Download (1346Kb) - Süleyman Demirel Üniversitesi

T.C.SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜSOSYOLOJİ ANABİLİM DALISOSYAL BÜTÜNLEŞME AÇISINDANSİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİ-ISPARTA UYGULAMASI-DanışmanYrd. Doç. Dr. Kamil KAYAHazırlayanAhmet YILDIRIMIsparta -2001

İÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLER ______________________________________________________________ ITABLOLAR LİSTESİ ______________________________________________________ IVÖNSÖZ___________________________________________________________________VIIABSTRACT______________________________________________________________ VIIIKISALTMALAR __________________________________________________________ IXGİRİŞ__________________________________________________________1Çalışmanın Amacı ve Konunun Kapsamı__________________________________ 1Araştırmanın Sınırları ve Takip Edilen Metot ______________________________ 5Araştırmanın Varsayımları _____________________________________________ 7I. BÖLÜM ______________________________________________________9SOSYAL FARKLILAŞMA VE BÜTÜNLEŞME ______________________91. Sosyal Farklılaşma _________________________________________________ 91.1. İşbölümü ve Farklılaşma _________________________________________ 91.2. Sosyal Dayanışma ve Farklılaşma _________________________________ 112. Sosyal Bütünleşme ________________________________________________ 132.1. Fonksiyonel Bütünleşme ________________________________________ 162.2. Kültürel Bütünleşme ___________________________________________ 17II. BÖLÜM ____________________________________________________21SİVİL TOPLUM, SİVİL TOPLUM TEORİLERİ ve SİVİLTOPLUMUN İŞLEVLERİ __________________________________ 211. Sivil Toplum _____________________________________________________ 211.1. Sivil Toplum Kavramı __________________________________________ 211.2. Sivil Toplum İle İlgili Kavramlar _________________________________ 331.2.1. Devlet ve Siyasi Toplum ___________________________________ 331.2.2. Demokrasi ______________________________________________ 361.2.3. Kamusal Alan ___________________________________________ 401.2.4. Toplumsal Yapı __________________________________________ 402. Sivil Toplum Teorileri _____________________________________________ 432.1. Sözleşmeci Teoriler ____________________________________________ 442.1.1. T.Hobbes ve Sivil Toplum__________________________________ 442.1.2. J. Locke ve Sivil Toplum___________________________________ 452.1.3. J.J. Rouseau ve Sivil Toplum________________________________ 462.1.4. A. Ferguson ve Sivil Toplum________________________________ 472.1.5. Hegel ve Sivil Toplum_____________________________________ 482.2. Çatışmacı Sivil Toplum Teorileri _________________________________ 512.2.1. Marx ve Sivil Toplum _____________________________________ 522.2.2. Gramsci ve Sivil Toplum___________________________________ 533. Sivil Toplumun İşlevleri ____________________________________________ 543.1. Sivil Toplum ve Demokrasi İlişkisi________________________________ 55

3.2. Sivil Toplum ve İktidar İlişkisi ___________________________________ 563.3. Sivil Toplum ve Medeniyet İlişkisi ________________________________ 573.4. Sosyal Bütünleşme Açısından Sivil Toplum _________________________ 58III. BÖLÜM____________________________________________________64SİVİL TOPLUM VE SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİNİN TARİHİGELİŞİMİ _____________________________________________________641. Batı Dünyasında sivil Toplum _______________________________________ 641.1. İngiltere’de Sivil Toplum________________________________________ 681.2. Fransa’da Sivil Toplum _________________________________________ 681.3. Doğu Avrupa’da Sivil Toplum ___________________________________ 692. Türkiye’de Sivil Toplumun Tarihi Gelişimi_____________________________ 702.1. Osmanlı Devletinde Sivil Toplum _________________________________ 702.1.1. 19. Yüzyıla Kadar Osmanlı’da Sivil Toplum ___________________ 742.1.2. 19. Yüzyıl ve Sonrasında Sivil Toplum________________________ 752.2. Cumhuriyet Döneminde Sivil Toplum _____________________________ 782.2.1. 1960 Öncesinde Sivil Toplum _______________________________ 782.2.2. 1960 Döneminde Sivil Toplum Kavramı_______________________ 802.2.3. 1980 Sonrası Dönemde Sivil Toplum _________________________ 812.2.4. Günümüzde Sivil Toplum __________________________________ 853. Sivil Toplum Örgütleri _____________________________________________ 873.1. Sivil Toplum Örgütlerinin Hukuki Temeli __________________________ 903.2. Sivil Toplum Örgütü Tipleri _____________________________________ 953.2.1. Dernekler _______________________________________________ 953.2.2. Vakıflar ________________________________________________ 973.2.3. Sendikalar _____________________________________________ 1003.2.4. Meslek Kuruluşları ______________________________________ 1023.3. Sivil Toplum Örgütlerinin Türleri İtibariyle Rolleri __________________ 1023.4. Sivil Toplum Örgütlerinin Özellikleri _____________________________ 104IV. BÖLÜM___________________________________________________107SİVİL TOPLUM ÖRGÜTÜ ÜYELERİNİN SOSYOLOJİK ÖZELLİKLERİ(ISPARTA UYGULAMASI) __________________________________________ 1071. Örnek Grubun Demografik Özellikleri________________________________ 1071.1. Yaş ________________________________________________________ 1071.2. Görüşülenin Cinsiyeti _________________________________________ 1081.3. Eğitim______________________________________________________ 1091.4. Yerleşim Yeri ve Göç _________________________________________ 1102. Örneklem Grubun Çalışma Hayatı ___________________________________ 1122.1. Mesleki Faaliyetleri ___________________________________________ 1122.2. Gelir Durumu________________________________________________ 1152.3. Sosyal Güvence ______________________________________________ 1173. Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütlerindeki Konumu _________________ 1173.1. Sivil Toplum Örgütündeki Statüleri ______________________________ 118

3.2. Sivil Toplum Örgütü Üyelerinin Konumları İle İlgili Düşünceleri _______ 1193.3. Sivil Toplum Örgütünün Üyelere Katkıları_________________________ 1213.4. Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmayı Etkileyen Faktörler ______________ 1244. Sivil Toplum Örgütleri ____________________________________________ 1294.1. Sivil Toplum Örgütlerinin Mali Yapıları___________________________ 1294.2. Sivil Toplum Örgütlerinin Çalışma Merkezleri______________________ 1304.3. Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyetleri ____________________________ 1324.3.1. Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyet Alanları ___________________ 1324.3.2. Sivil Toplum Örgütlerinin Sosyal ve Kültürel Faaliyetleri ________ 1354.4. Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçları ______________________________ 1405. Sivil Toplum Örgütlerinde Yönetim Anlayışı __________________________ 1445.1. Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütü Yöneticileri İle İlgili Düşünceleri 1445.2. Sivil Toplum Örgütlerindeki Yönetim Biçimi_______________________ 1505.3. Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütleri İle İlgili Düşünceleri ________ 1535.4. Ülke Meselelerine İlgi _________________________________________ 1626. Örneklem Grubun Kurumlarla İlgili Görüşleri__________________________ 1676.1. Siyasi Eğilimler ______________________________________________ 1676.2. Devlet – Sivil Toplum İlişkisi ___________________________________ 1726.3. Hukuk - Sivil Toplum İlişkisi ___________________________________ 1776.4. Basın ______________________________________________________ 1797. Örneklem Grubun Örgüt İçi Sosyal İlişkileri ___________________________ 1807.1. Üyeler Hakkındaki Düşünceleri__________________________________ 1807.2. Sosyal İlişkileri ______________________________________________ 1828. Örneklem Grubun Güncel Sorunlara Bakışı____________________________ 1878.1. Ülke Sorunları İle İlgili Düşünceleri ______________________________ 1878.2. Isparta İle İlgili Görüşleri ______________________________________ 190SONUÇ VE DEĞERLENDİRME_________________________________193KAYNAKÇA__________________________________________________203EKLER (Anket Formu)_______________________________________________ 210

TABLOLAR LİSTESİTablo 1: Görüşülenin Yaşı ___________________________________________________107Tablo 2: Örneklem Grubun Cinsiyeti____________________________________________108Tablo 3: Görüşülenin Yaşı ile Cinsiyet İlişkisi ___________________________________108Tablo 4: Görüşülenin Eğitim Düzeyi ___________________________________________109Tablo 5: Görüşülenin Cinsiyeti ile Eğitim İlişkisi__________________________________110Tablo 6: Görüşülenin Doğum Yeri _____________________________________________110Tablo 7: Doğum Yeri Isparta Olmayanların Isparta’ya Ne Zaman Göç Ettikleri _________111Tablo 8: Doğum Yeri Isparta Olmayanların Isparta’ya Göç Etme Nedenleri ____________111Tablo 9: Görüşülenin İşi _____________________________________________________112Tablo 10: Görüşülenin Çalıştığı İşi Nasıl Buldukları _______________________________113Tablo 11:Görüşülenin Daha Önce Hangi İşte Çalıştığı _____________________________114Tablo 12: Görüşülenin Aylık Geliri ____________________________________________115Tablo 13: Görüşülenin Aylık Geliri İle Görüşülenin Kendisini Hangi Sosyal TabakadaHissettiği __________________________________________________________________116Tablo 14: Görüşülenin Bağlı Bulunduğu Sosyal Güvenlik Kurumu ___________________117Tablo 15: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Statüsü ___________________________118Tablo 16: Sivil Toplum Örgütlerindeki Kadın Üye Sayısı ___________________________118Tablo 17: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü İçinde Kendisini Hangi Konumda Gördüğü _119Tablo 18: Görüşülenin S.T.Ö. İçinde Kendisini Hangi Konumda Gördüğü ileGörüşülenin S.T.Ö’deki Statüsü _______________________________________________120Tablo 19: Görüşülene Sivil Toplum Örgütünün Katkıları ___________________________121Tablo 20: Görüşülenlerin Sivil Toplum Örgütünün Projelerine Katkılarının OlupOlmaması Durumu __________________________________________________________122Tablo 21: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünün Projelerine Katkısı ile Eğitim Durumu __123Tablo 22: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasındaki Amacı _______________124Tablo 23: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasını Belirleyen Faktörler _______125Tablo 24: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmadaki Amacı ile Cinsiyet İlişkisi _126Tablo 25: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasında Etkili Olan Faktörlerile Eğitim İlişkisi ___________________________________________________________127Tablo 26: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasındaki Amacı ile Eğitim İlişkisi 128Tablo 27: Sivil Toplum Örgütünün İhtiyaçlarının Karşılanma Yöntemi ________________129Tablo 28:Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünün Maddi İhtiyaçlarının KarşılanmasıKonusundaki Düşünceleri ____________________________________________________130Tablo 29: Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Açık Kalma Süreleri _____________________131Tablo 30: Sivil Toplum Örgütlerinin Etkinliklerinin Yoğunlaştığı Alan _________________132Tablo 31: Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyet Türleri ______________________________133Tablo 32: Sivil Toplum Örgütlerinin Merkezlerinin Açık Kalma Süreleri ile Sivil ToplumÖrgütlerinin Etkinliklerinin Yoğunlaştığı Alan ___________________________________134Tablo 33: Sivil Toplum Örgütünün Yayın Faaliyetlerinin Olup Olmaması ______________135Tablo 34: Sivil Toplum Örgütlerinin Yayın Faaliyetlerinin Yayınlanma Süreleri _________136Tablo 35: Sivil Toplum Örgütü Merkezine Sürekli Gazete Temin Edilme Durumu _______137Tablo 36: Görüşülenin Gazete Okuma Sıklığı ____________________________________138Tablo 37: Görüşülenin Gazete Okuma Sıklığı ile Eğitim Düzeyi ______________________138Tablo 38: Sivil Toplum Örgütünün Etkinliklerinin Yoğunlaştığı Alan ile GörüşüleninGazete Okuma Sıklığı ________________________________________________________139Tablo 39: Sivil Toplum Örgütünün Amacı ______________________________________140Tablo 40: Görüşülenin Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçları HakkındakiDüşünceleri _______________________________________________________________140Tablo 41: Görüşülenin Birden Fazla Dernek, Vakıf, Birlik gibi kuruluşlaraÜyelik Durumları ___________________________________________________________141

