Rondom bestand van 2005 22-1 dd 7-12-10 - Zoeken Beheer

2005 22/1 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap € 15,00 per kalenderjaar
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Openingstijden: ma-di-do-vr.: 09.00-12.00 uur Internet:
www.historiekamer.nl E-mail: info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, 7771 DR Hardenberg, tel.: 0523-262048
vacature secretaris
Mevr. G. Bakker-Altena, penningmeester, Berlinerstrasse 61, 49824 Emlichheim,
tel.: 0049-5943984544
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, algemeen adjunct, Polberg 59, 7772 EW Hardenberg,
tel.:0523-260093
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16,7772 AV Hardenberg, tel.: 0523-266515
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, 7772 MA Hardenberg, tel.: 0523-260443
Mevr. F.G. Mulder-Scholtens, Van Raesfeltallee 14, 7773 AB. Hardenberg, tel.: 0523-271050
Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241
F. Hamhuis, Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, tel.: 0523-261433
L. Odink, Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, tel.: 0523-681850
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Mevr. D. Hesselink-Zweers
Mevr. J. Luisman-de Jonge
K, Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104
A. de Roo
E. Wolbink
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg (Postrek.nr.v.d.Bank: 812263)
POSTBANK rekeningnr. 2985515
ISSN: 1380-3921
Inhoud
Van de redactie
Monumentale herinnering in Lutten
De boerderij van Weerts
Hongerwinter 1945
Plat ni-js
Dichter en lezer (3)
Pastores in Heemse 91)
Uit Salland's Volksblad 1905
K. Oosterkamp
F.L Meijler
J. van Heeren-Jongkoen
J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp
A. de Roo
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 7 mei 2005 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.
pag.
1
2
7
15
22
26
31
35

Van de redactie
We streven ernaar om in het eerste nummer van eenjaargang in een bijdrage aandacht te schenken
aan een bepaald aspect uit de Tweede Wereldoorlog. In dit herdenkingsjaar is het passend om
daaraan wat extra aandacht te besteden. Zo staan we stil bij de monumenten in Lutten en
Kloosterhaar, terwijl in een heel bijzonder artikel de hongerwinter wordt beschreven. Daarnaast
treft u een voortzetting aan van de bespreking van Van der Grafts gedichten over Hardenberg,
wordt in de dialectrubriek het voorjaar 'gesprokkeld', blikken we in de krant een eeuw terug en treft
u het eerste deel van het overzicht van de 'herders van Heemse' aan.
Stationsgebouw Hardenberg
Een eeuw geleden, op 1 februari 1905, werd het traject Ommen-Hardenberg van de
Noordoosterlocaalspoorweg-Mij. in exploitatie genomen. Op die dag sprak burgemeester Van
Ittersum tot een verzamelde menigte bij het nieuw-gebouwde station de volgende woorden: "Zoo is
dan Hardenberg thans door een ijzeren weg niet alleen verbonden met de hoofdstad van ons gewest
maar met heel het land en met heel Europa."
In vier afleveringen heeft de heer Jan H. Kompagnie in 'Rondom den Herdenbergh' deze spoorwegaansluiting
beschreven onder de titel: 'De os verdrongen door het ijzeren ros' in de nummers
5/3 1988 en 6/1, 6/2, 6/3 van 1989. Deze nummers zijn nog verkrijgbaar bij de Historische
Vereniging.
Met dank aan J. Woertel voor het gebruik van deze kaart anno 1905.
1

Monumentale herinnering in Lutten
In het plantsoentje voor de Hervormde kerk te Lutten staat een monument ter herdenking van de
gevallenen in Lutten tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze bijdrage willen we proberen monumenten)
en personen die vielen in Lutten zo goed mogelijk te documenteren, 'opdat wij ook hen
niet vergeten'.
Het monument
Het bestaat uit een vrij grote plaquette met
tekst, geplaatst tegen en op een gemetselde
achter- en ondergrond. Onder de plaquette is
plaats voor enige perkplanten, terwijl het
geheel omlijst wordt door groenblijvende
heesters. De afstand tot het trottoir is slechts
enkele meters en de toegang wordt afgesloten
door een hekwerk. De tekst is even sober als
het monument zelf:
1940 - 1945
Voor hen
die
vielen
W. Sebel
4-4-1901 31-3-1945
A. J. Kerkdijk
12-3-1907 10-12-1942
H. E. Gouwe
28-4-1923 23-9-1944
L. Smit
2-4-1927 5-12-1944
Al spoedig na de bevrijding ontstond de
behoefte om de gevallenen te eren met een
gedenkteken. Bovendien wilde men op die
manier latere generaties de mogelijkheid bieden
om te herinneren en te herdenken. Op 3
februari 1948 wordt er een verzoek ingediend
om in Lutten een monument op te richten en
op 25 juni wordt formeel de toestemming verleend.
Ook de plek is dan bekend: voor de
Hervormde kerk. In het Salland's Volksblad
van 2 juli 1948 lezen we de motivatie: Het
wordt geplaatst voor de Hervormde kerk
2
K. Oosterkamp
Het monument te Lutten
omdat 't daar de geschiktste plaats is, daar zich
hier achter het kerkhof bevindt. Een
begraafplaats is bij uitstek de plaats van en
voor iedereen en ook de vier op het monument
genoemde personen hadden hier hun laatste
rustplaats gekregen.
Het monument was ontworpen en werd ook
uitgevoerd door de heer H. J. van Dijk, aannemer
ter plaatse.
Op 4 december 1948 vindt tijdens een door
velen bezochte plechtigheid de onthulling
plaats. Diverse sprekers staan stil bij de
gebeurtenissen uit de oorlog en bij de personen
die door het monument worden herdacht.

Zij die vielen
W. Sebel 4-4-1901 31-3-1945
Willem Sebel was geboren en opgegroeid in
Vlaardingen. Na een periode gediend te hebben
bij de marechaussee in Zwolle, werd hij
benoemd tot rijksveldwachter in Hardenberg.
Na enige tijd vestigde het gezin zich in Lutten.
In de bezettingsjaren was Willem actief in het
verzet door koeriersdiensten te vervullen. Hij
was bij de ondergrondse actief in het doorgeven
van berichten, vaak over Joodse landgenoten,
maar in het bijzonder over neergehaalde
geallieerde piloten. Bovendien verkeerde hij
door zijn ambt in de positie om soms berichten
op te vangen over snode plannen van de
bezetters. Waar hij kon, probeerde hij mensen
te helpen en op tijd te waarschuwen, zodat
menig actie van de bezetters mislukte. Toen hij
op een kwade dag met de verzetsgroep vergaderde
in het klooster in Zwolle, vielen de
Duitsers binnen. Vermoedelijk is er verraad in
het spel geweest. De groep werd gearresteerd
en gevangen gezet. Toen enige tijd daarna een
sabotageactie op de Berkumer spoorbrug werd
uitgevoerd door het verzet, werden vijf mensen
uit de gevangenis gehaald en door de vijand als
represaille op 31 maart 1945, in het zicht van
de bevrijding, gefusilleerd. Onder hen was
Willem Sebel. Nadat de lichamen een dag lang
als waarschuwing waren blijven liggen,
werden ze vrijgegeven. Op een bakfiets werd
het lichaam van Willem Sebel naar Lutten
gebracht om daar begraven te worden. Na de
bevrijding vertrok mevrouw Sebel met haar
kinderen uit Lutten om zich in Zwolle, haar
geboortestad, te vestigen.
A. J. Kerkdijk, 12-3-1907 10-12-1942
Albert Jan Kerkdijk woonde op een boerderijtje
aan de Van den Beltsweg, samen met zijn
vrouw Janna en hun drie kinderen. Naast het
werk op zijn eigen bedrijf, werkte hij als los
arbeider in de werkverschaffing. Hij had geen
gehoor willen geven aan de oproep zich te
melden voor de Arbeitseinsatz om in Duitsland
te worden tewerkgesteld. Hij had
zich tegen deze en gene hierover in principiële
zin uitgelaten en daarmee anderen gestimuleerd
ook niet te gaan. Verschillende mensen,
onder wie de predikant, hadden erop aangedrongen
dat hij zou onderduiken. Albert Jan
deed dat niet, misschien ook omdat hij zijn
gezin niet in de steek wilde laten nu hun vierde
kind werd verwacht. Op 17 september 1942
werd Albert Jan 's nachts door de politie gearresteerd,
waarna hij werd weggevoerd naar
kamp Amersfoort. Hij overleed op 10 december
in Leusden, bij Amersfoort. Zijn lichaam
werd in Lutten op het kerkhof begraven. Zijn
compromisloze verzetshouding werd op 15 juli
1982 officieel gewaardeerd met het
verzetsherdenkingskruis dat als postume hulde
aan de familie werd uitgereikt.
H. E. Gouwe, 28-4-1923 23-9-1944
Hans Erik Gouwe had op 23 september 1944,
samen met twee vrienden, Adriaan van
Haeringen en Chris Bakker, de auto van de
familie, een Ford, naar Zwartsluis gebracht. De
Duitsers waren bezig alle auto's te vorderen. In
Zwartsluis hadden de jongens de auto
overgedragen aan het verzet. Daar hoorden ze
dat de Mastenbroekerpolder onder water gezet
was en ze besloten waar mogelijk boeren de
helpende hand te bieden bij het redden van het
vee. Thuis in Lutten had moeder bericht
gekregen dat het nu wat later zou worden.
Haar man, dokter Gouwe, verbleef op dat
moment in kamp Neu Brandenburg in
Duitsland. Terwijl de jongens terugfietsten
naar huis, hadden enkele verzetslieden in
Balkbrug het vuur geopend op een munitieschip,
echter zonder enig effect. Gealarmeerde
Duitsers arresteerden kort daarna het niets
vermoedende drietal. Zij werden verdacht,
gefouilleerd en ze werden meegenomen. Daar
in Balkbrug, in het laantje van 't huis bij dr.
Hartsuiker, werd Hans Erik van achteren neergeschoten.
Zijn lichaam werd naar de openbare
weg gesleept waar het ter afschrikking moest
blijven liggen. De beide anderen werden
meegenomen, Chris wist later nog te ontkomen,
maar ook Adriaan is doodgeschoten.
Direct na de moord op Hans Erik werd er

huiszoeking gedaan in de dokterswoning in
Lutten, gewelddadig, brutaal en intimiderend.
Daarbij is ook Johannes Kosse uit Slagharen
neergeschoten: hij kwam toevallig voorbij en
trachtte te ontkomen.
Mevrouw Gouwe legde de gebeurtenissen vast
in een dagboek om haar man bij terugkeer uit
Duitsland te kunnen laten lezen wat er precies
was gebeurd.
L. Smit, 2-4-192 7 5-12-1944
Lucas Smit woonde bij zijn ouders op
Keiendorp. Hij was knecht bij een boer/tuinder.
Op een dag moest hij voor een boodschap naar
de smid in Slagharen. De dag daarvoor was een
Duitse soldaat bij een overval van zijn wapens
beroofd. Tijdens een razzia werd ter vergelding
een aantal mensen opgepakt, onder wie Lucas.
Hij was gekleed voor zijn werk: in overal en op
klompen, en had geen persoonsbewijs bij zich.
Zij werden weggevoerd naar een kamp tussen
Zuidwolde en Hoogeveen. Lucas' vader is daar
de volgende dag nog heen gegaan met kleding
en een deken.
Vier witte grafstenen
4
Via Amersfoort is Lucas uiteindelijk terechtgekomen
in een kamp in Duitsland: in kamp
Peres-Böhlen, ongeveer 30 kilometer ten zuiden
van Leipzig. Het was een zogenaamd
'Arbeitserziehungslager', een strafkamp voor
dwangarbeiders, met de veel te mooie
(bij)naam Alpenrose. Onderweg kon hij nog
een kaart aan zijn ouders uit de trein gooien.
Via een beambte bij de spoorwegen kregen de
ouders op Keiendorp dit bericht. Op 2 december
1944 overleed Lucas in het kamp aan difterie.
Met hulp van het Rode Kruis slaagde de
familie erin om Lucas na de oorlog in Lutten
te herbegraven.
De vier Engelse 'piloten'
Op het Lutter kerkhof staan vier witte grafstenen
opgesteld in een strak formeel kader.
Temidden van de andere graven vallen ze op
door de plaatsing ten opzichte van elkaar en
de gelijkheid in vorm waarmee duidelijk
wordt gemaakt dat ze bij elkaar horen. Het
zijn de graven van vier Engelse 'piloten' met
de volgende vermeldingen (van links naar
rechts):

1253067 sergeant
R. H, Jordan, wireless operator / air gunner
Royal Air Force
6th July 1941 age 21
At the going down of the sun
and in the morning
we think ofyou
Mom, Dad, Jim and Peg
(Bij zonsondergang en 's morgens denken we
aan jou, mama, papa, Jim en Peg)
779002 sergeant D.
Morrison
(of South, Africa)
pilot
Roy al Air For ce
6th July 1941
Pilotofficer R.
Goulding
Pilot
Royal Air Force
6th July 1941 age 21
A beautiful young life
so nobly given
(Een mooi jong leven zo edelmoedig gegeven)
968113 Flight sergeant
R.LH. Aird
wireless operator / air gunner
Royal Air Force 6th July 1941
age 21
I leave the world
without a tear,
save for thefriends
I hold so dear
(Ik verlaat de wereld zonder een traan, behalve
voor de vrienden die ik zo liefheb)
De grafstenen zijn gedecoreerd met een kruis
en het embleem van de Royal Air Force met de
woorden per ardua ad astra ('door harde
dingen tot aan de sterren', of vrij vertaald: met
vele inspanningen bevochten). Roy Harrold
Jordan, Robert Inglis Hugh Aird, Duncan
Morrison en Robert Goulding vorm-
den met z'n vieren de bemanning van een
Whitley V-bommenwerper. Op de avond van 5
juli 1941 om 22.46 uur waren ze met hun
vliegtuig opgestegen van de RAF-basis
Leeming, iets ten oosten van Northallerton in
Engeland. Ze maakten deel uit van een luchtvloot
van in totaal 94 bommenwerpers die een
aanval zou uitvoeren op de Duitse stad
Münster. Alle toestellen zouden na een
geslaagde actie terugkeren, behalve deze
Whitley V, gekenmerkt Z.6793. Om even na
middernacht, om 00.56 uur stortte deze neer op
het land van Salomons bij De Krim /
Schuinesloot, nadat het toestel door een Duitse
nachtjager was aangevallen. Alle inzittenden
kwamen daarbij om. In eerste instantie werden
drie lichamen geborgen die op de achtste juli
met enig militair ceremonieel van Duitse zijde
op het kerkhof in Lutten werden begraven in
aanwezigheid van gemeentelijke autoriteiten en
de beide predikanten, waarbij ds. Theunissen
een bijbelgedeelte las en voorging in gebed.
De vierde inzittende, sergeant Jordan, werd pas
in de middag van 11 juli gevonden en diezelfde
avond, om 22.55 uur, naast zijn kameraden
begraven, weer in aanwezigheid van de
beide burgemeesters van Hardenberg en
Gramsbergen, en de beide predikanten. De
graven zouden in de loop van de oorlogsjaren
gemarkeerd worden door houten kruisen met
daarop de namen en registratienummers. Na de
oorlog, in het begin van de jaren '50, zorgden
de Imperial War Graves en het toenmalige
Ministerie van Oorlog voor een meer
duurzame en monumentaler aanleg met stenen.
De 269 dwangarbeiders
Op het plein achter de Prot.-Chr. Basisschool
in Lutten staat een plaquette met een tekst in
de sokkel van een beeldornament. De steen
heeft verder met het beeld niets te maken, maar
is daar geplaatst ter herinnering aan het feit dat
in maart van het laatste oorlogsjaar in het
toenmalige schoolgebouw in totaal 269
Nederlanders waren ondergebracht en gevangen
werden gehouden door de Duitse bezetter.
In opdracht van de Organisation-Todt moesten
5

zij overdag grondwerkzaamheden
verrichten: schuttersputten
en tankgrachten graven. Als het
enigszins mogelijk was, stopte
de Luttense bevolking de
dwangarbeiders wat toe om
daarmee het verblijf iets te verzachten.
In de chaotische dagen
begin april 1945 wisten velen
van hen te ontkomen, de anderen
werden op 6 april bevrijd door
eenheden van het Canadese
leger. Om ook dit niet te vergeten
werd een plaquette met tekst
bij de school aangebracht: Uit
dankbaarheid voor de Luttense
gastvrijheid verleend aan de op
6-4-1945 door de Canadezen uit
dit schoolgebouw bevrijde 269
Nederlanders
De tekststeen op het schoolplein
Tenslotte
Onder het pseudoniem Henduk van 't Westende dichtte Gerrit van Faassen ter gelegenheid van de
dodenherdenking op 4 mei 1994 het volgende gedicht:
'4 mei in Lutten'
Vier namen op een grieze Stien
een oorlogsmonument Smit,
Kerkdijk, Gouwe en Sebel wie
hef ze nog ekend.
De vrijheid was heur alles weerd
en die wordt duur betaald bevrijd'
te ween van 't Duut se juk zij hebt
het niet ehaald.
En op het karkhof wieder op
doar rust er ok nog vier ze
kwamen ver weg over zee en
bint begraven hier.
Heur vliegtuug barstte uut mekaar
vlak bi-j de Schunesloot en in- of
boven 't Lutterveld doar vunden ze
de dood.
Vier stienen mit een naam erop
al in een vrömde taal en in de
zwarte Lutter grond doar
eindigt heur verhaal.
En as de zunne ondergiet
de schaduw langer wordt
gedenke wi 'j de vierde mei
heur leven was zo kort.
Met dank aan mevr. C. Beeksma-Smit, mevr.
J. M. Kaars Sijpesteijn-Gouwe en de heren G.
Sebel, A. J. H. Kerkdijk, L. Odink en G. van
Faassen.

