Boude bewoordingen

worden betrokken die een nieuw licht op de samenhang werpen. Dit geldt
ook voor de ontdekking van de reflex, die door Van den Berg telkens opnieuw
tot object van onderzoek wordt gemaakt: wiederholen und durcharbeiten.
Ook gaat Van den Berg steeds meer belang hechten aan wat hij ‘heterologe’
synchronismen noemt: gelijktijdige ontwikkelingen op uiteenlopende
gebieden. Hij krijgt met name oog voor de politieke betekenis van wetenschappelijke
voorvallen. Dit hangt samen met het feit dat onbehagen in de
actualiteit steeds nadrukkelijker het vertrekpunt van zijn historisch onderzoek
vormt. Nog nadrukkelijker dan Het verlaten lichaam uit 1961 staat Leven
in meervoud uit 1963 in het teken van dit onbehagen. Onze samenleving,
ons bestaan, ons handelen, aldus Van den Berg, wordt gekenmerkt
door vaagheid, onrust, onlust, wanorde. Ons bestaan is routinematig geworden
en gefragmentiseerd. In het boekje ’s Morgens jagen, ’s middags vissen
dat een aantal jaren later, namelijk in 1971 verschijnt, is dit onbehagen zeer
nadrukkelijk aanwezig, maar Van den Berg vindt de woorden niet om deze
stemming adequaat te articuleren, zo lijkt het. Hij geeft de voorkeur aan
een verhaal-in-beelden, een metabletisch stripverhaal. Historische afbeeldingen
(van wetenschappers) en actuele afbeeldingen (van jongeren) wisselen
elkaar af. Ze zijn weliswaar voorzien van tekst, maar de illustraties eisen
vrijwel alle aandacht op. De tekst had er niet hoeven zijn. Actuele afbeeldingen
suggereren dat er iets mis is met het heden. Massificatie, anonimisering,
infantilisering, verloedering, collegezalen die in vergaderzalen veranderen
is wat ze tonen. Zij willen de lezer gevoelig maken voor een
probleem. Pas in De reflex uit 1973 wordt de illustratie naar het tweede plan
verdrongen en neemt Van den Berg weer letterlijk het woord. In de ondertitel
wordt benadrukt dat het een ‘maatschappijkritische’ studie betreft.
De kniepeesreflex werd in 1871 door de Berlijnse neuroloog Carl
Westphal (net iets eerder dan zijn vakgenoot Erb uit Heidelberg) ontdekt,
aldus Van den Berg (1973). Dat meerdere onderzoekers, min of meer gelijktijdig,
maar onafhankelijk van elkaar, dezelfde ontdekking doen onderstreept
het metabletische belang ervan. De kniepeesreflex was bovendien
een Anfang, een modelonderzoek, een paradigma – het was de eerste reflex
in een lange reeks. Andere reflexen zouden spoedig volgen. In het alledaagse
leven lijkt het lichaam niet of nauwelijks reflexmatig te reageren.
Onze ervaring is dat aan een handeling een wilsact vooraf gaat. Om reflexen
op te sporen moet het lichaam in een kunstmatige toestand worden
gebracht. Het moet zich volledig ontspannen, de aandacht van het subject
moet met behulp van kunstgrepen worden afgeleid. Wil de kniepeesreflex
optreden, dan moet het subject zich als het ware eerst terugtrekken uit zijn
knie. Onder gewone omstandigheden treedt de reflex niet op. De reflex is
met andere woorden het effect van een proefopstelling, van een geforceerde
opstelling zonder werkelijkheidskarakter. De reflex is geen kwestie van
158