Til bilimi tiykarlari
Til bilimi tiykarlari
Til bilimi tiykarlari
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Til</strong> <strong>bilimi</strong> tariyxında tildi klasslıq qubılıs sıpatında shatastırıp nadurıs bahalawda boldı. Bul,<br />
a`lbette, tildin` ja`miyetlik ma`nisin, sotsiallıq xızmetin payda bolıwı ha`m adamzat ja`miyetindegi<br />
rolin tu`sinbewshilikten kelip shıqqan edi. Qaysı tariyxıy formatsiya bolmasın barlıg`ında da til<br />
kollektivlik do`retpe retinde sol kollektivke xızmet etip keldi. Ma`selen: Qaraqalpaqstan<br />
jag`dayında ha`r qıylı sotsiallıq qatlamlardın` bir bo`lek tili, jarlı diyxanlardın`, sharwalardın`<br />
yamasa balıqshılardın` o`z aldına tili bolg`an emes, barlıg`ı da siyasiy materiallıq jag`dayınan qaysı<br />
sotsiallıq qatlamg`a tiyisliligine qaramastan biri biri menen tek bir tilde, yag`nıy qaraqalpaq tilde<br />
g`ana pikir alısadı. Mine, usı bir g`ana mısaldın` o`zi tildin` klasslıq emes al ulıwma xalıqlıq<br />
xarakterin belgilew ushın da`lil bola aladı.<br />
Adam oyı til arqalı ekinshi birewge jetkeriledi. Demek bul protsesste oylaw qatnası da iske<br />
asıp otıradı. <strong>Til</strong> <strong>bilimi</strong>nde til ha`m oylaw olar arasındag`ı baylanıs probleması- tiykarg`ı<br />
mashqalalardın` biri. Oylaw-ayrıqsha qurılg`an materiyanın` - miydin` joqarg`ı, jemisi, ob`ektiv<br />
du`n`yanın` ug`ımlarda, pikirler, teoriyalar arqalı sa`wleleniudin` aktiv protsessi. «<strong>Til</strong> degenimiz<br />
oydın` tikkeley shınlıg`ı» demek, til-bul pikir alısıw, oydı an`latıw quralı. Adamnın` oyı bul til<br />
arqalı tildegi so`zler arqalı ju`zege shıg`adı, materiallıq formag`a enedi, sonın` menen birge<br />
so`ylewdi payda bolıwında tildin` xızmeti ayrıqsha.<br />
<strong>Til</strong>, so`ylew bizin` oyımızdın` oylawımızdın` sha`rti. <strong>Til</strong> arqalı so`ylew arqalı ko`p jıllıq<br />
a`sirler boyı do`retken do`retpeleri a`wladtan a`wladqa o`tedi, saqlanıp keledi. Adamnın` oylawı<br />
so`ylew arqalı, til arqalı bekkemlenedi. Bizdi qorshap turg`an zatlar menen qublıslar ha`m olardın`<br />
o`z-ara qatnası adam sanasında ha`r qıylı formada sa`wlelenedi. Olardın` ju`zege shıg`ıwı til arqalı<br />
boladı. Ug`ım, tu`sinik adam sanasında seslerdin` belgili bir kompleksi bolg`an so`zler arqalı yadta<br />
qaladı. So`z belgi yamasa bir zat yamasa qubılıs haqqındag`ı tu`siniktin` adam sanasındag`ı<br />
materiallıq forması bolıp tabıladı. So`z mazmun menen formanın` birliginen turadı.<br />
<strong>Til</strong>din` tanbalıq xarakterine ilimpazlar erteden kewil awdarg`an, atap aytqanda I. A. Boduen<br />
de Kurtene /1845-1929/, F. de Sossyur /1857-1913/ bular en` birinshi ma`rtebe tanbalıq so`zdi<br />
izertlegen. F.de Sossyur «<strong>Til</strong> degenimiz ideyanı bildiretug`ın tanbalardın` sisteması,demek onı<br />
jazıw menen gunelekler ushın jazılg`an a`lipbe menen,a`skeriy tanbalar menen salıstırıug`a boladı.<br />
Tan`balar sisteması retindegi til usı tanbalar sistemasının` ishinde en` a`hmiyetliregi» dep atap<br />
ko`rsetedi. . Tan`balar yaki belgiler haqqındag`ı ilimdi seiotiki dep ataydı. Semiotika adamlar<br />
ta`jiriybesine belgili barlıq tan`balardı,belgilerdi u`yretedi.Olardı ulıwma eki toparg`a bo`ledi:<br />
ta`biyg`ıy tan`balar /belgiler/ ,ham jasalma tan`balar /belgiler/. Jasalma tan`balar adamlar ta`repinen<br />
kelisilgen boladı.<br />
<strong>Til</strong> <strong>bilimi</strong>nde tildin` tolıq tan`balar sistemasında tolıq tan`ba sıpatında ga`p, al tiykarg`ı<br />
tan`ba sıpatında so`z tanıladı so`z tilden tısqarı sotsiallıq informatsiyanı beriwde belgili bir<br />
ug`ımnın` simvolı.
Change language