De boerderij van Weerts
Kloosterhaar werd op 4 en 5 april 1945, dus 60 jaar geleden, door Canadese troepen bevrijd. Dit is
dus een gepast moment om stil te staan bij en aandacht te vragen voor de boerderij van de familie
Weerts in Balderhaar. Zowel de boerderij als haar bewoners, Albertus Weerts en zijn vrouw Zwaantje,
hebben een belangrijke rol gespeeld in het verzet tegen de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De door Z.K.H. Prins Bernhard op 4 mei 1991 onthulde gedenksteen geplaatst in het Albertus Weerts
plantsoen nabij de Lagere School in Kloosterhaar getuigt daar-
F.L. Meijler
Prins Bernard was aanwezig op 4 mei 1991 bij de onthulling van het verzetsmonument voor
Albertus Weerts te Kloosterhaar. Het monument kon worden gerealiseerd dankzij de inspanningen
van de oud-burgemeester van Hardenberg, Drs. H. Smit.
' EEN VASTE BURCHT IS ONZE GOD, EEN
TOEVLUCHT VOOR DE ZIJNEN" ALBERTUS
WEERTS * 8-5-1883 f 31-10-1967
LANDBOUWER TE KLOOSTERHAAR
VERZETSSTRIJDER IN DE TWEEDE WERELD-
OORLOG
ONVERSCHROKKEN, STANDVASTIG, RECHT-
SCHAPEN,
EDELMOEDIG EN VERGEVENSGEZIND
VOOR HEM WAREN ALLE MENSEN GELIJK:
JOOD, GRIEK en HEIDEN
Ik was, zoals enkele lezers van "Rondom den
Herdenbergh" zich wellicht herinneren, van
begin september 1942 tot de bevrijding, dus
ruim twee en een half jaar, op die boerderij
van Weerts ondergedoken. Die boerderij is na
de oorlog helaas afgebrand en vervangen door
een nieuwe boerderij. Hierdoor kwam er een
eind aan veel van mijn oude herinneringen,
althans aan de kapstok waaraan die herinneringen
hingen. Het land dat bij de boerderij
hoorde is, op de 6 ha aan de overkant van de
weg van Kloosterhaar naar Bruchterveld na,
7

ook verdwenen. Het is afgegraven door en voor
de Kalkzandsteenfabriek "de Anker", die in de
naoorlogse jaren de streek rond Kloosterhaar
veel welvaart heeft gebracht. Van de grootste
voetballer die Nederland ooit heeft gekend,
Johan Cruijf, is de uitspraak: "Elk voordeel heb
zijn nadeel". Het grote voordeel van de
gestegen welvaart is gepaard gegaan met het
nadeel van het verloren gegane natuurschoon
van "Barghoesspul" waarover ik in 1989 een
artikel in "Rondom den Herdenbergh" heb
mogen publiceren. Ook hierdoor wordt het
steeds moeilijker beelden te vinden die het
roemruchte verleden van de boerderij van
Weerts weer tot leven zouden kunnen brengen.
De boerderij van Weerts en het land erom
heen, dat een haard van verzet vormde tegen de
Duitse bezetter, is dus geheel verdwenen.
Mede daardoor zal voor het nageslacht de
documentatie over en de herinnering aan
Albertus Weerts en zijn vrouw Zwaantje, die
dat allemaal hebben aangedurfd en waargemaakt,
in de mist van het verleden vervagen
en tenslotte verdwijnen. Het zal niet zo lang
meer duren of ook de mensen die de oorlog
hebben meegemaakt en ondergaan en het nog
kunnen navertellen zullen er niet meer zijn.
Het intrieste is ook dat er voor zover mij
bekend geen goede foto's van de boerderij en
de landerijen er omheen bestaan. Ik moet diep
in mijn geheugen graven om de boerderij weer
op mijn netvlies te krijgen en hier zo goed
mogelijk voor u neer te zetten. Ik vind dat de
moeite waard. Helaas kan ik niet tekenen.
Aardappels
Zoals bij zoveel boerderijen "Rondom den
Herdenbergh" bevond de ingang van het huis
zich aan de zijkant, dus aan de noordkant, want
de boerderij was oost-west gelegen. Je kwam
dan in een soort bijkeuken waar men zijn
handen waste als je van het land kwam.
Moeder Weerts bewaarde altijd het water waar
ze de aardappels in had gekookt (tussen de
middag werd de warme maaltijd genuttigd) en
in dat aardappel-afgietwater werden ieders
handen in een oogwenk schoon. Natuurlijk
gebruikten we allemaal hetzelfde sop. Er stond
een pomp (leidingwater was nog niet beschikbaar)
waaronder men zijn handen kon afspoe-
Moeder en vader Weerts op de bank in de hof. Op de achtergrond de grijze muur van de paardenstal
en links daarvan de muur van het i( bakhuus ".

len en zich ook 's morgens waste. Vanuit die
bijkeuken rechtdoor kwam je op de deel met
aan de linkerkant plaats voor een rij koeien en
rechts was o.a. een klein kamertje, dat ik het
mijne mocht noemen. Boven de deel was een
soort vide, met de slaapkamers van de dochters
Weerts, die via een vurenhouten trap bereikt
werd. Weerts en zijn vrouw hadden geen
zonen, maar negen dochters van wie er een
aantal al getrouwd en niet meer thuis was.
Vanuit de bijkeuken rechtsaf kwam je in een
grote keuken, tevens woonkamer. Je aandacht
werd onmiddellijk getrokken door het zien en
ruiken van de zijden spek en rookworsten die
vlak achter de deur aan het plafond hingen.
Spek en worsten waren afkomstig van het eigen
varken dat in het najaar in het "bak-huus" door
een ingehuurde slager werd geslacht; een
groots evenement en een welkome
onderbreking van de routine. Wederom
rechtdoor was een trapje met drie treetjes
omhoog die naar de opkamer voerde. Onder de
opkamer bevond zich de kelder, die bereikt kon
worden door het trappetje om te klappen. In die
kelder bewaarde moeder Weerts haar
levensmiddelen voor dagelijks gebruik, zoals
aardappels, appels uit de eigen hof en veel
weckflessen met vlees van het varken, zelf verbouwde
groente en jam.
Kloosterhaar 2
Naast de deur naar de opkamer hing de telefoon,
die niet onbesproken mag blijven. Het
was een houten kastje met een slinger eraan.
De bovenkant helde schuin naar beneden, als
een kleine lessenaar en daar lag een notitieblokje
op met een potlood. Die slinger zat aan
de rechterzijkant en leek op de slinger van een
ander houten kastje, waar moeder Weerts de
koffie mee maalde. Ze hield die koffiemaler
tussen haar knieën en de gemalen koffie kwam
in een klein laadje van het kastje terecht. Terug
naar de slinger van de telefoon. Als je er aan
draaide begon er een belletje te rinkelen in de
"centrale" achter een winkeltje in Kloosterhaar;
5 km verderop. De centrale bestond uit 10
stekkers voor de 10 aangesloten telefoons in de
regio. Het telefoonnummer van Weerts was 2.
Het gebruikmaken van de tele-
foon was het prerogatief van Weerts zelf. Buren
mochten bij hem telefoneren als hij thuis was.
Weerts draaide aan zijn slingertje, het belletje
rinkelde in de Centrale. Daar antwoordde men
met "Hier Kloosterhaar" en Weerts zei dan:
"Hier Kloosterhaar 2, kunt u mij verbinden met
... enz". Ik kwam uit Almelo en mijn ouders
beschikten niet eens over een telefoon, maar het
Kloosterhaarse systeem kwam toch wel erg
primitief over. De telefoondraden liepen vanaf
de boerderij via palen langs de weg naar
Kloosterhaar. Aangezien Weerts de enige was
in de wijde omtrek die over een telefoon
beschikte, had men waarschijnlijk speciaal voor
hem al die palen moeten plaatsen. De telefoon
werd weinig gebruikt; men kon er de later
gefusilleerde dokter Post en veldwachter de
Jong in Bergentheim mee bereiken, en de
veearts in Hardenberg. Per telefoon werden er
afspraken voor de diensten van de stier in de
potstal mee gemaakt. Dat moest kennelijk snel
want de koeien waren maar een korte periode
ontvankelijk.
De telefoon zoals die in de keuken van de boerderij
hing. Deze foto is afkomstig van de website
van het "Dutch On Line Telephone
Museum ".

Weerts had geen symbolen nodig om status te
hebben, maar die telefoon verhoogde zonder
twijfel zijn, toch al aanzienlijke, status. Zo
bekleedde hij talrijke maatschappelijke functies;
hij was ouderling van de kerk en vóór de
oorlog lid van de gemeenteraad. Verder was
hij, in het van vrijzinnig tot streng gereformeerde
protestantse milieu waarin hij verkeerde,
een fervente voorstander van de openbare
lagere school. Hij beweerde (toen al) dat de
tweedeling in de samenleving al begon in en
vooral een gevolg was van gescheiden lagere
scholen op religieuze grondslag.
De nette kamer
De opkamer was de slaapkamer van Weerts en
zijn vrouw. Die slaapkamer lag dus op de kop
van de woning. Als ik me goed herinner zat
daar wel een deur naar buiten in, maar die werd
nooit gebruikt. Er werd wel één keer hard op
gebeukt door Duitsers die zich toegang tot het
huis wilden verschaffen en kennelijk dachten
dat daar de ingang was, maar dat is een verhaal
apart. In de keuken speelde zich het hele
sociale leven van de familie Weerts en hun
gasten af. Naast de opgang naar de slaapkamer
van Weerts en zijn vrouw bevond zich nog een
deur, die toegang verschafte naar de "nette"
kamer die eigenlijk nooit gebruikt werd, tot ons
gezelschap eind 1942 werd uitgebreid met nog
twee onderduikers, de neven Ies Kan en Jo
Frank uit Coevorden. Jo Frank is niet oud
geworden maar Ies Kan, nu woonachtig in
Israël, heeft ons in dit tijdschrift ook al een
aantal keren deelgenoot gemaakt van zijn
oorlogsbelevenissen. In die kamer was ook de
radio verstopt waarmee naar de Engelse zender
werd geluisterd. Als Koningin Wilhelmina
sprak, kon Weerts zijn tranen niet bedwingen;
verder was hij niet stuk te krijgen. Jo Frank en
Ies Kan hadden niet het voorrecht, zoals ik, als
boerenknecht op het land te mogen werken. Zij
brachten overdag hun tijd door in die nette
kamer en 's avonds, als de gordijnen dicht
waren en geen bezoek meer werd verwacht,
schoven ze in de keuken aan in de kring rond
de tafel en bij de zwarte kachel.
10
De kachel en het fornuis
Weerts' stoel stond bij die kachel. Vanuit die
stoel vertelde hij van zijn avonturen die hij tijdens
de Eerste Wereldoorlog beleefd had en
van zijn wederwaardigheden en conflicten met
marechaussees die, tussen de twee wereldoorlogen
in, de Nederlands-Duitse grens bewaakten
en het daarbij vooral op smokkelaars
gemunt hadden. Weerts hield niet erg van deze
mensen. Zij kwamen zelden uit de eigen
streek, hadden geen gevoel voor humor en
sloegen bij hem steeds de plank mis. De kachel
werd met de eerder in het jaar moeizaam
gestoken turf gestookt. Tussen zijn verhalen
door schraapte Weerts zijn keel, opende de
deur van de kachel en mikte zijn vergaarde
spuug feilloos in het vuur, dat daar met een
kortdurend maar nadrukkelijk sisje op reageerde.
Als Weerts niet thuis was of het lokale
nieuws bestudeerde zaten we rondom de tafel.
Er werd gekletst, meestal over de oorlog, of
gelezen en de meisjes, evenals hun moeder,
breiden sokken of verstelden kleren. Op de
kachel stond een grote ketel eigenlijk altijd
zachtjes te koken en zorgde voor warm water
voor koffie en thee. In de keuken stond ook het
fornuis waar overdag het eten op werd
gekookt. Vrouw Weerts bestuurde het fornuis
met de vaardigheid en vingervlugheid van een
beroepsgoochelaar. Naarmate de avond vorderde
ging het vuur in het fornuis steeds zachter
branden. Het doofde nimmer geheel. Als
het bedtijd was geworden, nooit veel later dan
negen uur, verzamelde vrouw Weerts de as die
in het fornuis lag en bedekte daarmee het resterende
nog brandende vuur. De volgende
morgen-moeder Weerts was altijd het eerste
op-wist ze, met een aantal voor mij magische
handelingen, de verse turf in het fornuis weer
op te laten vlammen en al spoedig kookte
water voor thee of koffie en melk voor de pap,
voor het vroege ontbijt.
Melk
De meisjes hadden dan al gemolken en met de
speciaal daarvoor ontworpen kruiwagen de
melkbussen aan de weg gezet. Tegen acht uur
werd de melk opgehaald en op een platte
wagen geladen. Die wagen boeide mij want er

