

Sfera zakazu dyskryminacji 

Zawężenie zakresu art. 14 EKPCz do praw konwencyjnych nie ma charakteru kategorycznego. Albowiem z orzecznictwa ETPCz 

wynika, iż zakaz dyskryminacji dotyczy również dodatkowych praw, mieszczących się w ogólnej materii Konwencji, które państwo 

dobrowolnie zdecydowało się zagwarantować. Określając zasady korzystania z tych praw państwo nie może podejmować środków, 

które prowadziłyby do dyskryminacyjnego traktowania w rozumieniu art. 14 EKPCz. 


Życie prywatne 

• Brak możliwości wstąpienia w stosunek najmu mieszkania z tytułu prowadzenia stałego faktycznego wspólnego pożycia małżeńskiego 

z powodu homoseksualnego charakteru związku ze zmarłym najemcą i konsekwentnie uznanie, iż termin ten dotyczy 

wyłącznie związku mężczyzny i kobiety 

– Wyrok ETPCz w sprawie Kozak przeciwko Polsce z dnia 02.03.2010 r., skarga nr 13102/02 


• Brak oceny (kreska) na świadectwie szkolnym w miejscu przeznaczonym na ocenę z religii/etyki, stanowiący formę nieuprawnionej 

stygmatyzacji ucznia 

– Wyrok ETPCz w sprawie Grzelak przeciwko Polsce z dnia 15.06.2010 r., skarga nr 7710/02 


• Formułowanie przez urzędników samorządowych Warszawy dodatkowych wymagań podczas podejmowania decyzji w sprawie 

parady przeciwko homofonii, podyktowane publicznymi wypowiedziami Prezydenta Warszawy o braku jego zgody na 

„propagandę homoseksualizmu” 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bączkowski i inni przeciwko Polsce z dnia 03.05.2007 r., skarga nr 1543/06 

Ochrona własności 

(Artykuł 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz) 

Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że 

w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. 

Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa państwa do stosowania takich ustaw, jakie uzna za konieczne 

do uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania 

podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych. 

STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE OCHRONY WŁASNOŚCI 

Złożona konstrukcja: trzy normy 

Na ochronę własności w rozumieniu art. 1 PD składają się trzy odrębne normy. Pierwszą z nich stanowi prawo do poszanowania 

mienia. Prawo to ma charakter ogólny i odczytywane jest jako zasada niezakłóconego korzystania z mienia. Druga norma stanowi 

zaś o względnym zakazie pozbawiania własności, a trzecia − o uprawnieniu państwa do regulacji, z zachowaniem określonych wy- 

Dodatek 

specjalny 

XXXII


mogów, sposobu korzystania z mienia. dwie ostatnie normy zatem określają kryteria dopuszczalnej ingerencji państwa i jako takie są 

interpretowane przez pryzmat zasady niezakłóconego korzystania z mienia. 

Zakres gwarancji 

Wpisana w te normy funkcja gwarancyjna ograniczona jest do ochrony i poszanowania swobodnego, niezakłóconego korzystania 

z istniejącego już mienia, bądź maksymalnie ukształtowanej jego ekspektatywy. Nie rozciąga się ona zatem na prawo do nabycia mienia. 

Ponadto swym zakresem podmiotowym obejmuje osoby fizyczne i osoby prawne, z wyłączeniem jednakże osób prawnych prawa 

publicznego, gdyż zgodnie z ogólną zasadą, osoby te nie są podmiotami uprawnionymi w rozumieniu konwencji. konsekwentnie, 

ochronie podlega tylko mienie niepubliczne. 

Pojęcie mienia 

Pojęcie mienia jest pojęciem autonomicznym, a zatem jego wykładnia nie jest podporządkowana krajowym porządkom prawnym. 

Ponadto jest szeroko rozumiane i nie jest ograniczone do rzeczy w rozumieniu cywilistycznym (prawa rzeczowego). dodatkowo, jego 

rzeczywisty zakres określany jest w sposób kazuistyczny, na tle danej sprawy. Nie jest on całkowicie ukształtowany i zamknięty. 

W zakres pojęcia mienie wchodzi szeroka gama praw, roszczeń, interesów majątkowych typu: prawa autorskie, patenty, zarejestrowane 

znaki towarowe, roszczenia pieniężne w związku ze zobowiązaniami umownymi, deliktami lub bezpodstawnym wzbogaceniem. 

także roszczenia publiczno-prawne: roszczenia odszkodowawcze, pod pewnymi warunkami uprawnienia socjalne, świadczenia 

z tytułu ubezpieczeń społecznych (renty i emerytury), licencje na prowadzenie szeroko rozumianej działalności gospodarczej. 

Względny charakter gwarantowanych praw 

Z treści omawianych postanowień wynika jednoznacznie, iż ochrona mienia nie jest absolutna i konsekwentnie, państwo może 

w pewnych określonych sytuacjach ingerować w korzystanie z konstytuujących ją praw. te sytuacje spełniać muszą te same kryteria 

dopuszczalności, co w przypadku innych praw konwencyjnych. 

Legalność ingerencji 

ingerencja państwa zatem musi być przede wszystkim legalna. W tym kontekście ważne są dwa terminy. Pierwszym jest termin 

prawo, użyty w zd. 2 pierwszego akapitu oraz w akapicie drugim. Należy go interpretować w ten sam sposób, co w przypadku praw 

konwencyjnych, uwzględniając jednak specyfikę omawianych postanowień. konsekwetnie, należy je rozumieć w sensie materialnym, 

a nie formalnym. oczywiście, przepisy będące podstawą pozbawienia mienia lub regulujące korzystanie z niego mu szą być dostatecznie 

precyzyjne i dostępne oraz stosowane w sposób przewidywalny. 

drugi zaś termin to ogólne zasady prawa międzynarodo wego. odnoszą się one wyłącznie do mienia należącego do cudzoziemców. 

Cel prawowity ingerencji 

Następnie, za pozbawieniem mienia lub określonym sposobem regulacji korzystania z niego musi przemawiać ochrona celu prawowitego. 

Niemniej, w odróżnieniu od praw konwencyjnych, cele te nie zostały wskazane, zastąpiono je odesłaniem do generalnych 

klauzul interesu publicznego i interesu powszechnego. obie klauzule należy rozumieć szeroko. 

Przykładem kontroli korzystania z mienia zgodnie z interesem powszechnym (interesem społeczeństwa jako całości) mogą być regulacje 

wynikające z prowadzonej przez państwo polityki w sferze gospodarki mieszkaniowej i konieczności zabezpieczenia możliwości realizacji 

potrzeb mieszkaniowych, bądź regulacje wynikające z potrzeby ochrony środowiska naturalnego. 

Ponadto, z wyraźnego brzmienia art. 1 Pd wynika, iż ograniczenia te mogą być wprowadzane w celu zabezpieczenia uiszczania podatków 

bądź innych należności lub kar pieniężnych. ich stosowanie, podobnie jak w przypadku innych ograniczeń, jest kontrolowane 

przez etPcz pod kątem właściwego stosowania gwarancji ochrony mienia. 

ochrona ta ma być rzeczywista i skuteczna. dlatego pozbawienie obywateli mienia w interesie publicznym bez odszkodowania, zarówno na 

mocy formalnej decyzji administracyjnej lub wyroku sądu, jak i poprzez działania faktyczne, może być tylko wyjątkowo usprawiedliwione. 

Z drugiej strony, artykuł 1 Pd nie gwarantuje prawa do pełnego, odpowiadającego całkowicie wartości rynkowej, i należnego we wszelkich 

okolicznościach odszkodowania. Wysokość tego odszkodowania powinna pozostawać jednak w rozsądnym stosunku do jej wartości. 

Również żaden uprawniony interes publiczny lub interes społeczeństwa jako całości nie może usprawiedliwiać braku należytej staranności 

państwa w wykonaniu ostatecznego, prawomocnego wy roku sądu rozstrzygającego kwestie dotyczące praw majątkowych. 

Niedopuszczalne są zarówno umyślne próby uniemożliwienia wykonania takiego wyroku, jak i milcząca aprobata tego stanu rzeczy 

przez wadzę wykonawczą i ustawodawczą. 

Obowiązki pozytywne: materialne i proceduralne 

konsekwencją wymogu zapewnienia rzeczywistej i skutecznej ochrony mienia jest nałożenie na państwo w uzupełnieniu obowiązku 

negatywnego (zakazu arbitralnej, nieuzasadnionej i nieproporcjonalnej ingerencji) obowiązków pozytywnych, zarówno materialnych, 

jak i proceduralnych. Realizacja tego pierwszego obowiązku jest w szczególności wymagalna, gdy istnieje bezpośredni związek między 

działaniami, których właściciel może w sposób uprawniony oczekiwać od państwa a zakresem rzeczywistego korzystania z mienia. 

Z kolei z obowiązku proceduralnego wynika obowiązek ustanowienia określonej procedury, z koniecznymi gwarancjami proceduralnymi, 

która pozwalać będzie sądom krajowym rozpatrzyć rzetelnie i skutecznie wszelkie spory dotyczące spraw majątkowych. 

Margines swobody oceny 

W wyborze właściwych środków i czasu ich stosowania w sferze ochrony mienia państwo ma pewien margines swobody oceny. tradycyjnie 

jego zakres jest szeroki w sferze polityki socjalnej oraz w sferze podatków. decyzje w tych sferach należą zasadniczo do 

XXXIII 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

państwa, które musi uwzględniać specyfikę wewnętrzną kraju. Ten margines swobody jest również szeroki podczas dokonywania 

poważnych zmian systemu politycznego, gospodarczego oraz systemu prawnego. 

Korzystanie z tego marginesu, nawet w trakcie najbardziej skomplikowanych refom, nie może jednak prowadzić do rezultatów 

sprzecznych ze standarda mi Konwencji. Niezwykle ważny jest tutaj wymóg zachowania sprawiedliwej równowagi między 

potrzebami wynikającymi z ogólnego interesu społeczeństwa a wymaganiami związanymi z ochroną podstawowych praw 

jednostki. 

ZAKRES ZASTOSOWANIA POJĘCIA MIENIE (ang. possessions / fr. biens) 

Roszczenia restytucyjne i kompensacyjne 

• Podlegający ochronie interes materialny w postaci roszczenia o odszkodowanie za nieruchomość znacjonalizowaną na mocy 

dekretu z 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy 

– Wyrok ETPCz w sprawie Plechanow przeciwko Polsce z dnia 07.07.2009 r., skarga nr 22279/04 

• Podlegający ochronie interes materialny w postaci uprawnienia do otrzymania na złożony wniosek mienia kompensacyjnego 

za tzw. mienie zabużańskie, pomimo tego, że jego urzeczywistnienie miało nastąpić w drodze późniejszej decyzji 

administracyjnej 

– Wyrok ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r., skarga nr 31443/96, (wyrok wydany w procedurze wyroków 


Uprawnienia rentowe i emerytalne 

• Mienie w postaci wymagalnego roszczenia o wypłatę emerytury wojskowej przyznanej na mocy prawomocnej decyzji Zakładu 

Ubezpieczeń Społecznych 

– Wyrok ETPCz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 74168/01 

NARUSZENIA art. 1 Protokołu Dodatkowego do EKPCz 

NIEZAKŁÓCONE KORZYSTANIE Z MIENIA (ang. peaceful enjoyment of possessions / fr. respect des biens) 

• Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek odmowy wywłaszczenia nieruchomości i wypłaty odszkodowania 

właścicielom nieruchomości, na których nałożono obowiązek budowy dróg, i które następnie miały być udostępnione 

do użytku publicznego oraz ponoszenia kosztów ich utrzymania 

– Wyrok ETPCz w sprawie Bugajny i inni przeciwko Polsce z dnia 06.11.2007 r., skarga nr 22531/05 

• Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek braku możliwości skutecznego korzystania z prawa zaliczenia 

stanowiącego odszkodowanie za mienie zabużańskie. Problem o charakterze systemowym i strukturalnym w Polsce 

(wadliwe prawo i praktyka krajowa) 

– Wyrok ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce z dnia 22.06.2004 r., skarga nr 31443/96, (wyrok wydany w procedurze wyroków 


POZBAWIENIE MIENIA (ang. deprivation of property / fr. privation de propriété) 

• Nieuzasadnione interesem publicznym wywłaszczenie, do którego doszło wskutek niepodporządkowania się przez stosowne 

organy decyzji administracyjnej przywracającej osobie prywatnej z mocą wsteczną tytuł własności nieruchomości i kontynuowania 

zajmowania budynku 

– Wyrok ETPCz w sprawie Zwierzyński przeciwko Polsce z dnia 19.06.2001 r., skarga nr 34049/96, (zob. także wyrok w tej samej sprawie 

z dnia 02.77.2002 r. w sprawie słusznego zadośćuczynienia) 

KONTROLA KORZYSTANIA Z MIENIA (ang. control of the use of property / fr. réglementer l’usage des biens) 

Czynsze regulowane 

• Naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi wskutek ograniczenia prawa właścicieli lokali mieszkalnych do 

decydowania o wysokości czynszu z tytułu najmu, stanowiące problem o charakterze strukturalnym i systemowym w Polsce 

– Wyrok ETPCz w sprawie Hutten-Czapska przeciwko Polsce z dnia 19.06.2006 r., skarga nr 35014/97, (wyrok wydany w procedurze 

wyroków pilotażowych), zob. także wyrok Izby w tej samej sprawie z dnia 22.02.2005 r. 

Pozwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej 

• Uchybienia w postępowaniu prowadzonym przez organy celne i wielokrotne zmiany decyzji w zakresie udzielenia pozwolenia 

na prowadzenie składu celnego 

– Wyrok ETPCz w sprawie Rosenzweig i Bonded Warehouses Ltd. przeciwko Polsce z dnia 28.07.2005 r., skarga nr 51728/99 

Rejestracja pojazdów 

• Brak wymaganej jasności i precyzji przepisów prawnych oraz naruszenie wymogu zachowania sprawiedliwej równowagi 

w związku z odmową rejestracji samochodu zakupionego w dobrej wierze na aukcji zorganizowanej przez Urząd 

Skarbowy 

– Wyrok ETPCz w sprawie Sildedzis przeciwko Polsce z dnia 24.05.2005 r., skarga nr 45214/99 

Dodatek 

specjalny 

XXXIV


Obowiązki pozytywne (ang. positive obligations / fr. obligations positives) 

Obowiązek zapewnienia prawidłowej organizacji wymiaru sprawiedliwości 

• Nałożenie na skarżącego w obliczu reformy administracyjnej i braku jednolitej praktyki orzeczniczej obowiązku samodzielnego 

zidentyfikowania organu państwowego przeciwko, któremu skierowany powinien być wniosek o odszkodowanie za znacjonalizowaną 

nieruchomość i obciążenie go skutkami błędu w postaci nieuznania roszczenia, naruszenie wymogu zachowania 

sprawiedliwej równowagi 

– Wyrok etPcz w sprawie Plechanow przeciwko Polsce z dnia 07.07.2009 r., skarga nr 22279/04 

Obowiązek zapewnienia wykonywania ostatecznych rozstrzygnięć sądów i organów administracyjnych 

• Niewykonanie ostatecznej decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych 

– Wyrok etPcz w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce z dnia 04.11.2008 r., skarga nr 74168/01 

PRAWO DO WOLNOŚCI PORUSZANIA SIę 

(artykuł 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz) 

1. Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium państwa, ma prawo do wolności poruszania się i do wolności wyboru miejsca 

zamieszkania na tym terytorium. 

2. Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny. 

3. Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie 

demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie 

przestępstwom, ochronę zdrowia lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób. 

4. Prawa wymienione w ustępie 1 mogą zostać poddane w określonych rejonach ustawowym ograniczeniom uzasadnionym interesem 

publicznym w społeczeństwie demokratycznym. 

STANDARD OCHRONY W ZAKRESIE PRAWA DO WOLNOŚCI PORUSZANIA SIę 

Złożona konstrukcja 

W art. 2 Pd nr 4 zagwarantowane zostały trzy prawa człowieka, które w klasyfikacji przedmiotowej sytuowane są jako prawa osobiste. 

Pierwszym z nich jest prawo do wolności poruszania się i to ono stanowi tytuł artykułu. drugim prawem jest prawo do wyboru 

miejsca zamieszkania, a trzecim – prawo do opuszczenia jakiegokolwiek kraju, w tym swojego własnego. 

Prawo do wolności poruszania się 

Prawo to funkcjonuje w dwóch płaszczyznach. Pierwszą tworzą sprawy związane z prowadzonym przeciwko skarżącemu postępowaniem 

władz publicznych, a ingerencja władz w korzystanie z tego prawa uzasadniana jest koniecznością „utrzymania porządku 

publicznego” (order public), „zapobiegania przestępczości” oraz ochrony praw i wolności innych osób, w tym wierzycieli. W większości 

wypadków jest to postępowanie karne, a ograniczenia w zakresie wolności poruszania się pełnią funkcję środka zabezpieczającego 

prawidłowy przebieg tego postępowania. ograniczenia te mogą mieć postać np. konfiskaty dokumentu tożsamości, takiego jakim jest 

paszport. drugą płaszczyznę tworzą sprawy, w których ograniczenia w korzystaniu z prawa do wolności poruszania się nie są powiązane 

bezpośrednio z toczącym się przeciwko skarżącym postępowaniom. Są one bardzo zróżnicowane. 

Prawo do wolności wyboru miejsca zamieszkania 

Prawo to badane jest w szczególności w sprawach przeciwko Rosji, które były wynikiem prowadzenia przez władze rosyjskie 

restrykcyjnej polityki meldunkowej, opartej jeszcze na radzieckim systemie rejestracji miejsca pobytu (ros. Прописка по месту 

жительства, tzw. popiska / ang. “the record of place of residence”). Należy podkreślić, iż obowiązek meldunku ze swej istoty nie narusza 

per se prawa do wolności poruszania się. konsekwentnie, etPcz odróżnia obowiązek meldunku od obowiązku informowania policji 

zarówno o zmianie miejsca pobytu/zamieszkania, jak i też o wizycie rodziny, przyjaciół, uznając tylko ten drugi obowiązek za nieuzasadnioną 

ingerencję w prawo do wolności wyboru miejsca zamieszkania. 

