Dicionário Mirandês-Português – Ama<strong>de</strong>u Ferreira e José Pedro Cardona Ferreira 14combustão. star cumo un ~ estar muitosujo.tiçonada s.f. Golpe com tição.tiçonar vd. atiçonar.tiçonico s.m. (dim. <strong>de</strong> tiçon) Pequenocarvão em brasa.tie s.f. 1. Senhora: ye ua tie bien puostaque aparece a las bezes por en<strong>de</strong>. 2.Mulher: Nesta classes <strong>de</strong> l porsorado sonmás las ties do que ls tius. (MF, 2001). 3.Esposa: la mie bien quier tener uarapaza, mas nun hai meio i solo sálenrapazes. 4. Tia, irmã do pai ou da mãe.tie abó s.f. Tia avó, irmã <strong>de</strong> um dosavós.tiempo s.m. 1. Tempo. 2. Clima: nunhai modo <strong>de</strong> l tiempo scampar a ber secuntinamos l trabalho. 3. Cada um dosperíodos <strong>de</strong> aulas durante um dia: … lasaulas al último ~ <strong>de</strong> l die scolar. (DR,2000). a ~ a tempo, oportunamente. al ~i. quando, ao mesmo tempo: fazie lsfolares al ~ d’amassar; ii. naqueleinstante: al ~ an que se iba a mudar, laciguonha passou para lantre i la raposachimpou-se. (DR, 1998); iii. ao clima,aos elementos da natureza: Este cerealqueda ssi uns quantos meses el solo al ~(MF, 2001). an todo l ~ sempre, aqualquer hora: You grumo an todo ltiempo. (MF, 2001). dar ~ al tiempoesperar, ter paciência. <strong>de</strong>sse tiempo <strong>de</strong>ssaaltura, nesse tempo: l porsor <strong>de</strong>sse ~ eraCharabela. eiqui hai tiempos há alguntempo. fazer ~ esperar <strong>de</strong> modo a não seaborrecer: stou eiqui a fazer ~ a ber seben la mie mulhier. gastar l ~ ocupar otempo: Outras bezes iba culas bacas ilhebaba la machada para gastar ltiempo… (MF, 2001). l tiempo antigoantigamente. algun ~, nalgun ~antigamente: i perdiemos <strong>de</strong> comernalgun ~; Á tiempo dalgun ~ (AMM,1961). ne l ~ caliente no verão: No ~caliente hai que madrugar al trabalho.(MF, 2001). ne l ~ <strong>de</strong> expressão uasadapara reforçar uma situação <strong>de</strong> tempoquando: ne l ~ <strong>de</strong> mie mai moça ye quebieno para acá l quartel <strong>de</strong> ls gyardas;era ne l ~ d’eimbierno quando el chegouacá. ne l ~ <strong>de</strong> las castanhas no tempo dascastanhas, no outono. yá nun ser sin ~exprime a i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> algo que já <strong>de</strong>via teracontecido antes.tiempos s.m.pl. 1. Usos <strong>de</strong> cada tempo:hai que andar culs ~. 2. Período <strong>de</strong>tempo, época. an ~ em tempos,outrora. <strong>de</strong> ~ a ~ <strong>de</strong> vez em quando: <strong>de</strong>tiempos a tiempos inda aparece poren<strong>de</strong>. ~ malos tempos difíceis.tienda s.f. 1. Tenda. 2. Posto <strong>de</strong> vendanão permanente: l tiu andaba pulasbeiras a ben<strong>de</strong>r nua tienda. 3.Mercadoria, em regra panos, vendidapelo ten<strong>de</strong>iro.tienro, tierno adj. 1. Tenro, mole: lamassa inda stá mui ternra, hai que la<strong>de</strong>ixar secar un canhico. 2. Que não temexperiência: l rapaç stá mui ~, inda tenmuito que dapren<strong>de</strong>r. 3. Que ainda nãoestá madura, acabado <strong>de</strong> criar: cumoroubában las cebolhas, a las bezesteniemos que las apanhar inda tienras. 4.Delicado, afectuoso.tierra s.f. 1. Terreno <strong>de</strong> cultivo: tengoua ~ que to ls anhos me dá bun pan. 2.Povoação, lugar on<strong>de</strong> se habita: la giente<strong>de</strong>ssa ~ ye mui trabalha<strong>de</strong>ira. SIN.lhugar. 3. Pó: fizo-se todo an ~. 4. Osolo: la ~ stá tan seca que nun se puo<strong>de</strong>sumbrar nada. 5. Planeta terra: hai queganhar l cielo na ~. SIN. mundo. 6.<strong>Terra</strong>, por oposição a mar: andubimos unmês a nabegar sin ber ~. 7. País: Pertualye ela nuossa ~. 8. Região: <strong>Miranda</strong> yela mie ~. 9. Pátria. andar cheno <strong>de</strong> ~ andarsujo, fazer um trabalho muito duro. comer ~passar gran<strong>de</strong> miséria, ter uma vidamuito difícil. fazer ua ~ cultivar umcampo. ganhar <strong>de</strong>nheiro cumo ~ ganharmuito dinheiro: algue giente ganha<strong>de</strong>nheiro cumo ~. ~ chinada terra que,após as colheitas, é assinalada para osrebanhos não entrarem nela. ~ <strong>de</strong> lhastrazona sem terra e com pedra lisa àsuperfície, mas que não sobressai ou