zaten wielen met autobanden onder en dat leek
me heel comfortabel vergeleken met de karren
en wagens van de boerderij waar houten wielen
met een stalen loopvlak onder zaten. Ik kon
redelijk melken, maar hoefde dat maar zelden
te doen. Het was typisch vrouwenwerk althans
op de boerderij van Weerts met een
vrouwenoverschot. Tegen de avond werden de
melkbussen teruggebracht, een enkele met
ondermelk voor de kalveren en meestal een
paar flessen karnemelk en pakjes echte boter
voor eigen gebruik, de hele oorlog door. Dit
melktransport leek aan het eind van de oorlog
wel eens gevaarlijk omdat de geallieerde laagvliegende
jachtvliegtuigen op alles schoten wat
zich over de weg bewoog. Ze (her)kenden
kennelijk onze melkboer want die werd altijd
ongemoeid gelaten. Hij deed dan ook de hele
oorlog onbekommerd zijn werk. Daar was
nooit discussie over, want koeien moesten,
oorlog of niet, gemolken worden en de melk
moest, wat er ook gebeurde, naar de melkfabriek
in Hardenberg gebracht worden. Tijdens
de bezetting reed de melkman tussen de Duitse
colonnes door en na de bevrijding werd hij
vrolijk wuivend voorbij gereden door Canadese
trucks en pantserwagens. Van dat beeld krijg ik
nog tranen in mijn ogen.
De inwendige mens
Keren wij terug naar de inwendige mens. Er
werd ook altijd koffie gezet voor de mensen
die op het land werkten en aan wie zo tegen
tien uur stapels boterhammen met koffie werd
gebracht. Daar zaten we dan tussen de bergen
aardappels of het gemaaide graan met modderige
handen ons kuchje te eten en uit een kan
geschonken kommen hete koffie te slurpen,
waaraan we bij slecht weer onze koude handen
warmden. Deze door Weerts' meesterknecht,
Hendrik Eggengoor, genoemde "vijf minuten
van de baas" waren de mooiste momenten van
de dag. Om ongeveer twaalf uur klonk er een
ver geroep van één van de bij huis gebleven
meisjes: "MIDDAG". Het verbaasde me altijd
hoe ver dat geluid droeg, maar er was geen
verkeer en onze knorrende magen zorgden
voor gespitste oren. We begaven ons, lopende
of gezeten op de hotsende aardappelkar, naar
de boerderij. Daar wachtte de middagmaaltijd.
Een vast onderdeel waren aardappels, uitgebakken
spek en met heet water aangelengd
spekvet. Ik vond het heerlijk. Er was veelal ook
groente en vaak een appeltje toe. Vrouw
Weerts kookte de heerlijkste bietjes van de hele
wereld. Nadien heb ik ze nooit meer zo lekker
gegeten. Na het eten las vrouw Weerts voor uit
de bijbel, de paragraaf die bij die dag hoorde.
Weerts luisterde altijd met zijn ogen dicht en
de pet op zijn buik. Het duurde altijd even voor
hij zijn ogen weer opende, nadat zijn vrouw
met lezen klaar was. Tot vandaag de dag ben ik
er nog niet zeker van of hij nu wel of geen
klein uiltje knapte. Vrouw Weerts las altijd
heel ernstig en versprak zich nooit, maar een
hoofdprijs als voorleesster verdiende ze niet. Ik
heb in die twee en een halfjaar veel van de
bijbel geleerd. Het Oude en het Nieuwe
Testament kwamen in de loop van de tijd
voorbij. Daarna was er een uur of zo rust. Ik
ging dan naar mijn lotgenoten in de nette
kamer en er werd door ons gebridged. Van
Barts Drenthen, de schoonzoon van Weerts die
met Gees getrouwd was en in huis woonde,
hadden we leren bridgen. Het kostte iedere dag
moeite het kaartspel te beëindigen en weer aan
het werk te gaan. Na de oorlog op het
Lorentzlyceum in Eindhoven heb ik veel
plezier gehad van mijn bridge-ervaring en won
samen met een helaas te vroeg overleden klasgenoot
voor de school menige bridgedrive.
Eerlijk gezegd weet ik niet meer waar in de
boerderij het verblijf van de familie Drenthen
was. Gees Drenthen (de oudste dochter van
Weerts en de vrouw van Barts) is in de oorlog
tijdens een zwangerschap aan een longembolie
overleden. Het was een moeilijke tijd voor
iedereen. De levensmoed van Weerts en zijn
vrouw waren, zeker als ik nu terugkijk, ongekend.
Barts bleef met zijn twee kindertjes op de
boerderij achter. Hij hertrouwde na de oorlog
en nam de boerderij van Weerts over.
De deel
Achter het woonhuis bevond zich de deel met
aan de ene kant een rij koeien en aan de andere
kant mijn kamertje en ruimte voor allerlei
gereedschap. Daarachter bevond zich de pot-
11

stal waar de machtige coöperatieve stier verbleef,
door Weerts de Joodse wachter (Jesaja
62:6) genoemd omdat hij de ingang van een
supergeheim nachtverblijf voor Weerts' onderduikers
bewaakte. Ik kom daarop terug. Geen
Duitser die zich ooit in die potstal waagde. De
potstal was van de deel gescheiden door zware
ijzeren staven waar de stier zich van tijd tot tijd
kwaad op maakte. De potstal werd tevens
gebruikt voor het opslaan van de mest die
wekelijks uit de "gruppe" van achter de koeien
werd gekruid. De koeienstront werd in de potstal
afgedekt met een laag stro en de vrijlopende
stier en kalveren zorgden dan weer
voor een optimale vermenging. Zo verzamelde
zich in de loop van tijd een enorme laag mest
die in het voorjaar naar het land werd uitgereden.
De vloer van de deel was van beton. In de
winter bij slecht weer, als de dorsmachine nog
niet geweest was, werd er rogge op gedorst met
houten dorsknuppels. We deden dat met ons
vieren waarbij we om de beurt een klap
uitdeelden. Dat leverde een prachtig vierkwartsmaat
ritme op. Die rogge bracht ik met
de wipkar en paard naar de molenaar in
Kloosterhaar. Deze maalde de rogge en het
roggemeel ging weer naar de bakker die er
voor moeder Weerts brood van bakte. Als de
voorraad rogge bijna op was werd er opnieuw
gedorst en zo werd er op de boerderij nooit
honger geleden. Weerts en zijn vrouw lieten
altijd anderen delen in hun relatieve overvloed.
De deel was zo groot dat je met de wipkar en
paard naar binnen kon rijden. De brede deur
bevond zich tussen de potstal en de koeienrij.
Je moest wel goed mennen anders raakte je de
sponning en die heb ik dan ook wel eens aan
flarden gereden. Weerts werd nooit kwaad,
althans niet op mij, maar zei wel: "Je had je
hand ertussen moeten houden want die geneest
vanzelf en die deurpost moet ik laten
repareren". De uit Groningen afkomstige
wipkarren in die tijd hadden drie wielen en
daardoor een zeer korte draaicirkel omdat het
voorste wiel helemaal rond kon draaien. Op
den duur werd ik zeer bedreven in het omgaan
met die karren, verklaar ik hier niet zonder
trots. Tussen de twee achterwielen bevond zich
een laadbak die kon kiepen en daarvoor één
enkele balk waar het voorwiel aan zat. Aan de
voorkant zat een ijzeren haak waar het tuig van
het paard aan werd vastgemaakt met een
enkele dwarsbalk met een ijzeren oog. Het
paard kon dus in een wipje voor de kar
gespannen worden. Hoe kan het toch zijn dat
ik daar zoveel van ben gaan houden?
Paarden en ploegen
Als we de deel door die grote deur verlaten
komen we op een soort binnenplaats, aan de
ene kant begrensd door de
grote schuur die zich achter
het huis bevond en die ik
zojuist heb beschreven, en
aan de andere kant door het
"bakhuus" en de paardenstal.
Op de binnenplaats
bevond zich een grote
regenput. Het regenwater,
afkomstig van het dak van
het bakhuus, was een
kostbaar bezit en werd
gebruikt voor het koken,
want het was smaak- en
reukloos in tegenstelling
tot het water uit de pomp
datje wel kon drinken maar
Foto van een Groninger wipkar zoals in gebruik op de boerderij van
Weerts. Met dank aan het Museum Historische Landbouwtechniek te toch een metalli-
Wageningen.
12

sche bijsmaak had. In de zomer werd de
regenput gebruikt om de melk van het avondmelken
in koel te houden. We deden nog niet
in ijskasten of gekoelde ruimtes. In het bakhuus
verbleven de varkens, voorzover ze niet
buiten waren. Ik hield er een koppeltje konijnen,
maar heb het als konijnenfokker nooit ver
gebracht. Verder kookte moeder Weerts er de
aardappels voor de varkens in. Dat ging in
grote open ketels boven een turfvuur. De paardenstal
was groot genoeg voor vier paarden,
maar er waren er meestal maar drie. Als ik aan
de boerderij terugdenk zie ik eerst aardappels
en dan paarden. Boer Weerts was zelfs in staat
vriendschap te sluiten met zijn koeien en ook
met de stier. Ik heb het niet verder gebracht dan
een haat-liefde verhouding met de paarden. In
het begin bekeken ze me niet en trokken zich
niets van me aan. Geleidelijk begonnen ze enig
respect voor me te krijgen omdat ik aardig voor
ze was, ze af en toe een aardappeltje of een
knolletje toestopte en nooit mijn geduld
verloor. Ik werd door Weerts het land op
gestuurd om enorme lappen grond te ploegen.
Het waren ploegen met een enkele schaar, dus
je trok maar één voor. En die voor moest
kaarsrecht zijn. Weerts kwam een paar keer per
dag kijken, ging aan het eind van de voor staan,
kneep één oog dicht en knikte afhankelijk van
zijn instemming goedkeurend of zei: "Doe dat
stukje nog maar eens over". Er bleef geen
hoekje ongeploegd en als het klaar was en
Weerts tevreden, was ik voldaan en trots. Ik
deed wel 14 dagen over zo'n stuk land, van 's
morgens vroeg tot 's avonds laat altijd met
hetzelfde paard of stel paarden en dan leer je
elkaar wel kennen. Weerts heeft me geleerd dat
als iets waard is om gedaan te worden het dan
waard is om goed gedaan te worden.
De hof en de schuur
Aan de voorkant van de boerderij bevond zich
een met populieren omringde hof. Het was een
moestuin annex boomgaard. De moestuin was
natuurlijk het domein van moeder Weerts. Ze
verbouwde er sla, wortels, bieten, uien en
sperciebonen. Verder uiteraard spruitjes, radijs
en boerenkool niet te vergeten. Ze verbouwde
ook wel groene kool, maar het succes daarvan
sprak mij minder aan. Iets niet eten was er bij
Weerts niet bij, maar gelukkig heeft hij me
nooit gedwongen karnemelk te drinken en een
melkdrinker was ik ook al niet want de melk
werd gekookt met als gevolg vellen erop; in de
lokale taal hemdslippen genoemd. Ik noem ze
nog zo. Vrouw Weerts had ook een bed aardbeien
en rode- en kruisbessenstruiken waarvan
dan weer jam voor de boterham werd gemaakt.
In mijn ogen was alles wat in de hof verbouwd
werd van superkwaliteit. Voor zover niet
meteen genuttigd, werd alles in glazen geweckt
en in de kelder onder de opkamer bewaard om
's winters te worden gegeten. Eigenlijk kwam
groente alleen maar op zondag op tafel. Sla
werd wel door de week gegeten, in het seizoen
vrijwel dagelijks. In de boomgaard stonden
appel- en perenbomen en een enkele
kersenboom ten gerieve van de spreeuwen. Wij
kwamen er nooit aan te pas. Na de
middagmaaltijd gingen we als het fruit nog aan
de boom hing de boomgaard in om een
afgevallen appeltje te rapen. Ik heb nooit in
mijn leven lekkerder appeltjes gegeten. De
naam ervan ben ik vergeten; ze hadden een
ruwe schil en waren hard en zacht zuur. De
appels werden in de kelder onder de opkamer
in manden bewaard met wat stro erussen om
het voortijdig rot worden tegen te gaan. Ze
werden gebruikt voor de bereiding van appelmoes
en ook wel om zo te eten, maar alles met
mate en zuinigheid. Niemand kwam ooit iets
tekort. In die tijd groeiden er ook nog rode-ster
appeltjes in Nederland dus ook in de
boomgaard van Weerts. Nu moet je daarvoor
naar de chicste groentezaak in Amsterdam en
daar zijn ze onbetaalbaar. Wie weet komen ze
uit Chili of Nieuw Zeeland. "Toen was geluk
heel gewoon".
Als we de hof verlaten in de richting van de
weg van Kloosterhaar naar Bruchterveld
komen we (kwamen we) langs een enorme
zwarthouten schuur, waar Weerts zijn landbouwmachines
in bewaarde, zoals ploegen,
eggen, cultivators en een aardappelschudmachine.
Die aardappelschudmachine had een
drietal roosters boven elkaar, van groot naar
klein, waarmee de aardappels op grootte werden
gesorteerd. De schuddende roosters wer-
13

den met de hand via een overbrenging in
beweging gebracht, hetgeen bepaald geen licht
karwei was. Ik heb later deze aarappelsorteerder
tijdens college voor studenten als model
gebruikt om een bepaalde functie van het hart
bij ritmestoornissen uit te leggen. In het najaar
of de winter werd er altijd een dorsmachine
naast de zwarte schuur geplaatst. Geen enkele
boerderij beschikte over een eigen dorsmachine.
Het was een gigantisch apparaat dat met
een aparte stoommachine werd aangedreven.
Het monster stond dan een aantal dagen in een
enorme stofwolk te hijgen en te puffen. Met
verontschuldigde eerbied, maar het moet
gezegd worden, het snot kwam zwart uit je
neus. Het ging vrijwel altijd om rogge. Tarwe
was op de landbouwgrond in Noordoost-
Overijsel geen succes, maar werd evenals de
haver voor de paarden in beperkte mate wel
verbouwd. De dorsmachine scheidde letterlijk
het kaf van het koren en produceerde het graan
in grote zakken en met ijzerdraad
samengebonden strobalen. Het graan werd
verkocht en de strobalen overdekt opgeslagen
opzij van de potstal. Binnen in die strobalen
was ruimte voor een nachtverblijf voor de
onderduikers uitgespaard. Die ruimte kon
alleen maar via de potstal bereikt worden
waarbij Weerts de stier in bedwang hield.
Foto van een dorsmachine zoals die ieder najaar of winter bij Weerts
verscheen voor het oogsten van het graan. De aandrijving werd verzorgd
door een klassieke stoommachine. Met dank aan het
Veenkoloniaal Museum te Veendam.
Tenslotte
Hiermee neemt mijn verhaal een (voorlopig)
einde, niet omdat alles verteld is, maar omdat
ik op de 60ste verjaardag van de bevrijding
recht wilde doen aan de nagedachtenis van
Weerts en van de boerderij en haar bewoners.
Voor mezelf was het een nostalgische gang
naar het verleden. Ik hoop tevens een kleine
bijdrage geleverd te hebben aan het levend
houden van de herinnering aan iets bijzonder
waardevols. Weerts overleed na een rijk, avontuurlijk
en boordevol leven op 31 oktober
1967; hij was 84 jaar oud; ik was 42 en stond
in het volle leven. Op zijn sterfbed zei hij, helder
en kernachtig zoals ik hem kende, tegen
me: "George (mijn onderduiknaam, die hij
altijd is blijven gebruiken) ik heb het eran, mar
ie mut nog vort, maak dr wat van". Ik heb mijn
best gedaan. De tijd bij Weerts en zijn vrouw
doorgebracht blijft mij, ondanks het verdriet
van het verlies van mijn ouders en het grootste
deel van mijn familie in de oorlog, vervullen
met dankbaarheid voor hun genegenheid, hun
moed en de morele en mentale bagage die ze
me in die oorlog hebben meegegeven op mijn
verdere levensreis; een levensreis die op 4
april 1945 pas echt begon.
Gebruikte bronnen:
Meijler F.L. Kun jij een aardappel maken?.
1987; Wetenschappelijke
uitgeverij Utrecht:
Hoofdstukken 1,2,3 en 15.
(niet in de handel
verkrijgbaar) Hof J. Brood
voor stenen. De
geschiedenis van een
streek en een kalkzandsteenfabriek,
geschreven
t.g.v. het 25 jarig bestaan
van de Anker
Kalkzandsteenfabriek in
Kloosterhaar. 1960-1985
(niet in de handel verkrijgbaar)
3. Meijler F.L. Barghoesspul,
1989; Rondom
den Herdenbergh, 6e
jaargang: 551-554
14