Prawo do wolności opuszczania jakiegokolwiek kraju, w tym swojego własnego 

Z kolei prawo do wolności opuszczania jakiegokolwiek kraju, w tym swojego własnego powoływane jest w kontekście obowiązku zapewnienia 

określonych celów prawowitych, takich jak bezpieczeństwo państwa, utrzymanie porządku publicznego, ochrona praw i wolności 

innych osób. konsekwentnie, łączy się ono ze sprawami karnymi, w których ujmowane jest od strony negatywnej, a więc jako zakaz 

opuszczania danego kraju (travel ban). Zakaz ten pełni funkcję, podobnie jak zakaz opuszczania miejsca zamieszkania, środka zabezpieczającego 

właściwy przebieg postępowania karnego (prowadzonego chociażby w związku z oskarżeniem o dokonanie pozorowanego 

bankructwa, tudzież spłatę należnego podatku oraz środka uniemożliwiającego ujawnienie tajemnic państwowych ważnych dla 

bezpieczeństwa państwa). 

XXXV 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Poradnik 

Wewnętrzna spójność i spójność z prawami osobistymi 

Prawa te, w zależności od sformułowanych przez skarżącego zarzutów, są analizowane łącznie lub oddzielnie, ale wówczas i tak 

etPcz podkreśla ich wewnętrzną spójność. Ponadto jako prawa osobiste łączą się z pozostałymi prawami tej kategorii, a w szczególności 

z prawem do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 ekPcz) oraz z prawem do poszanowania życia rodzinnego, prywatnego, 

domu i korespondencji (art. 8 ekPcz). 

Kryteria dopuszczalnej ingerencji 

dążenie do zachowania spójności wewnętrznej oraz spójności z prawami konwencyjnymi znajduje wyraz w konstrukcji dopuszczalnych 

ograniczeń w korzystaniu z nich, która jest w pewnym zakresie wspólna dla tych trzech praw oraz tożsama z konstrukcją 

zawartą w art. 8-11 ekPcz. jako taka opiera się na tych samych i tak samo interpretowanych trzech kryteriach. każdy więc środek 

ograniczający te prawa musi być legalny, musi realizować jeden z uprawnionych celów wymienionych w ust. 3 art. 2 Pd nr 4 i zachowywać 

sprawiedliwą równowagę między interesem publicznym i prawami jednostki. 

Kryterium konieczności 

Spośród tych kryteriów zindywidualizowaną treść, wynikającą ze specyfiki tych praw, ma kryterium konieczności. etPcz ustalił, 

wychodząc z ogólnej zasady, zgodnie z którą za ingerencją musi przemawiać pilna potrzeba społeczna, iż elementem branym pod uwagę 

w ocenie jej dopuszczalności jest, po pierwsze, czas jej trwania, szczególnie w zakresie trwania zakazu opuszczania kraju. Po drugie, 

sposób jej dokonania. Niedopuszczalny jest bowiem automatyzm w działaniu państwa, a więc podejmowanie decyzji chociażby 

o przedłużeniu zakazu opuszczania kraju, automatycznie i na czas nieokreślony, bez systematycznych ocen zasadności jego utrzymywania, 

bez uzasadnienia i oparcia o racjonalne analizy. 

Zakaz dyskryminacji w korzystaniu z prawa do wolności poruszania się 

Spójność powyższych praw z postanowieniami materialnymi konwencji wynika również z faktu stosowania wobec nich zagwarantowanego 

w art. 14 ekPcz zakazu dyskryminacji. W zakresie tych praw podkreślenia wymaga zakaz dyskryminacji ze względu na 

rasę oraz etniczne pochodzenie jednostki. 

Dwa elementy odrębne 

dążenie do zachowania wewnętrznej spójności omawianych praw, nie wyklucza pewnej ich odrębności. Wynika ona z ich zakresu 

podmiotowego oraz indywidualnej klauzuli ograniczającej. W efekcie tego należy podzielić je na dwie grupy. Pierwszą tworzy prawo 

do wolności poruszania się i prawo do wolności wyboru miejsca zamieszkania, drugą zaś prawo do opuszczenia jakiegokolwiek kraju, 

w tym swojego własnego. 

Zakres podmiotowy ograniczony wymogiem legalnego przebywania na terytorium 

o ile bowiem podmiotem uprawnionym do korzystania z tego ostatniego prawa jest każda osoba, o tyle z prawa do wolności poruszania 

się i prawa do wolności wyboru miejsca zamieszkania, może korzystać tylko osoba przebywająca w danym kraju legalnie. 

Warunek ten został wprowadzony po to, aby uwzględnić suwerenne uprawnienia państwa do kontroli wjazdu cudzoziemców. cudzoziemiec, 

który narusza warunki wjazdu do określonego państwa, przestaje przebywać na jego terytorium legalnie. Ponadto, art. 2 

ust. 1 Pd nr 4 gwarantuje prawa do wjazdu, zamieszkania lub pozostawania w konkretnym kraju, ale tylko wówczas, gdy dana osoba 

zostanie w nim przyjęta. 

Odrębne kryteria dopuszczalnej ingerencji 

Z kolei w ust. 4 art. 2 Pd nr 4, zawarta została klauzula zawierająca dodatkowe kryteria dopuszczalnej ingerencji w korzystanie 

z prawa do wolności poruszania się i prawa do wolności wyboru miejsca zamieszkania. Mianowicie, państwo może wprowadzić 

ograniczenia w korzystaniu z tych praw w określonym rejonie, powołując się na uzasadniony interes publiczny w społeczeństwie 

demokratycznym. 

termin określone rejony nie ogranicza się do konkretnych jednostek geograficznych lub administracyjnych, lecz obejmuje każdy 

wyraźnie określony teren. Może nim być np. centrum miasta. oczywiście, również i w tym wypadku ingerencje muszą odpowiadać 

ogólnym kryteriom ich dopuszczalności. 

NARUSZENIA art. 2 ust. 2 Protokołu Dodatkowego nr 4 do EKPCz 

WOLNOŚĆ OPUSZCZANIA KRAJU (ang. freedom to leave a country / fr. liberté de quitter un pays) 

• automatyczny i blankietowy charakter środka zapobiegawczego w postaci zakazu opuszczania kraju stosowanego przez okres 

8 lat, wynikający z braku regularnej sądowej kontroli jego zasadności. Naruszenie wymogu proporcjonalności 

– Wyrok etPcz w sprawie A.E. przeciwko Polsce z dnia 31.03.2009 r., skarga nr 14480/04. 

Dodatek 

specjalny 

XXXVI

Szymon Janczarek 



Europejski Trybunał Praw Człowieka 

a prawa osób pokrzywdzonych przestępstwem 

W Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 

nie znajdziemy postanowień, które wprost odnoszą się do praw ofiar przestępstw. 

Czy zatem można wnioskować, że pokrzywdzonym nie przysługują uprawnienia 

chronione Konwencją? Nic bardziej mylnego. 

Bezpośrednim interesem pokrzywdzonego jest to, by 

sprawca przestępstwa, którego padł ofiarą, został wykryty 

i poniósł odpowiedzialność za swój czyn. Ewentualne 

obowiązki państwa wobec ofiary przestępstwa – w kontekście 

funkcjonowania europejskiego mechanizmu ochrony praw człowieka 

– co do zasady aktualizują się dopiero wtedy, gdy czyn 

zabroniony stanowi jednocześnie poważne naruszenie praw 

człowieka. Z perspektywy Europejskiej Konwencji o Ochronie 

Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz orzecznictwa 

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, za takie uznaje się 

zasadniczo naruszenia: prawa do życia (art. 2 Konwencji), zakazu 

tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania 

i karania (art. 3), zakazu niewolnictwa i pracy przymusowej 

(art. 4), niektórych aspektów prawa do wolności i bezpieczeństwa 

osobistego (art. 5), jak również prawa do życia prywatnego 

i rodzinnego (art. 8). Oczywiście, nie każde naruszenie któregoś 

ze wskazanych postanowień Konwencji osiąga stopień natężenia 

pozwalający na uznanie takiego naruszenia za poważne. 

Za znaczące naruszenie praw człowieka, jednocześnie kluczowe 

z punktu widzenia pokrzywdzonego, uznać należy 

niedopełnienie jednego z dwóch obowiązków pozytywnych 

spoczywających na państwie: obowiązku podjęcia działań mających 

na celu penalizację określonych kategorii zachowań stanowiących 

poważne naruszenia praw człowieka, jak również 

obowiązki przeprowadzenia skutecznego śledztwa (postępowania) 

mającego wyjaśnić wszelkie okoliczności popełnionego 

przestępstwa i pociągnąć ewentualnych sprawców do odpowiedzialności 

karnej. 

Obowiązek penalizacji 

Obowiązek ustanowienia w prawie krajowym przepisów 

penalizujących poważne naruszenia praw człowieka wynika 

nie tyle z treści poszczególnych postanowień Konwencji, lecz 

z orzecznictwa Trybunału. 

O wymogu ustanowienia przepisów chroniących życie (art. 2 

Konwencji), poprzez wprowadzenie penalizacji zamachów, 

również ze strony innych osób fizycznych, wspomina Trybunał 

chociażby w wyroku w sprawie Osman przeciwko Wielkiej Brytanii 

(§ 36). Z kolei wymóg penalizacji zachowań sprzecznych 

z art. 3 Konwencji (zakaz tortur) wywodzi np. w wyroku wydanym 

w sprawie Gäfgen przeciwko Niemcom. Bezpośrednio do art. 

4 Konwencji zakazującego pracy przymusowej i niewolnictwa 

odnosi się natomiast wyrok w sprawie Siliadin przeciwko Francji. 

Pozytywny obowiązek Trybunał sformułował również w odniesieniu 

do naruszenia art. 5 Konwencji (prawo do wolności 

i bezpieczeństwa osobistego) na kanwie sprawy Kurt przeciwko 

Turcji, jak i naruszenia jej art. 8 (prawo do życia prywatnego 

i rodzinnego) na kanwie spraw: X. i Y. Przeciwko Holandii (nadużycie 

seksualne wobec osób niepełnosprawnych umysłowo), 

Stubbings i inni przeciwko Wielkiej Brytanii oraz M. C. przeciwko 

Bułgarii (gwałt). 

Obowiązki w zakresie śledztwa 

Za szczególnie istotny dla pokrzywdzonych jest – aktualizujący 

się w przypadku wystąpienia poważnego naruszenia praw 

człowieka wyczerpującego jednocześnie znamiona czynu zabronionego 

– obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa. 

Jeżeli chodzi o prawo do życia, zdaniem Trybunału, zobowiązanie 

do jego ochrony rodzi obowiązek wszczęcia i przeprowadzenia 

skutecznego śledztwa w przypadku, gdy zgon osoby 

nastąpił na skutek zachowań funkcjonariuszy państwowych 

i osób prywatnych, ale również wówczas, gdy istotnym jest 

ustalenie przyczyny zgonu budzącego wątpliwości. Obowiązek 

ten powstaje także wówczas, gdy nie ma pewności, czy ofiara 

rzeczywiście zmarła, natomiast fakt jej zgonu jest podejrzewany 

– np. wyrok w sprawie McCann i inni przeciwko Wielkiej Brytanii 

(użycie siły przez funkcjonariusza państwowego) czy w sprawie 

Paul i Audrey Edwards przeciwko Wielkiej Brytanii (użycie siły przez 

osobę fizyczną). 

W zakresie zakazu tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego 

traktowania albo karania, na państwach spoczywa obowiązek 

przeprowadzenia skutecznego śledztwa w przypadku zaistnienia 

wiarygodnych zarzutów lub rozsądnych podstaw do podejrzeń, 

że doszło do poważnego złego traktowania obywatela. 

Bez wprowadzenia takiego obowiązku prawo określone w art. 3 

Fot. Council of Europe 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

19


Konwencji byłoby w praktyce nieskuteczne – np. wyrok w sprawie 

Assenov i inni przeciwko Bułgarii, Gäfgen przeciwko Niemcom. 

Również zakaz pracy przymusowej i niewolnictwa obejmuje 

proceduralny obowiązek przeprowadzenia śledztwa – wyrok 

Trybunału w sprawie Rantsev przeciwko Cyprowi i Rosji (handel 

ludźmi). Z kolei gwarancje proceduralne wywodzące się z prawa 

do wolności i bezpieczeństwa osobistego wymagają, by państwo 

przeprowadziło efektywne śledztwo w przypadku wiarygodnego 

doniesienia, że osoba została pozbawiona wolności 

i jej losy pozostają nieznane – wyrok Trybunału w sprawie Kurt 

przeciwko Turcji, Orhan przeciwko Turcji (zaginięcie osoby). Tego 

rodzaju zobowiązanie powstanie także wówczas, gdy wymaga 

tego charakter i ciężar gatunkowy zarzucanych naruszeń prawa 

do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego – wyrok 

w sprawie Mentes i inni przeciwko Turcji, M. C. przeciwko Bułgarii. 

Dokładnie, bezstronnie, niezależnie, 

niezwłocznie 

Kategorią decydującą o zgodności śledztwa z obowiązkami 

proceduralnymi wynikającymi z poszczególnych postanowień 

Konwencji jest jego skuteczność. Z kolei o skuteczności można 

mówić wówczas, gdy śledztwo jest adekwatne, dokładne, prowadzone 

w sposób bezstronny i niezależny, także gdy przeprowadzone 

jest w sposób niezwłoczny i pod nadzorem publicznym. 

Co kryje się pod tymi szczególnymi wymogami? 

Śledztwo adekwatne to takie, które prowadzi do zidentyfikowania 

i ukarania osób odpowiedzialnych za popełnienie przestępstwa. 

Nie oznacza to oczywiście, że na państwie spoczywa 

obowiązek doprowadzenia do osiągnięcia określonego rezultatu. 

Władze państwowe muszą po prostu podejmować rozsądne 

i dostępne kroki w celu zabezpieczenia dowodów w sprawie 

(np. sprawa Ramsahai i inni przeciwko Holandii). 

Wymóg dokładności spełnia takie śledztwo, które jest wystarczające 

co do zakresu i obejmuje wszelkie okoliczności sprawy, 

łącznie z ustaleniem szczególnej motywacji sprawcy. Śledztwo 

takie umożliwia również zidentyfikowanie wszelkich zaniedbań 

o charakterze systemowym, które doprowadziły do naruszenia. 

Wymóg ten dotyczy też wszelkich rozsądnych działań podejmowanych 

w celu zabezpieczenia istotnych dowodów, które winny 

być ocenione w sposób dokładny, spójny i obiektywny (np. sprawa 

Hugh Jordan przeciwko Wielkiej Brytanii). 

Osoby prowadzące śledztwo winny być bezstronne i niezależne 

od osób zaangażowanych w wydarzenia stanowiące jego 

przedmiot. W związku z tym władze, które są podejrzewane 

o przyczynienie się do naruszenia, nie mogą przedsiębrać czynności 

dowodowych, ani nawet podejmować czynności wyjaśniających 

na początkowym etapie postępowania – w szczególności 

osoby dokonujące czynności w toku śledztwa nie powinny 

pracować w tej samej jednostce, co osoby, wobec których toczy 

się śledztwo. Spełnienie wymogu niezależności i bezstronności 

odnosi się oczywiście także do władzy sądowniczej rozpoznającej 

sprawę na kolejnym etapie postępowania (wyrok w sprawie 

Nachova i inni przeciwko Bułgarii, Bursuc przeciwko Rumunii). Nawet 

przejęcie śledztwa przez inną jednostkę policji, co do której 

nie można już formułować zarzutu zależności, nie konwaliduje 

stwierdzonego naruszenia (wyrok w sprawie Ramsahai przeciwko 

Holandii). 

Śledztwo, by mogło być uznanym za skuteczne, musi być 

również wszczęte niezwłocznie, w celu uzyskania możliwie 

największej ilości dowodów dobrej jakości. Śledztwo musi być 

również ukończone w rozsądnym terminie i być prowadzone 

z niezbędną starannością. Wymóg rozpoznania sprawy w rozsądnym 

terminie odnosi się przy tym nie tylko do etapu śledztwa, 

lecz całości postępowania, a więc również do postępowania 

jurysdykcyjnego (wyrok Trybunału w sprawie Kukayev przeciwko 

Rosji czy Karagiannopoulos przeciwko Grecji). 

Sprawy przeciwko Polsce 

W sprawach polskich Trybunał stwierdzał naruszenie proceduralne 

praw określonych w art. 2 i 3 Konwencji zasadniczo 

z uwagi na fakt, iż poddawane ocenie śledztwa nie mogły być 

uznane za skuteczne. 

Dla przykładu, w sprawie Byrzykowski nie zostało przeprowadzone 

postępowanie mające na celu wyjaśnienie okoliczności 

śmierci żony skarżącego i okoliczności spowodowania u jego 

syna uszczerbku na zdrowiu (wielokrotne uchylenie postanowienia 

o umorzeniu śledztwa i podjęcie śledztwa umorzonego 

z uwagi na istniejące braki w materiale dowodowym). W sprawie 

Wasilewska i Kałucka niespełnienie wymogu skuteczności, 

zdaniem Trybunału, odnosiło się do postępowania badającego 

przebieg akcji policyjnej, w której zginęły dwie osoby (brak badania, 

czy zakres użytej siły był bezwzględnie konieczny dla 

osiągnięcia założonego celu, także zaniechanie zbadania sposobu 

przeprowadzenia operacji policyjnej). W sprawie Weber 

i inni nie przeprowadzono skutecznego postępowania, choć 

okoliczności zdarzenia wskazywały na nienaturalny charakter 

zgonu (wszczęcie postępowania karnego po trzech tygodniach 

od chwili zgonu, opóźnienie w przesłuchaniu świadków, brak 

poprzedzającej pochówek sekcji zwłok oraz badania krwi uniemożliwiający 

ustalenie dokładnej przyczyny śmierci). Natomiast 

w sprawie Jasińska stwierdzone przez Trybunał zaniechanie odnosiło 

się do sprawy samobójczej śmierci osoby pozbawionej 

wolności (brak wiarygodnego wytłumaczenia w toku postępowania, 

w jaki sposób osadzonemu udało się zgromadzić śmiertelną 

dawkę środków psychotropowych). 

