Meervoudig Besproken - Habiforum

Binnen de vakwereld is ook een discussie gaande over het begrip ruimtelijke kwaliteit. Andere termen
als meerwaarde en maatschappelijk rendement worden genoemd. Daarnaast geven sommigen aan
(o.a. Ruimtelijk Planbureau) dat meer gekeken moet worden naar de ruimtelijke effecten.
(Hoe) is de matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum in de praktijk toepasbaar?
Uit een eerste evaluatie van de toepassing van de matrix ruimtelijke kwaliteit en bij een confrontatie
met de discours van belanghebbenden, blijkt dat de waarde van de matrix ruimtelijke kwaliteit
discutabel is. De matrix brengt systematisch spanningen in beeld, maar kan niet altijd een bijdrage
leveren aan een discussie over ruimtelijke kwaliteit. Uit de discours van belanghebbenden bleek al dat
er nauwelijks een directe relatie tussen ruimtelijke kwaliteit en meervoudig ruimtegebruik bestaat. Ook
de matrix kan hier geen goede bijdrage aan leveren.
Belangrijk bij eventueel toekomstige praktijktoepassingen is dat alle verschillende belanghebbenden
aanwezig zijn, dat belanghebbenden zelf de kwaliteiten clusteren en dat zij vervolgens bedreigingen en
kansen aangeven. Alleen als dit proces zorgvuldig is uitgevoerd, kan gekeken worden in hoeverre
(meervoudige) ingrepen gewenst zijn om de juiste kwaliteit te behalen. Het toepassen van de matrix in
de praktijk blijft echter veel van de deelnemers vergen. Zij moeten zich los kunnen maken van de
dagelijkse praktijk en in staat zijn te ‘brainstormen’ in de hokjes van de matrix. Een lastige opgave voor
veel belanghebbenden, zo bleek uit de gehouden practica.
De matrix ruimtelijke kwaliteit van Habiforum is geschikt voor het langer termijn denken. Het bepaalt op
een systematische wijze een eindvisie waar een meervoudig dan wel enkelvoudig project heen gaat.
Eindgebruikers maar ook marktpartijen (ontwikkelaars) en (sociale) instellingen willen echter op korte
termijn al visueel zichtbare ruimtelijke kwaliteit zien. Bij hen is de huidige beleving van groot belang.
Een VINEX-locatie moet nu ruimtelijke kwaliteit bieden. Dat moet zichtbaar en voelbaar zijn. Bewoners
en bedrijven hebben geen tijd om tien jaar te wachten, totdat het gehele project voltooid is en de weg
onder de grond is aangelegd. Dan zijn de eerste eindgebruikers allang weer vertrokken. Zij vinden de
toekomstwaarde wel belangrijk, maar bij ruimtelijke kwaliteit wordt met name aan de huidige beleving
en het huidige gebruik gedacht. Volgens Jacobs (2000) is beleving in onze samenleving belangrijker
geworden. De basis van de ruimtelijke ordening is gezondheid en veiligheid. Naarmate deze zaken als
vanzelfsprekender zijn geworden, zijn daar economische, sociale en culturele aspecten bijgekomen.
Door de gestegen welvaart is beleving een sterkere rol gaan spelen.
Hooimeijer e.a. (2001) geven aan dat het inzicht bij beleidsmakers moet komen in de betekenis die
eindgebruikers hechten aan hun producten. Zij zijn degene die het meest de directe ruimte beleven.
Om dit advies concreter bespreekbaar te maken, wordt hieronder het belevingswaardenonderzoek van
het ministerie van Verkeer en Waterstaat toegelicht.
De Bouwdienst van Rijkswaterstaat maakt al een aantal jaren gebruik van
belevingswaardenonderzoeken (ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2002). Deze onderzoeken zijn
een aanvulling op Milieu-effectrapportages, waarin met name aandacht is voor milieuaspecten. Net als
bij andere professionals wordt ook hier het leefmilieu ‘technocratisch’ benaderd vanuit bestaande
denkkaders (zie paragraaf 5.2.6). De zeven criteria uit de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening zijn zo’n
voorbeeld van een technocratische benadering van het bepalen van de ruimtelijke kwaliteit.
Eindgebruikers nemen ruimtelijke kwaliteit waar door hun eigen bril en geven daar hun waardering
aan. Daarom wordt door Bouwdienst Rijkswaterstaat het belevingswaardenonderzoek toegepast, dat
uit vier fasen bestaat.
67