Hongerwinter 1945
In de hongerwinter van het laatste oorlogsjaar kwamen veel mensen uit het westen van ons land
naar Overijssel om eten te halen. Ook twee vrouwen uit Gouda ondernamen die barre tocht (168
km). Hun doel was om naar Vedelaar te gaan in Heemserveen bij de Haarmolen. Ze kenden deze
mensen vanwege eerdere contacten in de oorlog (Kinderuitzending).
De belofte om na de volbrachte tocht een bericht te sturen over hun ervaringen onderweg werd
ingelost. Op rijm zelfs. Gericht aan de familie Vedelaar, inzonderheid aan Mans, die de vrouwen
hielp met de bepakking van de fietsen. (Red.)
Jac. van Heeren - Jongkoen (1906-1996)
Op een morgen in Januari
-wat ik U zeg is geen larie-
gingen twee dames vroeg op pad
uit de Goudsche pijpenstad.
Ze waren om vijf uur uit de veren gekropen
en zouden in Overijssel eten gaan kopen.
Maar, in 't donker viel het een klein beetje tegen:
wat waren dat deksels gladde wegen.
Het stuur deed niets anders dan bibberen
en 't achterwiel ging vanzelf aan 't slibberen.
Opeens viel Dina tegen de vlakte.
Maar denk niet dat de moed in haar schoenen zakte;
welnee, ze besloten moedig een eind te gaan lopen.
Maar, toen ging het stuur malle fratsen verkopen.
Het stond lelijk scheef; maar een mijnheer kwam te borde
en bracht het stuur weer fijntjes in orde.
Ze bereikten al spoedig Oudewater
onder vrolijk wijvengesnater.
Gelukkig begon het toen in 't Oosten te dagen
en ze besloten het nu op de fiets weer te wagen.
Dat ging naar wens: ze bereikten spoedig Montfoort.
Toen zei Dina: "Owee, mijn trapper doet niet zo 't hoort.
Hij slaat telkens door, we zullen het wagen
eens aan gindsen marechaussee om hulp te vragen".
Die man dacht: "Och hé, wat een schat van een kind"
en was onze Dina heel vriend'lijk gezind.
Maar, terwijl hij meefietste en hoorde van een verloofde
was het, of 's mans enthousiasme wat doofde:
hij zei: "Dat is werk voor een fietsenmaker, hoor",
en fietste toen gauw er lustig van door.
Die fietsenmaker vonden we in Utrecht al gauw.
En die zei ons: "Het zit hem alleen in de kou".
Gerustgesteld fietsten we kalm zo als 't hoort
en bereikten al spoedig Amersfoort.
Daar zouden we nuttigen onze erwtensoep,
al was het desnoods op de rand van een stoep.
Maar zeg, lieve mensen, nu moet je eens horen:
15

de erwtensoep was onderweg stijf bevroren. Wat nu met bevroren
soep te beginnen? Dat zaakje krijgen we zo nooit naar binnen. We
hebben toen maar bij een huis aangebeld. En de vrouw, die daar
woonde, de geschiedenis verteld. Dat goede mens wist natuurlijk
wel raad: ze warmde ons soepje, en weer helemaal paraat,
fietsten we weer verder, vol moed en vertrouwen, want we
wisten, dat dit reisje ons nooit zou berouwen. Door Nijkerk
heen, langs Putten en zo kwamen we vrij spoedig in
Ermelo. Maar, owee, daar had men flink zout gestrooid, 't
Was goed bedoeld, maar 't hielp ons niets, we konden er
niet verder met de fiets. Toen maar gaan lopen tot
Harderwijk. Eenmaal daar gekomen, voelden we ons toch
rijk. We hadden 't er aardig afgebracht en zochten onderdak
voor de nacht. Maar eerst wilden we nog wat eten, want dat
moet je onderweg niet vergeten. Er passeerde ons een
mijnheer, die zei: "U moet weten: je kan in de Finofabriek
soep gaan eten." Toen kwamen we terecht bij heel gastvrije
mensen en hadden 't zo goed, als we maar konden wensen.
We werden onthaald op melk, pannekoek en brood. Dus die
avond hadden we met 't eten geen nood. Voor de nacht een
fijn bed, en onder vrolijk gesnap gingen we 's morgens
vroeg weer op stap. We moesten weer lopen, de sneeuw lag
te dik. En toen ging het dooien, werd het allemaal slik. Toen
gingen we langzaam op Wezep aan. Daar kwamen we voor
een lastig geval te staan. Het wiel van tante Co ging raar
marchanderen. Ze dacht: "Wat zal daar nu weer aan
mankeren." De as was gebroken; o lieve grut, wat zaten we
toen toch lelijk in de put. Was Mans nu maar bij ons, die
wist wel weer raad, want dat is altijd een man van de daad.
Na veel zoeken en heen en weer gestuur - ze wezen ons van
het kastje naar de muurwas er een man, die vond nog een
as. Wat waren we toen toch ineens weer in onze sas. Toen
ging het vrolijk op Zwolle aan en belden daar bij een
dominee aan. Die goeie man zei: "Komen jullie maar
binnen." Ze wilden er net met de maaltijd beginnen. Daar
kregen we toen ook weer heerlijk te eten. De ondervonden
gastvrijheid zullen we nimmer vergeten. 's Morgens vol
moed opgestaan, want nu ging het op Heemse aan.
16
De twee vrouwen, Co en Dina, die de
tocht maakten en het gedicht schreven.

Maar o, wat viel dat toch bitter tegen;
wat waren het schrikkelijk slechte wegen.
Dan weer eens fietsen, dan weer lopen.
We kregen 't gevoel dat we kwamen gekropen.
Toen zei tante Co: "Wat is dat voor geluid?"
Daar puilde de binnen- de buitenband uit.
Wat nu te beginnen? Een stuk buitenband gepakt
-want Dina had wel eens meer met dat bijltje gehakt-
het bandje gelapt en, waarempel, 't ging goed.
We togen weer verder, per fiets en te voet.
Toen kwamen we bij een verboden terrein
en dachten: "Wat zal dat nu weer zijn?"
We gingen een zij wegje in en toen over een spoorlijntje.
Heus mensen, het was om de drommel geen geintje
't Was hobbeldebobbel met de fiets aan de hand.
We dachten: "Waar zijn we nu toch beland?"
Toen ging daar opeens zo'n vuurspuwend monster
vlakbij ons de lucht in; we verstijfden van schrik.
Een V 1, die, volgens gewoonte, mislukte.
We hadden weg kunnen zijn in één ogenblik.
We begonnen pas later goed te beseffen
wat een vreeslijk lot ons daar had kunnen treffen.
We fietsten weer verder met de beef in ons benen
en gingen zo gauw mogelijk van die vreselijke plek henen.
Toen daar opeens tante Co viel met de fiets.
De voet er dwars onder; dat was toch weer iets
om even te lachen, wat we dan ook deden.
En toen maar weer lopend verder gegleden.
Tot, daar opeens, de weg werd weer beter.
We kregen wind mee, nu, dat was me wat.
Maar, na een half uur fietsen, we opeens moesten merken,
dat we ons bevonden op een heel verkeerd pad.
Maar weer terug, dan natuurlijk wind tegen.
Wat werden we het nu van lieverlee zat.
Maar eindelijk, daar kwamen we een postbode tegen.
We dachten: "Die man heeft verstand van het pad."
"Mijnheer, hoe lang is het nu nog naar Heemse?"
"Een goed uurtje lopen, dan heb je 't gehad."
Maar, na een goed uur, toen al weer eens vragen
aan een man, die daar aan kwam: "Hoe lang nog mijnheer
is het lopen naar Heemse?" Toen hoorden we weer
"Een uurtje nog dames."
We stonden te kijken, of we water zagen branden
en kregen 't gevoel, nooit in Heemse aan te landen.
Maar weer een uur lopen en onderwijl hopen,
dat we er dan toch nog die dag zouden zijn.
Toen gingen we naar een viersprong aan 't zoeken.
Als we daar eenmaal waren, dan kwam het wel goed.
Als we de molen maar zien, dan komen we er zeker.

En die gedachte gaf ons steeds moed.
Tot daar opeens, daar zien we het liggen:
Het huis, waar ons hunk'ren steeds op was gericht.
O mensen, wat was in ons hart toen een jubel.
Jullie rondom de kachel, dat was een gezicht.
Daar brak de spanning; 't was even te veel.
Maar wat een vreugde werd toen ons deel.
De dagen, die volgden, waren één feest.
Maar nu begeeft me de dichtersgeest.
We zullen dit gewoon vertellen
en de terugreis weer op rijm gaan stellen.
Nu, beste mensen, hoe we de dagen bij U doorgebracht hebben, is U bekend. Maar nooit kunt U
zich voorstellen wat het voor ons geweest is; om nooit te vergeten! Dat heerlijke eten; dat hartelijk
meeleven van alle kanten! Wij zijn overladen met weldaden. Nee maar nu geloof ik, dat ik geen
gewone brief meer kan schrijven. Het rijmen gaat vanzelf. Dat heb je van grote geesten. Maar
soms zitten we een uur op het puntje van ons potlood te bijten; daar praatje natuurlijk niet over.
Mans, we zullen ons best doen, dat het knal wordt. Je hebt aan ons zoveel tijd en moeite besteed,
dat, al zou het uren of dagen kosten, een gedicht moetje hebben. Maar we krijgen een brief terug,
hè? En nu de terugreis. Vooruit, daar gaat-ie!
Beladen met een rijke buit
trokken wij 's morgens Heemse uit.
Maar wat een tegenvaller was dat:
De wegen waren vreeslijk glad.
Zo konden wij niet fietsen gaan,
of we moesten de helft van ons eten laten staan.
Maar bij ons thuis wachtten hongerige magen,
daarom kozen wij moedig de benenwagen.
Wat een geglij, wat een geglibber
en wat had ons stuur toch geweldig de bibber!
En zakte ons fietsje, dan konden we 't niet houwen.
We leerden toen wel als een kerel te sjouwen.
Zo kwamen wij weldra in Lutten aan
en dachten: "Ziezo hoor, 't zal verder wel gaan."
Daar klapte Dina's band, over de brug.
O, we wilden zo wel weer naar Mans terug.
Maar toen kwam er een man met een meelijdend hart
die zag er ons Dientje staan met haar smart.
Hij riep toen zijn zoon, die op bed lag, en zei:
"Maak jij nu dat arme kind eens gauw blij."
Wat deed die spontane hulp ons weer goed.
We togen weer verder met nieuwe moed.
Toen bij een bakker onze pap opgegeten.
Die aardige mensen zullen we ook niet gauw vergeten. (Uit Dr. L. de Jong, de bezetting deel 5
Nu maar weer lopen op Zwolle aan. uitg. Querido, Amsterdam 1965)
We dachten: "Dat krijgen we vandaag wel gedaan."
18

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh
UITNODIGING
Voor de jaarvergadering van de Historische Vereniging Hardenberg e.o. op maandag 23 mei 2005 om 20.00
uur in De Schakel te Hardenberg.
Agenda jaarvergadering.
1. Opening
2. Jaarverslag 2004
3. Financieel verslag 2004
De jaarverslagen zullen in de zaal worden uitgereikt.
4. Verslag kascommissie en benoeming nieuw lid kascommissie.
5. Bestuursverkiezing
Voordracht: Fred Hamhuis en Lucas Odink (vacatures 2004)
Aftredend Jan Sierink (2005)
6. Eventuele overname van museale taken van de Gemeente Hardenberg.
Toelichting punt 6 volgt tijdens de vergadering.
7. Mededelingen publieksactiviteiten (excursies)
8. Rondvraag en sluiting.
Aansluitend een video-presentatie van verenigingsactiviteiten uit de afgelopen jaren.
NIEUWE LEDEN
E.J. Hekman
T. Hartgerink
DJ. Nijeboer
J. Lugies
J. Hazelaar
G. Pullen
A.G.M, van der Wurff
J.C. Minnes
J. Geertjes
G. Veldhuis
J.M. van der Gorcum-ten Wolde
R. Jonkhans
R. Veneman
J. Luisman
DJ. Breukelman-Grendelman
L. Dekker
E.J. Luisman
H. Bakker-Heldt
J. Boers
H.L de Lange
C. van der Klauw
Emtenbroekerdijk 29
Elzenlaan 17
Z|waluwstraat 2
Hoogenweg 67 Adm.
Helfrichstraat 59
Krüserbrink 8 Beekberg
89 Luxemburglaan 273
Koppellaan 10
Tollenstraat 82 M.C.
Verloopweg 59
Stobbenhaarweg 20
Hoopsteeweg 21 W.
Hentostraat 4 Jac. v.
Riemsdijkstraat 24
Ooievaarstraat 263 Adm.
Helfrichstraat 73
Spaanskamp 8
Spaanskamp 12
Rheezerweg 109
Vechtvoorde 92
1e kwartaal 2005
7694 TJ Kloosterhaar
7771 DJ Hardenberg
7772 AS Hardenberg
7792 VE Venebrugge
7772 BZ Hardenberg
7772 XM Hardenberg
7772 DS Hardenberg
1966 BM Heemskerk
7772 AK Hardenberg
3881 JV Putten 3956
BM Leersum 7791
HE Radewijk
7695 SJ Bruchterveld
7692 AM Marienberg
7772 AS Hardenberg
2162XNLisse
7772 BZ Hardenberg
7771 BT Hardenberg
7771 BT Hardenberg
7694 RJ Rheeze
7772 VC Hardenberg