Z kolei, jeśli chodzi o przypadki mieszczące się w zakresie zastosowania 

art. 3 Konwencji, warto wspomnieć chociażby o wyrokach 

Trybunału dotyczących przeprowadzenia powierzchownego 

i nieobiektywnego postępowania w sprawach dotyczących 

nieprawidłowości w funkcjonowaniu jednostek policji. W sprawie 

Dzwonkowski Trybunał zarzucił bezkrytyczne przyjęcie przez 

władze krajowe wersji wydarzeń prezentowanej przez policjantów, 

pomimo istnienia stosownej dokumentacji medycznej oraz 

zeznań świadków podważających jej wiarygodność. W sprawie 

Lewandowski i Lewandowska nie wyjaśniono pochodzenia obrażeń 

u syna skarżących, pomimo zawartych w opiniach biegłych 

sugestii, że mogły one być skutkiem stosowania przemocy, ponadto 

prokurator nieprawidłowo ocenił zeznania jednego z kluczowych 

świadków i nie przesłuchał innego istotnego świadka, 

nadto prokuratura bezkrytycznie uwzględniła zeznania funkcjonariuszy 

policji w sposób oczywisty zainteresowanych wynikiem 

postępowania. Z kolei w sprawie Pieniak Trybunał zwrócił 

uwagę, że postępowanie w sprawie złego potraktowania skarżącego 

przez policję zostało wszczęte dopiero w lutym 2003 r., podczas 

gdy właściwe władze zostały poinformowane o zdarzeniu 

we wrześniu 2001 r. Ponadto, nie zbadano wszystkich dostępnych 

dowodów podczas pierwszego etapu postępowania, jeden 

z kluczowych świadków został przesłuchany dopiero w 2007 r., 

zaś szereg innych opóźnień, które wystąpiły w toku śledztwa, 

miało negatywny wpływ na jego wynik. 

Szymon Janczarek 

Autor jest sędzią delegowanym do Ministerstwa Sprawiedliwości 

20 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Sławomir Buczma 



Europejskie standardy postępowania 

z ofiarami przestępstw – nowe rozwiązania 

Przyjęcie dyrektywy ustanawiającej minimalne standardy w zakresie praw, wsparcia i ochrony 

ofiar przestępstw sprawi, że na terenie UE ujednolicone zostaną zasady traktowania takich osób. 

Negocjowane obecnie rozwiązania prawne zmierzają do zastąpienia obowiązującej 

przez ostatnie 10 lat decyzji ramowej w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym, 

której cele nie zostały w pełni osiągnięte. 

Odmienne systemy prawne poszczególnych państw europejskich 

są przyczyną nierównego traktowania ofiar 

przestępstw na terenie Unii Europejskiej, a także różnych 

standardów ochrony osób pokrzywdzonych. Fakt ten wyraźnie 

dostrzeżony został w związku ze zniesieniem granic wewnętrznych 

między państwami członkowskimi, czego skutkiem 

jest wzrost mobilności mieszkańców Europy oraz wzrost liczby 

przypadków, w których ofiarami przestępstw stają się obywatele 

państw UE przebywający poza ojczystymi krajami. 

Pilna konieczność zmian 

Siedziba Rady UE w Brukseli 

W celu zapewnienia jednolitych rozwiązań dotyczących 

ochrony ofiar przestępstw Rada UE przyjęła „decyzję ramową 

2001/220/WSiSW z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar 

w postępowaniu karnym”. Określa ona m.in. prawo ofiar do 

uzyskiwania informacji o sprawie, prawo do pomocy prawnej, 

prawo udziału w postępowaniu karnym, prawo do bycia wysłuchanym 

oraz do dostarczenia dowodów. W uzupełnieniu tego 

aktu prawnego, Rada przyjęła „dyrektywę 2004/80/WE z dnia 

29 kwietnia 2004 r. odnoszącą się do kompensaty dla ofiar przestępstw”, 

która przewiduje prawo ofiary do uzyskania odszkodowania 

w wypadku popełnienia na jej szkodę przestępstwa 

w państwie innym niż jej miejsce pobytu. 

Komisja Europejska, dokonując w 2009 r. analizy sposobu 

wdrożenia decyzji ramowej 2001/220/WSiSW w państwach 

członkowskich, uznała, że jej wykonanie nie jest zadowalające 

i cel harmonizacji przepisów nie został osiągnięty. Jednocześnie 

przyjęto instrumenty stwarzające podstawę prawną do dalszych 

działań legislacyjnych w kierunku wzmocnienia pozycji 

ofiar tak w postępowaniu karnym, jak i poza nim. W programie 

rozwoju UE na lata 2010–2014 „Otwarta i bezpieczna Europa 

w służbie obywateli” (zwanym Programem sztokholmskim), 

Rada Europejska wskazała na potrzebę opracowania zintegrowanego 

i skoordynowanego podejścia do problemu ofiar przestępstw 

(rozdział 2.3.4). Także „Traktat o funkcjonowaniu Unii 

Europejskiej” umożliwił właściwym instytucjom unijnym określenie 

minimalnych praw ofiar przestępstw, co powinno skutkować 

ułatwieniem wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji 

sądowych w Unii Europejskiej (art. 82.2 TFUE). Również Parlament 

Europejski wezwał Radę do przyjęcia całościowych ram 

prawnych zapewniających ofiarom przestępstw jak najszerszą 

ochronę (Rezolucja PE z dnia 7 maja 2009 r. w sprawie rozwoju 

obszaru sprawiedliwości UE w sprawach karnych). 

W tych okolicznościach Komisja Europejska podjęła prace 

zmierzające do podniesienia standardów traktowania ofiar 

w postępowaniu karnym. W efekcie w dniu 18 maja 2011 r. zaprezentowano 

tzw. pakiet na rzecz ofiar, w skład którego wszedł 

komunikat Komisji, projekt „rozporządzenia Parlamentu Europejskiego 

i Rady o wzajemnym uznawaniu środków ochrony 

w sprawach cywilnych”, a także projekt „dyrektywy Parlamentu 

Europejskiego i Rady ustanawiającej minimalne standardy w zakresie 

praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw”. Dyrektywa, 

w odróżnieniu od obecnie obowiązującej decyzji ramowej, stanowić 

będzie bardziej skuteczny mechanizm kontroli wdrażania 

do porządków prawnych państw członkowskich rozwiązań na 

rzecz pokrzywdzonych przestępstwem. 

Standardy i założenia 

Ideą projektu nowej dyrektywy jest zapewnienie wszystkim 

ofiarom, niezależnie od rodzaju popełnionego na ich szkodę 

przestępstwa, wysokich standardów ochrony ich praw na terenie 

Unii, w tym poprzez stworzenie odpowiednich warunków 

do udziału takich osób w postępowaniu karnym, godnego i profesjonalnego 

traktowania w kontaktach z organami wymiaru 

sprawiedliwości, określenie minimalnych zasad postępowania 

mediacyjnego zmierzającego do naprawienia szkody wyrządzonej 

przestępstwem, jak również zapewnienie im wsparcia ze strony 

organizacji zajmujących się pomocą ofiarom przestępstw. 

Najistotniejsze postanowienia projektu dotyczą obowiązku 

informowania ofiary o przysługujących jej uprawnieniach 

procesowych (w zależności od etapu postępowania i roli ofiary 

w postępowaniu – art. 3 i 4), zapewnienia prawa do tłumaczenia 

ustnego i pisemnego (art. 6), a także możliwości złożenia 

Fot. Magda Starowieyska / FotoRzepa 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

21


zawiadomienia o przestępstwie i urzędowego potwierdzenia 

powyższej czynności (art. 8). Projekt przewiduje też szereg innych 

praw dla pokrzywdzonego, w tym prawo do zaskarżenia 

decyzji o odmowie wszczęcia postępowania lub o umorzeniu 

postępowania (art. 10), prawo do uzyskania odszkodowania 

w postępowaniu karnym, w tym w wyniku mediacji (art. 11, 

15), a także prawo ochrony ofiary i jej najbliższych w wypadku 

zagrożenia ich dóbr prawnie chronionych, w tym przed ponownym 

przestępstwem (art. 17). 

W projekcie dyrektywy zawarto definicję ofiary, za którą 

w wypadku jej śmierci uznaje się także członków rodziny ofiary 

(do uprawnionych zalicza się małżonka, konkubenta, zarejestrowanego 

partnera, krewnych oraz osoby pozostające w stosunku 

zależności od ofiary). Proponowane regulacje wyposażają takie 

osoby w prawo do korzystania z pomocy i wsparcia analogicznego 

do przysługującego ofierze – na wypadek groźby odwetu, 

zastraszenia, czy wtórnej wiktymizacji. Ochrona ta powinna 

sprowadzać się m. in. do zapewnienia nietykalności fizycznej 

oraz unikania kontaktu ze sprawcą w pomieszczeniach organów 

wymiaru sprawiedliwości (art. 17). Ponadto państwa członkowskie 

powinny, zgodnie z zapisami dyrektywy, zmierzać do 

zapewnienia, by ofiara w relacjach z organami wymiaru sprawiedliwości 

nie była narażona na kontakt z podejrzanym/oskarżonym 

(art. 19). 

Poza przyznaniem ofiarom określonych uprawnień procesowych, 

projekt dyrektywy kładzie nacisk na to, by ofiara każdorazowo 

mogła uzyskać informację o wskazanych prawach 

w zrozumiałej dla siebie formie – pokrzywdzony może bowiem, 

w obawie przed poniesieniem kosztów finansowych czy konsekwencji 

procesowych, nie chcieć skorzystać z przysługujących 

mu uprawnień. Informacje te będą zatem udostępniane od momentu 

złożenia przez ofiarę zawiadomienia o przestępstwie, 

a następnie – regularnie w trakcie całego postępowania. 

Założeniem projektu dyrektywy jest umożliwienie ofierze 

udziału w sprawie poprzez przyznanie jej prawa do zwrotu 

kosztów z nim związanych (art. 13). Uprawnienie to powinno 

wyeliminować przypadki, gdy sytuacja finansowa ofiary uniemożliwia 

jej realizację określonych praw procesowych. 

W treści omawianego dokumentu podkreślono konieczność 

szczególnego traktowania tzw. ofiar wrażliwych. Do tej kategorii 

art. 18 projektu dyrektywy zalicza dzieci, ofiary niepełnosprawne, 

a także ofiary przemocy seksualnej oraz handlu ludźmi oraz 

ofiary innych przestępstw, o ile korzystanie ze szczególnych 

uprawnień uzasadnione jest ich cechami osobistymi bądź okolicznościami 

przestępstwa. Z faktem zaliczenia pokrzywdzonego 

do kategorii ofiar wrażliwych wiązać się będą szczególne uprawnienia 

procesowe. W postępowaniu przygotowawczym polegać 

one będą na konieczności przesłuchania ofiary w odpowiednio 

zaadoptowanym do tego pomieszczeniu przez odpowiednio 

przeszkoloną osobę, w przypadku ofiar przestępstw seksualnych 

– przez osobę tej samej płci (art. 21 ust. 2). W postępowaniu sądowym 

wspomniane uprawnienia polegać mają na możliwości 

przesłuchania ofiary poza budynkiem sądowym, bądź na sali sądowej, 

lecz z wyłączeniem jawności, a także na składaniu zeznań 

w warunkach uniemożliwiających nawiązanie kontaktu wizualnego 

z oskarżonym (art. 21 ust. 3). Nadto, w odniesieniu do dzieci 

przewidziana jest możliwość nagrywania każdego przesłuchania 

z ich udziałem oraz wyznaczenie opiekuna, w sytuacji konfliktu 

dziecka z osobą pełniącą władzę rodzicielską (art. 22). 

Prawa ofiar – kierunki dalszego rozwoju 

Negocjacje treści omawianego projektu trwają od lipca 2011 r., 

a więc od momentu rozpoczęcia polskiej prezydencji w Radzie 

Unii Europejskiej. Jednym z celów polskiego przewodnictwa jest 

nadanie im znacznego tempa, co powinno pozwolić na analizę 

najistotniejszych problemów oraz na rozwiązanie najbardziej kontrowersyjnych 

kwestii dotyczących projektowanych regulacji. 

Prace nad nową dyrektywą zmierzające do ustanowienia minimalnych 

standardów w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar 

przestępstw nie są jedyną formą legislacyjnej aktywności UE 

w zakresie podnoszenia standardów ochrony ofiar przestępstw. 

Od infolinii do narodowego programu 

Z szacunków Komisji Europejskiej wynika, że każdego roku ofiarami przestępstw pada blisko 

75 mln obywateli państw UE. Które kraje członkowskie najlepiej realizują postulat zapewnienia 

pokrzywdzonym ochrony i wsparcia? 

Na tle innych państw UE, polskie rozwiązana systemowe w zakresie 

pomocy ofiarom wydają się dość zaawansowane. Mamy dofinansowaną 

z budżetu państwa sieć Ośrodków Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych 

Przestępstwem, certyfikowane przyjazne pokoje przesłuchań dzieci oraz 

ustawę o kompensacie. Część z tych rozwiązań to nasze autorskie pomysły, 

część – wynik inspiracji działaniami podejmowanymi w innych 

europejskich krajach. 

– Wśród najlepiej funkcjonujących w Europie rozwiązań na rzecz ofiar 

przestępstw warto wskazać czeską infolinię wsparcia osób pokrzywdzonych, 

portugalski system samodzielnej oceny ryzyka przez ofiarę przemocy 

domowej, a także kompleksowe podejście Szkocji do problemu ochrony 

praw pokrzywdzonych – twierdzi Frida Wheldon, Head of Policy w Victim 

Support Europe, niezależnej organizacji zrzeszającej 28 organizacji pozarządowych 

działających na rzecz praw ofiar przestępstw. 

Czechy 

Telefoniczna linia wsparcia dla ofiar przestępstw to już europejski standard, 

jednak nigdzie nie jest ona tak zaawansowana, jak w Czechach. 

W przeciwieństwie do polskiej „Niebieskiej linii” adresowanej do ofiar 

przemocy w rodzinie, czeska infolinia nie jest ograniczona do konkretnej 

kategorii ofiar. Telefon dla ofiar przemocy domowej (infolinia DONA) 

funkcjonuje tu obok ogólnej infolinii 

dla pokrzywdzonych przestępstwem 

(infolinia BKB). Obydwa „telefony” 

administrowane są przez organizację 

pozarządową Bily kruh bezpeci. 

Grupa 25 konsultantów udzielających 

pomocy w ramach obu projektów 

to prawnicy, psychologowie oraz 

pracownicy socjalni. Wszyscy zatrudnieni 

są w ramach umów zleceń 

(roczny budżet projektu to ok. 530 

tys. zł, w 80 proc. jest on finansowany 

z dotacji państwowych). Infolinia 

działa 24 godziny na dobę, 7 dni 

w tygodniu. Spośród europejskich 

linii telefonicznych dla ofiar mogą 

się z nią równać tylko te brytyjskie: 

infolinia Victim Support England 

and Wales (również dotowana przez 

rząd), Scottish Domestic Abuse Helpline 

oraz Woman’s Aid Helpline. 

Fot. Archiwum 

22 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



Na forum Rady UE toczą się prace nad kolejnymi instrumentami 

zmierzającymi do podniesienia tej ochrony, niezależnie od 

kategorii przestępstwa. W trakcie polskiej prezydencji przewidywane 

jest przyjęcie projektu „dyrektywy Parlamentu Europejskiego 

i Rady w sprawie europejskiego nakazu ochrony”, 

której celem będzie zapewnienie ochrony ofierze przestępstwa 

w państwie, do którego się przemieściła, na podstawie środka 

ochrony orzeczonego w sprawie karnej, wydanego w państwie 

dotychczasowego jej pobytu. 

Polska zainicjowała także prace nad projektem „rozporządzenia 

Parlamentu Europejskiego i Rady o wzajemnym uznawaniu 

środków ochrony w sprawach cywilnych”, który ma zapewnić 

ofierze ochronę analogiczną jak w przypadku europejskiego 

nakazu ochrony w sprawach karnych (w niektórych państwach 

członkowskich ochrona pokrzywdzonych regulowana jest przepisami 

prawa cywilnego). 

Dalsze kierunki prac Unii Europejskiej w zakresie ochrony 

ofiar określone zostały w „rezolucji Rady dotyczącej mapy drogowej 

na rzecz wzmocnienia praw i ochrony ofiar, w szczególności 

w postępowaniu karnym”. Rada zobowiązuje się w nich 

do podjęcia działań zmierzających do przyjęcia projektu „dyrektywy 

ustanawiającej minimalne standardy praw, wsparcia 

i ochrony ofiar przestępstw”, zachęcenia Komisji do opracowania 

zaleceń określających wzorcowe praktyki wdrożenia 

dyrektywy do porządków prawnych państw członkowskich, 

przyjęcia „rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady 

o wzajemnym uznawaniu środków ochrony w sprawach cywilnych”, 

zachęcenia Komisji do oceny stopnia wdrożenia dyrektywy 

2004/80/WE regulującej kwestie kompensaty dla ofiar 

przestępstw (i w miarę potrzeby podjęcia działań legislacyjnych 

zmierzających do jej nowelizacji), jak również do zachęcenia 

Komisji do przeprowadzenia oceny specjalnych potrzeb ofiar, 

których prawa zostały określone w aktach sektorowych, także 

ofiar szczególnie wrażliwych. 

