Boude bewoordingen

stand, maar iets waarin wij als waarnemer zelf aanwezig zijn. Geen enkele
kerk, aldus Van den Berg, toont het fenomeen zwaarte in die mate als de
Gesù. Wat deze kerk zichtbaar maakt, is de zwaartekracht zelf. Van den
Berg beschrijft hoe vermoeiend het is om de brede, ontmoedigende treden
te bestijgen. In het schip blijft de algehele indruk van zwaarte heersen,
maar dan wordt de blik, bij wijze van contrast, naar de koepel gezogen.
Daarin heerst een overvloedig, onweerstaanbaar licht – dat letterlijk licht
maakt. De indruk van immense zwaarte wordt opgeheven. Het lijkt mogelijk
langs deze waterval van licht naar boven te zweven, de hemelse
heerlijkheid tegemoet. Het bezoeken van de kerk is, met andere woorden,
een oefening, een der exercitia spiritualia. Het licht dat plotseling uit de hemel
valt, ontneemt de alomtegenwoordige, schijnbaar onoverwinnelijke
zwaartekracht haar heerschappij. Deze diagnose betreft de Gesù in zijn geheel.
Toch neemt ook Van den Berg bij tijd en wijle zijn toevlucht tot
‘discernerende’ technieken die het waargenomene niet langer onmiddellijk
en als Gesamtbild beschouwen, maar op analyse en selectieve aandacht
berusten: ‘Mocht de gevel als geheel de indruk van massieve zwaarte niet
duidelijk genoeg maken, dan lette men op de details’ (p. 113). Door de afwezigheid
van gevelvensters bijvoorbeeld, door het feit dat de gevelpilaren
twee aan twee staan, wordt de indruk gewekt dat deze pilaren een immens
gewicht dragen. Van den Berg begint de discerneren. Van voir la chose d’un
seul regard stapt hij over op tellen.
Het is een analyse in fasen. Aanvankelijk is er de onmiddellijke indruk
van de kerk in zijn geheel, de algehele indruk van massiviteit. Daarop volgt
een fase van wiederholen en durcharbeiten. De kerk wordt telkens opnieuw
bezocht, de ervaring van pure zwaarte wordt telkens weer opgezocht. Het
bezoeken van de kerk wordt, letterlijk, een oefening, een oefening in zien.
Deze oefening maakt echter dat het zien van karakter veranderd. Het zien
wordt discernerend, onderscheidend. Van den Berg begint architectonische
details te onderscheiden die aan de indruk van zwaarte bijdragen. De indruk
blijkt een effect te zijn van de architectonische opstelling, van architectonische
technieken. Van den Bergs blik telt nu de vensters, de pilaren, hij
accentueert bepaalde facetten. Het zien is nu analyserend, niet langer louter
intuïtief, en richt zich op discrete details die de gewaarwording van zwaarte
kunnen verklaren. De blik wordt een wetende, metende blik. Hij opteert
voor methodologisch dualisme.
Ook Freud heeft een poging ondernomen de gewaarwording die barokke
kunstwerken oproepen te duiden. Ook hij deed zijn beslissende gewaarwording
in Rome op. Toen Freud in 1914 de indruk analyseerde die
de aanblik van Michelangelo’s Mozes op hem maakte, volgde hij dezelfde
procedure als Van den Berg. In eerste instantie is er de pure indruk die uitgaat
van het kunstwerk als geheel. De toeschouwer ondergaat die indruk in-
122