J. Th. Jonkman Vechtvoorde 120 7772 VC Hardenberg
G. Timmerman Jasmijnweg 67 3852 GH Ermelo
A.M. Stoevelaar Rembrandtstraat 9 7771 XE Hardenberg
A.J. Kompagne Hoogenweg 63 7792 VE Venebrugge
S. Bouma Hardenbergerweg 431 7696 BS Bruchterveld
G.J. Gerritsen Kollergang 2 7773 NH Hardenberg
B. van der Veen Rijssensestraat 92 7641 NL Wierden
F. van Laar Roggestraat 82 7683 AJ Den Ham
EXCURSIE ARNHEM
De jaarlijkse grote excursie gaat deze zomer naar Arnhem en omgeving. Op het programma staan bezoeken
met rondleidingen aan kasteel en tuin Middachten in De Steeg, de wijnkelders met daarbij het Nederlands
wijnmuseum van Robbers & Van der Hoogen (sinds 1842) in Arnhem en het Airborne Museum in Oosterbeek
, het voormalige Britse hoofdkwartier van de Slag om Arnhem in 1944. De glazen lift in de uit de as verrezen
Eusebiustoren brengt de bezoeker desgewenst tot op 73 meter hoogte met grandioos uitzicht rondom de 'brug
te ver' en passeert (met 53 klokken) het zwaarste nog spelende carillon van Europa. Via een bezoekje aan het
winkelcentrum van Arnhem langs de Hoge Veluwe terug naar huis.
Bij voldoende belangstelling kan men kiezen uit drie data: vrijdag 17, dinsdag 22 en woensdag 23 juni. Prijs
? 40,00 p.p. Vertrek 8.00 uur vanaf Stephanusplein / gemeentehuis.
Terug ca 20.30 uur. Kaartverkoop in de Historiekamer, Voorstraat 34, Hardenberg.
(een idee: broodje mee / koffie in de bus gratis)
KASTEEL MIDDACHTEN
Middachten wordt voor het eerst vermeld in het jaar 1190. De huidige vorm dateert uit het eind van de 17e
eeuw. Door vererving is het beheer van het landgoed nu in handen van de 24ste Vrouwe van Middachten,
Isabelle Gravin Ortenburg-Gravin van Aldenburg Bentinck. Omdat Middachten nooit is verkocht en van de
ene generatie op de andere is overgegaan, is het zo 'compleet' gebleven. Daarom is het kasteel ingericht met de
oorspronkelijke inboedel van vier eeuwen. De fraaie tuinen vinden eveneens hun oorsprong in de 17e eeuw.
AIRBORNE MUSEUM
In september 1944 vochten ruim tienduizend man Britse en Poolse luchtlandingstroepen in Arnhem en omgeving.
Hun doel was het veroveren van de Rijnbrug. Zeshonderd van hen wisten de brug te bereiken. Wachtend
op versterking vochten zij vier dagen lang om het behoud ervan. De rest van de troepen lukte het niet hen te
bereiken. Slechts 2293 militairen lukte het om naar hun land terug te keren.
Het museum geeft met authentiek materiaal, originele filmbeelden, levensechte diorama's en een audiovisuele
presentatie een indringend beeld van de tragedie die zich in en bij Arnhem heeft afgespeeld.
EMSLANDLAGER
Vijftien verschrikkelijke kampen net over de grens. Kamp Alexisdorf / Neugnadenfeld in de gemeente
Emlichheim was er één van. In totaal werden er in de jaren 1933 tot en met 1945 circa 80.000 concentratie-en
strafgevangenen vastgehouden, terwijl de schatting krijgsgevangenen oploopt tot 180.000. Ongeveer 29.000
mensen overleefden de kampen niet.
Pieter Albers uit Emmen vertelt op dinsdag 19 april in De Schakel om 20.00 uur aan de hand van een dia-presentatie
over deze Emslandlager. Ook zal dan het bekende lied "Wir sind die Moorsoldaten" te horen zijn.
Geen enkel lied, dat in de kampen in de nazi-tijd is geschreven heeft zo'n grote populariteit gekregen als juist
dit lied van net over de grens. Reeds voor 1945 was het in alle landen van Europa en in Amerika bekend. Het
werd als strijdlied onder meer gezongen tijdens de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) en door de verzetsmensen
in Frankrijk
Gezien de grote belangstelling tijdens de diapresentatie over kasteel Rechteren door Ab Goutbeek op 23 februari
(tot de laatste plaats bezet) lijkt het ons beter belangstellenden te vragen dit keer vooraf een gratis toegangskaart
te halen in de Historiekamer, Voorstraat 34 Dan weten we van te voren hoeveel tafels er al of niet
in de zaal kunnen blijven staan.
2

Op zaterdag 24 september volgt een dag-excursie langs de voormalige kamplocaties. Hiervoor zijn eveneens
kaarten verkrijgbaar in de Historiekamer (prijs ? 27,50 / inclusief expositie en lunch in Papenburg)
VJT - BEVRIJDINGSTOER
Op de zaterdagen 9 - 16-23-30 april worden rondritten langs gedenkplaatsen uit de oorlog in de gemeente
Hardenberg georganiseerd. Bij voldoende belangstelling om 9.30 uur en om 14.00 uur. Deelnemers die in
Dedemsvaart een kaart kopen bij de Multi Media Shop (Julianastraat 12) vertrekken vanaf de parkeerplaats bij
de kalkovens. Zij die op het Stephanusplein / gemeentehuis in Hardenberg willen instappen, kopen een kaart
in de Historiekamer, Voorstraat 34 (tussen 9 en 12 uur) De kaarten van Dedemsvaart en Hardenberg zijn niet
verwisselbaar. Het betreft dezelfde route (bijna 4 uur) voor dezelfde prijs. ( ? 10 p.p /jeugd ? 5 p.p)
KLEPPERTOER 2005
Traditiegetrouw start in de maand mei weer een nieuwe Kleppertoer. Zoals te doen gebruikelijk met dezelfde
beproefde (vertel) formule maar met een totaal andere route. De route slingert dit keer aan weerszijden van de
provinciegrens tussen Drenthe en Overijssel.
Een grens die voor een groot gedeelte wordt gevormd door het sterk kronkelend riviertje de Reest, ook wel
genoemd de 'grootvorstin der Drentse stromen'. Het Reestdal is het resultaat van een uniek samengaan tussen
mens en natuur. De boeren zijn de Reestlanden eeuwenlang op dezelfde manier blijven beheren door ze regelmatig
te hooien en niet te bemesten. Zo ontstonden er aan weerszijden van de beek bloemrijke hooilanden waar
plantensoorten groeien die elders in Nederland buitengewoon zeldzaam zijn. Ook bezienswaardigheden als
Oud Avereest, de Ommerschans en het Kalkovencomplex in Dedemsvaart doen oude tijden herleven.
Verkoop van buskaarten (ad ? 10 p.p) in de Historiekamer, Voorstraat 34 te Hardenberg (tussen 9 en 12 uur).
De eerste rit is op dinsdag 17 mei vanaf het Stephanusplein / Gemeentehuis om 18.00 uur (vanaf 2 augustus
om 17.00 uur) In principe rijden er wekelijks bussen op dinsdag- en woensdagavond tot de maand september.
Rolstoelgebruikers vooraf melden. Groepen kunnen ook afspraken maken voor ritten op afwijkende tijden en
opstapplaatsen.
VAN 'T IEN OP 'T AANDER
Een nieuwe bundel met verhalen en gedichten in de streektaal van Henduk van 't Westende is op zaterdag 19
maart in de Historiekamer gepresenteerd. Henduk weet ook nu weer (na zijn eerste bundel Tiedverdrief) allerlei
herinneringen uit het verleden op een fijnzinnige manier tot de verbeelding van de lezer te laten spreken. Zo
wordt een stukje herkenbare geschiedenis van de eigen streek doorgegeven aan de volgende generaties: Van 't
ien op 't aander. Verkrijgbaar in de Historiekamer. Prijs ? 6.00
EXPOSITIE HISTORIEKAMER
Van 8 april t/m eind september is er in de Historiekamer, Voorstraat 34 een expositie met de titel "Van mobilisatie
tot dekolonisatie" Met allerlei materialen, zoals dagboeken, brieven, aanplakbiljetten, kleding en oude
films wordt geprobeerd een beeld te schetsen van de oorlogsjaren en van het leven van Hardenbergse militairen
in Nederlands-lndië en Nieuw Guinea. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 13.30 tot 16.30 uur.
Groepen op afspraak.
NOG MEER 60 JAAR BEVRIJDING
Van 20 april t/m 7 mei : parallel aan de Anne Frank tentoonstelling een expositie over werkkamp Molengoot
in de Voorveghter (van 9 tot 15 uur). RTV Oost zendt op 29 maart een documentaire van dit werkkamp uit.
Mensen die daar verbleven vertellen daarin hun verhaal. Van 20 april t/m 7 mei: expositie werkkampen
Balderhaar en Kloosterhaar in het dorpshuis te Kloosterhaar.

AANWINSTEN
Apeldoorne. Woord veur woord ontvangen van Dialectwerkgroep Hermen Bomhof in
Apeldoorn Ugchelen (in ruil voor Plat ni-js uit Rondom) Krek-
Wa'j - Zek, zegswiezen uut 't Oost-Veluws dialekt (Dialectgroep Hermen Bomhof)
- Transcripties -, door Gezinus Grissen:
Register van aangegeven lijken Vriezenveen 1806-1812,
Trouwboek Vriezenveen 1681-1795, Lidmatenboek
Vriezenveen 1792-1858, Doopboek Vriezenveen 1697-
1816.
- Ontvangen van Piet Hemmes Hardenberg:
boekje Hervormde Kerk Hardenberg 1848-1998, en Hardenberg de eeuwen door,
pentekening Hardenbergh 1725, enkele folders en oude Rondom's.
- van K. Vinke Hardenberg: boek "Vinke en Co 1860-1985"
- van Mev. Klooster uit Arnhem: schoolfoto Chr.Nat.school Hardenberg 1920, en bonkaarten van 1948.
- Jaarboek CBG 2004.
- boek, Het vechtdal overstroomd.
- Memoires van Bönne Ruijs.
- Overijsselsche Historische Bijdragen.
- Natuur en Wandelgebieden in Nederland.
- Euregio Museumgids.
- Jubileum boek MC. De Gasschoeve 30 jaar.
- van Jan Wolthuis, bacosleutel en benzinedop uit oorlogsvliegtuig.
- door Gerrit van Faassen, Almelo:
Index geboorten Hardenberg 1 mei 1941 - 31 december 1960
Index huwelijken 1923 - 31 december 1960 Index overlijden
1930-31 december 1960
- Mil. Zakboekje van Antonie en Hendrik Jan Santman.
- van G.J.Veldhuis: folder Ruilverkaveling Hardenberg Oost maart 1980.
- van de Fam Mulder-Hulsegger: katoenen broeken met kant en een rol linnen.
- van Fam. Rengeling: 1 houten PTT kist gebruikt door postbode Meijer.
- van v.d.Wulp: Jubileum uitgave, De Koppeling 100 jaar Aleida Kramer,
boekje, Abraham gezien, 50 jaar Parochie Onze Lieve Vrouw van Fatima 1951-2001 De Belte (Slagharen).
- van Mevr. Wolthuis: foto's van echtpaar Balderhaar-te Velde en Mevr. Balderhaar, verdronken in het Zwarte
Water tijdens de oversteek met pont. Hij was Burgemeester van Genemuiden. Ze zijn begraven op het oude
kerkhof in Hardenberg.
- van Mevr. De Jong-Zweers: boek, Tussen Sawahs en Bergen en Daar werd wat groots verricht.
- van de fam. Ensink: 2 paar schaatsen, houten noren.
- van de fam. Meijer-Nijland: 4 zwarte jurken, gedragen circa 1935 te Hardenberg-Gramsbergen.
- boekje, De Martelaars der eerste Christengemeente. Door G.C.Hoogenwerff.
KALENDER
Vanaf 8 april t/m september expositie Van mobilisatie tot dekolonisatie. Historiekamer
Zaterdagen 9 /16 /1 3/3 0 april VJT-Bevrijdingstoer 9.30 en 14.00 uur vanuit Dedemsvaart
en Hardenberg (kaartverkoop zie boven)
Dinsdag 19 april dialezing over Emslandkampen / 20.00 uur De Schakel
Van 20 april t/m 7 mei expositie Anne Frank en Kamp Molengoot. Voorveghter.
Van 20 april t/m 7 mei expositie Kampen Balderhaar / Kloosterhaar. Dorpshuis Kl.haar.
Vanaf 17 mei wekelijks op dinsdag en woensdag - Klepperavondtoer / 18.00 uur
Stephanusplein (in augustus 17.00 uur)
Maandag 23 mei jaarvergadering met video presentatie / 20.00 uur De Schakel
Vrijdag 17 juni bus 1 excursie Arnhem en omgeving / 8.00 uur Stephanusplein
Dinsdag 21 juni bus 2 excursie Arnhem en omgeving / 8.00 uur Stephanusplein
Woensdag 22 juni bus 3 excursie Arnhem en omgeving / 8.00 uur Stephanusplein
Zaterdag 24 september busexcursie Papenburg / langs locaties Emslandkampen
8.00 uur Stephanusplein
4

Maar tegen de tijd dat het duister ging vallen, moesten
we zorgen voor 't slapen gaan. Dat viel ons tegen:
overal waren al mensen en daarom kregen wij het zo
gauw niet gedaan. Tot, 's avonds half acht-het was bij
Zwolle Karspeldaar liepen we in 't donker-wat waren
we moetoen in de verte zagen we een lichtje: 't Was een
man op een fiets en die kwam naar ons toe. "Wat zoek
jullie, dames?" "Een huis om te slapen. We wilden
graag onderdak zijn voor de nacht." "Dan kan ik U
helpen. Gaat hier maar dit pad op, het derde huis links,
U haalt zeker geen strop." De man reed door en wij
volgden zijn raad, maar raakten verward in een hoop
prikkeldraad. Daar stonden we in 't donker, bedroefd en
verslagen. We riepen om hulp en die kwam gauw
opdagen. Maar toen was de band van tante Co weer te
vellen. Gelukkig konden we gauw bij een fietsenmaker
bellen. Die wilde ons helpen, ook met verblijf voor de
nacht. We hebben die bij de koeien doorgebracht.
Tante Co zat geducht in de rats over haar man, want de
razzia's in Gouda hoorden we steeds van. Dat hield ook
de slaap wel wat uit de ogen en 's morgens zijn we
weer verder getogen. Maar dat was geen doen haast; de
wind was zo sterk. Nee, dat was eigenlijk geen
vrouwenwerk. We zeulden maar voort met onze
kostbare last en hielden maar stevig ons stuurtje vast.
O, wat een gemartel! We hielden ons goed. Maar tante
Co had geducht pijn aan haar voet. "Als ik maar over
de brug ben", zei ze telkens weer, dan zet ik wel ergens
mijn vrachtje neer. Dan kan ik weer fietsen, want
lopen, o nee, dat valt met mijn pootje niet mee. Toen
kregen we een geweldig hoge brug. Daar schrokken we
wel wat voor terug. Maar we moesten erover, dus
tanden op elkaar. En we zijn er gekomen, ja, reken
maar. Maar ampertjes hadden we 't achter de rug, daar
had je waarempel al weer zo'n hoge brug. Van paaltje
tot paaltje steeds maar rusten weer. En o, wat deed dat
nare pootje toch zeer! Geweldig, wat was er die storm
toch een straf. Hij sneed er je adem gewoonweg af.
Maar over de brug, daar zagen we een kerk. We zeiden
tegen elkander: "Dat is goed werk." We gingen er heen
en belden toen aan. Door een vriendelijke juffrouw
werd open gedaan. Ze zei: "Kom maar binnen." We
aten ons brood;

we kregen heerlijke koffie en klaagden ons nood.
De pastoor, die daar woonde, was een zeer goede man.
Hij wilde ons helpen en bood ons toen an
een deel van ons eten voor ons te bewaren;
ook een poosje te rusten, om kracht te vergaren,
tegen die geweldige stormwind weer verder te gaan.
Na een poosje begonnen we wat op te knappen
en besloten toen maar weer op te stappen,
om onderdak te zoeken voor de nacht.
Aan de overkant in een school konden we terecht.
Maar dat beviel de Duitse soldaten maar slecht.
We moesten allemaal weer vertrekken gaan.
Twee kilometer verder had je weer een school staan.
Dan daar maar weer heen, door sneeuw en door regen.
We hadden natuurlijk de wind nog steeds tegen.
Kletsnat kwamen we toen in de school aangelopen
en zijn eerst een poosje bij de kachel gekropen.
Om half negen werd er taptoe geblazen.
We hoorden de wind buiten steeds nog razen.
Hadden we toen maar een deken bij ons gehad!
Van slapen kwam niet veel: we waren zo nat.
De andere dag gingen we bijtijds weer verder.
Het stormde nog steeds, wat was dat toch een strop!
En, ofschoon we die dag toch weer moedig begonnen,
gaven wij het na vijf kilometer weer op.
In Wezep aan een boer vroeg ik: "Mogen we hier zijn?
Tot de wind wat gaat liggen? Mijn voet doet zo'n pijn."
Dat werd aarzelend toegestaan.
Toen zijn we voor de boerin flink aan het breien gegaan.
Daar schenen we wel de goede snaar mee te raken,
want dadelijk ging ze het ons toen gezellig maken.
Een fijne avond volgde. We kregen heerlijk eten.
Daardoor was het leed weer een beetje vergeten.
Maar 's nachts toen we boven de koeien lagen in 't stro,
kwam er weer niet veel van slapen: het stormde toch zo.
Toen lag tante Co midden in de nacht nog te praten:
ze besloot hier de koffer maar achter te laten.
"Het kost, wat het kost: ik moet nu naar huis.
Wie weet, wat ze gedaan hebben, dat razziagespuis?"
De andere dag stond er nog een stevige wind.
Maar we stapten toch op en kwamen gezwind
dien dag nog tot Utrecht. Dat was prachtig werk.
Och, och, wat brandde het verlangen toch sterk.
Maar, hoe dichter we kwamen op Gouda aan,
des te meer kreeg ik spijt, dat ik zoveel eten had laten staan.
Maar toen we in Utrecht weer waren, bij die aardige mensen,
toen dacht ik; "Wat zal ik nu verder nog wensen?
Het eten komt wel thuis, ik ga naar man en kinderen toe."
Als ik daaraan dacht, was ik opeens niet meer moe.
20