Dicionário Mirandês-Português – Ama<strong>de</strong>u Ferreira e José Pedro Cardona Ferreira 15sobressai pouco. ~ <strong>de</strong> nata terra <strong>de</strong>aluvião, terra boa. ~ fraca terra poucoprodutiva. ~ fuorte terra muito produtiva.~ gorda terra estrumada. ~ lhabada terrasem adubo. ~ rota terra porosa, que nãoretém a água. ~ scherumada terra semhumida<strong>de</strong>, muito seca. ~ sien sangre terrasem humnida<strong>de</strong>, muito seca. Tierra Santa<strong>Terra</strong> Santa.tierras s.f.pl. 1. Proprieda<strong>de</strong>s: ye muirico, pus tem mais ~ que you sei alhá. 2.Zona do globo, região: ls pertuesesçcobrírun ~ <strong>de</strong> l Ouriente.tiesta s.f. 1. Testa. 2. Parte frontal oudianteira <strong>de</strong> alguma coisa. a la ~ à frente.<strong>de</strong> ~ <strong>de</strong> frente.tife s.m. Tifo, febre tifói<strong>de</strong>.tigre s.m. Tigre.tiíca, tizica s.f. (dim. <strong>de</strong> tie) 1.Mulherzinha, senhora. 2. Esposa,tratamento carinhoso: z<strong>de</strong> 27 anhosandubimos cul ganado you i la mi ~,siempre ls dous.tiíco, tiuzico s.m. (dim. <strong>de</strong> tiu) 1.Homenzinho. 2. Marido, tratamentocarinhoso.til s.m. Til, sinal ortográfico.tília s.f. Tília. Bot. tília silvestris.timbrado adj. Que tem um som comtimbre agradável: nua fraita bientimbrada… tocaba tan lindas modas…(AMM, 1961)timbre s.m. Timbre.timon s.m. 1. Temão, pau compridoque permite puxar certos instrumentosagrícolas como o arado e o rastro. 2.Leme.timoneiro s. Timoneiro.timorense 1 s.m.f. Pessoa natural <strong>de</strong>Timor.timorense 2 adj.m.f. Que é relativo aTimor.tina s.f. Tina.tinalha s.f. Vasilha <strong>de</strong> barro ou latapara guardar, sobretudo, azeite evinagre.tinha s.f. 1. Tinha, doença das plantas,em particular o oídio das vi<strong>de</strong>iras:scabai, scabai la binha… <strong>de</strong> las cepasl’alegrie nun se cuolhe cun ~. 2. Lagartadas colmeias. 3. Certas doenças dasplantas, sem nome especícfico.tinhar vd. antinhar.tino s.m. 1. Tino, juízo: Assi tan alegre itan mansa, i al mesmo tiempo cun tanto~... (JLV, 1901). 2. Intuição: bou alhásolo cul ~ sin <strong>de</strong> saber las cousas. 3.Hábito: a las bezes iba a drumir i sóacertaba l camino pul ~. per<strong>de</strong>r l ~esquecer: cuntou-me un cuonto al serano<strong>de</strong> que inda nun perdi l ~. quedar sin ~<strong>de</strong>sorientar-se.tinta s.f. 1. Tinta. 2. Designaçãogenérica para as castas <strong>de</strong> uvas tintas.SIN. tinteira.tinta amarielha s.f. Tinta amarela outrinca<strong>de</strong>ira, casta <strong>de</strong> uvas tintas.tinta carbalha s.f. Tinta carvalha,casta <strong>de</strong> uvas tintas.tinta gorda s.f. Tinta garcia, casta <strong>de</strong>uvas tintastinta molar s.f. Molar, casta <strong>de</strong> uvas<strong>de</strong> uvas tintas.tinta raçada s.f. Uvas cujos bagoscomeçam a amadurecer adquirindo cortinta.tintado adj. 1. Pintado, colorido. 2.Sujo com tinta.tintar v. 1. Pintar. SIN. tenhir. 2. Sujarcom tinta.tinteira s.f. Vi<strong>de</strong>ira que produz uvastintas.tinteiro s.m. Tinteiro. quedar (algo) ne l~ esquecer-se.tintin s.m. Tentilhão. SIN. pimpin.tintin por tintin ponto por ponto,<strong>de</strong>talhadamente.tintina s.f. Tintinha, ou cornifesto, outinta miúda, casta <strong>de</strong> uvas tintas.tinto 1 adj. Tinto, que está tingido.tinto 2 s.m. Vinho tinto.