Tablo 42: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçları DoğrultusundaPolitikalarını Belirleyip Belirlememe Durumu ____________________________________142Tablo 43: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden Fazla Sivil ToplumÖrgütlerinin varlığı Faydalı mıdır, Zararlı mıdır? __________________________________142Tablo 44: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden FazlaSivil Toplum Örgütü Olmasının Faydaları _______________________________________143Tablo 45: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden Fazla Sivil ToplumÖrgütünün Zararları _________________________________________________________144Tablo 46: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütündeki Yöneticilerinin Şahsiyet Yapıları __144Tablo 47: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Yöneticilere Güven Durumu __________146Tablo 48: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Yöneticilerine GüvenDuymamasının Nedenleri ____________________________________________________146Tablo 49: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünden Ayrılma Düşünceleri İleGörüşülenin S.T.Ö. Yöneticilerinin Şahsiyet Yapıları Hakkındaki Değerlendirmeleri ______147Tablo 50: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Statüsü ile Sivil Toplum ÖrgütündenMemnun Olup Olmama Durumu ______________________________________________148Tablo 51: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünden Ayrılma Düşüncesi ile YöneticilereGüven Durumu _____________________________________________________________149Tablo 52: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütü Hangi ZamanlardaToplanmaktadır ____________________________________________________________150Tablo 53: Görüşülene Göre Demokrasinin Yerleşebilmesi İçin Sivil ToplumÖrgütlerinin Rolü ___________________________________________________________151Tablo 54: Görüşülenin Eğitim Seviyesi İle Görüşülenin Kabul Edemeyeceği Bir KararAlındığında İzleyeceği Tutum _________________________________________________152Tablo 55: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün Anlamı ________________________153Tablo 56: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Tanımı İle Görüşülenin Eğitim Düzeyi ______154Tablo 57: “Sivil toplum Örgütleri Kendilerinden Beklenen İşlevi Yerine Getiriyor”.Bu fikre; __________________________________________________________________155Tablo 58: Görüşülen İçin Sivil Toplum Örgütlerinin İfade Ettiği Anlam ________________156Tablo 59: Görüşülene Göre Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütü Amaçlarını veEtkinliklerini Diğer Kişilere Anlatabiliyor mu? ____________________________________156Tablo 60: Görüşülene Göre Üyesi Olduğunuz Sivil Toplum Örgütünün Amacı ileGörüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün Anlamı ________________________________157Tablo 61: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütünden Memnun Olma Durumu _158Tablo 62: Görüşülenin Üyesi Oldukları S.T.Ö.’lerinden Memnuniyet Dereceleri İleGörüşülenin Cinsiyet İlişkisi __________________________________________________159Tablo 63: Görüşülene Göre Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütünün En Yetersiz Yönü ____159Tablo 64: Görüşülene Göre Kimden En Fazla Destek Gördükleri _____________________160Tablo 65: Görüşülene Göre Üyesi Oldukları Sivil Toplum Örgütlerinin Sosyal OlaylarKarşısında Bir Baskı Grubu Rolü Oynama Durumu ________________________________161Tablo 66: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütlerinin Baskı Grubu Rolü OynamamasınınNedenleri _________________________________________________________________161Tablo 67: “Devlet, Sivil Toplum Kuruluşlarının Etkisiyle, Bireylere Hizmet Eden,Bireylerin Temel Haklarını Koruyan Bir Kurum Haline Gelir” GörüşüneKatılıyor musunuz?__________________________________________________________162Tablo 68: Görüşülenin Ülke Meseleleri İle İlgisi __________________________________163Tablo 69: Görüşülenin Ülke Meselelerine İlgisi ile Görüşülenin Eğitim Düzeyi __________164Tablo 70: Görüşülene Göre Ülke Sorunlarının Çözümünde Siyasiler mi/ Sivil ToplumÖrgütleri mi Daha Etkilidir? ___________________________________________________165Tablo 71: Görüşülenin Ülke Meseleleri İle İlgisi ile Ülke Sorunlarının ÇözümündeSiyasiler mi / Sivil Toplum Örgütleri mi Daha Etkilidir? ____________________________166Tablo 72: Görüşülenin Siyasetle İlişkileri ________________________________________167Tablo 73: Görüşülenin Oy Verme Davranışı______________________________________168

Tablo 74: “Mevcut Siyasi Partiler Ülkenin Sorunlarının Çözümünde Tam ManasıylaEtkili Olmaktadır”. Bu fikre:______________________________________________________________________168Tablo 75: Siyasi Partiler Toplumun Beklentilerini ve İhtiyaçlarınıMeclise Taşıyabiliyorlar mı?___________________________________________________169Tablo 76: Ülke Sorunlarının Çözümünde Siyasiler mi Sivil Toplum Örgütleri mi DahaEtkili Olmaktadır ile Mevcut Siyasi Partiler Ülkenin Sorunlarının Çözümünde ÖnemliRoller Üstlenir; Fikrine Katılma Durumu ________________________________________169Tablo 77: Örneklem Grubun Siyaset Adamlarında Görmek İstedikleri Özellikler _________170Tablo 78: Görüşülenin Oy Verme Davranışı İle Mevcut Siyasi Partilerin Ülke SorunlarınınÇözümünde Etkileri _________________________________________________________171Tablo 79: Görüşülenlerin Kendilerini Siyasal Düşünce Olarak Tanımlamaları___________172Tablo 80: Görüşülenlerin En Güvendikleri Kurum _________________________________172Tablo 81: Görüşülenlerin Sivil Toplum Örgütü Üyesi Olarak Devletten Beklentileri_______173Tablo 82: Görüşülenlerin Devletten Beklentileri __________________________________173Tablo 83: Görüşülene Göre Devlet, Sivil Toplum Örgütlerine Aynı Mesafede miYaklaşmaktadır. ____________________________________________________________174Tablo 84: Görüşülene Göre, Devlet Sivil Toplum Örgütleri İlişkileri Nasıl Olmalıdır ______175Tablo 85: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün Anlamı İle Devletin, Sivil ToplumKuruluşları ile Mesafesi _____________________________________________________176Tablo 86: Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyetleri Bakımından Yeterli YasalDüzenlemelerin Olduğuna İnanıyor musunuz?_____________________________________177Tablo 87: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütleri Kendilerinden Beklenen İşleviYerine Getirebiliyor mu ile Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin FaaliyetleriBakımından Yeterli Yasal Düzenlemenin Olduğuna İnanma Durumu __________________178Tablo 88: Görüşülene Göre Basın Yayın Kuruluşlarının Sivil Toplum Örgütlerine İlgisi __179Tablo 89: Görüşülene Göre Basın Yayın Kuruluşlarının Sivil Toplum ÖrgütleriHakkındaki Yargıları ________________________________________________________179Tablo 90: Görüşülenlere Göre Üyelerin Faaliyetler İçin Gayret Gösterip Göstermedikleri __180Tablo 91: Görüşülenin Diğer Üyelerde Görmek İstediğiniz En Önemli Özellik __________181Tablo 92: Görüşülenin Diğer Üyelerden Rahatsızlık Durumu _______________________181Tablo 93: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Dışında da Arkadaşlık İlişkileriniSürdürme Durumu __________________________________________________________182Tablo 94:Ailece Görüşme Durumu _____________________________________________183Tablo 95: Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Dışında da Arkadaşlığını SürdürdüğünüzKimseler Var mı / Sivil Toplum Örgütünde Rahatsız Olduğunuz Kimseler Var mı? _______183Tablo 96: Görüşülenin Diğer Üyeler İle Ne Ölçüde Bilgi Alışverişinde Bulunma Durumu _184Tablo 97: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Statü ile Görüşülenin KabulEdemeyeceği Bir Karar Alındığında Alacağı Tutum ______________________________185Tablo 98: Görüşülenin Örgüt Merkezi Dışında da Arkadaşlık İlişkileri ile GörüşüleninDiğer Üyelerde Bilgi Alışverişinde Bulunma Durumu ______________________________186Tablo 99: Görüşülene Göre Ülkenin En Önemli Problemi ___________________________187Tablo 100: Görüşülenin Eğitim Düzeyi ile Görüşülene Göre Ülkenin En Önemli Meselesi _188Tablo 101: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütlerinin Geleceği Açısından AvrupaTopluluğu İle İlişkilerin Artmasının Sonuçları Hakkındaki Düşünceleri ________________189Tablo 102: Görüşülene Göre Isparta’nın en önemli problemi nedir?____________________190Tablo 103: Görüşülenin Eğitim Düzeyi ile Görüşülene Göre Isparta’nınEn Önemli Meselesi _________________________________________________________191Tablo 104: Görüşülene Göre S.D.Ü.’nin Faaliyetleri Etkileme Durumu ________________192