De volgende morgen om kwart over tien,
fietsten we Utrecht weer uit, dat had je moeten zien:
dikke mist om ons heen; rulle sneeuw op de wegen.
Wat viel dat laatste eindje toch ook weer tegen!
't Was tegen den middag dat we kwamen door Montfoort.
Maar daar opeens werd de reis verstoord;
Het wiel van tante Co ging weer danig aan 't beven,
daar de band had besloten het op te geven.
Ze zei tegen Dina: "Ga jij nu maar door.
Ik zal me wel zien te redden hoor!"
En Dientje ging verder op Gouda aan.
Toen bleef tante Co in haar eentje staan.
Daar ging het weer sneeuwen, dat beviel haar ook slecht.
Toen kreeg ze weer moed, want ze had tegen Dina gezegd:
"Als mijn man soms nog thuis is, vraag, of hij me komt halen".
Daar dacht ze steeds aan, toen ze alleen liep te dwalen.
En in Oudewater woonde een vriendelijke man.
Die lapte haar bandje, nu blij op Gouda an.
En daar buiten Haastrecht, ik kon het haast niet geloven,
daar kwam mijn man aangestoven.
Wat er toen is gebeurd, heb ik U al verteld,
Dat krijg ik heus niet op rijm gesteld.
Daarom zullen we 't hier nu maar bij laten blijven
en nog een klein woordje toe gaan schrijven.
Aardig gedaan, hè Mans? Je moet maar denken: Het is lekenwerk. We hadden het beloofd en nooit
zal een belofte met zoveel genoegen nagekomen zijn. Toen jij het steeds maar had over "die arme
zondaars" heb je wel zo'n klein beetje kunnen voorzien, wat ons stond te wachten. Maar als jij onze
vracht toen niet zo goed had verzorgd en opgebonden, ook onze fietsen verzorgd en wat al niet
meer? Wie weet, wat we dan nog hadden afgetobd. Maar nu we thuis waren en ook ons eten kwam,
waren we toch zo gelukkig. En, als de brug niet gesloten was, geloof me, we deden het weer. Al was
het onder dezelfde omstandigheden. En nu, hartelijk gegroet van die twee Goudsche, die ook vast
rekenen op een brief van jou.
In 1950 maakte Mina
Vedelaar (re), samen met
Truus van Heeren (li) de
tocht per fiets van Heemse
naar Gouda in één dag.
(168 km.)
Met dank aan M. Rieks-
Vedelaar.
21

Plat ni-js
Februari, sprokkelmoand. (Een sproc is in 't middelnederlands een dun takkie). Meestal wordt er
noa een streng en laank winter met meer verlangen en ongeduld uut ekeken noar de lente dan noa
een zacht winter. In 't joar 1963 zaten de bouwvakkers 13 weken in 't vorstverlet en kwam er half
meert pas zachte lucht. Dan wordt de lente optimaal waardeerd maar as in januari de sni-jklokkies
en de crocussies al bluit, wordt ze wantrouwend bekeken. Toch verlangt elk mense noar 't veurjoar,
noar licht en lange dagen.
In de februarimoand van dit joar hef de warkgroep dialect zich loaten inspireren deur de lente,
lederiene heftakkies an edragen en zo hebbe wi-j van alles bi-j mekare esprokkeld over dit
onderwarp. Samen-ebundeld hef 't onderstoand artikel op eleverd.
Olde zegswiezen
* De dagen wordt alweer een hanentred langer
* Lichtmis, (2 febr.) dan krabt de hane weer
wat lös
* Lichtmis helder en kloar gef een goed
iemenjoar
* De hoender krabt de braand lös (takkies
veur 't kachel anmaken)
* As in februari de muggen zwarmen, ku'j in
meert de oren warmen
* Biddag: zundag zonder schoon hemd
* De moand meert hef venien in de steert
* Zo drok as de kippen veur Poasen
* A'j niet te zunig bint met de mest dan rooi ie
straks op zien best
* 't Regent gros en enten-eier (vruchtbaar
weer)
* Lopen as een kiefte
* Gien borstrok uut veur 1 april
* De witte bi-jen vliegt ('t sni-jt)
* Din heurt de koekkoek niet weer roepen
* Woar de bujjen 's veurjoars langs trekt, goat
ze de hele zomer langs
* Die hef 't nöst onder de boom liggen (verkering
uut)
* Din kan 't gros heuren gruien (dat is een
opschepper)
* Meertse katten (leuten zich dit joar begun
februari al heuren)
* Koekoek, bri-jboek, leg een ei, in de mei,
zonder dop, dikkop
22
J. Luisman-de Jonge
Eier zuken
Dwalen in de vri-je natuur was vrogger een
attractie veur de jeugd. Jongens gungen in 't
veurjoar het veld in um nösten met eier te
zuken. Veural kievitseier. Die eier worden in
een sloot eschierd, en as ze bevrucht waren
(voel) legden ze ze terugge in 't nöst. De rest
van de eier worden uut ebloazen en an eri-jd.
Ok worden d'r akster- en kraaienösten uutehaald.
Soms a'j 't geluk um een jonge kraaie te
vinden die uut 't nöst evallen was. Die ko'j zo
mooi tam maken en allerlei kunsies leren.
Biddag
De tweede woensdag in meert is het biddag
veur het gewas. Zo'n 50 joar eleden heetten dat
een halve zundag of bi-j-zundag. D'r worden
karkdiensten ehoalden en de kinder hadden vrij
van de schoele en ok het verdere wark lag zo
veule mogelijk stille. Veur de geestelijke
vorming van jongeren worden er een
jeugdappèl of meeting organiseerd.
Gekscherend ok wel Jennegiesmarkt enuumd
want vake worden doar de grondslagen elegd
veur duurzame relaties, evenas op de zang- en
toneeluutvoeringen op de oamd van biddag.

Tegenwoordig is er gien sprake meer van een
vri-je dag. 't Is een gewone warkdag. Meestal
worden die dag ok benut um de moestuun ('n
hof) te spitten en spinazie te zeien. Dat spitten
gung heel vakkundig. Noadat de tuun bemest
was, worden er in de lengte een vore espit en
doar mos de mest in verwarkt worden. Dat
heetten inbleuten. Een bovenste loage
ofspitten was ofbleuten. (bleu-te=kaft) . Soms
kon de kalle nog in de grond zitten (loagie
vorst) en as er nog sni-j lag, moch dat er niet
onder espit worden, want dat deud ofbreuk an
de kiemkracht van 't zoad.
Poastied
Weken veur poasen worden er deur de jeugd
al drok esleept met takken veur 't poasvuur dat
op de oamd van poasenmaandag mos
braanden. Met palmpoasen kregen de kinder
een palmbos. Die palmpoasenstok was versierd
met gekleurd crèpe papier en slingers
van angeregen eigies en rozienties.
Broodhaanties en een sinaasappel maakten de
stok compleet. Ze gungen dan in optocht deur
de buurte en zungen: haantie op een stokkie,
rood rood rokkie, geef mien haantie een stukkie
brood aanders giet mien haantie dood.
Met poasen at men zich zat in eier en de kinder
kregen bovendien een nettie met gevarfde
eier um te kuuln. As het lekker warm veurjoarsweer
was zeurden de kinder um "blote
mouwen en korte piepen." Op palmzundag of
eerste poasdag worden d'r in de karken ni-je
lidmaten an eneumen. Veul jonge mensen (soms
wel tachtig teglieke) deden zo ongeveer tussen
heur 18e en 22e joar, beliedenis van 't geleuf.
Dat waren feestelijke diensten. Uterlijk was 't
een complete modeshow want elk was op zien
poasbest gekleed. Toen de Saksische
klederdracht nog in zwang was, dreugen de
"jongedochters" bi-j die gelegenheid de witte
musse. Later worden d'r hoeden edragen, .
Törf stekken
Mensen die gien eigen vennegrond hadden,
huurden een stukkie grond. Zodra de vorst uut
de grond was begunnen ze met törf te stekken.
Hardnbargers huurden meestal in 't
Hardnbargerveld. 't Was zwoar wark, dat turfgraven.
Veurda'j alles an de rimme hadden,
waren d'r heel wat zweetdruppels evallen. Noa
een lange dag keken de gravers verlangend in de
richting van Hardnbarg of ze de toren ok zagen,
"'n Arnbarg, doarmuttopaan", zeden ze dan.
Schoonmaak
't Veurjoar ko'j roeken, veural an de koemest
want de boeren begunnen direct noa de winter
23

de mest over 't laand te brengen met peerd en
wipkarre. Een heel intensief wark. En as dan
het lentezunnegie d'r bi-j kwam kregen de huus
vrouwen de schoonmaakkriebels. D'r worden
wel is ezegd: De aksters sleept met takken en
de vrouwluu met beddegoed. Maar ze deden
niet zomaar wat raak, d'r zat wel degelijk
systeem in die hele onderneming. Eerst de
kachel wegzetten en schörstienvegen, dan van
boven noar beneden warken, dus van zolder
noar kelder. Alles worden grondig
onderhaanden eneumen, en dat was wel neudig
ok. De hele winter törf en kolen stoken gaf
geweldig veul asse en stoeveri-je. Het stof zat
in alle hoeken en gaten. En niet te vergeten het
ongedierte, zoas moezen en rotten! De kleren,
die noar kamferballen reuken, worden
allemoale buten elucht. Overal zag ie op
zunnige dagen complete garderobes an de
liende hangen. Ok 't beddegoed kwam noar
buten. Dekens, matrassen, veren bedden en
strozakken, 't Olde bedde stro worden verbraand,
de beddeplaanken (onderloage) ofeboend
en d'r kwam ni-j stro in de bedden. In
de kussens en 't peul (= peluw, ok wel pöl
enuumd) kwamen ni-je haverdoppen en de
beddesteden worden ewit. Alles mos in iene
dag kloar want 's oamds mos ie weer kunnen
liggen, 't Reuk dan heerlijk fris. De opkamer,
sloapkamers en verdere vertrekken kregen in 't
veurjoar vake ni-j behang. Dat heetten papier
plakken. In de kasten kwam ok ni-j (kraanten-)
papier op de plaanken en ze worden van een
mooi raandtie veurzien. Op de toafel kwam noa
de schoonmaak een ni-j Zwilkie. Ok mossen
soms de stoelen opni-j emat worden. In oonze
streek zag ie dan vrouw Pater goan met een
volgeladen fietse met stoelen. Heur man was
stoelenmatter en ze worden dan netties emat en
terugge bracht. De boerinnen konden pas an de
schoonmaak as het melkvee in de weide was.
En dan was 't al mei. De mannen gooiden 't
leste stro van de slieten en met riezebessems
worden de kappe en de hanebalken eraagd en
de deile, de stallen en de gruppe eschrobd. Een
riezebessem worden emaakt van barketakken of
van brem. De staldeuren en de muren worden
ok flink onder haanden eneumen. Het bovenste
deel
24
van de muren worden ewit met witkalk en het
onderste deel ezwat met paraffine of teer. De
vrouwen hanteerden meestal de wittelkwaste. 't
Gezegde: een lange vrouw is een ledder in
huus, is vaste ontstoane in de schoonmaaktied.
Reken maar dat winkeliers die schoonmaakartikelen
verkochten het drok hadden. Bi-j Sierink
in Hardnbarg kwam een vertegenwoordiger die
wel zeumtig dingen uut de kop op kon numen:
Wrijfwas, kachelpoets, koperpoets (brasso),
schuurpapier (tante blanc), bezems, luiwagens,
borstels, boenders, ragebollen emmers, teilen,
mattenkloppers, witkwasten, puntdraad,
koerepen, schoffels, harken enz.enz.
Maar as dan het huus met bezemen ekeerd was,
(keren is vegen) wilden ze d'r ok graag lange
van genieten en doarum gung men 's zomers in
't bakhuus of in 't stookhok wonen!
Tegenwoordig kampe wi-j niet meer met stof en
asse, en grote schoonmaak is een olderwets
begrip maar wie op RTL 5 het programma "Hoe
schoon is jouw huis?" volgt, schrikt van de
puinhoop die sommigen er van maakt. Twee
dames goat dan de boel weer schier (netjes)
maken. Echter niet volgens de methode van
Geze die zee: "Ik hoale van schierigheid", en ze
veegden met een riezebessem de kippeköttel
van de toafel.

