Til bilimi tiykarlari

sisteması» dep atalıwıda teginnen tegin emes. Tu`rkiy tillerinde sonın` ishinde qaraqalpaq tilinde
dawıslılardın` juwap-jin`ishke, erkinlik-eziwlik, ashıq-qısıq dawıslılar bolıp, jup-jubı menen kelip
ha`m olardı bir-birine qarama-qarsı qoyılıwı tildin` seslik ta`repinde de bir sistemanın` bar
ekenliginen da`rek beredi. Bunday sistemalıq dawıssızlardın` arasında da ko`rinedi. Ma`selen p-b.
Bulardın` biri u`nsiz, biri u`nli jasalıw ornı boyınsha birdey dawıssızlar-erinlik dawıssızlar dep
qaraladı.
Sistemanın` elementleri birdey bolg`an elementler retinde o`z-ara qarım-qatnasta, baylanısta
o`mir su`redi. Ma`selen, seplik sisteması keminde eki sepliktin` bolıwın talap etedi, yag`nıy bir
seplik o`zliginen sepliktin` sistemasın payda ete almaydı. Betleniw ha`m tartımlanıw sisteması
tuwralı, birinshi betten basqa ekinshi ha`m u`shinshi bettin` bolg`anında g`ana so`z ete alamız.
So`zlerdin` o`zgeriwi, tu`rleniwi, olardın` biri-biri menen dizbeklesiwi arqalı ga`plerdi
du`ziliwi qalay bolsa solay emes, al belgili bir zan`lıqlarg`a, qag`ıydalarg`a bag`ınadı, belgili bir
formalar boyınsha a`melge asadı. Ha`r bir so`z o`zinshe o`zgerip, o`zinshe tu`rlenbeydi. So`zlerdin`
o`zgeriwi menen tu`rleniwinin` belgili bir forması menen belgili bir sisteması boladı. Bunday
formalar tek bir so`zde emes, al belgili bir toparg`a kiretug`ın so`zlerdin` barlıg`ın qamtıydı. Mısalı:
qaraqalpaq tilinde feyildin` awısqan ha`zirgi ma`ha`l formasının` betleniwi -man, -san`, -dı
formaları arqalı betlenedi. (oqıy-man, oqıy-san, oqıy-dı). Bul formalar feyillerdin` ba`rine de birdey
ortaq boladı.
So`zler belgili formula boyınsha seplenedi, tartımlanadı, belgilenedi. Demek, so`zlerdin`
sepleniw sisteması, tartımlanıw sisteması, betleniw sistemasının` ha`r qaysısı so`zlerdi belgili bir
toparına ta`n ja`ne sol toparg`a kiretug`ın so`zlerdin` ba`rin birdey qamtıytug`ın sistema retinde
xızmet etedi.
Til birlikleri o`z-ara tıg`ız baylanısta boladı. Ma`selen, leksikalıq birlik retinde so`zdi alıp
qarayıq. So`zde belgili bir leksikalıq ma`ni menen grammatikalıq ma`ni boladı. So`zdin` leksikalıq
birlik retinde o`mir su`riwi ushın onın` seslerdin` dizbeklesip aytılıwı ja`ne belgili bir ma`nige iye
bolıwı sha`rt. Usının` menen birge so`z grammatikalıq formag`a da iye boladı. Demek, so`zde
tildin` leksikalıq (ma`nilik) fonetikalıq (seslik) grammatikalıq ta`repleri boladı.
Tildegi grammatikalıq qubılıslar fonetikalıq qubılıslar menen baylanısta boladı. Ma`selen,
pa`t a`dette fonetikalıq qubılıs dep esaplanadı. Pa`tti jıljımalı tillerde (rus tili) pa`t so`zdin`
morfologiyalıq formasın ajratatug`ın grammatikalıq usıl retinde xızmet etedi.
Sistemalı bolmag`an na`rseni yadına saqlaw qattı qıyın. Eger tilde sistema bolmag`anda
onda til adamnın` yadında saqlanbag`an bolar edi, qatnas quralı, pikir almasıwdın` quralı retinde
xızmet ete almas edi. Tildin` sistemalılıg`ı onı qatnas quralı retinde paydalanıwg`a mu`mkinshilik
beredi Tilde sistemalıq qa`siyettin` bolg`anlıqtın` da, biz basqa bir shet tildi oqıp u`yrene alamız.