Realizacja wskazanych planów powinna w najbliższych latach 

doprowadzić do stworzenia spójnego mechanizmu ochro- 

ny i wsparcia ofiar we wszystkich państwach Unii Europejskiej, 

w tym podniesienia standardów traktowania pokrzywdzonych 

przestępstwem w państwach, w których obecnie obowiązujące 

ustawodawstwo nie gwarantuje ofiarom odpowiedniej ochrony. 

System ten powinien również zmierzać do zapewnienia ofiarom 

ochrony przed ponownym przestępstwem. 

Przyjęcie wspólnych norm minimalnych ochrony ofiar skutkować 

będzie zwiększeniem zaufania do systemów wymiaru 

sprawiedliwości wszystkich państw członkowskich UE w sprawach 

karnych, co z kolei przełoży się na bardziej skuteczną 

współpracę organów wymiaru sprawiedliwości w Unii Europejskiej. 

Wydaje się, że nowe uregulowania przyczynią się również 

do zniwelowania kolejnych barier w swobodnym przepływie 

obywateli na terenie UE, a poprzez oddziaływanie prewencyjne 

– także do zmniejszenia przestępczości transgranicznej. 

Sławomir Buczma 

Autor jest sędzią delegowanym do Ministerstwa Sprawiedliwości, 

pracuje w Wydziale Europejskiego Prawa Karnego 

Departamentu Współpracy Międzynarodowej 

Fot. Flavio Takemoto / Stock.xchng 

Wielka Brytania 

Brytyjski system wspierania ofiar przestępstw słynie nie tylko ze sprawnie 

funkcjonujących infolinii, ale przede wszystkim z kompleksowego podejścia 

do problemu ochrony praw pokrzywdzonych. W styczniu 2001 r. 

rozpoczęto wdrażanie pierwszej Szkockiej Strategii na rzecz Ofiar 

(Scottish Strategy for Victims). Działania zaplanowane w ramach tzw. 

Action Plan podzielono na te, które mają realizować rządowe agencje, 

oraz te, które pozostawiono organizacjom pozarządowym wspieranym 

finansowo przez państwo (w czasie realizacji strategii dofinansowanie 

Victim Support Scotland, największej szkockiej organizacji pozarządowej 

specjalizującej się w ochronie praw ofiar przestępstw, zwiększono 

z 1 mln do 3,8 mln funtów rocznie). Równolegle wprowadzono szereg 

zmian w prawie. Przykładowo, w 2004 r. weszła w życie ustawa 

o szczególnych kategoriach świadków (Vulnerable Witnesses Act), która 

zapewnia szczególne traktowanie świadków nieletnich, osób starszych 

czy niewładających językiem angielskim (poprzez np. udział w procedurze 

tłumacza czy psychologa). Ustawa nie precyzuje przy tym, kto jest 

„dostatecznie szczególnym świadkiem”, decyzję o przyznaniu stosownej 

ochrony pozostawiając uznaniu sędziego. 

Portugalia 

W Portugalii szczególny nacisk kładzie się na pomoc ofiarom przemocy 

domowej. Od listopada 2007 r. realizowany jest tu, współfinansowany 

przez Komisję Europejską w ramach Programu DAPHNE II, „Projekt 

Samodzielnej Oceny Ryzyka” przez ofiary przemocy w rodzinie (ISA 

– Project Incerasing Self-Awareness). Cel projektu to podniesienie 

świadomości ryzyka wystąpienia powtórnej wiktymizacji u kobiet, które 

doświadczyły przemocy w rodzinie. – Przykładowym działaniem w ramach 

ISA jest wypełnianie kwestionariuszy, za pomocą których ofiary 

oceniają swoją sytuację rodzinną oraz analizują możliwe zagrożenia. 

Każdego dnia ofiara analizuje relację ze swoim partnerem oraz jego 

zachowanie: decyduje, czy była ona dobra, zła (wystąpiła przemoc psychiczna), 

czy bardzo zła (przemoc fizyczna). Na podstawie takiej ankiety 

jest w stanie przewidzieć ewentualne ryzyko powtórnej wiktymizacji 

– tłumaczy Ana Fereira z Portugalskiego Stowarzyszenia Pomocy Ofiarom 

Przestępstw (Associação Portuguesa de Apoio à Vítima – APAV) 

koordynującego projekt. 

Węgry 

Kompleksowe rozwiązania w zakresie pomocy ofiarom przestępstw coraz 

częściej wdrażane są w krajach tzw. nowej Europy. Na Węgrzech program 

pomocy ofiarom przestępstw realizowany jest od stycznia 2006 r. 

(w 2005 r. weszła tam w życie ustawa o pomocy ofiarom przestępstw 

i kompensacie zawierająca szeroką definicję pojęcia „ofiara”, zaproponowaną 

w decyzji ramowej UE z 2001 r.; zgodnie z tą definicją ofiarą 

jest osoba fizyczna i prawna, która ucierpiała zarówno bezpośrednio, 

jak i pośrednio wskutek przestępstwa). Szczególną cechą węgierskiego 

systemu jest udzielanie wsparcia finansowego ofiarom przestępstw nie 

tylko w ramach państwowej kompensaty, ale również bezzwrotnej pomocy 

finansowej na bieżące potrzeby (zakwaterowanie, wyżywienie, leki). 

O przyznaniu tej pomocy decydują urzędnicy sądowi. 

Stosowane w poszczególnych państwach UE rozwiązania z zakresu 

ochrony praw ofiar przestępstw, choć czasem znacznie się od siebie różnią, 

to łączy je jedna ważna cecha – ewoluują w szybkim tempie. Szansą 

na przyspieszenie tego procesu jest czerpanie z doświadczeń innych krajów 

oraz współpraca na szczeblu europejskim. 

Marta Rychert 

Autorka jest dziennikarką, studentką WPiA UW 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

23


Michał Lewoc 

Przemoc w rodzinie 

– nowe narzędzia zapobiegawcze 

Ostatnio wprowadzone przepisy dotyczące oddziaływania na sprawców przemocy 

w rodzinie umożliwiają ich szybką i skuteczną izolację od osób pokrzywdzonych. 

Jakie to przepisy i jak z nich korzystać? 

Nr 125, poz. 842). Nowela wprowadziła nowe środki ochrony 

pokrzywdzonych przemocą w rodzinie, zwłaszcza w aspekcie 

izolacji sprawcy oraz skuteczniejszego oddziaływania na niego 

na wszystkich etapach postępowania karnego – przygotowawczym, 

rozpoznawczym i wykonawczym. 


„Dlaczego w Polsce osoby pokrzywdzone przemocą w rodzinie, 

zwykle kobiety, często z dziećmi, muszą uciekać z domu przed innym 

domownikiem – sprawcą przemocy, niekiedy zamieszkiwać u krewnych 

bądź w domach samotnej matki, podczas gdy sprawca przemocy może 

cieszyć się komfortem pozostawania w mieszkaniu?”. Podobne pytania 

zadawały wielokrotnie organizacje międzynarodowe (organizacja 

Narodów Zjednoczonych, zwłaszcza jej komitet Praw 

człowieka, czy też Rada europy), krajowe organizacje pozarządowe, 

wreszcie sami pokrzywdzeni. odpowiedź była jedna: 

„nie dysponujemy skutecznymi narzędziami pozwalającymi izolować 

sprawcę przemocy od pokrzywdzonego, w tym skutecznie zobowiązywać 

prawnie sprawcę przemocy do opuszczenia lokalu zajmowanego 

wspólnie z osobami najbliższymi”. 

dotychczasowe przepisy pozwalały co prawda np. na zastosowanie 

wobec sprawcy tymczasowego aresztowania, ale jedynie 

po spełnieniu restrykcyjnych przesłanek, co zdarzało się 

jedynie w przypadkach przemocy zagrażającej życiu i zdrowiu 

osób pokrzywdzonych. Zresztą, tymczasowe aresztowanie, jako 

środek zapobiegawczy, służy zupełnie innym celom i zgodnie 

z międzynarodowymi standardami powinno się go stosować 

jak najrzadziej. istniała także praktyczna możliwość krótkotrwałej 

izolacji sprawcy przemocy poprzez zatrzymanie przez 

policję i przewiezienie go na izbę wytrzeźwień. Było to jednak 

działanie podejmowane jedynie wówczas, gdy sprawca podczas 

interwencji znajdował się w stanie nietrzeźwym. Narzędzie to 

było nieskuteczne, albowiem sprawca wracał wkrótce do domu, 

gdzie ponownie mógł stosować przemoc wobec najbliższych. 

Zdecydowany przełom w zakresie zwiększenia ochrony 

pokrzywdzonych przemocą w rodzinie przyniosła ustawa 

z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu 

przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (dz. U. 

Postępowanie przygotowawcze 

Powołana ustawa, wskazując nowe podstawy zatrzymania 

sprawcy przemocy, wprowadziła zmiany w art. 244 k.p.k., poprzez 

dodanie § 1a i 1b, a także w ustawie o Policji, poprzez dodanie 

art. 15a. Na uwagę zasługuje fakt, że w niektórych przypadkach, 

gdy sprawca przemocy posługuje się bronią palną, 

nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem, zatrzymanie 

to jest obecnie obligatoryjne. 

kolejną, niezwykle istotną zmianą, jest dodany przepis art. 

275a § 1 k.p.k. wprowadzający nowy środek zapobiegawczy 

w postaci nakazania sprawcy opuszczenia lokalu mieszkalnego 

zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Środek ten uzależniony 

jest od powzięcia przez prokuratora uzasadnionej obawy, 

że sprawca, który uprzednio dopuścił się aktów przemocy wobec 

najbliższych, nadal będzie taką przemoc stosował. Prokurator 

stosuje ów środek z urzędu lub na wniosek policji na okres 

do trzech miesięcy. W razie konieczności przedłużenia jego stosowania, 

prokurator powinien wystąpić z właściwym wnioskiem 

do sądu. Stosowanie tego przepisu powinno radykalnie ograniczyć 

sytuacje, w których osoba pokrzywdzona zmuszona jest do 

opuszczenia mieszkania z uwagi na przemoc, jakiej doznaje, zaś 

sprawca ma taki lokal do swojej wyłącznej dyspozycji. 

dodać trzeba, że prokurator stosując nakaz opuszczenia lokalu 

powinien na wniosek sprawcy wskazać mu miejsce pobytu 

w placówce noclegowej. Rejestr tego typu placówek ogłaszany 

jest każdego roku w wojewódzkim dzienniku urzędowym. 

Wspomniany przepis kończy długą batalię o to, gdzie sprawca 

przemocy ma zamieszkać na czas trwania środka zapobiegawczego. 

Wydaje się, że elementarne poczucie sprawiedliwości zostaje 

przywrócone do właściwych proporcji, przy czym środek 

ten orzekany jest tylko na pewien czas – do momentu podjęcia 

innej decyzji przez sąd – czy to w postępowaniu przygotowawczym, 

czy też rozpoznawczym. 

Postępowanie rozpoznawcze 

W związku ze zgłaszanymi postulatami zwiększenia palety 

prawnych oddziaływań na sprawców przemocy wobec osób najbliższych, 

wspomnianą nowelizacją do kodeksu karnego wprowadzono 

nowe środki w postaci zakazu zbliżania się na określoną 

odległość sprawcy do osoby pokrzywdzonej (art. 39 pkt 2b k.k.), 

jak również nakazu opuszczenia przez sprawcę lokalu zajmowanego 

wspólnie z osobą pokrzywdzoną (art. 39 pkt 2e k.k.). 

24 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



Pierwszy ze środków przypomina anglosaskie rozwiązania 

uniemożliwiające zbliżanie się lub kontaktowanie się sprawcy 

z pokrzywdzonym (tzw. restraining orders). dotychczas w Polsce 

nie było podstaw prawnych do wydawania tego typu orzeczeń, 

choć zdarzało się, że sędziowie w oparciu o przepis art. 72 § 1 

pkt 8 k.k. (zobowiązanie skazanego do innego stosownego postępowania 

w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu 

ponownie przestępstwa) formułowali wobec niego podobne 

obowiązki. 

obecnie w sentencji wyroku orzekającego środek z art. 39 pkt 

2b k.k. konieczne jest wskazanie odległości, której skazany nie 

może przekroczyć (art. 41a § 4 k.k.), wskazanie osoby pokrzywdzonej, 

do której sprawca nie może się zbliżać, a także wskazanie 

okresu, na jaki orzeka się środek karny (art. 43 § 1 k.k.). 

W myśl zmienionego art. 181a § 2 k.k.w., nadzór nad wykonywaniem 

zakazu zbliżania się do określonych osób (także nakazu 

opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym) 

powierza się zawodowemu kuratorowi sądowemu. Złamanie 

tego zakazu kwalifikowane jest obecnie jako nowe przestępstwo 

z art. 244 k.k. 

drugi ze środków karnych, w postaci nakazu opuszczenia 

przez sprawcę lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie 

z osobami najbliższymi, nawiązuje do podobnego w treści środka 

zapobiegawczego stosowanego przez prokuratora w toku postępowania 

przygotowawczego. Naturalnie nie ma znaczenia, 

czy taki środek zapobiegawczy był wcześniej wobec sprawcy zastosowany. 

gdyby jednak sąd zechciał orzec go w formie środka 

karnego, byłoby to naturalnym przedłużeniem faktycznego 

zakazu wspólnego zamieszkiwania. Wydaje się, że sąd, w razie 

trwania przesłanek, powinien wydać postanowienie o przedłużeniu 

środka zapobiegawczego do momentu uprawomocnienia 

się wyroku, w którym zdecydował się orzec środek karny. 

Pierwsza pomoc: 

policja i kuratorzy 

Nowe procedury współpracy pomiędzy kuratorami sądowymi 

sprawującymi dozór nad sprawcami przemocy w rodzinie 

oraz funkcjonariuszami policji umożliwiają skuteczniejsze 

zapobieganie ponownym aktom przemocy ze strony skazanych. 

Rozwiązania probacyjne w postępowaniu 

rozpoznawczym 

Nowym środkiem probacyjnym w zmodyfikowanej palecie 

oddziaływań na sprawców przemocy w rodzinie jest, podobny 

w treści do środka z art. 39 pkt 2b k.k., zakaz zbliżania się do osoby 

pokrzywdzonej (art. 72 § 1 pkt. 7a k.k.). Wprowadzenie takiej 

instytucji wskazane było w kontekście znacznej liczby orzeczeń 

sądowych zawierających okres próby – z art. 207 § 1 k.k. (przestępstwo 

znęcania się nad osobami najbliższymi) sądy w 2010 r. 

wymierzyły 11 061 kar pozbawienia wolności z warunkowym 

zawieszeniem, na ogólną liczbę 13 569 wyroków skazujących, co 

stanowi aż 81 proc. 

Ważną kwestią jest też wyodrębnienie z art. 72 § 1 pkt 6 k.k. 

środka probacyjnego w postaci nałożenia na sprawcę obowiązku 

uczestniczenia w programach korekcyjno-edukacyjnych 

(art. 72 § 1 pkt 6a k.k.), przy czym nałożenie takiego obowiązku 

nie wymaga już uzyskania zgody sprawcy. W pozostałych obowiązkach 

probacyjnych wymienionych w art. 72 § 1 pkt 6 k.k. 

(poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, 

albo oddziaływaniom terapeutycznym), zgoda 

taka jest nadal wymagana (zob. art. 74 § 1 k.k. in fine). co do 

tych przypadków istnieje bowiem zbieżność stanowisk doktryny 

i nauki – zgoda skazanego jest niezbędna dla powodzenia 

terapii. Z kolei skuteczność programów korekcyjno-edukacyjnych, 

ze względu na ich charakter i odmienność od powyższych 

form oddziaływania, nie jest uzależniona od początkowej zgody 

sprawcy na uczestnictwo. 

do tej pory sądy niezwykle rzadko kierowały sprawców na 

działania korekcyjno-edukacyjne, i to pomimo zapewnienia 

przez powiaty dużej liczby miejsc w tego typu programach. istnieje 

zatem nadzieja, że w związku ze zniesieniem konieczności 


Uzyskiwanie przez kuratorów sądowych dokumentacji policyjnej na 

temat zachowań skazanych prawomocnymi wyrokami za czyny przemocy 

domowej wymaga ścisłej współpracy kuratorów z policją oraz uzyskiwania 

przez nich na bieżąco informacji na temat podjętych interwencji. 

Do niedawna brak jednak było jakichkolwiek uregulowań prawnych 

i organizacyjnych dotyczących form i zasad takiej współpracy. Analiza 

nadzorcza teczek dozoru kuratorskiego potwierdziła w większości 

przypadków brak zapisów o informacjach uzyskiwanych od policji bądź 

o kontaktach kuratorów z dzielnicowymi. W efekcie sprawcy przemocy 

domowej naruszający warunki przedterminowego zwolnienia bądź warunki 

zawieszenia częstokroć czuli się bezkarni. 

W związku z tym pod koniec 2010 r. opracowano i wprowadzono 

w życie „Procedury współpracy służby kuratorskiej oraz funkcjonariuszy 

Policji w stosunku do osób, wobec których wykonywane jest orzeczenie 

sądu w związku z popełnieniem czynów karalnych polegających 

na stosowaniu przemocy lub groźby bezprawnej”, mające zastosowanie 

do przedstawicieli obu służb. 