ÖZETÜlkemizde, sivil toplum kavramı ve sivil toplum düşüncesi son yıllardagündeme daha sık gelmekte, bu konuda daha yoğun ve ciddi tartışma ortamınınoluşmaya başladığı gözlenmektedir.1980’ler sonrası gerek dünyada, gerekse ülkemizde başlayankonjonktürel değişimler neticesinde, sivil toplum düşüncesi ve sivil toplumörgütleri farklı siyasal gruplar tarafından sahiplenilerek ülke gündeminetaşınmıştır. Sivil toplum düşüncesinin siyasal anlamda kayda değer bir tartışmazemini bulması, bir çok grup tarafından yeni bir toplum projesi olarakalgılanması ile de ilişkilidir. Fakat sivil toplum üzerine yapılan tartışmalarda,siyasal içerik çok fazla ön plana çıkarılmasına rağmen, sosyolojik bir bakış tarzıbenimseyen çalışmalar oldukça enderdir. Bu durum düşündürücü olduğu kadar,dikkate değer eksiklikleri de ortaya çıkarmaktadır.Özellikle sivil toplum örgütlerinin toplumsal anlamda yüklendiğiişlevler, toplumun karakteristik özelliklerine göre şekillenmektedir. Bu noktadasivil toplum düşüncesi ve sivil toplum örgütlerinin sosyolojik çerçevede ifadeettiği anlam oldukça önem arzetmektedir.Bu çalışma; sivil toplum düşüncesinin tarihsel ve kuramsal boyutlarındanhareketle sivil toplum örgütlerini temellendirerek, bahsedilen örgütlerin sosyalbütünleşmedeki etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ABSTRACTThis study has been studied in Isparta region. Its aim is to point out properties of civil social organisations. In this theses wegenerally aimed the concept of civil social organisations, how to be percevied, its functions from a point of social united,impressions of these organisations upon democratic development.It is composed of two main chapter.The first one has e theoretic character. It analysis the concept of socialgroup/community/society, at the same time analysis the concept of civil socialorganisations from conceptual and historical wives. This chapter also includescomparison between ottoman emperor and western approaches. Finally weexamined the role of social organisations upon the community united as a resultof application some studies at definite civil organisations in Isparta.We considered these organisations legitimate in this study.The second chapter has a empirical character. We commentary publicsurveys that we take a poll upon some definite organisations. At the same chapterwe gave their age, sexuality average and education properties. We determinedtheir birthday and countries, martial status,professions. We took their immigratesituations into consideration.We examined how is their perception about civil organisations, memberof them and what are their political tendency also. We explained their ideas aboutcontemporary proplems in Turkey and in the world. For example what are theirthoughts about democracy.At the final explanation, results of these questions were evaluated and gave shape asa table and frequency.

GİRİŞÇalışmanın Amacı ve Konunun KapsamıModern toplumların en önemli özelliklerinden biri, sivil toplum örgütleriniyaygınlaştırmak, insanlar arasındaki ilişkilerin kurulmasını kurumsallaştırarak siviltoplum değerlerini güçlendirmek ve birbirlerine bağlı unsurlardan oluşan sosyalsistemi fonksiyonel hale getirerek toplumsal bütünleşmeyi sağlamaktır.Sivil toplum kavramının kökeni çok eski tarihlere kadar uzanmakla birlikte, bukavram yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünyada ve dolayısıylaTürkiye’de entelektüel ve akademik çevrelerde daha çok tartışılır hale gelmiştir.Sosyoloji literatüründe yer alan bir çok kavram gibi, sivil toplum kavramının ve bukavramla ilgili ileri sürülen teorilerin de, Batı toplumlarının incelenmesi sonucuüretildiği bilinmektedir. Oysa, tercüme yoluyla dilimize giren kavram ve teorilerleTürk toplumunun incelenmesi, tanınması, anlaşılması ve açıklanması önemlizorlukları bünyesinde barındırmaktadır. Çünkü, Türk toplumunun sosyal yapısı ile,Batı toplumların sosyal yapısı aynı özelliklere sahip değildir. İşte, Türk toplumunun,Batı toplumundan farklı yönlerini tespit etmek ve dolayısıyla konuyla ilgili teoriktartışmalarda daha doğru tahliller yapabilmek için, kendi sosyal yapımıza yönelmeyeyani saha araştırmalarına ihtiyaç vardır. Bu çalışma ile, kavramsal, kurumsal vetarihsel boyutları da göz önünde bulundurularak, sosyal bütünleşme açısından Türktoplum yapısında yer alan sivil toplum örgütlerinin (Isparta örneğinde) incelenmesiamaçlanmıştır.

Sivil toplum kavramı üzerine düşüncelerin tarihini Batı Avrupa’ya özgü bir gelişmeolarak 12. ve 13. yüzyıla kadar götürmek mümkündür. Özellikle 13. yüzyılda gelişenpazar ekonomisi, paranın geniş kullanım alanı, zenginlik ve lüks yaşamın artması vegelişmesi, özel hayat ve mülkiyetin yaygınlaşması ve değişik hayat biçimlerininortaya çıkması, şehirlerin özerk bir merkez haline dönüşme süreci, sivil toplumungelişmesine temel teşkil etmiştir.Sivil toplum kavramı, uzun bir geçmişe sahip olmasına rağmen bugünküanlamıyla ortaya çıkışı, Batı’da sanayi toplumu sonrası başlayan toplumsal vesiyasal arayışlara borçludur. Batı dünyasının Rönesans sonrası yaşadığı yapısaldeğişimler, yeni bir siyasal toplum modeli arayışını doğurmuş, bunun gereğiolarak da ulus devletler, ulusal nitelikli bir din, katılımcı ve özgürlükçü birsiyasal yaşam gibi kavramlar tartışılmaya başlamıştır.Bu aşamada ortaya çıkan sözleşmeci düşünürler (Hobbes, Locke,Rousseau vd.) Aristo’dan beri siyasal toplum anlamında kullanılan sivil toplumkavramını, siyasal toplumu ortaya çıkaran kamusal alan olarak tanımlamışlardır.Bu düşünürlere göre, sözleşme öncesi durumda bireyler arası ve birey-siyasaltoplum arası ilişkileri düzenleyen kurallar “doğal hukuka” dayanmaktadır. Oysatoplum sözleşmesinden sonra, doğa durumundan geçilerek doğan yeni toplumsivil toplumdur.Sivil toplum, Batı siyasal ve sosyal düşünce tarihinde ciddi şekildeüzerinde durulmuş bir kavramdır. Hobbes, Locke, Rousseau, Marx, Hegel,Gramsci, Gellner, Taylor, Ferguson, Parsons, De Tocgueville, Paine, gibidüşünürler, çeşitli ilavelerle sivil toplum olgusunun gelişimine katkıdabulunmuşlardır. Bu gelişim çizgisi, devlet ve toplum arasındaki çatışmanın devletlehine başlayıp, toplum lehine bittiği bir tartışma sürecini de içermektedir.Sivil toplum kavramı açısından farklı bir istikamet çizmiş olan Osmanlıdünyası, özellikle 16. yüzyıla kadar toplum ile devletin birliğine dayalı, iç içegeçmiş olduğu siyasal bir yapı arzetmektedir. Nihai güç olan Padişah, halkınanlayışında “Allah’ın yeryüzündeki gölgesi”dir. Dolayısıyla devlet de bu

anlayışa paralel bir rol üstlenmiştir. Toplumun hayat alanı, tercih, beklenti veöncüllerini oluşturan devletin kendisidir. Batı Avrupa’da olduğu gibi özerkşehirlerde mülkiyet hakları üzerinde gelişen ve belli bir ayrıcalığı olan sosyalsınıfların yokluğu, aynı zamanda ekonomik hayatı da devletin kontrolü altınaalmasına sebep olmuştur.Osmanlı devletinin en belirgin özelliği merkez ile çevre arasındakiuzaklıkta yatmaktadır. Devletin, çevreden bağımsızlığı ve bu anlamda sahipolduğu otonomi, kendine özgü örgütlenme ve yapılanma biçimini ortayaçıkarmıştır. Devlet otoritesinin oluşturduğu merkez ile halk kesimininoluşturduğu çevre arasında, Hegel’in tanımladığı anlamda aracı kurumlarıgörmek oldukça zordur. Bu anlamda merkezi otoriteden bağımsız bir hareketalanını ve aynı zamanda Batı Avrupa’da görülen şekliyle mülkiyet haklarınasahip olan bir sivil toplumun varlığını tartışmalı hale getirmiştir.Sivil toplum kavramı son yıllarda siyasal ve sosyal bilimaraştırmacılarının yoğun ilgisini çekmektedir. Son dönemlerdeki yoğun ilginintemelinde bir çok faktör öne sürülmekle birlikte en belirgin etken yeni siyasalarayışlardır. Sivil toplumu, modern toplumda yasal sınırlar içerisinde, değer,program ve söylemler geliştirebilecek yeterlilikteki ekonomik, ideolojik veörgütsel kapasiteye sahip olan sosyal grupların varlığı ile özdeş görmek dahatutarlıdır. Bu çerçevede ifade edilen sosyal grupları sivil toplum örgütleri olaraknitelemek mümkündür. Sivil toplum örgütleri ihtisaslaşmış, atomize olmuş,işbölümünün yoğunlaşıp siyasal katılımın arttığı, sosyal farklılaşmanınbelirginleştiği endüstrileşmiş toplumlarda yoğun olarak görülür. Bahsedilensosyal özelliklere sahip toplumlarda sivil toplum örgütleri bir alt sistem vazifesigörerek ilgi ve faaliyet alanları çerçevesinde sosyal bütünleşmeyi sağlayıcıişlevler üstlenebilir. Fakat bunun tersini de düşünmek mümkündür.Yapılan çalışmada sivil toplum anlayışının ve sivil toplum örgütlerininsosyal bütünleşme üzerindeki etkinliği konu edilmiştir. Sivil toplum örgütüolarak dikkate alınan örgütler “dernekler ve vakıflar”dır. Bazı kaynaklardasendikalar, meslek odaları ve birlikler de sivil toplum örgütü olarak

