Boude bewoordingen

ontdekking te begrijpen. Om de originaliteit van Freud te beseffen, aldus Lacan,
om hem als precedentloze Anfang te begrijpen, moeten we het biologisch
perspectief verlaten en op het fundamentele verschil tussen mens en dier insisteren.
Dit verklaart waarom de linguïstiek zo’n cruciale rol speelt in het werk
van Lacan – het is de wetenschap die het verschil tussen mens en dier maximaliseert.
De wereld van het dier is een wereld van gestalten die vlucht-, vechtof
paargedrag oproepen, maar de wereld van de mens is door en door talig en
symbolisch. Niet minder dan Van den Berg benadrukt Lacan het niet-animale,
niet-biologische aspect van het menselijke verlangen.
In Dieptepsychologie wordt het onbewuste als een historische variabele
beschreven. Het is in feite een Victoriaans fenomeen dat einde negentiende
eeuw van zich doet spreken en omstreeks 1920 opvallend zwijgzaam
wordt. Meer en meer analytici gaan dan het belang van actuele, alledaagse,
post-Victoriaanse problemen ontdekken, aldus Van den Berg. Bij Lacan
treffen we een vergelijkbare aandacht voor de historische dimensie van psychoanalytische
fenomenen aan. Het Ik, aldus Lacan (1978), is niet van alle
tijden. Er zijn momenten in de geschiedenis geweest waarin zich nieuwe
subjectiviteitsvormen manifesteerden, met name ook ten tijde van Freud.
Wij kunnen ons nog maar moeilijk voorstellen dat het Ik ooit een andere
functie vervulde dan nu, aldus Lacan. Het valt ons moeilijk rekening te
houden met de mogelijkheid dat onze psychologie niet van alle tijden is.
Toch is het Ik zoals wij het kennen van betrekkelijk recente datum. De
psychoanalyse, benadrukt Lacan, is een theorie die zich rekenschap geeft
van een gebeurtenis, namelijk de Copernicaanse wending die zich, tegen
het einde van de negentiende eeuw, in de menselijke subjectiviteit, in de
verhouding van de mens tot zichzelf aftekende. Omstreeks 1920 ondergaat
de subjectiviteit opnieuw een verandering. Het onbewuste wordt zwijgzaam.
De reactie van veel psychoanalytici is, het onbewuste te veronachtzamen
en zich op het Ik te concentreren, zoals bijvoorbeeld Anna Freud in
haar klassieker Das Ich und die Abwehr-mechanismen uit 1936 doet. Psychoanalyse
en behaviourisme komen steeds dichter bij elkaar te staan. De analyse
beoogt de patiënt beter voor te bereiden op de maatschappelijke strijd
om het bestaan. Niet alleen het onbewuste, ook de seksualiteit krijgt minder
nadruk. Na 1940 worden analytische publicaties ‘puriteins’, aldus Lacan
(1975, p. 229). Freud zelf daarentegen gebruikt de door velen gesignaleerde
verandering juist om het volstrekt precedentloze van zijn theorie, zijn wetenschap
sui generis te benadrukken, aldus Lacan. De breuk, de Kehre die
zich in 1920 in Freuds denken aftekent, wanneer hij Jenseits des Lustprinzips
publiceert, was een theoretische verwerking van een gebeurtenis, van een
analytische observatie: het onbewuste was minder spraakzaam geworden
dan het in de laatste decennia van de negentiende eeuw was geweest (1966,
pp. 323 e.v.).
140