Drie-Minuten-Toets (DMT) en AVI - Toetswijzer - Kennisnet

2.4 Theoretische inkadering 3
2.4.1 Inhoudelijk
Inleiding
Voorwaardelijk voor het lezen met begrip is het complex van processen dat in het onderwijs in ons land
bekend staat als technisch lezen. Binnen het technisch lezen spelen twee processen een essentiële rol:
decoderen en het proces van de woordherkenning. Decoderen, ook wel ontsleutelen of verklanken
genoemd, is het omzetten van een visuele code in een klankcode: het leggen van relaties tussen
'spraakklanken' en geschreven woorden, waarbij de aanhalingstekens rond het woord spraakklanken in deze
omschrijving bedoeld zijn om aan te geven dat het bij decoderen niet per definitie om het hardop uitspreken
van ontsleutelde woorden hoeft te gaan; het verklanken van woorden kan hoorbaar of niet-hoorbaar
gebeuren. Bij het decoderen gaat het om het leggen van relaties tussen woorden in hun orthografische vorm
en de daarmee geassocieerde klankvorm. De sterkte van de cognitieve representatie van de klankvormen
en de snelheid en accuratesse waarmee die representaties kunnen worden opgeroepen en verwerkt,
bepalen iemands decodeervaardigheid. Anders gezegd, leerlingen zijn decodeervaardig in de mate dat deze
deelprocessen bij hen accuraat en vlot verlopen. In met name het aanvankelijk (technisch-)leesonderwijs
wordt dan ook gestreefd naar het bewerkstelligen van stabiele en vlot beschikbare orthografieklankassociaties
bij leerlingen.
Woordherkenning betreft het activeren van de met een woord verbonden inhoudelijke informatie, met het
oog op de toekenning van betekenis aan dat woord. Zelfs bij de start van het aanvankelijk leesonderwijs –
voor de meeste van hen in jaargroep 3 van de basisschool – hebben leerlingen al een behoorlijke
(mondelinge) woordenschat. Het proces van de woordherkenning komt in dat licht neer op het relateren van
bekende semantische informatie (woordbetekenissen) aan op dat moment nog tamelijk onbekende
orthografische informatie (geschreven woorden), die – zie onder – al dan niet verklankt is. Uiteraard verloopt
de woordherkenning efficiënter en sneller naarmate meer woorden, en meer woorden vollediger,
gerepresenteerd zijn in het brein van de lezer.
Het decodeerproces, het proces van de woordherkenning en de relatie tussen deze processen wordt
beschreven in diverse theoretische modellen die zijn ontwikkeld om het leesproces te beschrijven. In het
onderstaande worden de voornaamste van deze modellen besproken. Bestudering van deze modellen is
van belang omdat zij de variatie in de ontwikkeling van de leesvaardigheid kunnen verklaren.
Leesmodellen
In principe is er bij het lezen van een woord rechtstreekse woordherkenning mogelijk op basis van de
orthografie van dat woord; zeker bij een gevorderde lezer. Maar er is nog een ander optie: de orthografie kan
eerst omgezet – gedecodeerd – worden in een fonologische representatie die vervolgens wordt gebruikt bij
de woordherkenning. Deze opties worden traditioneel respectievelijk direct en indirect genoemd. De mate
waarin de ene of de andere optie wordt toegepast is een klassiek thema in het leesonderzoek; met
consequenties voor de wijze waarop het leren lezen vormgegeven zou moeten worden (Harm & Seidenberg,
2004, maar zie ook Bosman & Van Orden, 2003). Onderzoekers nemen in dezen uiteenlopende
standpunten in. Er zijn er die aan de fonologie geen enkele rol toeschrijven als het om woordherkenning
gaat, terwijl anderen fonologie daarbij juist noodzakelijk achten. En er zijn er ook die er een 'verzoenende'
visie op nahouden, welke inhoudt dat beide opties belangrijk zijn maar onder verschillende omstandigheden;
bijvoorbeeld bij de herkenning van zogeheten regelmatige versus onregelmatige woorden: woorden die
conform hun uitspraak gespeld worden, zoals 'jas', versus woorden waarvoor dat niet geldt, zoals 'jus'.
Modellen die het leesproces beschrijven, moeten deze en eventueel nog andere opties kunnen
verantwoorden. Het linguïstisch analysemodel, dat tot in de jaren zestig van de vorige eeuw de
theorievorming met betrekking tot het lezen heeft gedomineerd, kan dat niet. Lezen wordt in dat model
beschouwd als het omzetten van individuele grafemen in fonemen op basis van een systeem van regels: de
zogeheten grafeem-foneemcorrespondentieregels. Een regelsysteem als dit kan het lezen van woorden die
in dit opzicht onregelmatig zijn echter niet verklaren. Voor het correct verklanken van deze woorden is
aanvullende informatie nodig. Deze informatie – de aard en de rol ervan – heeft een plaats gekregen in het
dubbele-routemodel.
3
Paragraaf 2.4 maakt zowel onderdeel uit van de Wetenschappelijke verantwoording van de DMT (deel 1) als van de
Wetenschappelijke verantwoording van de AVI-toets (deel 2). In paragraaf 8.4 van deel 2 zal dan ook terugverwezen worden
naar paragraaf 2.4.
12