nitelenmektedir. Fakat çalışma kapsamında, sendika ve meslek odalarının sahipoldukları yetki ve sorumluluklar, devletle olan ilişkileri, üyelik koşulları ve gelirkaynaklarının farklılıklar içermesi gibi nedenlerden dolayı, sivil toplum örgütütasnifi içerisinde değerlendirilmemiştir. Çünkü meslek odaları, ilgili olduklarıfaaliyet alanında devletin yerine getireceği bazı görevleri, yasanın kendilerinetanıdığı yetkileri kullanarak yerine getirirler. Aynı zamanda meslek odalarınaüyelikte, o meslekle iştigal etmek temel şart olarak öne sürülmektedir. Kendisinehas bir takım düzenlemeler içeren bir diğer örgütlenme modeli de sendikalardır.Sendikal örgütlenmelerde de, meslek odalarında olduğu gibi üyelik belirlikriterler dahilinde gerçekleşir. Faaliyet alanı yasalarla düzenlenmiş olmaklabirlikte, amaçları üyelerinin çalışma şartlarını iyileştirmeye yöneliktir. *Yapılan çalışma iki ana bölümden oluşmuştur. Birinci bölüm teoriktir.Bu bölümde sosyal farklılaşma ve bütünleşme kavramları ile sosyal bütünleşmetipleri açıklandıktan sonra; sivil toplum, sivil toplum teorileri ve sivil toplumunişlevleri üzerinde durulmuş; sivil toplum ve sivil toplum örgütlerinin tarihigelişimi hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölüm ise, amprik niteliktedir. Alanaraştırmasında uyguladığımız anketlerin sonuçları doğrultusunda örnek grubun;yaş, cinsiyet, eğitim, doğum yeri, medeni hali, meslek durumları, göç edipetmeme durumları değerlendirilmiş, sivil toplum örgütleri ve üyeleri hakkındakidüşünceleri, siyasal eğilimleri, ülke meseleleri üzerine düşünceleri, kurumlarabakış tarzları, demokrasi hakkındaki değerlendirmeleri tespit edilmeyeçalışılmıştır. Anlamlı sonuçlar veren frekans dağılımlarından ve çaprazbağıntılardan hareketle değerlendirmeler yapılmıştır.* “Sivil toplum örgütlerinin taşıması gereken unsurların başında, sivil toplum örgütünün kamuyönetiminin bir parçası ya da uzantısı olması gelmektedir. Bu bağlamda işaret edilen kriterden dolayımeslek odaları, sendikalar ve barolar gibi kuruluşların sivil toplum örgütü olarak kabul edilmesi oldukçazordur.” Geniş bilgi için bkz. Erol, Kemal; “Gönüllü Kuruluşların Türk Hukuk Sistemindeki Yeri veAvrupa Birliği Mevzuatı ile Karşılaştırılması”, Gönüllü Kuruluşlar Konferansı, ( 28-29 Mart 1995)Ankara –1995, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, “Avrupa Konseyi muhtelif yayınlarında yalnızca dernek vevakıflar sivil toplum tasnifi içerisinde ele alınmıştır.” Geniş bilgi için bkz. Ural, Engin; “Gönüllü KuruluşKavramına Genel Bir Bakış”, Gönüllü Kuruluşlar Konferansı, ( 28-29 Mart 1995) Ankara –1995,Türkiye Çevre Vakfı Yayını

Araştırmanın Sınırları ve Takip Edilen MetotAraştırmamız Isparta il merkezindeki, sivil toplum örgütü içerisindedeğerlendirilen dernek ve vakıfların kayıtlı üyelerini kapsamaktadır. 2000 yılıitibariyle İl merkezindeki 16 dernek 8 vakıf, çalışmanın alanını oluşturmuştur.Çalışma alanındaki vakıf ve derneklerin örgütlü üye sayısı 2287 olarak tespitedilmiştir. İl merkezindeki sivil toplum örgütleri ve üye sayılarına, IspartaEmniyet Müdürlüğü Dernekler Masasından temin etmek istememize rağmen,prensip olarak böyle bir bilginin tarafımıza verilemeyeceği ifade edilmiştir.Yukarıda ifade edilen rakam ise, sivil toplum örgütlerinden birebir görüşmelerneticesinde elde edilmiştir. Fakat, resmi anlamda derneklerde kayıtlı üye sayısınadernek hazırun cetvellerinden ulaşılmasına rağmen, vakıflarda üyeliğin resmikayıt altına alınma zorunluluğu olmamasından dolayı, resmi kayıtlardan ziyade,vakıf mütevelli heyeti başkanının bize ifade ettiği üye sayısı dikkate alınmıştır.Belirlenen evren içerisinden , % 95 güvenirlilik sınırları içinde aşağıdaki(z x ss’) 2n =en= örneklem büyüklüğüss’= evrenin standart sapma değerinin kestirisiz = 1.96 ( % 95 güven aralığı değeri )e = 5 ( % 5) güven aralığı değeriformül kullanılarak 1 evrenin % 6.5’i, örneklem oranı olarak belirlenmiştir.Örneklem oranı evreni temsil etmekle birlikte, evrenin heterojen bir karakterarzetmesi, üye sayıları ile ilgili çelişkili bilgiler ve üye sayılarının değişikliklergöstermesi nedeniyle, güven düzeyini korumak için, örneklem oranı % 8.9’açıkarılmış; böylece, toplam örneklem sayısı olan 204 kişi, her örgütü temsiledecek şekilde, tabakalandırılmış basit tesadüfi 2 yolla seçilmiştir. Belirlenenörneklem hacmi içerisindeki 7 kişi ile, görüşmeyi reddetmelerinden dolayıgörüşülememiştir. Sivil toplum örgütü üyeleri ile mülakatlar, 2000 yılı Temmuz/ Ekim ayları arasında gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler çoğu zaman belirli birzaman sınırlamasına bağlı kalınmadan, sohbet havası içerisinde yapılmıştır. Elde1 Karasar, Niyazi; Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara-1994, s.109-1242 Bu tip örnekleme yüksek temsil niteliği olan ve basit tesadüfi örneklemeye göre daha düşük maliyetleçok daha yüksek bir temsil yeteneğine ulaşma olanağı sağlayan bir tekniktir. Bu tekniğin temeli, evrenihomojen alt katmanlara ayırmak, sonra da her katmanda ağırlığına göre belli sayıda eleman alarakörneklem oluşturma esasına dayanır. ( Bal, Hüseyin; Araştırma Süreçleri, Isparta-1999, s.98)

edilen veriler, kapalı uçlu sorular değiştirilmeden, açık uçlu sorular ise anlamlıkavramlar haline getirilerek, özellikle sosyal bilimler alanında kullanılan SPSSprogramı ile değerlendirilerek rapor haline getirilmiştir.Aşağıdaki tabloda, görüşülen sivil toplum örgütünün üye sayısı vegörüşülen üye sayısı verilmiştir.Araştırma Kapsamında Görüşülen Sivil toplum Örgütleri ve Üye SayılarıSivil Toplum Örgütü Üye Gör. Üye Sivil Toplum Üye Gör. Üye Sivil Toplum Üye Gör. ÜyeSayısı Sayısı ÖrgütüSayısı Sayısı Örgütü Sayısı SayısıAtatürkçü Düşünce 88 8 İşçi Emeklileri 105 9 Çağ. Yaş. Des. 90 8DerneğiCemiyetiDerneğiIsp. Eğ. Gön. Derneği 38 3 Milli Gençlik Vakfı 415 37 Isp. Muh. Gaziler 45 4DerneğiTürk Anneler Derneği 65 6 Göller Bölgesi 85 8 Türkiye Yaz. Bir. 68 6Yazarlar DerneğiIsp. ŞubesiTürk Ocağı Isp. 90 8 Isp. Çevre35 3 Gelendostlular 75 6ŞubesiGönüllüleri DerneğiDerneğiHacı Bektaşi Veli 96 8 Kişi Haklarına 43 4 Diyanet Vakfı 13 2Kültür DerneğiKoruma DerneğiSpastik Çocuklar 40 4 Gülistan Çev. Kül. 72 6 Şarkikaraağaçlılar 47 4Vakfıve Ahlak DerneğiVakfıSenirkent Yükseliş 180 14 Yör-Türk Vakfı 67 6 Karadenizliler 63 6VakfıDerneğiKültür Eğitim Vakfı 240 21 Aksu Sofular Kalk.Day. Derneği162 12 Kamu ÇalışanlarıVakfı110 9Sivil Toplum Örgütü Sayısı : 24 Belirlenen Örneklem Oranı : 204Evren Büyüklüğü : 2287Araştırmanın VarsayımlarıYapılan araştırma iki temel varsayıma ve bunların alt varsayımlarına dayandırılmıştır. Bunlar;

I- Sanayileşme ve Kentleşme sürecinin başlangıç aşamasında bulunan Isparta’dakiSivil Toplum Örgütleri, cemaat tipi sosyal yapının özelliklerine göreşekillenmektedir.1- Isparta’daki sivil toplum örgütü üyelerinin dayanışmacı tutum ve tavırları,sosyal içerikli problemlerin çözümleriyle ilgili düşünce tutum ve tavırlarınayansır.2- Dayanışmacı zihniyete sahip bireyler, kent hayatında sivil toplumörgütlerine üye olmakta daha etkendirler.3- Sivil toplum örgütü içi yakın ilişkiler, örgüt dışı ailevi ilişkileringelişmesine etki eder.4- Sivil toplum örgütleri, Demokratik kültürün öğrenilmesinde vedemokrasinin yerleşmesinde doğrudan ve dolaylı potansiyel etkileresahiptirler.5- Erkeklerin, kadınlara oranla kamusal alanda egemen oluşları, siviltoplum örgütleri üye profilinin cinsiyet yapısı üzerinde etkilidir.II- Yasal düzen, ekonomik imkanlar ve üyelerin nitelikleri sivil toplum örgütlerininfaaliyetlerinin etkinlik derecesini belirler.Isparta’da sivil toplum kuruluşları, faaliyetleri itibariyleanlamda sivil toplum örgütü konumundadırlar.şekilsel2- Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri, ekonomikimkanların dar olması nedeniyle yeterli düzeyde değildir.3- Sivil toplum örgütlerinin faaliyet alanları, üye olmada belirleyicidir.4- Halen yürürlükteki yasal düzenlemeler, sivil toplum örgütlerininfaaliyetlerini engelleyici bir mahiyet arzeder.

5- Sivil toplum örgütü üyeleri, faaliyetler çerçevesinde inisiyatifkullanan tavır ve davranışlardan ziyade, yönetime tabi olan tavır,davranış ve bakış açılarına sahiptirler.6- Isparta’daki sivil toplum örgütleri, baskı grubu özelliğigöstermektedir.7- Sivil toplum örgütüne üye olma eğilimi, eğitim düzeyi yükseldikçeartar.