Van meitied
In mei verwisselden de boerenknechten en -
meiden vake van dienst. Ze maakten ofspraken
met de ni-je baas en as garantie gaf de boer dan
een rieksdaalder. Zo wun de boer een knecht. Dit
heetten winkoop. As de knecht of meid van de
dienst ofzag mos die winkoop terugge betaald
worden. "Meitied-trouwtied" Huwelijken
worden vrogger ok vake in mei esleuten. Iene
van de redenen was dat de deile en de stal mooi
schone waren en de brulfte dus thuus eholden
kon worden.
Hemelvoartsdag
Een vri-je dag veur jong en old. De sportief-sten
gungen 's morgens vrög dauwtrappen en verder
was 't een "nationale fietsdag". D'r was argens
een concours hippique of een voetbaltoernooi en
's oamds trad er soms een gezelschap op in de
openlucht (Gien popconcert maar de Boerties
van Buten met Gait Jan Kruudmoes, of de
Wama's). Toen men later in
't bezit was van een auto worden er etoerd.
Dominees pasten de preke an um 's middags
op tied te kunnen deelnemen an een ster- of
orienteringsrit.
Woar gebeurd
Een boer was an 't grösmeien met de mesine.
Hi-j markte dat e kort langs een sloot een
fazante eraakt had. Het dier mos 't met de
dood bekopen. Zien nöst met 13 eier lag er
onbeschadigd bi-j. Snel deud de boer de eier in
zien pette en gung d'r met noar zien buurman
die een broedstofie had. 't Was een geluk dat
de eier direct eplaatst konden worden. Noa
drie dagen kwamen alle 13 fazanties uut. Ze
waren goed gezond en leefden nog lang en
gelukkig!
Lentepoëzie
Hadden de mensen vrogger eigenlijk wel tied
um echt van de lente te genieten? Het lag in
ieder geval niet an de dichters van de talloze
lenteliedties die wi-j in oonze jeugd op schoele
leerden. In alle talen en toonaarden is de lente
en in 't bijzunder de meimoand bezun-gen. D'r
speult oons nog steeds een heel bekend
nummer deur 't heufd, dat over ezet in de
streektaal as volgt luudt: As de winter vlucht
veur de lentelucht, en de zunne 't ni-je leven
wekt, as een bloesemkroon met heur teder
schoon in de hof de naakte twiegen dekt, dan
zingt al wat leeft en zingen kan verblied: Wees
gegroet volschone lentetiedl
Ja, oons harte gluit,
nou 't vioeltie bluit
en oons 't madeliefie tegenlacht
En met bliede klaank
brengt wi-j oonze daank
veur de zunneglaans en bloemenpracht.
Zo weerklinkt oons vrolijk lied dan wied en
zied: Wees gegroet volschone lentetiedl
25

Dichter en lezer in Hardenberg (3)
- gedichten over Hardenberg van Guillaume van der Graft -
We vervolgen de bespreking van de gedichten over Hardenberg van Guillaume van der Graft.
Zowel de Hervormde kerk van Heemse, het witte kerkje, als de Hervormde kerk van Hardenberg
zijn onderwerp voor een gedicht geweest. Beide komen o.a. in deze bijdrage aan de orde.
De gedichten worden met toestemming van de uitgever in hun geheel geciteerd uit de verzamelbundel
'Mythologisch'van Van der Graft, uitgegeven door Uitgeverij de Prom, Baarn in 1997.
opgenomen in de bundel Landarbeid (1950).
Vorm
Het gedicht is niet strofisch ingedeeld, waarschijnlijk
omdat er 'maar' zes regels zijn. Ook
heeft het geen bepaald rijmschema: het -aal
rijm draagt bij tot de eenheid van het gedicht.
Inhoud
Opmerkelijk is in regel 1 het enkelvoud middeleeuw.
Meestal spreken we van middeleeuwen,
alleen in het meervoud. Het kerkje staat
te veinzen: te doen alsof. Historisch onderzoek
heeft aangetoond dat er in de 13 de eeuw in
Heemse al een kerk was. Uiteraard staat die
kerk er niet meer: verbouwingen, restauraties
en uitbreidingen hebben in de loop der tijden
het origineel ongedaan gemaakt. Toch wordt er
nog gesproken van 'het middeleeuwse kerkje
van Heemse', maar dit is dan maar bij wijze
van spreken, niet echt, dus geveinsd.
26
K. Oosterkamp Het korte gedicht Heemse is
HEEMSE
Het kerkje staat een middeleeuw te veinzen
in alle onschuld, als een eierschaal
gebroken wit, de kleur van integraal.
Binnen heerst nog altijd een stenen trance,
wat men verwacht is een kiemende taal.
Het daglicht maakt een knieval door de vensters.
Bovendien suggereert een 'middeleeuws'
kerkje een illusie van een ononderbroken continuïteit
van christelijke gemeenschap. Het
kerkje kan het niet helpen: het staat daar in de
kleur van de onschuld. Wit is de kleur van het
daglicht, integraal samengesteld door de kleuren
van het spectrum.
Binnen heerst nog steeds een toestand van verrukking,
van gespannen verwachting. Hier
verwacht men een taal te horen die het leven
laat kiemen, laat beginnen. We betrekken dat
kiemende op eierschaal: de kerk als plaats
waar het leven wordt aangekondigd. Het
daglicht valt door de vensters naar binnen en
vanwege de gewijde ruimte maakt het een
knieval.

In de bundel Het oude land (1957) wordt in een aantal gedichten gereflecteerd op de periode in
Vorm
Wat de vorm van de gedichten betreft zien we dat
'typische dichtvormen' als (eind)rijm en metrum
meer en meer worden losgelaten. Op het eerste
gezicht en gehoor lijkt het alsof er gewoon wordt
verteld, in een pratende - parlando - stijl. De zinnen
worden echter wel gestructureerd in regels met een
eigen ritme. Deze zichtbare lay-out maakt het
gedicht als zodanig herkenbaar. Daarnaast, en dat is
veel wezenlijker, is er het geconcentreerde taalgebruik,
de beeldspraak en gelaagdheid.
Inhoud
Hardenberg was geen gedicht: te waar (te
werkelijk) om mooi te zijn? Het woord gedicht in
tegenstelling tot het geschiedenisboek: fictie
tegenover werkelijkheid! Dat geschiedenisboek is
echter wel enigszins problematisch. De titel
Vaderlandsche Historiën was nergens in verband te
brengen met een auteur Van Lennep. We moeten het
Hardenberg.
HARDENBERG
Hardenberg was geen gedicht.
Het had in Van Lenneps Vaderlandsche
Historiën zijn sporen diep nagelaten
met Rudolf van Coevorden, Gijsbrecht van Aemstel
en de bisschop van Utrecht.
Nu echter
bestond het uit maar twee straten,
twee kerken, twee scholen
en daaromheen al dat middelbare
van een welvarende burgerjuffrouw -
maar lief altijd beter dan nuffen
als Bussum of Aerdenhout,
een mens waar men van houdt
en met een gezicht waarin men
de regels van het gedicht
toch meent te herkennen.
Vanouds
op haar schoot als een poes de markt,
aan haar voet als een hond het land.
verweer van W Barnard (brief 15-4-2004) dus maar
voor lief nemen: Ik betwijfel of ik dat heb
geverifieerd. Een dichter is een leugenaar. Hij
boetseert de realiteit naar zijn beeld. (...) Maar het
kwam mij goed uit.' De namen Rudolf van
Coevorden en de bisschop van Utrecht worden in
elk geval terecht met de Hardenbergse geschiedenis
verbonden. Nu echter: de tegenstelling toen/nu
drukt teleurstelling uit. Niet meer roemrucht, maar
klein en burgerlijk: middelbaar niet jong, niet oud-,
maar ook in de betekenis van middelmatig. De
herhaling van twee ondersteunt dat: twee straten,
Voorstraat en Achterstraat, maar ook de
overzichtelijke indeling van kerken en scholen.
Toch is Hardenberg ook gewoon zichzelf, zoals het
nu eenmaal is, - niet nuffig en zonder al te veel
kapsones - en waar je van kunt gaan houden. In de
mensen wordt (soms) het gedicht zichtbaar: haast te
mooi om waar te zijn!
27

In de laatste regels wordt de tegenstelling tussen
vroeger en nu opgeheven: Vanouds = vroeger
en nu, gevat in de beelden van de poes
Vorm
Een ongeleed gedicht van zestien regel,
opnieuw zonder rijm en metrum.
IN DE HUISKAMERS
(huiselijk, gezellig) en de hond (trouw, onafscheidelijk).
Hardenberg, in de huiskamers
Ter Gedachtenis aan uw Belijdenis,
Uw goud-op-fluwelen Huwelijk,
twee koekjes bij de doorlopende koffie
en een ereplaats in de hitte
van het verterende haardvuur
bij een begrafenis.
Hardenberg, 's winters de slacht in de schoorsteen,
koeien vlak achter de kalk van de bedstee
diep loeiend bij liefde en ziekte
en de stilte die klam
om het hart van de velden slaat
als het herfstvuur is uitgebloeid,
de visites beginnen
met januari.
Zeven jaar nu al geleden.
Inhoud
Terugdenkend aan Hardenberg, zeven jaar
geleden al: waar blijft de tijd! De dichter ziet
de huiskamers nog helder voor zich. Het
gedicht bestaat, even de slotregel niet meegerekend,
uit twee parallelle woordgroepen (geen
zinnen!), beide ingezet met het woord
Hardenberg. De wandteksten ter herinnering
aan belijdenis en huwelijk (die volgorde!)
omlijsten het dagelijks leven met twee koekjes
bij de koffie en er was doorlopend, voortdurend
koffie. De ereplaats - voor de voorganger
- was bij het haardvuur, verterend: vanwege de
warmte en ook vanwege het opgelaten gevoel
van 'leven boven je stand'. Het tweede deel
spreekt van de winterse beslotenheid, hier
symbolisch voor het isolement. In dat
isolement is men zelfvoorzie-
28
nend: de slacht zorgt ervoor dat men de winter
wel doorkomt. Onder hetzelfde dak de dieren
en de mensen, zeer op elkaar betrokken: de
dieren zijn slechts gescheiden van liefde en
ziekte van boer en boerin door een enkele
muur: zij begeleiden hen met hun geloei.
Buiten wordt het stil en doods op het veld. In
januari, na nieuwjaarsdag beginnen de visites.
Volgens een vast patroon van bezoek en tegen
bezoek komen buren en familie bij elkaar.
'Tja, dat eindeloos bij elkaar de ronde doen,
dat alsmaar verkeren in de kring van 'ons
volk', ik begreep er niets van. Het leek mij
benauwend ...... en toch ook benijdenswaar
dig'!! De geborgenheid! Maar ook de 'opge
slotenheid'!! (W.Barnard, brief 15-4-2004)
De laatste regel drukt niet alleen bewustwor
ding van de vliedende tijd uit, maar er is ook
iets van vertederende herinnering in te lezen,
zeven jaar later (en zeven is meer dan zes plus
één).

DE KERK
Dit is dan de kerk van het bloed
op de stoep,
gedateerd 1847.
Een soort broodtrommel met aan het eind
Een heel brood recht overeind.
De ramen zijn gotisch of wat
daarvoor dan doorgaat.
De ingang was aan de Voorstraat,
min of meer corintisch;
men ziet dat in deze provincies
Meer, het betekent niet veel:
een renpaard op de deel.
De preekstoel binnen, de ruif
was ook nogal hoog verheven,
een bergrede op zichzelf.
Ik stootte de kuif van mijn preek
tegen het houten gewelf:
ik keek niet genoeg naar beneden.
Ik herinner mij levendig
toen de kerk pas was verbouwd,
hoe Nijzink, de oudste van ons,
de bijbel trede voor trede
naar boven gedragen heeft.
Dat was toen heel plechtig s avonds
met al het glimmende koper ...
Het orgel was net een opera,
die vertrouwde drie poppen erop,
geloof links en rechts hoop
en de liefde, die was de hoogste
Vorm
Een lang gedicht zonder strofische geleding,
geschreven in de parlandostijl.
Inhoud
De Hervormde kerk, gedateerd 1847, wordt in het
boek Oostloorn van S. Ulfers genoemd in de schets
van de Doleantie. Ten tijde van deze kerkelijke
twist was er onenigheid ontstaan wie er op
oudejaarsavond dienst zou houden: de dolerenden
of de hervormden. De gemoederen liepen zo hoog
op dat het kwam tot een handgemeen waarbij bloed
vloeide. Vandaar de kerk van het bloed op de stoep.
Men heeft wel eens gedacht dat de dichter de kerk
niet mooi vond: een broodtrommel als vergelijking
voor een kerk zou niet flatteus
met een hart van goud.
Henk Grooters zit nu in de States
maar die stemde het orgel steeds
als het koud was geweest.
Vooral de trompet, die schreeuwlelijk,
was vaak ongezouten vals,
maar de houten stemmen zoals
Die holpijp was balsem. Er speelde
nu al sinds langer dan een eeuw
een Koeslag (Zandrie de laatste),
hij sloeg er ook wel eens naast.
Hij werd oud, hij is al niet meer.
En Soer die Ernst Soer heette
en krom was als een vraagteken
Beheerde de ijzeren sleutel.
Dat was onze kerk. Mijn God!
wat heb ik daarbinnen ... maar goed,
dat was onze kerk. Er stond
vroeger, volgens gravures,
een andere, met echte muren,
half onder de grond als een ziener
die zong bij de harp van de bomen,
een strottehoofd van een kerk,
een holpijp, een balsem van steen
die zelfs in de grote brand
van 1708
op wacht en in stand is gebleven.
Maar die is dus opgeheven.
Hij was zeker te zacht.
Zo 'n trompet maakt meer leven.
zijn. Toch is het een heel bijzonder beeld: een
broodtrommel bergt ons dagelijks brood, onmisbaar
voor het leven. Zo herbergt de kerk het
avondmaalsbrood dat het lichaam van Christus
wordt genoemd. In dat licht gezien krijgt het triviale
beeld van een broodtrommel een grote en positief
beeldende kracht. Dit wordt nog eens bekrachtigd
door de toren als een heel brood.
De broodtrommel is door enkele architectonische
ingrepen wat verfraaid: gotisch aandoende ramen en
een ingang die geflankeerd wordt door twee
klassiek aandoende zuilen: corintisch. Eigenlijk
doen deze verfraaiingen er niet toe, ze doen eerder
afbreuk aan de functionaliteit: ze zijn overbodig
mooi, als een renpaard waarmee een boer niets kan
uitrichten.
29

Het beeld wordt even doorgetrokken naar de
ruif, de preekstoel. Nogal hoog, een bergrede
op zich: een zeer positief beeld - in de bergrede
van Jezus klopt immers het praktijkhart van het
evangelie. De ik wilde in zijn preek daarnaar
reiken, naar de bergrede, maar werd daarin
letterlijk belemmerd door het gewelf en
preekte in een te hoogdravende stijl en woordkeus
over de hoofden heen . Na de verbouwing
zag alles er weer prachtig uit en heel plechtig
bracht Nijzink, de oudste ouderling de bijbel
naar binnen. De figuren op het orgel waren de
speelsters (als in een opera) van de muziek:
geloof, hoop en liefde. Zoals ook aangegeven
in 1 Cor. 13 staat de liefde met het hart van
goud het hoogst.
Henk Grooters, president-kerkvoogd later geëmigreerd
naar de Verenigde Staten, stemde het
orgel wanneer het weer eens te koud was
geweest. De houten stemmen, zoals de holpijp,
klonken zacht en welluidend. De trompet
klonk boven alles uit en was moeilijker in het
melodieuze gareel te krijgen. Hij klonk vals,
maar met de toevoeging ongezouten is er iets
aan de hand. Doorgaans wordt ongezouten
gezegd van de waarheid: ongenuanceerd en
heftig. Misschien niet zo wellevend, maar wel
oprecht.
De dichter spreekt over de oude kerk nogal
lovend: een ziener, meer in harmonie met de
bomen en vooral standvastig, temidden van het
vuur! Maar uiteindelijk toch te zacht!
De regels Dat was onze kerk .......maken
nieuwsgierig naar de rol van de ik: de uitroep
Mijn God! En de gedachtepuntjes achter wat
heb ik daarbinnen ..
Dit laatste en ook het gehele gedicht roept de
verleidelijke gedachte op om de ik de voorganger
met de trompet te verbinden: de voorganger
die op de kansel ongezouten de waarheid
verkondigt. Niet als de zachte balsem die
men graag wil horen, maar als een dissonant
(vgl. De chirurg). De poging van Grooters,
president-kerkvoogd om het orgel te stemmen
lijkt ingegeven om de (lieve) vrede en de harmonie
te bewaren. Alleen bij de trompet lukt
dat maar niet. Gelukkig maar, want zo'n trompet
maakt wel meer leven, letterlijk en figuurlijk.
Blijft natuurlijk de vraag of de ik zich herkent
in de trompet, of zich heimelijk die rol wenst.
W. Barnard reageert hierop in zijn brief van
15-4-2004: 'Nee, die trompet als profetische
tegenstem accepteer ik niet. En zeker niet dat
de 'ik' van het gedicht zich daarin herkennen
zou. Het is een leuke
exegese, trouwens: je
mag in een gedicht
lezen wat de dichter
niet besefte. Maar
dan als ik, W.
Barnard V.D.M., niet
meer met die kerk in
verband word
gebracht. Uit de
laatste regel blijkt
m.i. trouwens, dat ik
toch maar schamper
spreek over die
trompet. Geef mij
maar een holpijp!
een balsem van steen
..
30

