Boude bewoordingen

De koninklijke weg die toegang verschaft tot een bepaald tijdsgewricht,
aldus Van den Berg, is de anekdote, de eenmalige, exemplarische situatie.
Dit geldt ook voor de achttiende eeuw, een episode die in zijn werk een
cruciale plaats inneemt. ‘Ik zoek een anekdote die mij op gang helpt,’
schrijft hij (1963, p. 128), en hij vindt haar aan het hof van Lodewijk xv.
Wie dat wilde, schrijft Van den Berg, kon vrijelijk rondwandelen in diens
paleis en zich verbazen over de chaos, de ontregeling die er heerste (p.
129). Nieuwsgierigen die de koning wilden zien, betraden een vreemd
museum zonder controle, een ‘indiscrete’ ruimte. De grens ontbrak. Op
een dag wenst deze vorst de door Diderot geredigeerde encyclopedie te
raadplegen. Drie knechten dragen de eenentwintig delen binnen. In de
luchtige paleisscène, die Van den Berg als een quasi-ooggetuige beschrijft,
schuilt iets catastrofaals. Wie het artikel ‘Homme’ in de Encyclopédie raadpleegt,
vindt om te beginnen de letters s en m. Dat wil zeggen: ‘homme’ is
een mannelijk substantief. Daarvoor hoeft de Franse lezer geen encyclopedie
te raadplegen. Wie dat niet weet, kan het artikel niet eens lezen. Van den
Berg beschouwt de letters s en m als uitingen van wat hij ‘wetenschappelijk
stuporisme’ noemt. Ook het vanzelfsprekende vergt voortaan explicatie.
Wij zijn aan deze dwang tot systematiek inmiddels gewend, elk woordenboek
gaat zich eraan te buiten, aldus Van den Berg, maar in de achttiende
eeuw is het iets nieuws. Datgene wat iedereen weet, waarmee iedereen
vertrouwd is, wordt in dezelfde objectieve, emotieloze termen besproken
als het onbekende. Het onderscheid tussen vertrouwd en onbekend verdwijnt.
Op de letters s en m volgt een definitie: De mens is een voelend,
overwegend, denkend wezen dat vrij over de aarde loopt, zich meesters
stelt, wetten heeft gemaakt en heerst over les autres animaux. Deze openingszin
wordt door Van den Berg gecursiveerd. Zij verdient het, meer
dan eenmaal te worden gelezen. In deze zin, aldus Van den Berg, kondigt
zich het einde van het absolutisme aan. De mens is een wezen dat zich
meesters stelt, staat er. Als dat waar is, dan is dat het einde van het droit divin,
het Franse koningschap. De mens is behalve een denkend ook een voelend
wezen, want de achttiende eeuw is niet alleen de eeuw van de rede, maar
vooral ook van het sentiment. Verder wordt de mens een dier genoemd. Er
is geen fundamenteel verschil, geen grens meer tussen de mens en les autres
animaux.
De encyclopedie is alfabetisch geordend. Dat wil zeggen, de orde die zij
aanbrengt in de chaos, in de woekerende werkelijkheid, is geen natuurlijke
maar een arbitraire orde, een opsomming: de ordeloze orde van het alfabet,
aldus Van den Berg. De orde die Linnaeus op dat moment in het plantenrijk
aanbrengt is niet minder artificieel. Zij is gebaseerd op het aantal
meeldraden. Waarom meeldraden? In de ‘voluptueuze’ achttiende eeuw
lag het kennelijk voor de hand de ordening op geslachtelijkheid te baseren,
201