I. BÖLÜMSOSYAL FARKLILAŞMA ve BÜTÜNLEŞME1. Sosyal Farklılaşma1.1. İşbölümü ve FarklılaşmaSosyolojik kavramlar, bir çok toplumsal olay ve olgudakarşılaşılan ortak bir niteliği, bir gerçekliği ifade eder. Aynı zamanda birsosyolojik kavram hem bir sosyal ilişkiye işaret ederken, hem de başkasosyolojik kavramlarla olan ilişkilerine göre tanımlanır. Dolayısıyla birolguyu niteleyen bir kavramı irdelemeden önce, ilişkili kavram vesüreçleri değerlendirmek, konunun daha anlaşılır kılınmasınısağlayabilir.Her toplum, üyeleri arasındaki dayanışma şuuru ile belirmeklebirlikte, bu dayanışma aynı zamanda bütün toplumlarda bir takım yıkıcınitelikte olmayan farklılıkların varlığını da zorunlu kılar. Toplumhayatında yer alan bu farklardan “fonksiyonel farklar” işbölümünüifade etmektedir. Toplumdaki bu farklar, toplumsal dayanışmayıengellemediği gibi sosyal bütünleşmeye de yardım ettiğinden, bir çoksosyolog, sosyal gelişmeyi, bir farklılaşma ve bütünleşme sürecisaymaktadırlar. 3 Bu anlamda sosyal bütünleşme bahsini daha iyideğerlendirebilmek için sosyal farklılaşma içerisindeki önemine binaen“işbölümü” kavramını ele almak gerekmektedir.İşbölümü, “üretimin emek ya da işin teknik, toplumsal ve cinsel birçerçeve içinde bölümlenmesi ya da farklılaşması” 4 olarak tanımlanabilir. Butanımda üç farklı alana vurgu yapılmıştır.Bunlardan ilki, “işin teknik bir çerçeve içinde bölünmesi” olup doğrudanekonomik bir süreç olan üretimi niteler. Bu manada 18.yüzyıl iktisatçısı A.Smith; üretim sürecindeki uzmanlaşmayı, işi ayrı işçiler tarafından3 Eröz, Mehmet; İktisat Sosyolojisine Başlangıç, İstanbul-1982, s.186.4 Cevizci, Ahmet; Paradigma-Felsefe Sözlüğü, İstanbul-1999, s.477.

gerçekleştirilen sınırlı işlemlere bölme tavrının sonucu olan, aşırı ihtisaslaşmayıifade etmek için kullanmıştır. Max Weber’de, iş bölümünün teknik yönlerini,emeğin bölünüş, temin ve tahsis tarzlarını, teşkilat şekillerini, toprak, makina,teçhizat ve enerji kaynakları gibi maddi üretim araçları ile olan ilişkileriniincelemiş, eski çağlardan günümüze kadar bir çok toplumla ilgili örneklervermiştir. 5İşbölümünün ikinci türü toplumsal işbölümü olup, bir bütün olaraktoplumdaki farklılaşmaları kapsar. İşbölümünün bir diğer türü de kadın ve erkekarasındaki cinsler arası bölümlenmeye, cinsler arası rollerin farklılaşmasına işareteder. Fakat bu son tasnif basit bir işbölümü tipi olması itibariyle konumuzundışındadır.İşbölümünün meydana geliş sebepleri, nüfus artışı ve buna bağlı olaraktoprakta azalan verim kanunun bulunması, tekniğin ilerlemesi, iş dünyasındarekabetin, ülke içi ve ülkelerarası bazda artması, işyerlerinin optimal kapasitekullanmasının kârlılık ve verimliliği arttırıcı prensipleri benimsemesi olaraksıralanabilir. 6Konu bütünlüğü içerisinde işbölümünün bizim açımızdan önem arz edenboyutu ise, “toplumsal işbölümü”dür ki, Fransız Sosyoloğu E. Durkheim”in buolguya katkısı hiç kuşkusuz çok büyüktür.Durkheim 1893’de yayımladığı “Toplumsal İşbölümü Üzerine” isimlieserinde, işbölümünden hareketle, sosyal dayanışmanın nedenlerini biçimlerinive etkilerini araştırmıştır. Durkheim eserinde “işbölümünü meydana getirennedenleri sosyolojizm ilkesine sadık kalarak” 7 tespit etmeye çalışmıştır. Sosyalolayların nedenini başka bir sosyal olayda aranması gerektiğini ifade edenDurkheim, işbölümünün nedenlerinden birisi olarak nüfus sıklığına, dolayısıylafarklılaşmaya dikkat çekmiştir. “Gerçekten de nüfus sıklaşınca hayat kavgasışiddetlenir. Nüfus sıklığı artan bir toplumda herkes aynı işi görseydi, örneğin5 Eröz, Mehmet; a.g.e., s.187.6 Öksüz, Enis; Sosyal Gelişme - Sanayileşen Türkiye İlişkileri ( Yayınlanmamış Doçentlik Tezi),İstanbul-1980, s.57.7 Kösemihal, Nurettin, Şazi; Sosyoloji Tarihi, (II. Baskı), İstanbul-1968, s.189.

hepsi terzi olsaydı bu topluluğu meydana getiren bireylerin bir arada yaşamalarıçok güçleşirdi. Ama farklı mesleklerle iştigal ettiler mi birlikte yaşamalarıkolaylaşır. Aralarındaki çekişme (rekabet) hafifler. İşte onun içindir ki, nüfusçoğalıp da sıklık artınca işbölümü gelişmeye başlar.” 8Durkheim’e göre, toplumsal hayatın iki kaynağı vardır. İlk kaynakbireysel bilinçlerin birbirlerine benzerliği, diğeri ise toplumsal işbölümüdür.Bireysel bilinçlerin birbirine benzediği hallerde, Durkheim’e göre, bireyin ayrıayrı kişiliği yoktur. 9 Bu çerçevede birey nasıl olurda bir toplumu oluşturabilir?ya da toplumsal varlığın koşulu olan konsensüsü nasıl gerçekleştirebilir?Bu soruyu Durkheim, dayanışmanın iki biçimi mekanik ve organikdayanışma arasında ayrım yaparak yanıtlamaya çalışır. 101.2. Sosyal Dayanışma ve FarklılaşmaToplumsal sistemde bireye ayrı bir kişilik atfetmeyen Durkheim’e görebirey, kendisine benzeyen öteki kişilerle birleşerek bir toplumsal varlık meydanagetirir ve kendisi de bu toplumsal varlığın bir parçası olur. Dolayısıyladayanışma insanların birbirine benzeştikleri oranda artar. 11 Mekanik dayanışmada, Durkheim’in ifadesiyle bir benzeşme dayanışmasıdır. 12 Durkheim, işbölümünün gerçek işlevinin iki ya da daha fazla insan arasında bir dayanışmaduygusu yaratmak olduğunu ifade etmektedir.Mekanik dayanışmada atıf sanayi öncesinedir. Bu dönemde toplumsalörgütlenme pek farklılaşmamıştır. “Toplumsal örgütlenmenin morfolojik yapısı,koordine edilmiş ve merkezi bir otoriteye karşılıklı bağımlılığın ve toplumsalbağların zayıf olmasına, nüfus oranının düşüklüğüne, maddi ve ahlaki yoğunluğatabi olan farklı unsurlardan oluşan parçalı bir nitelik taşır. Kolektif duygular veinançlar egemendir, bireysel bilinç ender olarak gözlenebilir; toplumsal olan iledinsel olan o ölçüde birleşmiştir ki, dinsel fikirler bütün toplumu kuşatmış8 Kösemihal, Nurettin, Şazi; a.g.e., s.189.9 Kongar, Emre; Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, İstanbul-1985, s.102.10 Aron, Raymond; Sosyolojiik Düşüncenin Evreleri, (III. Baskı) ( çev. Korkmaz Alemdar) İstanbul-1994, s.225.11 Kongar, Emre; a.g.e., s. 102.12 Aron, Raymond; a.g.e., s. 225.

durumdadır. Yasalar baskıcı, cezalandırıcı ve yaygın bir nitelikte olup,uzmanlaşmış kurumlarla değil, bütün topluma uygulanır.” 13Farklılaşma, aynı yapı tarafından yerine getirilen fonksiyonların zamanlaçoğalmaları ve uzmanlaşmaları sonucunda birbirinden ayrılarak, yeni yapılaryaratmaları demektir. “ Farklılaşma, yapısal-işlevselci kuramlar tarafındandeğişme kavramının yerini alacak şekilde geliştirilmiştir. Dolayısıyla sosyalfarklılaşma, sosyal sistemlerin fonksiyon bakımından geliştikçe yeni alt-sistemlerüretmesi olarak kabul edilebilir. Bu aynı zamanda sosyal sistemin bütünlüğününkorunması, yani sosyal bütünleşmenin sağlanması anlamına da gelmektedir.” 14Organik dayanışma biçimi ise, düşünce birliğinin yani topluluğun tutarlıbirliğinin farklılaşması ile doğduğu ya da anlatım bulduğu dayanışma biçimidir.Dolayısıyla organik dayanışmada bireyler artık benzer değil, farklıdır ve birbakıma farklı oldukları için bütünleşme sağlanır. 15Durkheim’e göre, toplumlar cemaat hayatından cemiyet hayatınageçtikçe işbölümü artacaktır. Çünkü, kolektif şuur, ferdi şuurları sardığı oranda,benzerliğe dayanan mekanik dayanışma güçlenir, kişilik de o oranda silinir. Oysatoplumlarda işbölümü arttıkça, fertler birbirlerinin eksikliklerini tamamladıklarınıdaha büyük bir şiddetle hissederler, birbirlerine sımsıkı bağlanırlar. İşte fertlerinfarklılaşması sonucu meydana gelen bu dayanışmaya organik dayanışma denir.Organik dayanışmada, mekanik dayanışmanın aksine toplumsal yapı,ileri düzeyde bir karşılıklı bağımlılık, sanayinin gelişmesi, yüksek nüfus oranı,ahlaki ve maddi yoğunlukla karakterize edilebilir. 16 Mekanik dayanışmadakitoplumsal benzerlik aracılığıyla sağlanan dayanışmanın yerini farklılıklar vetoplumsal bağların kuvvetlendirilmesiyle sağlanan dayanışma almıştır.Farklılaşma ile bütünleşme birlikte düşünülmelidir. Toplum mekanik işbölümünden, organik işbölümüne geçişi ile birlikte bütünleşme de artacaktır.13 Swingewood, Alan; Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, (çev: Osman Akınhay), Ankara-1998, s. 140.14 Bal, Hüseyin; “Kırsal Toplumda Sosyal Kurumlar ve Sosyal Bütünleşme” S.D.Ü. Fen-EdebiyatFakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, Isparta-1996, s.27.15 Aron, Raymond; a.g.e., s. 226.16 Swingewood, Alan; a.g.e., s. 141.