Pastores in Heemse (I)
Al meer dan duizend jaar gaan in Heemse de mensen op zondag naar de Witte of Lambertuskerk Zij
zijn dan onder het gehoor van hun zielenherder, waarvan er al ettelijke de gemeente gediend
hebben. We zullen proberen ze te traceren om zodoende van hen een beeld te krijgen. In deze aflevering
behandelen we de Rooms-Katholieke periode tot aan de Reformatie.
In verschillende kerken in Nederland, maar
ook wel in het buitenland, hangen - meestal in
de consistorie - de schilderijen of foto's van de
predikanten die de betreffende gemeente
gediend hebben. Ook zijn er wel grote borden
in de kerk aangebracht, waarop de pastoors en
predikanten zijn vermeld. Ook in Heemse is
dat het geval, zij het dan dat er geen grote borden
in de kerk hangen. In de consistorie van de
Witte of Lambertuskerk hangen twee lijsten,
waarop de pastoors en dominees gekalligrafeerd
zijn die Heemse gediend hebben.
Lijst van pastoors en predikanten
A. de Roo
Op de eerste staan zij vanaf 15... tot en met
1950. Op de achterzijde daarvan staan ook een
aantal pastoors vermeld die door verder onderzoek
boven water gekomen zijn. Wie dat
onderzoek gedaan heeft is niet bekend.
Waarschijnlijk zal W Veldsink dat gedaan
hebben. In zijn collectie aanwezig in het rijksarchief
in Zwolle komen zij niet voor. Het zijn
er bij elkaar een dertiental. Op de tweede lijst
staan de dominees van 1950 tot heden. We
zullen eerst proberen de pastoors de revue te
laten passeren, wat niet gemakkelijk zal zijn,
want de geschiedenis laat niet veel van hen
zien.
31

De pastoors van Heemse
Bernardus(1129)
De eerste die we tegenkomen is een pastoor uit
het jaar 1129. Hij moet vermeld zijn in een
oude kroniek waarvan wij de vindplaats niet
kennen. Wij citeren: "Anno Domini 1129
Xenodoghosum Luder servus Sacramenti consecratus
... pro nostrum ecclesiae Christi thoe
Heymus...."
Als we de lijst in de consistorie mogen geloven,
dan zou hij Bernardus hebben kunnen
heten.
De pastoors Arnoldus dye Jonghe (1267),
Bartholdi Thoe V... (Vollenhovet?) (1311),
Symonus ther Borghe alias Bachus (1397),
Jacob van Bethlehem (1420), Joannes die
Swarthe (1471), Volckert Volkerinck (1489)
zijn tot nu toe alleen bekend met jaartal.
Misschien is er meer over hen te vinden, maar
dat vergt nader onderzoek
Gheert Moll (voor 1501- ws. 1525)
De eerste pastoor van wie meer bekend is, is
Gheert Moll. Zijn naam komen we voor de
eerste keer in Heemse tegen als hij als getuige
optreedt bij een grondverkoop. Op 11 maart
1501 verklaart Robert van Ittersum, Schulte te
Hardenberge: "dat juffer Mechtelt van Diffell,
dochter van wijlen Ffrederick van Diffell, met
Johan Blancfort als momber, heeft verkocht
aan Prior en Convent van het klooster
Zibekeloe haar geheele erve Nijehues, gelegen
in de buurschap te Diffell, kerspel van
Heemse, gericht van Hardenberge." Keurnoten
waren Henrick Kamfferbeke en Egbert
Scroder. Verder was als getuige heer Gheert,
pastoor te Heemse, aanwezig.
Op 9 januari 1522 komen wij hem weer tegen
in het "Cartularium van Sibculo, fol.lOOvo".
Hij is dan aanwezig bij een geldlening die
wordt aangegaan door het klooster van
Sibculo, de kerken van Hardenberg en
Heemse. "Godfridus Delden, prior, en de conventsheeren
van Sibekeloe, Laurentius
Papenvelt, pastoor, Herman Holterman,
Ludeke Herwerdinck, Albert toe Loezen en
32
Leffert Ommekens, kerkmeesters der kerk te
Hardenbergen, Gherardus Moll, pastoor, Arndt
Johanssoen, Evert Welinck, Hermen die Ffeer
en Roleff Rutenberghe, kerkmeesters te
Hemsen, verklaren verkocht te hebben aan
Catherine Rodde .......... "
Hij is overleden in 1525. In de kerk ligt zijn
grafsteen, waarop staat te lezen: "Int jaer ons
Heren 1525 ....... Gheert Moll pastorr in
Hee(m)se". Met moeite overigens, want in de
Grafsteen van Gheert Moll
loop der tijd is de steen behoorlijk afgesleten.
Bij zijn leven had Gheert Moll een testament
gemaakt, dat al zijn opvolgers uit zijn goederen
drie en een halve goudgulden zouden krijgen,
als zij op zondag voor zijn zielenheil zouden
bidden.
Johannes Albertsz* de Herdenberch (1525 -
1539)
In het Historisch Centrum te Zwolle vinden we
een oorkonde, waarin hij bij zijn aantreden als
priester te Heemse verklaart onder welke
voorwaarden hij van het Klooster Zwartewater
de parochie van Hemys (Heemse) ontvangen
heeft.

Circa 1525 "Ick heer Johan Alb er tsz priester,
bekenne, betughe ende lye myt myner selves
hantscrift ende der erbarer luden ende vrom-mer
mannen, Herman Johansz ende Herman Holterman,
hyr beneden opt spatium ghesath, die wij vulkennen
als die notarius instrumenten (adstrumenten) ende
subscriptien ende vulmechtich wesen sullen dess
ghelyx in des-ser saken. Dat my die erweerdighe
heir pra-efst, vrouwe ende ghemene jufferen des
con-vents to Sunte Marien berghe, anders ghenoemt
Zwarte water, die kerke to Hemys geverliken
(guterliken? om Godswillen gegeven hebben in
dessen vorwerden nabescr. Inden yrsten wil ick
staen als een conventuaal priester onder
ghehoersamheit ende correctie des weerdighen
heren praefsts inder tyt ende dess convents voirg.
neet teghenstaende die institutie dess weerdigen
praefsts dess capit-tels van Deventer off enich hulp
reden (omre-den?, die der ghehoirsamheit ende
correctie voirscr. tegenstaen mogen. Ende dede ick
dess neet, of enich wrevelicheit doir my off ander
personen, dair teghens to hulpe ve..(neme?0 en dair
ynne, twie off drie wyse vermanet war, sal moeghen
die weerdighe praefst ende con-vente voirg. my
amoviren ende van der kerken setten, ende enen
anderen consecriren sunder myns off enighes anders
wederseggen. Ten anderen lave ick, heer Johan
voirscr. myt desse voirg. lude, ofte ick seeck off
onnutte der kerken worde, offte my verbeteren konde
ende wolde, dat ick die kerke nymant geven off
overleveren sall, in enigher manyren, dan alleen in
handen des vorser, praefst ende convents
resigneren, vrij ende los sunder argelist ende sunder
ymans wedersegge. Ten derden lave ick heir Johan
voirscr. myt desse voirg. lude dat ick na al mynen
vermoe-gen die kerke voirg. den praefst ende
convent voirscr. in alle oiren rechticheiden,
heerlichei-den ende guederen bewaren will, ende
neet vermynderen noch vercorten, dan na mynen
vermoegen vermeren ende promoviren, ende dair
niemmer steghen (ws. aan elkaar bedoeld? B.v
nimmers tegen?) te staen, to spreken off hinderlyck
wesen in enigher manyren, dan altijt die kerken ende
den cloestere tho helpen to oiren rechten
heerlicheiden,
guederen ende besith(bezit) to holden sunder
argelist.
Ten vyrden offte die praefst ende convent voirg. in
enigher tyt van my eyscheden desse voirg. punte to
kennen voir enen notarius ende tughen, ende dair
van een off twee instrumenten (adstrumenten) to
maken, dat ick dair tho bereit sal wesen sunder
wederseggen, ende comen op die stede daer men my
dan sal eyschen tho comen op mynen kost. Ten vyfte
dat heir Johan voirscr. alle tymmer off reitschappen
dat die selighe pastoir heer Geert Moll dair by der
wedemen (pastorie ) ghelaten heft, dat hie dat oick
by der we(d)emen laten sal ende neit laten
vervallen, dan in beterscap holden.
Joannes Alberti de Herdenberch Hermen
Johans, Herman Holterman "
Oorspr. HCO Zwolle, Arch. Zwartewater, inv. no. 15.
Met andere woorden, hij zal niets ondernemen tegen
de wil van de proost van het klooster, hij zal de kerk
niet aan een ander geven en verder alles zo laten als
hij het van zijn voorganger gekregen heeft.
In het kerkenboek)'e van 1516 -1603 komt hij maar
één keer voor. Men leest daar het volgende over:
"Wij kerkekmeijsters, naamplike Arent Blanvort,
Henrick Odynck, Albert Helkijnck, Henrick
Marsinck hebben tsaement-like beleght 3 golden
gulden in handen heren Johan Alberts, pastoer
jaerlix een schepel rogh daervoer op Pinxtger int
jaer van 1536, noch de pastor voers. heft ontvanghe
VI go It gld. op zijn lanth toe Reese. Dar boeven
ander sijn pach heft daer of jaerlix thoe geven een
half mudde rogh."
Herman Tapper (1539 - 1544)
In het zelfde kerkenboekje lezen ook over Herman
Tapper, als hij geld leent van de kerkmeesters. Hij
leent dan 9 gold guldens van 28 stuiver het stuk en
zal dit bedrag aflossen door jaarlijks 3 schepel rogge
te geven. In 1544 komen wij hem weer tegen als
"onze pastoer here Herman Tapper ontfanghen
(heft) van de kerekmeijsters een mudde rogghe voer
33

40 br. (abantse) stuivers. Noch ontfangen 4
pont vlasses voer 10 gosselers (kleine munt-
ies)"
Dan verdwijnt hij weer uit de geschiedenis
van Heemse.
Johan Leberinck (1545 - 1559)
Van Johan Leberinck is bekend, dat hij een
rechtszaak heeft gehad met een van zijn parochianen
die land van hem gehuurd had. Op maandag van
Bartholomeusdag van het jaar 1555 kwam "int
gericht Heer Johan Leberinck pastor tHijemse met
Tthijmen Henrickszn. als sijn voirsprake" . Hij geeft
aan dat Bernt ten Velscet(Berend Veldsink) het land
gebruikte buiten de pachtjaren. De pastoor komt met
de stukken ter tafel om te laten zien hoe de
overeenkomst was. Na grondig onderzoek blijkt dat
Bernt de pacht voldaan heeft en de pastoor niets
schuldig is. Het bleek een misverstand, omdat de
pastoor dacht dat de pacht achteraf betaald was in
plaats van vooruit.
Hij stond nog al eens bij de kerkmeesters in de
schuld, wat blijkt uit de volgende regels uit het
kerkenboekje: "de pas toer heren Johan Leberinck
van hem ontholden teghens sijn schuit die he
schuldich was 3 br. stuivers van dat jaer 1552 als
van de 7 gold gl. die de cos-ter gheft jaerlix. Ende
noch de een spint lijens. In jaer 1556 ende een spint
rovesaat depas-toer schuldich 17 si br. van eijn
vareken van Rotgherinck, noch ontfanghen 4 pont
vlasses, daer op betalt 7 br. St (Brabantse
stuivers)." Voor 1559 wordt hij begraven: "sijn doet
clet he meede krech tot een besaet". Hij wordt voor
het laatst genoemd in 1555, in 1559 worden zijn
erfgenamen genoemd.
Luken Aerninck (1559 - 1563)
Een Heemsenaar als pastoor? Willem Veldsink
veronderstelt het in zijn boek "Rond de Heemser
toren ". Ook deze verkeert wellicht in geldnood,
want hij krijgt van de kerkmeester geld. "Onse
pastoer heer Lutken gheleent 2 daelers van 35 st.
ende eijn croene van 33 st.
34
ontfanghen van de kerekmeysters ao 1559. noch
hem ghedaen 3 st."
In 1563 wordt hij weer genoemd als het testament
van de pastoor Gheert Moll ter sprake komt. In dat
testament heeft Gheert Moll bepaald, dat aan al zijn
opvolgers uit zijn goederen drie en een halve gold
gulden zou worden betaald, als zij 's zondags voor
zijn zielenheil wilden bidden. Er wordt dan een
overeenkomst gemaakt tussen de kerkmeesters en
"den weerdighen here heer Luken Aerning pastoer
tHyemse".
Verder komt hij in de geschiedenis niet meer voor.
Rudolphus van Hardenberg (15.. - 1605)
Wanneer deze pastoor in Heemse gekomen is, is
niet met zekerheid te zeggen. Waarschijnlijk aan het
einde van de 16e eeuw. Een aantal vindplaatsen laat
hem zien in 1600, 1602 en 1603. In ieder geval is
hij de laatste pastoor die in Heemse de Rooms-
Katholieke eredienst onderhoudt. Waarschijnlijk is
hij niet tot de Reformatie overgegaan. Hij helpt met
de heer van Collendoorn de stad Hardenberg met de
financiën. Hij ondertekent een aantal malen de
notulen van het Markeboek van Heemse, in 1605
voor het laatst. In 1612 heet hij al de "Olde
pastoer". In het Statenarchief lezen wij in 1629

Salland's Volksblad, eerste kwartaal 1905
Een eeuw geleden kon men in de krant lezen dat de jaarwisseling met storm gepaard ging. Twee
dochters van de Hardenberger winkelier en koopman Philip Meijer Bromet en diens vrouw Esther
Cohen traden in het huwelijk. Op 7 februari 1905 gaf Jansje het jawoord aan Bernard Frank en
Naatje werd op dezelfde dag de vrouw van Maurits Kropveld. De familie Bromet woonde evenals
de schoenmaker Frederik Goris in de Voorstraat. Een zoon van Goris genaamd Everhardus
vestigde zich daar op 25-jarige leeftijd als bakker. In het verlengde van de Voorstraat, aan de
andere kant van de Vechtbrug, werd op de Brink te Heemse de nieuwe zaak geopend van
rijwielhandelaar Kip. In Hardenberg was nog wel aan woonruimte te komen, zo kon men de winkel
van Grooters huren of het woonhuis van Hemke, dat na het vertrek van Olthoff, drukker van
het Salland s Volksblad, kon worden aanvaard. De bereikbaarheid van Hardenberg werd aanzienlijk
verbeterd door de aanleg van een spoorlijn door de Noord Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij.
In de maand februari verdiende men tweeduizend gulden aan kaartverkoop op het station
Hardenberg. De passagiers van de tram waren echter minder gelukkig doordat die ontspoorde
op het Heemserveen. In deze tijd werd er gecollecteerd voor een op te richten school in het
Watergat. Op de aanbesteding van een nieuw te bouwen school in Ebbenbroek schreven drie aannemers
in. In Heemse vierde wethouder Bolks zijn 40-jarig jubileum als raadslid en in
Bergentheim zou een hulppostkantoor moeten komen. Bij H. Stoel op huize Eikenoord te Lutten
werd een inboedel verkocht en in het zuiden van Hardenberg bestaan plannen om een Waterschap
op te richten.
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink
35