Procedury mają na celu umożliwienie skutecznej, sprawnej i szybkiej 

współpracy pomiędzy dzielnicowymi i kuratorami sądowymi sprawującymi 

dozór nad sprawcami przemocy, w szczególności sprawcami przemocy 

w rodzinie, a także wspólnych oddziaływań obu służb w celu zapewnienia 

ochrony osób pokrzywdzonych. W wyniku wprowadzenia obowiązku przekazywania 

przez kuratorów sądowych informacji o każdej nowej sprawie 

dozorowej policji, dzielnicowi uzyskali pełną wiedzę na temat osób skazanych 

za przemoc zamieszkujących w ich rejonach. Kuratorzy zaś, w wyniku 

wprowadzenia obowiązku informowania o każdym zdarzeniu interwencyjnym, 

uzyskali wiedzę na temat zachowywania się dozorowanych. 

Procedury określają zasady szybkiego przekazywania informacji dotyczących 

podejmowanych przez policję działań lub interwencji skierowanych 

wobec dozorowanego sprawcy. Natychmiastowe powiadomienie 

o tym kuratora, a także umożliwienie pozyskania przez niego kserokopii 

dokumentacji policyjnej w tym zakresie, pozwala na szybką reakcję 

i ewentualne złożenie wniosku do sądu w trybie nowego art. 12d ustawy 

o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (szybka procedura umożliwiająca 

natychmiastową wykonalność postanowienia sądu wydanego 

w wyniku uwzględnienia wniosku kuratora o zarządzenie wykonania 

warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności bądź o odwołanie 

warunkowego zwolnienia). 

Docelowo „Procedury” zakładają konieczność osobistej styczności kuratora 

z dzielnicowym, wymianę danych teleadresowych oraz cykliczną, 

a także, w razie potrzeby natychmiastową, wymianę informacji o zdarzeniach 

i incydentach z udziałem dozorowanego. 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

25


Statystyka: nowe środki oddziaływania na sprawców przemocy w rodzinie 

Środek 

Liczba zastosowań w okresie 

01.08.2010 – 31.12.2010 

Liczba zastosowań w okresie 

01.01.2011 – 30.06.2011 

Nakazanie sprawcy opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie 

z pokrzywdzonym – środek zapobiegawczy (art. 275a § 1 k.p.k.) 

209 422 

Zakaz zbliżania się do osoby pokrzywdzonej na określoną odległość – środek 

karny (art. 39 pkt 2b k.k. w zw. z art. 41a § 1 i 4 k.k.) 

26 brak danych 

Nakaz opuszczenia przez sprawcę lokalu zajmowanego wspólnie z osobą 

pokrzywdzoną – środek karny (art. 39 pkt 2e k.k.) 

20 brak danych 

Nałożenie na sprawcę obowiązku uczestniczenia w programach korekcyjnoedukacyjnych 

– środek probacyjny (art. 72 § 1 pkt 6a k.k.) 

253 (cały 2010 r.) 109 

Zakaz zbliżania się do osoby pokrzywdzonej na określoną odległość – środek 

probacyjny (art. 72 § 1 pkt 7a k.k.) 

99 168 

Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 

– środek probacyjny (art. 72 § 1 pkt 7b k.k.) 

279 (cały 2010 r.) 229 

Wniosek kuratora zawodowego z art. 12d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy 

w rodzinie w zw. z art. 75 § 1a k.k. bądź w zw. z art. 160 § 1a k.k.w. 372 (200 uwzględnionych) 598 (233 uwzględnione) 

(natychmiastowe wykonanie kary bądź odwołanie warunkowego zawieszenia) 

Postanowienie sądu w przedmiocie zarządzenia wykonania kary pozbawienia 

wolności na podstawie art. 75 § 1a k.k. 

70 275 

Postanowienie sądu w przedmiocie odwołania warunkowego zwolnienia na 

podstawie art. 160 § 1a k.k.w. 

17 29 

Dane pochodzą z informacji Prokuratury Generalnej oraz prezesów sądów okręgowych do rocznego sprawozdania z realizacji przez wymiar sprawiedliwości Krajowego 

Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 

uzyskiwania zgód od sprawców sądy coraz częściej zechcą korzystać 

z tego narzędzia. 

Postępowanie wykonawcze 

Sprawność postępowania wykonawczego ma zasadnicze 

znaczenie dla właściwego oddziaływania na skazanego oraz 

dla ochrony osób pokrzywdzonych. Dotychczas wielkim problemem 

w tym zakresie był brak możliwości natychmiastowego 

wykonania postanowienia wydanego przez sąd w postaci 

zarządzenia wykonania kary bądź odwołania warunkowego 

zwolnienia. 

Do niedawna skazany, pomimo wydania takiego postanowienia, 

przez długi czas związany z koniecznością uprawomocnienia 

się orzeczenia, a następnie skierowania sprawcy do 

właściwego zakładu karnego, pozostawał w jednym mieszkaniu 

z osobą pokrzywdzoną. Opisywane w mediach przypadki, 

a także sygnały napływające z pomocowych organizacji pozarządowych 

oraz od samych pokrzywdzonych, potwierdzały 

istnienie realnego zagrożenia ich bezpieczeństwa. Nadto, pomimo 

dokonywania w okresie próby kolejnych aktów przemocy, 

sprawca bardzo często nadal mógł liczyć na odstąpienie od 

zarządzenia wykonania kary (art. 75 § 2 k.k.). 

Wobec powyższego, wspomnianą nowelą z czerwca 2010 r., 

wprowadzono w art. 12d ustawy o przeciwdziałaniu przemocy 

w rodzinie szybką procedurę. Wiąże się ona ze złożeniem przez 

kuratora sądowego wniosku o zarządzenie wykonania warunkowo 

zawieszonej kary pozbawienia wolności wobec sprawcy 

przemocy w rodzinie bądź o odwołanie warunkowego zwolnienia, 

a także z natychmiastową wykonalnością postanowienia 

wydanego w wyniku uwzględnienia takiego wniosku. Procedura 

ta ma na celu skuteczną i zdecydowaną reakcję organów 

wymiaru sprawiedliwości na łamanie przez sprawcę przemocy 

w rodzinie warunków probacyjnych w postaci ponownego stosowania 

przemocy wobec osób najbliższych. 

W myśl wskazanej procedury, sąd powinien w sposób szczególny 

potraktować wniosek kuratora złożony na podstawie art. 

12d ustawy w zw. z art. 75 § 1a k.k. (nowa podstawa do obliga- 

toryjnego zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności 

– rażące naruszenie porządku prawnego w okresie próby przez 

sprawcę przemocy w rodzinie poprzez ponowne używanie 

przemocy wobec osoby najbliższej) – poprzez zarządzenie zatrzymania 

i przymusowego doprowadzenia sprawcy na posiedzenie. 

Choć przepisy o tym nie mówią, wydaje się, że termin 

posiedzenia powinien być wyznaczony jak najszybciej (stan 

faktyczny przytoczony w uzasadnieniu wniosku może wskazywać 

na taką konieczność), a w razie uprzedniego zatrzymania 

sprawcy przez policję i jednoczesnego złożenia wniosku przez 

kuratora, sąd powinien wyznaczyć i przeprowadzić posiedzenie 

w okresie jego zatrzymania. 

Ministerstwo Sprawiedliwości opracowało i wprowadziło do 

stosowania wzory wspomnianych wniosków (można je pobrać 

m.in. ze strony internetowej www.ms.gov.pl). Należy przy tym 

wskazać, że wniosek kuratora w trybie art. 12d ustawy, zważywszy 

na jego konsekwencje, powinien każdorazowo zawierać 

wnikliwe i pogłębione uzasadnienie. Kurator, prócz przedstawienia 

stanu faktycznego, powinien powołać się na udokumentowane 

interwencje lub zatrzymania dokonywane przez funkcjonariuszy 

policji, a swoją argumentację poprzeć uzyskanymi 

od policji kserokopiami stosownych dokumentów. 

Co istotne, choć art. 75 § 1a k.k. zawiera nową podstawę do obligatoryjnego 

zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej 

kary pozbawienia wolności, z informacji uzyskanych od kuratorów 

sądowych wynika, że w praktyce orzeczniczej odnotowano 

kilka przypadków, w których sąd, ustalając ponowne stosowanie 

aktów przemocy, jako podstawę postanowienia przyjmował art. 

75 § 2 k.k. i odstępował od zarządzania wykonania kary. Takie 

postępowanie obarczone jest błędem co do zastosowania prawa 

materialnego skutkującym obejściem stanowczego przepisu art. 

75 § 1a k.k. Bardzo podobne uregulowanie, dotyczące odwołania 

warunkowego zwolnienia, znajduje się w art. 160 § 1a k.k.w. 

Przesłanki są identyczne, a zatem praktyka sądów penitencjarnych 

w zakresie procedowania wniosków kuratora sądowego 

w trybie art. 12d także powinna być podobna. 

Zgodnie z art. 12d ust. 3 znowelizowanej ustawy, wydane 

przez sąd postanowienie uwzględniające wniosek kuratora 

26 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

1/2010 


2/2010 

Minister Krzysztof Kwiatkowski 

Wymiar sprawiedliwości vs. media 

Radca prawny 

Zoll, Celej, Romer, Kamińska, Bodnar 

KWARTALNIK INFORMACYJNY MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI 3/2010 

Minister Jacek Czaja 

Emocje na sali sądowej 

Wymiar sprwiedliwości vs. media 

Romer, Safjan, Zoll, Wesołowska, Ozimek 

K w a r t a l n iK Informacyjny mInIsterstwa sp r a w 

IedlIwoścI 4/2010 

Strasburg a przewlekłość 

Dąbrowski, Radwański, Seremet 

Sędzia. Zawód czy misja? 


Numer 

specjalny 

Debata o nowelizacji u.s.p. 

Chrzanowski, Garlicki, Zalewski 

Exchange Programme 

KWARTALNIK INFORMACYJNY MINISTERSTWA SPRAWIEDLIWOŚCI 3(6)/2011 


4(7)/2011 

Dzialuk, Pietraszko 

R e l a c j e s ą d - m e d i a 

Kwiatkowski, Safjan, 

Romer, Zoll, Bodnar 


Numer 

specjalny 


6(9)/2011 


Minister Grzegorz Wałejko 

Pr ot okó ł elek tr onic zny 

Kurator sądowy 



podlega wykonaniu z chwilą jego wydania. Sąd ma jednak możliwość 

wstrzymania wykonania postanowienia, musi jednak 

o tym osobno postanowić. oznacza to, że zasadą powinno być 

odtransportowanie skazanego wprost z sali rozpraw (posiedzeń) 

do zakładu karnego, po niezwłocznym sporządzeniu dokumentacji 

związanej z transportem i z nakazem przyjęcia skazanego 

przez dyrektora właściwego zakładu karnego. 

Narzędzia organizacyjne 

wej (dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 5 poz. 22 z późn. zm.). W treści 

tego przepisu, w celu wyróżnienia spraw związanych z przemocą 

w rodzinie w rozumieniu definicji z ustawy o przeciwdziałaniu 

przemocy w rodzinie, dodano kolejne oznaczenie skrótowe 

„rodz”. dotychczasowy brak takiego oznaczenia uniemożliwiał 

orientację co do zjawiska przemocy w rodzinie w zakresie innych 

przestępstw niż przestępstwo znęcania się (art. 207 k.k.). czyny 

takie jak np. groźby, uszkodzenia narządów ciała, zgwałcenia czy 

też dokonywanie innych czynności seksualnych dotykają przecież 

także osób najbliższych w aspekcie przemocy w rodzinie. 

Będzie lepiej? 

opisane nowe uregulowania ustawowe i organizacyjne dają 

organom ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości oczekiwane 

narzędzia do walki z przemocą w rodzinie. Z danych statystycznych 

za 2010 r. wynika, że pomimo krótkiego okresu ich obowiązywania 

sądy korzystają z nich coraz częściej. doświadczenie 

uczy jednak, że sposób i częstotliwość stosowania, zwłaszcza 

nowych przepisów, często zależy od lokalnych praktyk, a także 

zwyczajów związanych z organizacją pracy w danym sądzie. 

Niezbędne jest zatem przełamanie dotychczasowych przyzwyczajeń 

w sposobie działania zarówno organów ścigania, 

jak i wymiaru sprawiedliwości, a także zmiana mentalności 

i podejścia do problemu przemocy w rodzinie, w szczególności 

z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony osób 

pokrzywdzonych. Nowe podstawy zatrzymania sprawców 

przemocy, środki zapobiegawcze stosowane przez prokuratora 

lub sąd, środki karne i probacyjne, a także nowe instytucje 

postępowania wykonawczego, wszystko to daje dziś możliwość 

szybkiej i skutecznej izolacji sprawcy przemocy od osób 

pokrzywdzonych. Wydaje się, że organy ścigania oraz wymiaru 

sprawiedliwości mają obecnie odpowiednie narzędzia do działania. 

Nadeszła pora, by umiejętnie z nich skorzystać. 

Michał Lewoc 

autor jest sędzią, koordynatorem Zespołu ds. Przeciwdziałania Przemocy 

w Rodzinie w departamencie Praw człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości 

Nowe, omówione powyżej uregulowania prawne, zostały 

wprowadzone do sądowych sprawozdań statystycznych umożliwiających 

stały monitoring orzecznictwa w zakresie przeciwdziałania 

przemocy w rodzinie (sprawozdawczość sądów 

rejonowych i okręgowych, formularze MS-S1r, MS-S6r i MS- 

S6o, MS-S10r i MS-S10o, a także MS-S40). Sprawozdawczość, 

często postrzegana jako dodatkowe obciążenie sekretariatów 

sądowych, jest bowiem niezbędna do opracowywania raportów 

i sprawozdań, zarówno dla organizacji międzynarodowych 

(np. oNZ, Rady europy, Unii europejskiej), jak i organów krajowych 

(chociażby w związku z realizacją krajowego Programu 

Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie). 

Wprowadzenie nowych instytucji do sądowych statystyk 

ma jeszcze i tę zaletę, że ogranicza lub całkowicie eliminuje konieczność 

zwracania się do sądów o udzielenie informacji dotyczących 

liczby orzeczeń w określonym zakresie (np. w związku 

z przesłaniem pytania przez organizację międzynarodową). 

informacje zebrane w taki sposób, z uwagi na konieczność 

przeprowadzenia badania aktowego, zwykle obarczone są 

znacznym marginesem błędu, a także wiążą się z dodatkowym 

angażowaniem pracowników sekretariatów sądowych. Należy 

tego unikać, wprowadzając konieczne dane do systemu sprawozdawczości 

statystycznej. 

Nadto należy wspomnieć, że od dnia 1 stycznia 2009 r. obowiązuje 

zmieniony § 361 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości 

z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania 

sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowww.nawokandzie.ms.gov.pl 

• Możliwość pobrania elektronicznej wersji bieżącego wydania 

• Numery archiwalne kwartalnika 

• Przystępna formuła 

• Dostęp do wszystkich opublikowanych artykułów 


R ap o r t : 

Pomoc 

pokrzy wdzonym 

Wy w i ad : 


Dobre praktyki: 

Studia i kariera: 

Opinie: 

Wy w i ad : 


Po l e m i k a : 

Opinie: 


R ap o r t : R ap o r t : 

e -sądownictwo 

Temida i Internet 


Wy w i ad : 



Te m at nu m e r u : 

Reforma więziennict wa 

Szkolenia KSSiP: 


1 

E l e k t r o n i z a c j a 

postępowań sądowych: 

EPU, księgi wieczyste, wykroczenia, 

europejski nakaz zapłaty 

Dokument (e-dokument) 

w prawie prywatnym: 

stan obecny i konieczność nowej definicji 

Elektroniczny dostęp 

do informacji w sądzie: 

rejestry, orzecznictwo, informacja publiczna 


Temat numeru: 

Wy na gr o d z e nia s ę d zió w 


Wy w iad: 


Opinie: 

Temat numeru: 

bezpłatna informacja, 

legal aid na świecie, 

program lekcji prawa 

Prezydencja a wymiar sprawiedliwości 


2 

O bsł uga i nt e r e s a nt a : 

dobre praktyki, POI, 

informacja publiczna, 

standardy europejskie 

IT dla obywatela: 

baza orzeczeń, 

strony internetowe, 

i n f o r m a t y z a c j a s ą d ó w 

Pomoc i e d u k a c j a 

p r a w n a : 


Temat 

numeru: 

Edukacja prawna 

Wy w iad: 



Obywatel w sądzie


Michał Lewoc 

Programy korekcyjno-edukacyjne 

czyli szansa na zmianę postaw sprawców 

Uczestnictwo sprawcy przemocy domowej w programie oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych 

może skutecznie wpłynąć na zmianę jego dotychczasowych zachowań. Niedawna nowelizacja 

Kodeksu karnego daje szansę na częstsze stosowanie tego środka probacyjnego, obecnie już bez 

konieczności uzyskiwania wstępnej zgody skazanego. 

Sprawcy przestępstw związanych ze stosowaniem przemocy 

w rodzinie, w tym w szczególności przestępstwa znęcania 

się (art. 207 k.k.), to szczególna grupa osądzonych. 

Często nie są oni w stanie pogodzić się z faktem, że ich dotychczasowe 

zachowania wobec najbliższych były niewłaściwe. Stąd 

także biorą się trudności w ewentualnym sprawowaniu wobec 

takich skazanych dozoru kuratorskiego, a także stosunkowo 

częsta ich powrotność do zachowań przemocowych. 

Trudności z rozpoznaniem przez skazanego w jego zachowaniu 

znamion przemocy w rodzinie wynika z wielu powodów, 

w tym zwłaszcza z uwarunkowań kulturowych. Jednym z takich 

powodów jest również brak wiedzy skazanego na temat 

istoty, przyczyn i skutków przemocy w rodzinie, także na temat 

sposobów radzenia sobie z nadchodzącymi symptomami zachowań 

przemocowych. Uczestnictwo w programach oddziaływań 

korekcyjno-edukacyjnych pozwala na uzupełnienie wiedzy 

w tym zakresie, a także daje szansę na skuteczną autokorektę 

negatywnych zachowań w przyszłości. 