Dolayısıyla bütünleşme, farklılaşmanın zorunlu bir sonucu olarak karşımızaçıkmaktadır.Durkheim, toplumsal dayanışmanın gerçek bir ölçüye ve gözleme uygunolmayan manevi bir olgu niteliği taşıdığını söylemektedir. 17 Bu nedenledayanışmayı ölçmek için başka ölçütler kullanma gerekliliğini ortaya koyar vehukuk kurallarının böyle bir gösterge niteliği taşıdığını belirtir. Durkheim’e göre,“bir toplumun üyeleri arasındaki dayanışma arttıkça, bu üyelerin birbirleriylesahip oldukları ilişkilerin farklılaşması da artar. Ayrıca bu ilişkilerin miktarı,onları düzenleyen hukuk kuralları ile orantılıdır. Toplumsal alanın genişlemesiile hukuk alanının genişlemesi aynı şeydir”. 18Durkheim’a göre iş bölümü, modern toplumlarda sosyal dayanışmanınve sosyal bütünleşmenin kaynağını oluşturmaktadır. İş bölümü kuramı iletoplumsal yapıdaki dayanışmayı tespit ederken, İntihar isimli eserinde, “Avrupaülkelerindeki çeşitli gruplar üzerinde intihar olayının değişen oranını ele alarak,intihar olayını sosyal bütünleşmenin endeksi olarak kabul etmiştir.” 192. Sosyal BütünleşmeParsons 17. yy. da İngiltere’nin sanayi ihtilaline geçişini, yüksekseviyede ekonomik ve politik farklılaşmanın topluma çoğulcu bir karakterkazandırmasına bağlamaktadır. “Parsons, Durkheim gibi iş bölümü ile sosyalbütünleşme arasında münasebet kurarken, iptidai iş bölümünde, sosyal statününmesleği tayin ettiğini, modern iş bölümünde ise, bilgi ve kabiliyet ile kazanılanmesleğin statüyü belirlediğine işaret etmektedir.” 20 Ona göre, işbölümü,ihtisaslaşmış rolleri ihtiva ettiğinden iki bütünleşmeyi birden yaratır. Bunlar;- Sosyal sistemde farklı statüde olanlar arasındaki irtibatta bütünleşme- Bir dereceye kadar, farklılık gösteren menfaatler de bütünleşme 2117 Kongar, Emre; a.g.e., s. 102.18 Tiryakian, A. Edward; “Emile Durkheim”, (çev. Ceylan Tokluoğlu), Sosyolojik ÇözümlemeninTarihi, (T. Bottomore – R. Nispet), Ankara-1997, s. 226-227.19 Erkal, Mustafa; Sosyoloji (Toplumbilim), İstanbul-1993, s. 271.20 Erkal, Mustafa; a.g.e., s. 272.21 Eröz, Mehmet; a.g.e., s.201.

Artan işbölümü ve farklılaşma toplumda daha değişik bütünleşmeşekillerinin doğabilmesine sebep olabilmektedir. Sanayi toplumlarında,fonksiyonel bütünleşme toplumun bütünleşmesini sağlamasına rağmen, zamanlabu tür bütünleşmenin de yeterli olamayacağı görülmüştür.Sosyal bütünleşme, sosyologların önem verdikleri fakat üzerindeuzlaşamadıkları kavramlardan biridir. Toplumu bir organizma gibi algılayanlarile yapısal-işlevselciler, bu kavramı kuramlarının merkezine yerleştirmişlerdir.Onlara göre toplum organik bir bütündür, birbirleriyle ilintili parçalardanmeydana gelir. Toplumsal sistemi meydana getiren tüm öğeler, sisteminihtiyaçlarıyla ilintili özel işlevleri yerine getirmeleri ölçüsünde vazgeçilmez birönem taşımaktadır. Toplumsal bütünleşmeye, mevcut toplumsal, ekonomik vepolitik yapıyı meşrulaştıran bir dizi yaygın ilkeyle ulaşılmasına rağmen, sistemintüm parçalarının bütünleşmesi asla kusursuz olmaz. 22 Dolayısıyla işlevselcilikteideal toplum kaygısı varlığını hissettirir. Toplumsal değişmenin derece dereceolduğunu kabul eden işlevselciler, bu değişmenin toplumsal ve kültürel yapıyıoluşturan temel öğelerin varlığını sürdürmesine engel olmadığını ilerisürmektedirler. 23Fonksiyonel bütünleşme, alt-sistemler arasında işbirliğine ve işbölümünedayanır. Alt-sistemler kendilerini diğeri ile rekabet içinde görür. Bu çerçevedebahsedilen rekabetin çatışmaya yol açması muhtemeldir. Fakat bu noktada ilerisürülen görüş ise, çatışmanın müesseseleşebileceğidir. Dolayısıyla öne sürülengörüşe göre toplum, çatışmalardan kaynaklanabilecek bir çözülmeye karşı kendisistemi içinde ya açıkça ya da zımnen hazırlıklı olmuş ve müesseseleşmiştir.İşlevselci yaklaşımın öne sürdüğü sistemin bütünleşmesi konusuna karşı duyulankuşkulardan birisi de alt sistemlerin yeterince bağımsızlaşması veya özerkleşmesihalinde, onlar için olumlu ya da ters işlevsel olan sonuçların genel toplumüzerinde aynı sonucu doğurmamalarıdır. 24 Bu ise işlevselciliğin handikabıdır.22 Swingewood, Alan; Sosyolojik Düşüncenin Tarihi,(çev. Osman Akınhay) Ankara-1998, s. 272-274.23 Bal, Hüseyin; Sosyolojik Açıdan Alevi – Sünni Farklılaşması ve Bütünleşmesi, İstanbul-1997, s.113.24 Moore, E., Wilber; “İşlevselcilik” (çev. Şirin Tekeli) Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi,(T.Bottomore-R.Nispet) Ankara-1997, s. 341.

Bakış açımızı işlevselci kuramdan sosyal bütünleşme kavramınagetirirsek; temel sorumuzu sorabiliriz;“Yukarıda değinilen kavramlar çerçevesinde sosyal bütünleşme nedir?”Bütünleşmenin gerçekleşeceği zemin hiç kuşkusuz sosyal yapıdır. Sosyalyapıyı toplumu meydana getiren grupların birbirleriyle münasebetleri sonucugeliştirilen, ideal olarak toplumun ahenkli bir şekilde yaşaması ve ihtiyaçlarınınbitimine yönelik teşkilat ve müesseseler oluşturmaktadır. Sosyal bütünleşme ise,sosyal yapıyı oluşturan unsurlar arası tamlaşmadır. 25“Sosyal bütünleşme, toplumu oluşturan birey, grup eylemleri gibitoplumsal alan öğeleri ile kurumlar, değerler, normlar gibi kültürel alanöğelerinin anlaşma / uyum içinde olması halidir. Diğer bir ifadeyle bütünleşmeöğelerin işlevsel dinamik eşgüdümüdür.” 26Erkal, sosyal bütünleşmeden ne anladığını şu şekilde ifade etmiştir.“Sosyal Bütünleşme, sosyal gruplar arasındaki sosyal mesafenin cemiyetinişleyen bütünü aksatmaması haline denir.” 27Bütünleşmede rol oynayan öğelerin, işlevsel dinamik eşgüdümündefarklılaşma boyutu gözardı edilemez. Diğer bir ifadeyle sosyal bütünleşmedefarklılaşma ve bütünleşme bir arada düşünülmek durumundadır. Toplumsalyaşam içerisinde sosyal gruplar, sosyal hayatın hareketli bir pazarlık ve menfaatçatışması içerisine girebilirler. Fakat bu grupların kendi menfaatlerini elde etmegayretleri, kanunlardan ve toplum gerçeğinden habersiz sürdürülemez. Toplumbir çok sosyal grubun bütünüdür ve sadece bir sosyal grubun çıkarı, toplumun vediğer grupların menfaatine tercih edilemez. 28Sorokin, herhangi bir kültürün çeşitli unsurları arasında mevcut karşılıklımünasebetlerin dört tip halinde tasnif edilebileceğini belirtmektedir. Bunlardanilk ikisi tam manasıyla bütünleşme kabul edilmezken, diğer iki bütünleşme tipi25 Özkul, Metin; “Sosyal Gelişme Açısından Sanayileşme-Kültür ve İktisadi Zihniyet” S.D.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Isparta-1995, s. 242.26 Bal, Hüseyin; a.g.e., s. 114.27 Erkal, Mustafa; a.g.e., s. 266.28 Erkal, Mustafa; a.g.e., s. 266-267.

ise, kültürel unsurların birbirleri ile aralarındaki ilişkiye göre farklı tasnifleryapmaya imkan vermektedir. 29 Bunlar;-Gruplar arasındaki tek birleştirici bağın mekan birliği olarak belirenbütünleşme hali,- Kültür unsurları arasında daha büyük bir yaklaşma durumunun ortayaçıkardığı bütünleşme hali. Bu bütünleşme durumunda bir dış faktör vasıtalı birbirlik oluşturabilir.- Fonksiyonel bütünleşme- Mantıki mânâlı (kültürel) bütünleşme 30Sosyal bütünleşmenin sosyal yapıdaki önem derecesine göre iki şeklinideğerlendirmek konumuz açısından önemlidir. Bunlar Fonksiyonel Bütünleşmeile Kültürel Bütünleşmedir.2.1. Fonksiyonel Bütünleşme“Kültür unsurlarının her birinin ayrı birer fonksiyon ifa ederek, cemiyetiişleyen bir bütün haline getirmek üzere bir araya gelmeleri halinde fonksiyonadayanan bütünleşme tipidir”. 31 Tanımda kullanılan kültür kavramının vurgusu,sosyo-kültürel yapının tamamını kapsamaktadır. 32Fonksiyonel bütünleşmenin temelinde modern iş bölümü vardır. Modernişbölümünün temelini mekanik dayanışma oluşturur. Bu dayanışma tipinde işlerbirbirine o şekilde bağlanmıştır ki, herhangi bir aksamada sistemin bir kısmı yada tamamı kesintiye uğrayabilir. Fonksiyonel bütünleşme hali iş hayatındakarşımıza çıktığı gibi, iş bölümünün ve ihtisaslaşmanın bulunduğuorganizasyonlarda da görebilmek mümkündür. Modern anlamda birişbölümünden bahsedebilmek için mesleklerin teşekkül etmiş olması ve teknikmanada bir iş dağıtımının mevcut olması gerekmektedir. 3329 Bilgiseven, Amiran, Kurtkan; Eğitim Sosyolojisi, İstanbul-1992, s.160-161.30 Bilgiseven, A. Kurtkan; a.g.e., s.161-163.31 Bilgiseven, A. Kurtkan; Genel Sosyoloji, İstanbul-1986, s. 291.32 Özkul, Metin; a.g.e., s. 243.33 Öksüz, Enis; a.g.e., s.57.

Fonksiyonel bütünleşme, kültür unsurlarının topluma işleyen bir bütünözelliğini kazandırmak üzere birbirini tamamlama halidir. Genellikle, işbölümüile bu tamamlama anlaşılmaktadır. Ancak, fonksiyonel nitelikli bütünleşmeninhakim olduğu toplumlardaki şahsiyet tipi faydacı, mukaveleye dayalıdır. Ferdinbu yönelişlerini kapsayan şahsiyet tipi, günümüzde sanayileşmiş vemodernleşmiş toplumlarda yaygındır. 34 Aynı toplumlarda görülen dayanışmaeksikliği, manevi çöküntü, çözülme belirtileri, bazı sosyal hastalıklar ve anomihali, sadece fonksiyonel işbölümü tipinin bütünleşme için yetersizliğini ortayakoyar. İşbölümünün yaygın olduğu toplumlarda ulaşılan maddi refaha rağmen,ortaya çıkan maneviyat boşluğu, işbölümüne dayalı fonksiyonel bütünleşmeninaksayan yönleridir. O halde kültürel değerleri de içeren özümseyen birbütünleşme tipine ihtiyaç vardır.2.2. Kültürel Bütünleşmeİşbölümünün artışını önemli bir gelişme olarak niteleyen Sorokin,ekonomik kalkınma ve modernleşmeye rağmen, toplumda çeşitli bunalımların vekrizlerin ortaya çıkışını azalttığını düşünmemektedir. Bu bakımdan Sorokin,fonksiyonel bütünleşmenin yetersizliğini gidermek ve sosyal değişmeninsürekliliği içindeki gelişmeleri de gözönünde tutarak “mantiki-manalı” (kültürel)bir bütünleşme görüşünü ileri sürmektedir. 35Kültürel bütünleşme ile ifade edilen, toplumun bütün sosyal gruplarını,organizasyonlarını ve kurumlarını bir mânâ etrafında birleştirebilme,bütünleştirmedir. Fonksiyonel bütünleşmeden farklı olarak kültürel bütünleşme,toplumun kendi tarihi içinde oluşturduğu ve diğer toplumlardan farklı telakkiedilmesini sağlayan mitolojilerinin, değer ve yargılarının, ideolojilerinin, maddikültür unsurları ile bütünleşmesi 36 olarak kabul edilir. Kültürel unsurlar,milletleri millet yapan ve diğer milletlerden ayıran, onlara mili şahsiyet veren dil,din, örf ve adetler birliği gibi unsurlardır. Ancak bir milletin ana hedefi maddi ve34 Korkmaz, Abdullah; Şehirleşme ve Suç, Malatya Örneği , Yayınlanmamış Doktora Tezi, İ.Ü. SosyalBilimler Enstitüsü, İstanbul-1988, s.84.35 Erkal, Mustafa; a.g.e., s.223.36 Özkul, Metin; a.g.e., s. 243.

manevi kültürlerin her ikisinde birden ahenk içinde ilerleme olmalıdır. Aksi birdurumda, yani maddi kültürle manevi kültür arasında meydana gelebilecekahenksizlikler toplumsal buhranlara yol açması kaçınılmazdır. 37Kültürel bütünleşmenin öne çıktığı cemiyetlerde çeşitli unsurlar sadecebir fonksiyon icabı değil, fakat daha ziyade ihtiva ettikleri öz karakter itibariylebirbirlerini tamamlamaktadırlar. 38 Fakat bu tip bütünleşmede kültür kurumlarıarasında tam ahenkli bir durum olarak düşünülmemelidir. Bir takım sorunlarınortaya çıkacağı muhtemeldir. Aslolan, fonksiyonsuzluktan ziyade fonksiyonlulukifade eden kültürel bütünleşme özellikleri gösteren yapının korunması veyönlendirilmesidir. 39Bilgiseven, kültürel unsurların mânâlı bir pekişme halinde bir arayagelmiş olup olmadıklarını anlamak için iki kriter uygulanabileceğini, bunlardanilkinin “benzerlik-zıtlık-uygunluk” şeklinde ifade edilebilen mantık kanunları,diğeri ise bu esaslara göre bir araya gelen unsurların birlik halini muhafaza edipetmedikleri hususudur. 40Toplumsal yapının sağlıklı ölçütler içerisinde varlığını sürdürebilmesiiçin sosyal yapıdaki unsurların ahenkli bir şekilde bütünleşmiş bir özellikgöstermesi beklenir. Sosyal yapının sağlamlığı ise güçlü devletler kurabilmeninilk şartlarından birisidir. Dolayısıyla toplumsal çözümlemede ve ideal toplumbeklentilerinde, kültürel bütünleşme önemli roller ifade eder. Bu manadaSorokin, güçlü medeniyetler kurmuş toplumları, mana etrafında bütünleşmiştoplumlar olarak nitelendirmektedir. 41Kültür ve toplum, birlikte var olan gerçekler olarak ifade edilebilir.Kültür, bir bakıma toplumun çimentosudur. Kültürel bütünleşme olmaksızınsosyal kişiler davranış örneklerini ve rollerini bilemezler ve yerine getiremezler,sosyal gruplar kurumlarını devam ettiremezler; toplumda ilişkiler sistemi37 Öksüz, Enis; a.g.e., s.63.38 Bilgiseven, A., Kurtkan; a.g.e., s. 293.39 Öksüz, Enis; a.g.e, s.67-68.40 Bilgiseven, A., Kurtkan; Eğitim Sosyolojisi, İstanbul-1992, s.163.41 Sorokin, P., A – Toynbee, A.; Sorokin ve Toynbee (çev. E. Güçbilmez), Ankara-1964, s. 46-47. Zikr.Özkul, Metin; a.g.m.,s. 244.

ütünlüğü kaybolur. Sosyal problemler ortaya çıkar; toplumun parçaları,parçalarla bütün arasındaki fonksiyonel bağlar kopar. Beraberinde birbirleriyleçatışan sosyal grupların varlığı gün yüzüne çıkar. Toplum, dağılma sürecinegirer. 42 Toplumun birçok sosyal gruptan teşkil ettiği bir gerçektir. Bu durumsosyal bütünleşmeyi zayıflatacağı görüşünü desteklemez. Fakat tersini düşünerekilkel sosyal gruplarda potansiyel olarak daha çok bütünleşme imkanı bulurşeklindeki görüş de yanlıştır. Çünkü sosyal bütünleşmenin dinamik bir toplumyapısında, tabakalar arası geçişlerin mümkün olduğu, sosyal mobilitenin ortayaçıkabildiği, fertlerin sosyal statülerini kendi başarıları sonucu kazandıkları, farklımenfaat gruplarının hem çatıştığı, hem de uyuşabildiği karmaşık bir yapı içindeortaya çıkışı esastır. Farklı menfaat birlikleri meydana getiren bireylerin, bumenfaat birliğini yürütebilmek, fonksiyonlarını ifa eder hale getirebilmek içinkurdukları veya kurulmuş halde buldukları sosyal kurumlar hem bireyin hem desosyal grupların bütünleşmesini kolaylaştırır. Bu hüküm kurumların sosyalihtiyaçlara cevap verdikleri ölçüde geçerli sayılabilir. 43Sivil toplum örgütlerini de bu çerçevede değerlendirmek mümkündür.Farklı amaçlarda ve faaliyetler içerisinde olan bu örgütler nihai noktada sosyalbütünleşmeyi sağlayan unsurlardan birisi olarak kabul edilebilir.Demokratikleşme süreci, sosyal politikaların uygulanması, kültür vesanat alanlarında topluma birleştirici mesajların iletiminin sağlanması, sosyalbütünleşmenin gerçekleşmesi için gerekli temel şartlardan bazılarıdır. 44 Buanlamda bu şartların hem zihniyet hem de sosyal şartlar itibariyle kazanımındasivil toplum düşüncesi ve sivil toplum örgütlerinin işlevleri gözardı edilemez.Sosyal bütünleşme statik, zora dayalı ve değişmez değildir. İstikrar vebütünleşme, menfaat çatışmalarına, değişmeye, çekişmeli pazarlığa engeldeğildir. Sosyal bütünleşme, dar ve sınırlı bir mensubiyet şuurunun üstünde milliseviyede kapsamlı bir mensubiyet şuurunun hissedilmesi ve fark edilmesidir.42 Arslantürk, Zeki-Amman, Tayfun; Sosyoloji, İstanbul-1999, s.327.43 Erkal, Mustafa; a.g.e., s. 268.44 Erkal, Mustafa; a.g.e., s.275-277.

Sosyal grupların bugünü ve yarını ortak görmeleri birlikteliği benimsemeleribütünleşmeyi sürekli kılar. 45II. BÖLÜMSİVİL TOPLUM, SİVİL TOPLUM TEORİLERİ VE SİVİL TOPLUMUNİŞLEVLERİ1.Sivil Toplum1.1. Sivil Toplum KavramıSivil Toplum, devlet-toplum ilişkilerinin karşılıklı bağımlılık bakışaçısından görülmesiyle ilgili analitik ve çözümleyici bir kavramdır. Bu analitikyaklaşım, devlet açısından bakıldığında devletin toplumdan ayrı olduğunu ima45 Erkal, Mustafa; “Sosyal Bütünleşmede Hoşgörünün Yeri”, Erdem, C.8, S.22, İstanbul-1996, s.156.Zikr. Bal, Hüseyin; “Kırsal Toplumda Sosyal Kurumlar ve Sosyal Bütünleşme” S.D.Ü. Fen-EdebiyatFakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, Isparta-1996, s.27.

eder ve sonuçlarını inceler. 46 Aynı zamanda Sivil Toplum kavramı, devletin vedevlet otoritesinin dışındaki ekonomik ve toplumsal alanı nitelemek içinkullanılan, kendi ilke ve kurallarına göre işleyen, otorite alanı dışında, kendikendini düzenleyen, özerk alanları ifade etmek için de kullanılmaktadır. Diğer birdeyişle, devletin müdahalesi dışında birey ve grupların, kendi alanlarınıdüzenlemelerini ihtiva etmektedir. Diğer bir açıdan sivil toplum, birey ile devlet,toplum ile devlet arasındaki ilişkide, bireyin mi, yoksa devletin mi önde olduğusorunu ile ilgilenmektedir. 47Sivil toplum devletten ayırt edilmiş toplum olarak tasavvur edenKolakowski, gerçekte bu ikisinin her zaman aynı olduğunu, ayrımın pratikteki birayrımdan ziyade, kavramsal düzeyde olduğunu belirtmektedir. 48Charles Taylor Sivil Toplumun ayırt edici üç anlamını şöylesıralamaktadır:“1-Devlet gücünün vesayeti altında olmayan özgür dernekler veörgütlü toplulukların olduğu yerde sivil toplum vardır.2-Sivil Toplum ancak bir bütün olarak toplumun, devletvesayetinden özgür olarak, dernekler ve örgütlü topluluklar yoluylakendini yapılandırabildiği ve eylemlerini koordine edebildiği yerdevardır.3-Bunun seçeneği veya ona bir tamamlayıcı olmak üzere, bu örgütlerinbir bütün olarak devlet politikasının gidişatını önemli ölçüde belirleyebildiğiveya onu etkileyebildiği yerde Sivil Toplumdan söz edilebilir.” 49Fakat Sivil Toplumun, birinci anlamdaki devlet vesayetindenbağımsız, özerk, dernek ve örgütlerle özdeşleştirilmesi doğru bir yaklaşımdeğildir. Çünkü, Taylor’a göre, sivil toplum, özel bölgelerin biryığınından ibaret olmayıp, kamusal sosyal hayata ilişkin bir modeldir.46 Erdoğan, Mustafa; “Sivil Toplum; Bir Kavramın Anatomisi”, Liberal Düşünce Dergisi, S.10-11,Ankara-1998, s.16.47 Yılmaz, Aytekin; “Sivil Toplum, Demokrasi ve Türkiye”, Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1997, s. 86.48 Chandran, Kukathas; “İslam Demokrasi ve Sivil Toplum”, (çev. B. Seçilmişoğlu-Eyüp Köktaş)Türkiye Günlüğü, S. 53, Ankara-1998, s.63.49 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.16.