W stronę życia bez przemocy 

Programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych kierowane 

są do osób stosujących przemoc w rodzinie, które zostały 

skazane bądź przeciwko którym toczy się postępowanie karne, 

a także do osób samodzielnie zgłaszających się do uczestnictwa 

w tego typu oddziaływaniach. 

Programy realizowane są przez instytucje samorządowe 

i organizacje pozarządowe (nie prowadzi się ich w miejscach, 

w których udzielana jest pomoc i wsparcie osobom dotkniętym 

przemocą w rodzinie), w oparciu o wytyczne będące elementem 

realizowanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości Krajowego 

Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. W „Wytycznych 

do tworzenia modelowych programów korekcyjno-edukacyjnych 

dla osób stosujących przemoc w rodzinie” określono 

m.in. reguły uczestnictwa w programach, zasady naboru i selekcji 

uczestników, zasady wstępnego rozpoznania diagnostycznego 

oraz pogłębionej diagnozy takich uczestników, a także podstawowe 

treści edukacyjne programów. Każdy z programów 

powinien oferować ćwiczenia dostarczające sprawcom przemocy 

w rodzinie korekcyjne doświadczenia osobiste zmieniające 

zachowania i postawy związane z przemocą oraz rozwijające 

umiejętność samokontroli i konstruktywnego współżycia społecznego. 

Zajęcia ze sprawcami winny odbywać się w grupach 

od 10 do 15 osób, zaś łączny czas trwania programu obejmować 

ok. 60–120 godzin zajęć. 

Zgodnie z wytycznymi, instytucje i organizacje realizujące 

programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych powinny 

tworzyć systemy monitorowania zachowań przemocowych 

Program korekcyjno-edukacyjny to jeden ze skutecznych sposobów 

oddziaływania na osobę stosującą przemoc w rodzinie. Ma on 

na celu uzyskanie przez taką osobę informacji o możliwościach podejmowania 

działań terapeutycznych, powstrzymanie jej przed dalszym 

stosowaniem przemocy, kształtowanie jej umiejętności w zakresie wychowywania 

dzieci bez używania przemocy, uznanie przez taką osobę 

jej odpowiedzialności za stosowanie przemocy, jak również zdobycie 

i poszerzenie przez nią wiedzy na temat mechanizmów powstawania 

przemocy w rodzinie oraz zdobycie umiejętności komunikowania się 

i rozwiązywania konfliktów bez stosowania przemocy. 

Programy korekcyjno-edukacyjne kierowane są do: 

– osób, wobec których sąd zastosował warunkowe umorzenie postępowania 

karnego (jako środek probacyjny), 

– osób skazanych za czyny związane ze stosowaniem przemocy 

w rodzinie na karę pozbawienia wolności: bezwzględną oraz z warunkowym 

zawieszeniem jej wykonania na okres próby (jako środek 

probacyjny), 

– osób stosujących przemoc w rodzinie, które uczestniczą w terapii 

leczenia uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, lub innych środków 

odurzających, substancji psychotropowych albo środków zastępczych, 

dla których oddziaływania korekcyjno-edukacyjne mogą stanowić 

uzupełnienie podstawowej terapii, 

– osób, które w wyniku innych okoliczności zgłoszą się do uczestnictwa 

w programie. 

Programy korekcyjno-edukacyjne opierają się na następujących 

podstawowych założeniach, zgodnie z którymi: 

ABC korekcyjno-edukacyjne 

– przemoc domowa to wyuczone zachowanie, które przynosi zyski 

i straty dla sprawcy, 

– przemoc taka jest tolerowana i wzmacniana przez postawy i poglądy 

wielu ludzi, często zakorzeniona jest we wzorach postępowania 

przekazywanych z pokolenia na pokolenie, 

– przemoc domowa jest szkodliwym i raniącym nadużywaniem siły 

i władzy oraz dążeniem do kontrolowania współmałżonka/ki, partnera/ 

ki, dziecka lub sytuacji rodzinnej, 

– można nauczyć się niestosowania przemocy, nigdy też nie należy 

godzić się na przemoc czy rezygnować z jej powstrzymania, 

– stosowanie przemocy w żadnym przypadku nie może być usprawiedliwiane 

stwierdzeniem, że było skutkiem prowokacji ze strony ofiary, 

– korzenie przemocy domowej tkwią w stereotypach kulturowych 

i obyczajowych, które usprawiedliwiają dyskryminację jednostek 

i grup społecznych, 

– stosowanie przemocy domowej jest wyborem, za który sprawca 

ponosi odpowiedzialność moralną i prawną. 

Programy takie prowadzone są przez: Ośrodki Interwencji Kryzysowej, 

Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Miejskie Ośrodki Pomocy 

Rodzinie, Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej, Specjalistyczne 

Ośrodki Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, Centra Interwencji 

Kryzysowej, Ośrodki Interwencji Kryzysowej oraz niektóre organizacje 

pozarządowe. 

Po zakończeniu programu zachowania osoby, która go ukończyła, 

monitorowane są do trzech lat, a program oceniany jest pod względem 

skuteczności i efektywności. 

28 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



uczestników, zarówno w trakcie trwania programu, jak i do 

trzech lat po jego zakończeniu. 

korzyści z uczestnictwa sprawców w tego typu programach 

wydają się bezdyskusyjne. Niestety, z analizy orzecznictwa sądów 

powszechnych wynika, że zakres środków probacyjnych 

nakładanych na sprawców przemocy w rodzinie, w tym dotyczących 

uczestnictwa w programach, jest niewielki. 

Ze statystyk wynika, że ze wszystkich orzeczeń skazujących 

za przestępstwo znęcania się (art. 207 k.k.) ponad 80 proc. 

stanowią orzeczenia kary pozbawienia wolności z warunkowym 

zawieszeniem jej wykonania. Na ponad 11 tys. tego 

typu orzeczeń zapadłych w 2010 r. jedynie w 253 przypadkach 

sądy zdecydowały się na nałożenie na skazanego obowiązku 

uczestniczenia w programach korekcyjno-edukacyjnych, co 

stanowi zaledwie 2 proc. orzeczeń. jednocześnie, z danych 

Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w 2010 r. 

w całym kraju do tego typu programów przystąpiło w sumie 

4791 osób. oznacza to, że sprawców kierowanych z sądów 

było nieco ponad 5 proc. – dane tym bardziej rozczarowujące, 

że tego typu programy powstawały z myślą właśnie o tej kategorii 

osób stosujących przemoc. 

Powodem, dla którego sądy tak rzadko nakładały na sprawców 

obowiązek uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych 

mógł być fakt, że jeszcze do sierpnia 2010 r. istniał 

wymóg uzyskania przez sąd zgody oskarżonego na orzeczenie 

takiego środka. 

Bez zgody sprawcy 

jedną ze zmian, jakie wprowadzono ustawą z dnia 10 

czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy 

w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (dz. U. Nr 125, 

poz. 842), była modyfikacja treści art. 72 § 1 k.k. – m.in. poprzez 

utworzenie nowego punktu 6a, w którym określono odrębny 

obowiązek probacyjny w postaci uczestnictwa w oddziaływaniach 

korekcyjno-edukacyjnych. dotychczas obowiązek ten 

mieścił się w art. 72 § 1 pkt 6 k.k., wraz z innymi środkami 

takimi jak obowiązek poddania się leczeniu, w szczególności 

odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom 

terapeutycznym. Zgodnie z art. 74 § 1 k.k., który odwołuje 

się bezpośrednio do wspomnianego art. 72 § 1 pkt 6 k.k., na 

orzeczenie takiego środka wymagana była zgoda oskarżonego. 

obecnie zgoda oskarżonego nie obejmuje już owego obowiązku, 

nie ma już zatem przeszkód, by środek ten mógł być częściej 

stosowany przez sądy. 

Promocji tego środka służy również zrealizowany w 2008 r. 

przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt utworzenia dla sądów 

rejonowych znajdujących się w obszarze właściwości każdego 

sądu okręgowego baz danych podmiotów realizujących 

programy korekcyjno-edukacyjne. takie bazy danych aktualizowane 

są każdego roku i zamieszczone na stronach internetowych 

każdego z 45 sądów okręgowych. 

Jak zwiększyć liczbę skierowań sądowych? 

W ostatnich latach rośnie procent orzeczeń wydanych przez 

sąd w wyniku zaakceptowania wniosku prokuratora z art. 335 

§ 1 k.p.k. (o wydanie wyroku skazującego w zaproponowanym 

kształcie bez przeprowadzania rozprawy) oraz wniosku oskarżonego 

z art. 387 § 1 k.p.k. (o wydanie wyroku skazującego na 

rozprawie, bez przeprowadzania postępowania dowodowego). 

W 2010 r. w sprawach, w których podstawą uznania winy oskarżonego 

był art. 207 § 1 k.k., 48 proc. orzeczeń sądów zapadło 

w wyniku uwzględnienia tego typu wniosków. W sytuacji, gdyby 

prokuratorzy częściej proponowali we wnioskach z art. 335 

§ 1 k.p.k. poddanie sprawcy obowiązkowi uczestnictwa w programie 

korekcyjno-edukacyjnym, liczba zastosowań tego typu 

środków byłaby z pewnością znacznie większa. 

Wskazać również należy, że w 2010 r. pod dozór kuratora sądowego 

oddano 67 proc. wszystkich skazanych z art. 207 § 1 k.k. 

na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem 

jej wykonania. Ma to ogromne znaczenie z uwagi na możliwość 

składania do sądu przez kuratorów zawodowych wniosków 

o nałożenie na skazanych obowiązku probacyjnego w postaci 

poddania się oddziaływaniom korekcyjno-edukacyjnym. 

okres probacyjny obejmuje także warunkowe zwolnienie 

z zakładu karnego. tymczasem zdecydowana część osadzonych 

opuszcza zakłady karne w wyniku zastosowania przez sąd penitencjarny 

instytucji warunkowego zwolnienia bez konieczności 

rozpoczęcia bądź ukończenia programu korekcyjno-edukacyjnego 

(i to pomimo ogólnego znacznego zaangażowania osadzonych 

w tego typu programy). Szansą na zwiększenie uczestnictwa 

sprawców w programach byłoby z pewnością uzależnienie 

przez sąd zgody na warunkowe zwolnienie od nałożenia w jego 

postanowieniu takiego obowiązku probacyjnego. 

Statystyki wskazują, że ok. 70 proc. ofiar przemocy w rodzinie 

nie chce zrywać więzi rodzinnych z bliskimi – sprawcami 

tej przemocy, ale przede wszystkim pragnie zmiany ich zachowań. 

Uczestnictwo w programach i uświadomienie sobie przez 

sprawcę szkodliwości jego dotychczasowych działań może zatem 

wpłynąć na eliminację zachowań przemocowych, a także 

na podniesienie bezpieczeństwa osób dotkniętych przemocą 

w rodzinie oraz utrzymanie ich więzi rodzinnych. jednocześnie, 

częstsze kierowanie przez sąd sprawców do udziału w programach 

korekcyjno-edukacyjnych może skutkować zmniejszeniem 

ich powrotności do przestępstwa przemocy w rodzinie, 

a tym samym zmniejszyć wpływ tego typu spraw do sądu. 

Znowelizowane niedawno przepisy oraz bogata oferta 

świadczona przez podmioty prowadzące oddziaływania korekcyjno-edukacyjne 

dla sprawców umożliwiają realizację powyższych 

celów. Pozostaje zatem konieczność podniesienia wiedzy 

sędziów i prokuratorów o tych programach oraz przekonania 

ich o skuteczności oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych. 

Michał Lewoc 

autor jest sędzią, koordynatorem Zespołu ds. Przeciwdziałania Przemocy 

w Rodzinie w departamencie Praw człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

29


Mariusz Jałoszewski 

Telefon informacyjno-interwencyjny 

czyli skuteczny sposób na oprawcę z wyrokiem 

Dzięki uruchomionej przez Ministerstwo Sprawiedliwości linii telefonicznej w 2011 r. 

udało się pomóc 37 rodzinom, których życie lub zdrowie mogło być zagrożone z powodu 

przemocy w rodzinie. Każdorazowo kontakt pokrzywdzonego z infolinią uruchomił 

natychmiastowe działania kuratora, policji i sądu. 

Przemoc w rodzinie to ciągle poważny problem. Policja 

podejmuje rocznie ponad 80 tys. interwencji w oparciu 

o procedurę „Niebieskiej Karty”, zaś sądy tylko w 2009 r. 

skazały ponad 14 tys. sprawców tego rodzaju przemocy. 

W ostatnich latach praktyka zapobiegania przemocy w rodzinie 

uwypukliła jednak kolejny problem związany z brakiem 

skutecznej separacji osadzonych już sprawców od ofiar przemocy. 

W 2009 r. na 14 tys. skazanych aż 12 tys. sąd wymierzył 

karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem. Niestety, 

cześć takich sprawców dalej funkcjonuje w środowiskach, 

w którym żyją ich ofiary i ponownie dokonuje wobec nich aktów 

przemocy. Ten sam problem dotyczy sprawców przedterminowo 

zwalnianych z zakładów karnych. Sprawca po prostu 

wraca do swojego domu czy mieszkania, które jest dla niego 

jedynym lokum. 

Telefon, kurator i policjant 

Ministerstwo Sprawiedliwości, chcąc rozwiązać problem braku 

skutecznej separacji ofiar przemocy od jej sprawców, zainicjowało 

zmianę prawa karnego poprzez wprowadzenie nowych 

środków probacyjnych: zakazu zbliżania się do ofiary oraz nakazu 

opuszczenia jej mieszkania. Same przepisy bez skutecznego 

ich egzekwowania byłyby jednak nieskuteczne. Dlatego w ubiegłym 

roku Ministerstwo podpisało z Komendą Główną Policji 

oraz Krajową Radą Kuratorów porozumienie wprowadzające 

bardziej skuteczne metody współdziałania tych służb wobec 

sprawców przemocy w rodzinie pozostających na warunkowym 

zwolnieniu lub będących na okresie próby w związku z zawieszeniem 

kary. 

Nowe procedury umożliwiły przede wszystkim bardziej 

efektywną współpracę pomiędzy policjantami, zwłaszcza dzielnicowymi, 

oraz kuratorami sądowymi sprawującymi dozór 

nad skazanymi. Policjanci uzyskali pełną wiedzę na temat skazanych 

prawomocnym wyrokiem za przestępstwo przemocy 

w rodzinie zamieszkujących w ich rejonie działania (treść wyroku, 

orzeczone środki probacyjne), kuratorzy zaś – informacje 

na temat zachowywania się podopiecznych w okresie próby. 

Wspomniane porozumienie umożliwiło też sprawną realizację 

postanowień nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy 

w rodzinie w zakresie uprawnień kuratorów do występowania 

z wnioskiem o odwieszenie wyroku i wykonanie kary. 

Warunkiem powodzenia powyższych regulacji jest błyskawiczny 

przepływ informacji na linii ofiara – instytucje państwa 

oraz możliwość jak najszybszego uruchomienia procedur 

zmierzających do izolacji sprawcy. Najprościej było wykorzystać 

w tym celu linię telefoniczną. W Ministerstwie zrodził się 

pomysł powołania specjalnego telefonu interwencyjnego dla 

ofiar, ale ostatecznie z powodów organizacyjnych i kosztowych 

zdecydowano się na współpracę z Państwową Agencją Rozwiązywania 

Problemów Alkoholowych (PARPA), na zlecenie której 

działa Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie 

„Niebieska Linia” (m.in. telefon informacyjno-intrwencyjny 

801-12-00-02 dla osób krzywdzonych przez najbliższych). 

Trzy kabiny ratują rodzinę 

Działania interwencyjno-informacyjne wobec pokrzywdzonych 

przemocą w rodzinie przez ich bliskich skazanych 

prawomocnymi wyrokami prowadzone są za pomocą ogólnopolskiego 

telefonu dla ofiar przemocy w rodzinie „Niebieska 

Linia” (tel. 801 12 00 02) od 4 stycznia 2011 r. – Telefon interwencyjno-informacyjny 

umożliwia pokrzywdzonym uzyskanie wszelkiej 

niezbędnej pomocy psychologicznej, a przede wszystkim, w razie zaistnienia 

odpowiednich okoliczności, uruchamia interwencję policji, 

która w porozumieniu z kuratorami sądowymi może doprowadzić 

do natychmiastowej izolacji sprawcy przemocy oraz postawienia go 

przed sądem – tak o idei działania telefonu mówił były Minister 

Sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski, za kadencji którego 

projekt uruchomiono. 

Jak to rozwiązanie działa w praktyce? Dofinansowany przez 

Ministerstwo telefon to trzy wyciszone kabiny zlokalizowane 

w pomieszczeniu znajdującym się w siedzibie PARPA w Al. Jerozolimskich 

w Warszawie. To codzienne stanowisko pracy dla 

konsultantów obsługujących „Niebieską Linię” – stażystów i absolwentów 

m.in. resocjalizacji, psychologii, pedagogiki specjalnej. 

Pracują w trybie zmianowym, bo telefon dla pokrzywdzo- 

Statystyka interwencji 

Interwencje prowadzone przez „Niebieską Linię” na zlecenie 

Ministerstwa Sprawiedliwości w okresie 1 stycznia – 16 października 

2011 r. 

• interwencje rozpoczęte: 37 

• interwencje zakończone: 14 

• kto dzwoni na linię: – ofiara – 16, świadek – 8, inne osoby / 

brak danych – 13 

• kim jest świadek dla ofiary: rodziną – 12, sąsiadem – 1, przedstawicielem 

instytucji – 2, inne osoby / brak danych – 22 

• cel interwencji (dane się nie sumują do liczby interwencji, jeden 

telefon może dotyczyć kilku celów): przekazanie informacji 

– 24, powiadomienie służb – 24, udzielenie pomocy w sytuacji 

zagrożenia – 3, zawiadomienie o przestępstwie – 9, zmobilizowanie 

służb do działania – 29, monitorowanie udzielonej 

pomocy – 13 

• rodzaje przemocy (kilka przypadków może występować łącznie): 

fizyczna – 22, psychiczna – 35, seksualna – 1, ekonomiczna 

– 9, zaniedbanie – 4 

• kim jest pokrzywdzony: dziecko – 12, dorosły – 11, kobieta 

– 35, mężczyzna – 6, osoba starsza – 6 

30 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011



Siedziba Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, gdzie działa telefon informacyjno-interwencyjny 


nych działa w godz. 8–22, a w niedziele i święta między godz. 8 

a 16. Dzwoniący za połączenie płaci tylko 35 gorszy, pozostałe 

koszty związane z czasem trwania rozmowy ponosi PARPA. 

Ministerstwo Sprawiedliwości porozumiało się z PARPA na 

wykonywanie niejako dodatkowej usługi „wyłapywania” spośród 

dzwoniących przypadków przemocy lub stosowania gróźb 

karalnych ze strony sprawców już skazanych za tego typu przestępstwa, 

a mających wyroki z zawieszeniem wykonania kary 

bądź przebywających na warunkowym zwolnieniu lub przepustce. 

W celu realizacji porozumienia osoby zatrudnione w Pogotowiu 

„Niebieska Linia” stosują specjalny zestaw pytań mający 

wskazać, czy interwencja dzwoniącego związana jest tego rodzaju 

przypadkami (służą temu m.in. pytania o podstawę skazania 

sprawcy i sposób wykonywania kary). Jeśli tak jest w istocie, 

kontaktują się z policją lub kuratorem uruchamiając szybką 

procedurę izolacji sprawcy. Na późniejszym etapie konsultanci 

monitorują także wykonanie interwencji, łącznie z zasięganiem 

informacji o tym, jakie kroki podjął sąd. 

– Rozmowa z pokrzywdzonymi musi być prowadzona w spokojnej 

atmosferze, dlatego pracujemy w kabinach. Zdarza się, że ludzie płaczą 

przez telefon, nawet przez kilka minut, i nie mogą wydobyć z siebie słowa. 

Trzeba wtedy im pomóc się uspokoić, dopiero potem można zapytać, 

jakiej pomocy potrzebują – o specyfice pracy z ofiarami przemocy 

w rodzinie opowiada Paula Klemińska, konsultant i koordynator 

ds. baz danych w „Niebieskiej Linii”. Emocje czasem sięgają 

zenitu, ale konsultant musi zachować profesjonalizm. 

Długie czekanie na osadzenie 

„Niebieska Linia” telefonów od pokrzywdzonych odbiera 

ok. 11 tys. rocznie. Od stycznia do połowy października 2011 r. 

spraw wynikających z porozumienia z Ministerstwem zidentyfikowano 

37. Czy to mało? Przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości 

przekonują, że być może to 37 przypadków, w których 

uratowano czyjeś życie lub zdrowie. 

Efekty działań pracowników linii telefonicznej już są. 

W dwóch przypadkach po interwencji konsultanta infolinii sądy 

z Wrocławia i Sulęcina zarządziły wykonanie kary, ale bez natychmiastowego 

osadzenia. Skazani czekają na miejsce w zakładzie 

karnym. W kolejnym przypadku sąd z Wrocławia zarządził 

osadzenie, zaś w Suwałkach wystarczyła tylko groźba osadzenia 

– skazany przestraszył się i wyprowadził od ofiary. – Do tej pory 

sprawcy czuli się mocni. Sądzili, że nikt na nich nie ma wpływu. To się 

zmieniło – podkreśla Wanda Paszkiewicz, kierownik Pogotowia 

„Niebieska Linia”. 

Uruchomienie telefonu dla ofiar skazanych sprawców pochłonęło 

– dzięki współpracy z PARPA – niewielkie nakłady 

finansowe. Ministerstwo Sprawiedliwości przeszkoliło jedynie 

konsultantów „Niebieskiej Linii”, m.in. z zakresu wiedzy 

o procedurach karnych, dostarczyło im bazę tele-adresową 

sądów rejonowych, sfinansowało modernizację bazy danych 

rozmów telefonicznych „Niebieskiej Linii” oraz bazy danych 

interwencji służącej rejestracji zgłoszeń przypadków będących 

przedmiotem porozumienia z Ministerstwem, a także zapewniło 

wynagrodzenie dla koordynatora ds. interwencji (15 tys. 

zł rocznie). 

Skutkiem prawie rocznej działalności telefonu jest też podjęcie 

skutecznej współpracy policji i kuratorów w sprawach dotyczących 

ofiar przemocy domowej. – Dziś policja szybko zatrzymuje 

sprawcę, zaś kurator, mając wiedzę o jego nowych groźbach karalnych 

lub aktach przemocy może bez zbędnej zwłoki wystąpić do sądu o odwieszenie 

wyroku. Z kolei sąd ma obowiązek taki wyrok odwiesić – podkreślają 

przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości. – Dzięki 

zawarciu porozumienia między Ministerstwem i PARPA zwiększyła się 

też wiedza pokrzywdzonych o samej linii 801 12 00 02, a tym samym 

o tym, gdzie i w jaki sposób zwrócić się po pomoc oraz wsparcie psychologiczne. 

Stosowne ulotki informacyjne o telefonie dla pokrzywdzonych 

rozdawane są m.in. w sądach. 

Dla trwałego zwiększenia bezpieczeństwa ofiar przemocy 

w rodzinie pozostaje rozwiązać jeszcze jeden problem. Przedstawiciele 

Ministerstwa Sprawiedliwości wskazują na zbyt długi 

okres pomiędzy uprawomocnieniem się wyroku a osadzeniem 

sprawcy, a także pomiędzy zarządzeniem kary a osadzeniem. 

– Sprawcy zagrażający bezpieczeństwu rodziny powinni być przyjmowani 

do zakładów karnych w pierwszej kolejności. Ale „Regulamin 

urzędowania sądów powszechnych” mówi, że sąd ma 14 dni na skierowanie 

do odbywania kary. Dla pokrzywdzonego to zbyt długi czas. 

Skazanemu na niczym wtedy nie zależy, może się bezkarnie mścić na 

ofierze – uzasadniają specjaliści zajmujący się przeciwdziałaniem 

przemocy w rodzinie. 

Krzysztof Brzózka, dyrektor PARPA oraz członek ministerialnej 

Rady ds. Pokrzywdzonych Przestępstwem wskazuje z kolei 

na wciąż pilną konieczność zmiany postaw niektórych przedstawicieli 

wymiaru sprawiedliwości. – Gdy mąż bije żonę albo ojciec 

tłucze dziecko to dla sądu jest to niska szkodliwość czynu. Nie separuje 

się takiego sprawcy od ofiary. Czasem surowiej traktuje się pijanego 

rowerzystę, niż osobę grożącą zabójstwem członkowi swojej rodziny – 

komentuje Krzysztof Brzózka. 

Mariusz Jałoszewski 

Autor jest dziennikarzem 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

31

Marta Rychert 



Mediacje: korzyść dla sądu, 

korzyść dla pokrzywdzonego 

Od wprowadzenia mediacji do polskiej procedury karnej minęło 13 lat, cywilnej – 6 lat. 

Ten sposób rozwiązywania sporów wciąż jednak nie cieszy się dużą popularnością, 

w ostatnich latach spada liczba spraw kierowanych do mediacji. O zaletach i wadach tej instytucji 

rozmawiamy z sędziami Agnieszką Rękas i Arkadiuszem Semeniukiem. 

– Kto bardziej boi się mediacji: sędziowie czy strony? 

Agnieszka Rękas: – Nie powiedziałabym, że sędziowie czy 

strony boją się mediacji – oni po prostu jeszcze się do niej nie 

przekonali. Polskie społeczeństwo wciąż wychodzi z założenia, 

że istnieje tylko jedna opcja rozwiązania sporu: wytoczenie powództwa 

w sądzie. jak każda nowa instytucja, mediacja musi po 

prostu przetrzeć swoje szlaki. 

Arkadiusz Semeniuk: – Z mediacją jest trochę jak z lekarstwem 

– jeżeli go nie bierzemy, to nie wiemy, że jest skuteczne. 

– Niewiedzę społeczeństwa można usprawiedliwiać, jednak 

sędziowie mieli już wystarczająco dużo czasu, by się do tego 

lekarstwa przekonać bądź zrazić. 

AS: – Zmiany w prawie to jeden aspekt, natomiast zmiany 

w mentalności sędziów to zupełnie inna kwestia. dla wielu sędziów 

to nowa instytucja, ponieważ nigdy jej nie zastosowali. 

Moim zdaniem jest to argument za tym, aby na pewien czas 

wprowadzić mediację obligatoryjną, zwłaszcza w sprawach 

rodzinnych. jeżeli więcej spraw będzie trafiać do mediacji, to 

strony będą świadome, że mediacja nie oznacza konieczności 

pogodzenia się, ale że to po prostu skuteczny sposób na 

rozwiązanie sporu według wspólnie wypracowanych reguł. 

Sędziowie również mogliby wtedy przekonać się o zaletach 

mediowania. 

AR: – Popularyzacja mediacji to proces wieloletni. Wymaga 

zmiany myślenia o konflikcie, nie jako o czynie i odpowiednim 

przepisie, ale jako o działaniu, które wymaga naprawienia. 

– Poprzez taką zmianę myślenia jednocześnie trywializujemy 

samo przestępstwo. Sprowadzamy je do szkody, która wymaga 

naprawienia. Zadośćuczynienie pokrzywdzonemu to jedna 

sprawa, tymczasem zgodnie z teorią sprawiedliwej odpłaty nie 

mniej ważne jest ukaranie sprawcy. W takim ujęciu mediacja 

służy bardziej sprawcy niż pokrzywdzonemu. 

AR: – Przestępstwo to nic innego jak konflikt, który należy 

rozwiązać. Mediacja służy obydwu stronom konfliktu. kiedy instytucja 

była wprowadzana do procedury karnej oraz do spraw 

rodzinnych i nieletnich obawiano się, że adwokaci będą blokować 

jej stosowanie. tymczasem bardzo często oni sami proponują 

mediację stronom, widząc w niej szansę na wypracowanie 

bardziej korzystnego rozwiązania – uzyskania korzystniejszego 

wyroku dla oskarżonego czy uzyskania szybszego odszkodowania 

dla pokrzywdzonego, w tym lepszych jego warunków. 

– Tyle, że mediacja może zakończyć się fiaskiem. Czy uczciwe 

jest zatem namawianie do niej uczestników sporu? Szczególnie 

w postępowaniach cywilnych, w których koszty mediacji ponoszą 

strony. 

AS: – Rozmawiając o kosztach trzeba na nie spojrzeć z innej 

płaszczyzny. Weźmy taki przykład: w sprawie o rozwód wpływa 

wniosek o udzielenie zabezpieczenia, z jednej strony – kontaktów 

z dzieckiem, z drugiej – alimentów. Sędzia wyznacza termin 

rozprawy, w międzyczasie wysyła sprawę do mediacji. dwa dni 

przed terminem rozprawy wpływa pismo od pełnomocników, 

że strony w trakcie mediacji porozumiały się i wnoszą o zawieszenie 

postępowania, ponieważ chcą spróbować do siebie wrócić. 

takie przypadki znam z własnej praktyki. 

jeżeli w opisanej sytuacji nie doszłoby do mediacji, strony 

poniosłyby większe koszty, chociażby wynagrodzenia pełnomocników, 

nie mówiąc o czasie potrzebnym do rozstrzygnięcia 

sprawy. Na jednej rozprawie pewnie by się nie skończyło, bo 

trzeba byłoby dopuścić do opinii Rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny. 

Z punktu widzenia kosztów wymiaru 

sprawiedliwości większe byłyby także nakłady stricte techniczne 

związane np. z pracą sędziego, sekretariatu, itp. 

– Ta konkretna mediacja zakończyła się zawarciem ugody. 

Tymczasem skuteczność mediacji w sprawach karnych ze skierowań 

sądu wynosi średnio ok. 60 procent. W tych 40 proc. 

przypadków tylko wydłużamy czas potrzebny do ostatecznego 

rozstrzygnięcia sprawy... 

AS: – trzeba zadać sobie pytanie o to, ile czasu sprawa leży 

na półce, zanim trafi na rozprawę. W moim sądzie jest to średnio 

cztery-pięć miesięcy. Przez ten czas ze sprawą zupełnie nic 

się nie dzieje. Nawet zakładając, że w sądzie nie ma żadnych 

zaległości, to aby „wyterminować sprawę”, potrzeba z reguły 

ok. 1,5 miesiąca. W tym czasie można przecież przeprowadzić 

mediację, bez żadnego uszczerbku dla terminu ostatecznego 

rozstrzygnięcia. 

AR: – Zresztą mediacji, która nie zakończyła się zawarciem 

ugody, w żadnym wypadku nie można uznać za nieskuteczną. 

Nawet jeżeli strony nie dogadają się we wszystkich spornych 

punktach i nie podpiszą ugody, to ich stanowiska będą już 

znacznie zawężone. Mediacja umożliwia stronom spokojną roz- 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

33


mowę, dlatego w sali rozpraw strony są już znacznie wyciszone 

i łatwiej się z nimi pracuje. 

– Zasadniczym celem mediacji jest jednak zakończenie sporu. 

Wskaźnik zawierania ugód na etapie postępowania przygotowawczego 

wynosi ponad 80 proc. – to średnio o 20 proc. więcej 

niż w mediacjach ze skierowań sądu. Może to prokurator, 

a nie sędzia, powinien przede wszystkim zająć się kierowaniem 

spraw do mediacji? 

AR: – Założeniem ustawodawcy było, by mediacja zafunkcjonowała 

na samym początku konfliktu karnego, czyli wtedy, 

kiedy nie jest jeszcze uruchomiona machina postępowania sądowego. 

jeżeli wtedy kierujemy do niej sprawę, to mamy większą 

szansę na zawarcie ugody, gdyż strony nie antagonizują się 

dalej na skutek prowadzenia sprawy w sądzie. Praktyka pokazała 

jednak, że w latach 1998–2003 r. postępowań mediacyjnych 

prowadzonych na etapie postępowania przygotowawczego 

było niewiele, zainteresowanie tą procedurą wystąpiło dopiero 

od 2004 r. W 2007 r. przeprowadzono blisko 2 tys. postępowań 

mediacyjnych na tym etapie. W świadomości policjantów 

oraz prokuratorów występuje element pragmatyczny. Policjant 

mógłby skierować sprawę do mediacji, ale jeśli do ugody nie 

dojdzie, to te 120 zł przeznaczone z budżetu na mediację w jego 

mniemaniu się zmarnuje. Zresztą, nawet jeśli strony pogodzą się 

i warunki ugody zostaną wykonane, to przepisy nie przewidują 

możliwości umorzenia postępowania z uwagi na pozytywnie 

przeprowadzoną mediację. Prokurator również nie ma żadnego 

interesu w skierowaniu sprawy do mediacji. Nawet jeśli dojdzie 

do zawarcia ugody, on musi później wykonać kolejne czynności 

– albo przygotować akt oskarżenia, albo wniosek o warunkowe 

Spadek w karnych, wzrost w cywilnych 

Liczba postępowań w sprawach karnych zakończonych w wyniku 

postępowania mediacyjnego 

1998 r. – 10 

1999 r. – 366 

2000 r. – 771 

2001 r. – 786 

2002 r. – 1021 

2003 r. – 1858 

2004 r. – 3569 

2005 r. – 4440 

2006 r. – 5052 

2007 r. – 4178 

2008 r. – 3891 

2009 r. – 3714 

2010 r. – 2541 

Liczba postępowań w sprawach cywilnych zakończonych 

w wyniku postępowania mediacyjnego 

2006 r. – 1448 

2009 r. – 1842 

2007 r. – 1399 

2010 r. – 2196 

2008 r. – 1455 

umorzenie postępowania, albo wniosek o wydanie wyroku skazującego 

bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 k.p.k.). 

– Nie pozostaje nic innego jak czekać do postępowania sądowego? 

AR: – Rozwiązaniem mogłoby być wprowadzenie do przepisów 

karnych wyłomu w zasadzie legalizmu, polegającego na 

umożliwieniu umorzenia postępowania z uwagi na pozytywnie 

przeprowadzoną mediację oraz brak celu jego dalszego kontynuowania, 

gdy cele kary zostały osiągnięte. Byłby to równoważnik 

umorzenia absorpcyjnego z art. 11 k.p.k., pozwalający 

na umorzenie postępowania, jeśli przestępstwo jest jednostkowe, 

przypadkowe, szkodę naprawiono i zadbano o interes 

pokrzywdzonego. 

– Czy istnieje grupa spraw, w których nie powinno się przeprowadzać 

mediacji? 

AR: – Moim zdaniem, jeżeli strony chcą rozmawiać o konflikcie, 

to powinny mieć taką możliwość, nawet rodziny ofiar ze 

sprawcami w sprawach o zabójstwa. Nie ma sytuacji, w której 

nie można byłoby przeprowadzić mediacji. Natomiast w niektórych 

okolicznościach instytucję tę trzeba stosować bardzo 

ostrożnie, tak jest np. przy znęcaniu się nad członkiem rodziny. 

W pewnej kategorii spraw istnieje natomiast domniemanie, 

że nadają się one do mediacji szczególnie – są to sprawy prywatnoskargowe, 

rodzinne, część sporów sąsiedzkich i pracowniczych. 

W tych kategoriach zasadą powinno być kierowanie do 

mediacji, a wyjątkiem – rezygnacja z niej. 

– Niektórzy mediatorzy twierdzą tymczasem, że sprawy dotyczące 

przestępstw przemocy w rodzinie nie powinny trafiać 

do mediacji. 

AR: – Nie zgadzam się z tym. Przy tych przestępstwach po 

prostu trzeba zachować dużą ostrożność. Ważna jest tu zarówno 

wrażliwość sędziego, jak i jego zaufanie do mediatora, który 

musi uważać na to, by pokrzywdzony podczas mediacji czuł się 

bezpiecznie. 

– Kwestia zaufania do mediatora to kolejny drażliwy temat, 

gdyż zawód mediatora wciąż pozostaje nieuregulowany. 

W sprawach cywilnych nie określono ustawowych wymagań co 

do osoby mediatora, może nim być praktycznie każdy. W procedurze 

karnej wygląda to nieco lepiej, tu od mediatora wymaga 

się odpowiedniej wiedzy. Najlepiej jest w sprawach nieletnich, 

gdzie wymaga się zarówno wiedzy, jak i wykształcenia. 

AS: – obecne rozwiązanie w procedurze cywilnej uważam za 

całkiem dobre. Mediatorów wybieram na takiej samej zasadzie, 

jak biegłych. każdy może dostać sprawę do mediacji, a jak się 

sprawdzi, to dostanie kolejny raz. Mówiąc „sprawdzi się” mam 

na myśli profesjonalizm mediatora czyli jego terminowość i brak 

problemów z komunikacją. Procent zawartych ugód nie świadczy 

bowiem o tym, czy ktoś jest złym czy dobrym mediatorem. 

AR: – Przyglądając się wyłącznie organizacji pracy mediatora 

nie da się, moim zdaniem, ocenić jego kompetencji. Uważam, 

że sędzia kierując strony do mediacji, czyli niejako przekazując 

je spod swojej kompetencji do innego podmiotu, nie może narażać 

ich na ryzyko złej mediacji. dlatego, kiedy wprowadzono 

mediację do procedury karnej, pierwszą rzeczą, jaką zrobiłam, 

był kontakt ze wszystkimi mediatorami wpisanymi na listę mediatorów 

karnych w moim okręgu. Spytałam ich, czy są gotowi 

do wykonywania usługi mediacyjnej, kilka osób zaprosiłam do 

siebie na spotkania. Zauważyłam pewne braki w wiedzy prawniczej 

tych osób, dlatego przeprowadziłam z nimi swego rodzaju 

szkolenia. 

– Pracochłonne rozwiązanie. Nie szybciej i prościej samemu 

radzić sobie z tymi sprawami w sali rozpraw? Wielu sędziów 

posiada przecież zdolności koncyliacyjne. 

AR: – Sędziowie są zorientowani na rozstrzygnięcie. Myślą 

o wydaniu wyroku, a nie o rozwiązaniu konfliktu na przyszłość. 

tymczasem mediacja pozwala na takie zakończenie sprawy, by 

strony nie wróciły do sądu z kolejnym sporem. 

AS: – Sędzia może w sali rozpraw wszystko, tylko po co? lepiej, 

by koncentrował się na sprawach, w których nie ma szans 

na zawarcie ugody, to przyspieszyłoby ich rozpatrywanie, a co 

z tym związane, zredukowało przewlekłość, wpłynęło na mniejsze 

zadośćuczynienia za tę przewlekłość, pewnie mniej byłoby 

też skarg do Strasburga. 

Rozmawiała Marta Rychert 

agnieszka Rękas jest sędzią Sądu okręgowego w częstochowie, 

pracuje na stanowisku ds. mediacji w departamencie Praw człowieka 

Ministerstwa Sprawiedliwości oraz jest wiceprzewodniczącą 

Społecznej Rady ds. alternatywnych Metod Rozwiązywania 

konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości. 

arkadiusz Semeniuk jest sędzią Sądu okręgowego w Płocku. 

autorka wywiadu jest dziennikarką, studentką WPia UW 

34 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Jacek Toporowski 



Sąd i alternatywne metody rozwiązywania 

sporów – działania praktyczne 

Kto może przekonać środowisko sędziowskie do zalet kierowania spraw do postępowań 

mediacyjnych? Zdaniem specjalistów z Ministerstwa Sprawiedliwości – przedstawiciele 

tego środowiska pełniący w rejonach i okręgach funkcje koordynatorów ds. mediacji. 

Takich koordynatorów jest już w Polsce 100. 

Zwiększenie udziału metod mediacyjnych w rozwiązywaniu 

sporów prawnych to zadanie niełatwe. Niewątpliwe 

zalety ADR (ang. Alternative Dispute Resolutions – alternatywne 

metody rozwiązywania sporów) – szybkość, niewielki 

koszt, możliwość zrozumienia wzajemnych stanowisk przez 

strony, zażegnanie lub załagodzenie konfliktu – powinny prima 

facie przekonać każdego do celowości spotkań z mediatorem. 

Tak się jednak nie dzieje. 

Mediacja pozostaje ciągle metodą „alternatywną” i to nie tylko 

w znaczeniu pozytywnym. Dlaczego? Po pierwsze, brak jest 

powszechnej świadomości o tej formie ADR i jej zaletach. Najczęściej 

– co wynika z badań prowadzonych dla Ministerstwa 

Sprawiedliwości – mediacja albo nie jest w społeczeństwie znana 

w ogóle, albo w opinii respondentów nie daje takich korzyści, 

jak postępowanie jurysdykcyjne. Przeciętny Kowalski w przypadku 

konfliktu prawnego zazwyczaj składa pozew i czeka na 

jego rozstrzygnięcie przez sąd w nadziei, że jego racje zwyciężą. 

Tymczasem o mediacji mógłby się dowiedzieć i z niej skorzystać 

także na etapie sądowym. Tu jednak występuje drugi problem – 

powszechny brak przekonania sędziów o celowości stosowania 

mediacji w ich praktyce orzeczniczej. 

Pozytywne przyzwyczajenia? 

Sędziowie nie stosują mediacji z wielorakich przyczyn. Główną, 

jak się wydaje, jest przyzwyczajenie środowiska do utartych 

ścieżek postępowania jurysdykcyjnego. Sąd, z definicji, ma zająć 

się subsumcją ustalonego dowodowo stanu faktycznego pod 

normę prawną i wydaniem rozstrzygnięcia. Powierzenie tej 

sfery innemu podmiotowi, który w dodatku postępuje tak, by 

strony same doszły do rozwiązania spornej kwestii, dla wielu 

stanowi zaprzeczenie sędziowskich powinności. 

Istnieją też inne, bardziej przyziemne i praktyczne powody 

skutkujące słabą statystyką mediacji sądowych. Powszechny jest 

brak zaufania sędziów do mediatorów i ośrodków mediacyjnych. 

Sędziowie nie znają się z mediatorami wzajemnie, kontakty 

obu środowisk są albo powierzchowne, albo nie ma ich 

w ogóle. Brak uznania dla kompetencji poszczególnych mediatorów 

uzasadniany jest dodatkowo faktem zbyt szerokiego dostępu 

do wykonywania czynności mediacyjnych, a przez to niewielką 

profesjonalizacją zawodu mediatora. Praktycznie każdy 

może dziś zostać mediatorem, trudno więc o zaufanie sędziów 

do skuteczności tej metody rozwiązywania sporów. 

Nadto, co do zasady, mediacja przedłuża czas trwania postępowania 

w sądzie. Z punktu widzenia tych sędziów, którzy 

w toku prowadzonych postępowań skłaniają strony do zawierania 

ugód i uważają się za dobrych rozjemców, mediacja nie 

przynosi więc żadnych korzyści. Zresztą, w sądzie liczy się 

Obchody Dnia Mediacji, Warszawa, jesień 2009 r. 

przecież statystyka, a nie to, w jaki sposób doszło do rozstrzygnięcia 

konfliktu. 

Wreszcie, na mediację często niechętnie patrzą prezesi sądów 

oraz wizytatorzy. Brak zrozumienia jej zasad oraz korzyści, jakie 

wynikają również z mediacji, które nie kończą się zawarciem 

ugód, wszystko to powoduje, że wizytatorzy niekiedy porównują 

ilość spraw kierowanych do mediacji z tymi, które wracają do 

sądu z porozumieniem stron. Zdarzało się już w praktyce, że na 

tej podstawie stwierdzano niewielką skuteczność mediacji, a tym 

samym „niepotrzebne czynności wydłużające czas postępowania”. 

Takie działania w prosty sposób zniechęcają innych sędziów 

do podejmowania wysiłku rozpoznania, czy dany konflikt nadaje 

się do mediacji, a następnie do skierowania do niej stron. 

Jak sędzia sędziemu 

Jak zatem połączyć zalety mediacji ze społecznym zapotrzebowaniem 

na szybkie i tanie rozstrzyganie sporów prawnych? 

Ministerstwo Sprawiedliwości realizuje w tym zakresie trzy 

inicjatywy. Przekonaniu społeczeństwa do mediacji jako dobrego 

sposobu rozwiązywania problemów służy kampania 

społeczna prowadzona od marca 2011 r. w środkach masowego 

przekazu. Drugi aspekt działań Ministerstwa to prace nad 

zmianami przepisów prawa ukierunkowane na kwestie wynagrodzeń 

mediatorów, ich profesjonalizację, także ustalenie szerszego 

katalogu spraw, w których Skarb Państwa ponosi koszty 

mediacji. Na rzecz upowszechnienia mediacji i przekonania do 

niej środowiska sędziowskiego działają natomiast powoływani 

przez prezesów sądów od lipca 2010 r. z inicjatywy Ministerstwa 

koordynatorzy ds. mediacji – zarówno sędziowie, jak i kuratorzy 

czy referendarze sądowi. 


Na wokandzie 

7(10)/ 2011 

35



W zamyśle, koordynator ds. mediacji prowadzi działania 

zbliżające środowisko sędziów do mediatorów, w tym organizuje 

spotkania zapoznawcze dla obu grup, wypracowuje 

zasady wzajemnej współpracy, analizuje bariery występujące 

między sędziami a mediatorami. Przy promocji mediacji koordynator 

współpracuje z prezesem sądu (konferencje, organizacja 

i zachęcanie sędziów do brania udziału w szkoleniach 

z zakresu mediacji, organizacja obchodów Międzynarodowego 

dnia Mediacji) oraz z sędziami wizytatorami (w sferze ich 

czynności kontrolnych). Uczestnicząc w regularnych zjazdach 

sędziów okręgu, koordynator powinien przybliżać mediację 

jako skuteczny i potrzebny środek rozjemczy, a tym samym 

przełamywać barierę nieufności sędziów wobec mediacji oraz 

przekonywać ich o celowości jej stosowania. koordynator winien 

również promować dobre praktyki mediacyjne wykształcone 

w innych ośrodkach oraz czuwać nad merytoryczną 

zawartością strony internetowej swojego sądu odnośnie promowania 

mediacji. 

co nie mniej istotne, koordynator winien mieć możliwie najszerszą 

wiedzę o mediatorach ze swojego terenu oraz wpływać 

na kształt list mediatorów zatwierdzanych przez prezesa sądu 

okręgowego. Powinien analizować przygotowanie merytoryczne 

osób wpisanych na listy (wykształcenie, odbyte szkolenia, 

ilość przeprowadzonych mediacji), także zbierać dane dotyczące 

skuteczności przeprowadzonych przez nich mediacji, 

w tym opinie samych stron (wprowadzenie tzw. karty pracy 

mediatora). 

do dziś powołano 100 koordynatorów – głównie w sądach 

okręgowych, ale także w wielu sądach rejonowych, choćby 

w tak małych ośrodkach jak limanowa, Muszyna, kozienice 

czy lubartów. W okręgach Sądu okręgowego w kaliszu i Sądu 

okręgowego w lublinie koordynatorzy działają w każdym 

z sądów rejonowych, zaś w Sądzie okręgowym w Łodzi funkcjonują 

osobni koordynatorzy w pionach: karnym, rodzinnym, 

cywilnym i gospodarczym. 

Dobre praktyki mediacyjne 

od koordynatorów ds. mediacji oczekuje się, by – obok realizacji 

opisanych powyżej działań – wdrażali również własne 

inicjatywy. 

Spośród ciekawych działań służących „oswajaniu” mediacji 

wśród sędziów warto wyróżnić inicjatywę sędzi anny korwin- 

Piotrowskiej z opola, która przy okazji obchodów Międzynarodowego 

dnia Mediacji zademonstrowała sędziom przebieg sesji 

mediacyjnej z udziałem skłóconych małżonków (w ich rolach 

wystąpili sami sędziowie). Prezentację uzupełniono o przedstawienie 

modelowych pism procesowych: postanowienia sądu 

o skierowaniu sprawy do mediacji, pisma sądu do mediatora, 

postanowienia sądu o zatwierdzeniu ugody lub o odmowie jej 

zatwierdzenia, a także o praktyczne wskazówki odnośnie metod 

poszukiwania i wyboru mediatorów, do których sędzia będzie 

kierował strony postępowań. 

Szeroko zakrojone działania promujące mediację podejmuje 

też sędzia eleonora Porębiak-tymecka z lublina, która 

w maju i czerwcu 2011 r. przeprowadziła szkolenia z mediacji 

dla sędziów, kierowników sekretariatów, kuratorów zawodowych, 

asystentów sędziów, referendarzy, kierowników oddziałów 

administracyjnych, pracowników biur informacji dla 

interesantów i biur podawczych okręgu lubelskiego. Łącznie 

przeszkoliła 333 osoby. Zajęcia prowadzone były w małych 

grupach oraz w siedzibach poszczególnych sądów, a więc bez 

konieczności delegowania ich uczestników do siedziby sądu 

okręgowego. 

jakie z kolei inicjatywy mediacyjne podejmowane są w poszczególnych 

sądach? W Sądzie okręgowym w Płocku od ponad 

roku strony postępowań otrzymują komplet informacji dotyczących 

mediacji oraz postępowania mediacyjnego, który jest 

im dostarczany wraz z wysyłką pierwszej korespondencji z sądu 

(np. wraz z odpisem aktu oskarżenia, odpisem pozwu czy wniosku). 

dzięki udostępnianiu informacji na tak wczesnym etapie 

– w przypadku skorzystania przez strony z mediacji – samo postępowanie 

sądowe nie ulega przedłużeniu już w jego trakcie. 

Wspomniane informacje zostały opracowane we własnym zakresie 

przez płockich sędziów, dodatkowo udostępniane są na 

stronie internetowej sądu. 

W innym ośrodku, w sytuacji dojścia stron mediacji do porozumienia, 

projekt ugody mediacyjnej konsultowany jest z sędzią 

prowadzącym sprawę. Pozwala to zapobiec niewłaściwemu 

zredagowaniu ugody uniemożliwiającemu jej późniejsze zatwierdzenie 

przez sąd (mediator często nie posiada dostatecznej 

wiedzy prawniczej). W tym przypadku, jak się wydaje, zasada 

poufności mediacji nie zostaje zaburzona, jeśli strony postępowania 

mediacyjnego wyrażają zgodę na taki zabieg. 

Szansą – współpraca 

Ze względu na nowatorskość pomysłu i stosunkowo krótki 

czas jego wdrażania, trudno jest obecnie podsumować efekty 

funkcjonowania sieci koordynatorów ds. mediacji. Zakres zadań 

koordynatorów wciąż się kształtuje, podobnie jak metody 

ich pracy. Wciąż również poszukiwanie są osoby, które z zaangażowaniem 

podejmą się upowszechniania wiedzy o zaletach 

kierowania stron do mediacji. 

optymizmem napawa jednak potencjał tkwiący w sporej już 

grupie profesjonalistów – sędziów, kuratorów i referendarzy 

promujących mediację w swoich okręgach i rejonach, jak również 

praktyka wymiany wśród tych osób doświadczeń i autorskich 

pomysłów. Wszystko to daje nadzieję na zmianę postaw 

osób wciąż nieufnych wobec instytucji mediacji, dostrzeżenie 

przez nich korzyści tej formy adR, a także na zbliżenie środowisk 

sędziowskiego i mediacyjnego. 

Jacek Toporowski 

autor jest referendarzem sądowym delegowanym do Ministerstwa 

Sprawiedliwości, zatrudnionym w departamencie Praw człowieka 

36 

Na wokandzie 

7(10)/ 2011

Przeciwdziałanie 

przemocy w rodzinie 

Informacje dla profesjonalistów na 

www.ms.gov.pl 

Przemoc w rodzinie – sposoby reakcji 

organów wymiaru sprawiedliwości 

- diagnoza zjawiska 

- formularze dla kuratorów 

- elektroniczna wersja informatora dla pokrzywdzonego 

Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 

- sprawozdania z realizacji programu 

- analizy sposobu wykorzystania środków prawnych 

Telefon interwencyjno-informacyjny dla ofiar sprawców 

skazanych prawomocnym wyrokiem 

- szczegóły działania, opis procedur kuratorskich i policyjnych 

- statystyki interwencji 

Placówki prowadzące programy 

korekcyjno-edukacyjne dla sprawców 

- adresy i telefony 

- opis ofert 

Praktycznych informacji o sposobach przeciwdziałania przemocy w rodzinie szukaj na: 

http://ms.gov.pl/dzialalnosc/przeciwdzialanie-przemocy-w-rodzinie

Zajrzyj 

na stronę: www.nawokandzie.ms.gov.pl 

Znajdziesz tam: 

Informacje o inicjatywach legislacyjnych 

Ministerstwa Sprawiedliwości 

Rzetelne i aktualne informacje dotyczące 

reformy sądownictwa 

Opinie profesjonalistów oraz wywiady 

z autorytetami w dziedzinie prawa 

Informacje przydatne dla studentów 

kierunków prawniczych 

Bieżące wiadomości o realizacji 

działań podejmowanych przez Ministerstwo 

Ministerstwo Sprawiedliwości, Aleje Ujazdowskie 11, 00-950 Warszawa 

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

2081–4852

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?