Buradan hareketle sivil toplum kavramanın anlamı iki ve üç numaralıtanımların arasında bir yerde olduğunu düşünebiliriz. Bu anlamda siviltoplum en iyi şekliyle, cumhuriyetçi özgürlüğün idealleri parçalanmış,adem-i merkezi bir iktidar bağlamında yeniden formüle edenTocqueville’ci bir çizgide olduğu söylenebilir. Bu bağlamda, sivil toplumsiyasi iktidarın dışında bir alan olmaktan çok, bu güce derinden nüfuzeden, onu parçalayan ve adem-i merkezi hale getiren alandır.De Tocqueville “Amerika’da Demokrasi” isimli kitabında, devlet ve sivilhayat arasında bir ayrım yaparak, Devletin, meclisi, bakanlıkları, mahkemeleri,polisi ve silahlı kuvvetleri içine aldığını, buna karşın sivil hayatın vatandaşların -ailenin dışında kalan- kamusal hayatını kapsadığını belirtir. Ona göre,Amerika’daki sivil hayatın en fazla dikkat çeken yönü, ortak amaçlar içinvatandaşların bir araya gelmelerinden oluşan derneklerin, gönüllü örgütlerinçokluğudur. Bu dernek veya topluluklar, ya sivil ya da siyasi biçimde ortayaçıkmaktadır. 50Chandran Kukathas, sivil toplumu; kişisel çıkar, iktisadi olarak karşılıklıbağımlılık ile yasal ve ananevi kuralların şekillendirdiği ilişkiler içinde bir arayagelen karmaşık bir bireyler topluluğu olarak değerlendirmektedir. Böyle birtopluluk içinde birbirleriyle arkadaşlık kurmak için bir araya gelen ya da ortakamaçları takip eden veya birbirleriyle mal ve fikir alışverişi içinde olan bireylerbulunabilir. Dolayısıyla Kukathas’a göre sivil toplum, devletten ayırt edilmiştoplum anlamına gelir. 51Sivil toplum kavramlaştırmalarında, belirli bir toplum tipini işaretederek tanımlamak literatürde oldukça yaygındır. Nitekim E. Shills, Batılıtoplumları, sivil toplumun cisimleşmiş şekli olarak görür. Bu toplum,dışavurumunu yurttaşlık duygusunda veya sivillikte bulan kolektiflik ve kendinegüven temelinde yükselir. Sivillik; Shills’e göre, “...kendi çıkarlarının yanı sıra,bir dereceye kadar genelin iyiliğini veya genel toplumu hesaba katma şeklindeki50 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.17.51 Chandran, Kukathas; “İslam, Demokrasi ve Sivil Toplum” , İslam, Sivil Toplum, PiyasaEkonomisi, (Der. Ömer Demir), Ankara-1999, s.21-25.

ir yükümlülüğün tanınmasıdır”. 52 Shills’in görüşüne göre sivillik, bir toplumiçindeki çatışmaların düzenlenmesini de sağlar. Bu arkaplanın içinde Shills,yukarıda da sözü edildiği gibi, Batılı toplumları bir model ilan eden bir tanımavarır. “Bir sivil toplum, içerisinde tek tek üyelerinin, gruplarının vetopululuklarının özerkliğinin, bireyler ve gruplar tarafından bir bütün olaraktopluma ve onun özel merkezi organlarına ve yasalarına karşı üstlenilmişyükümlülükleri tanımayı içerdiği, çoğulcu bir toplumdur”. 53Shills’in paralelinde John Gray, Sivil Toplumu Batılı çoğulcudemokratik düzenle özdeşleştirmiştir. Sivil Toplumun varlığı için gerekli şartlarıise şu şekilde belirlemiştir:1- Bir Sivil Toplumda birbiriyle bağdaşmayan görüşler barış içinde birarada olabilirler.2- Kayıtsız şartsız bir “hukukun üstünlüğü” düzeni kurulmuş olmalı;sosyal ve siyasal etkinlikler “özerklik” içerisinde yapılabilmelidir.3- Sivil Toplumun merkezi kurumu özel mülkiyet olmalıdır. 54Arap dünyasının toplumsal ve kültürel sorunlarını tespite ve çözümeyönelik kaygılar içerisinde, sivil toplumu, sosyal değişimi sağlayacak bir aktörolarak algılayan İbrahim, sivil toplumu devlet ile toplum arasında bir konumdadeğerlendirmektedir. Ona göre, sivil toplum, gönüllü, sosyal devlet dışı vecemaatçi olmayan kurumların bir toplamıdır. 55İbrahim’e göre, Sivil Toplumun görev ve işlevleri şunlardır;- Sivil toplum kurumlarının verimli olması. Çünkü sosyal ve siyasalkatılım Sivil Toplumun kurumlarındaki verimliliğe ve örgütlülük derecesinebağlıdır.52 Ferhad İbrahim-Heidi Wedel; Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları, İstanbul-1997, s. 17-18.53 Ferhad İbrahim-Heidi Wedel; a.g.e., s. 17-18.54 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.21.55 İbrahim, Ferhad; “ Sivil Toplum Üzerine Arap Tartışması” (çev. Erol Özbek),Ortadoğu’da SivilToplumun Sorunları, (Der. F.İbrahim-H.Wedel), İstanbul-1997, s.30-38.

- Sivil Toplum bireylere, devlet karşısında koruma sağlar. Ama aynızamanda da, siyasi ve toplumsal protesto için sübaplar sağladığı için siyasi vetoplumsal düzeni sağlamlaştırır. 56Ona göre, Sivil Toplumun kurumları, devleti bundan böyledolduramayacağı sosyal ve ekonomik alanlarda ikame eder.İskoç aydınlanmacı düşünürlerin Sivil Toplum kavramına yapmış oldukları katkı hiçkuşku yok ki çok fazladır. XVIII. yüzyıl İskoç Aydınlanmacı düşünürlerinden olanAdam Ferguson, David Hume ve Adam Smith, Sivil Toplumu kendine ait ilkeleriolan devletten ayrı bir form olarak tanımlamaya çalışmışlardır. Ferguson 1767yılında yazdığı “Sivil Toplumun Tarihi Üzerine Deneme” adlı eserinde sadece ticaretve üretim sanayinin değil, ortaya çıkmakta olan merkezi anayasal devletin vetoplumun özgürlük ve dayanışmasını tehdit ettiğini vurgulamakla birlikte, zenginlikve iktidarın bozucu etkilerine karşı “vatandaş birlikleri” kurulmasını öneriyordu. 57Ferguson’un dikkat çekmek istediği problemlerin hala mevcut olduğunuispatlarcasına, Hayek, özgürlük-yasa devleti bağlamında, bireylere dar anlamdadevletten, geniş anlamda da örgütlü topluluklardan gelecek olan zorlama vesınırlamaları önlemenin iki yolu olarak, yasayla sınırlı bir devlet ile özel alan vebu alanda sahip olunan mülkiyeti öngörmektedir. Yasayla sınırlı olmayan birdevleti, gücünü silahından alan bir çeteden farklı görmeyen Hayek, devletinsürekli biçimlendirme çabalarından bağımsız bir düzene ilişkin vurgusuyla, siviltoplumun kendiliğinden gelişimi için zemin hazırlamaktadır. Kendiliğindenkavramına özel bir atıf yapan Hayek’te birbiriyle bağlantılı çok sayıda ilişkilerdurumunu ifade eden düzenlerden biri, kendiliğinden düzen, diğeri deörgütlenmiş düzen olmak üzere temel iki düzen vardır. Hayek, örgütlü toplumuveya katılımcı hareketleri; özgürlükleri kısıtlayacağı endişesinden dolayıreddetmekle birlikte bireycilik, özgürlük, kendiliğinden düzen ve müdahalenin56 İbrahim, Saadeddin; “Civil Society and Prospects of Democratization in the Arap Word” , İbnKhaldoun, Center for Development Studies, Kahire-1993, p.2-3.57 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.16.

sınırlılığı kavramıyla devletin toplumu dönüştürme, kalıba sokma vebiçimlendirme politikası karşısında sivil toplumsal alana büyük bir zeminhazırlamaktadır. Nitekim, Hayek’in eleştirdiği toplumlar sivil toplumun yokedildiği toplumlardır. 58Hayek’in anlatmak istediği, Liberal Felsefesinin etkileri altında, dolaylı daolsa sivil toplum kavramının vurgulandığı çeşitli boyutlarıdır. Bunlardan ilkikurumların, örgütlerin ve düşüncelerin çoğulluluğuna dayanan kamusal alandırki, Devletçi teorisyenlerden F. Hegel, sözleşmeci düşünürlerden J.J. Rousseau, J.Locke ve T. Hobbes, Marxist düşünürlerden K. Marx ve A. Gramsci’ye kadaruzanan bir çizgide kamusal alan özel alandan keskin hatlarıyla ayrılmıştır. Busiyasal gelenekte kamusal alan, bireylerin özel ve doğal bağlılıkları ilefarklılıklarını bir kenara bırakan genelleştirici bir projeksiyona sahiptir.Hobbes’tan başlayıp Gramsci’ye kadar uzanan çizgide sivil toplum, özel/kamusalalan ayrışması temelinde anlamını bulmakta ve kamusal alan hesaba katılarakformüle edilmeye çalışılmaktadır. 59 Bir diğer boyut ise, mahremiyettir ki, özerkbireysel ahlaki tercihi anlatmaktadır. Son olarak, yasallık olarak tanımlanan vetoplumsal alanın korunması ve geliştirilmesi için gerekli bir dizi temel haklarıiçeren yasal sistemin varlığı söz konusudur. Bu bağlamda haklar sisteminin yasalve kurumsal düzen içerisinde gerçekleştirilmesi ve dengeye kavuşturulmasınınsivil toplumun oluşmasında merkezi bir önemi bulunmaktadır. 60Sivil toplum kavramının, somut olarak ortaya koyduğu bir diğer fikir;özgürlük fikridir. Sivil toplum bir özgürlük alanıdır, fakat kastedilen, belirli birtürdeki özgürlüktür. Sivil toplumda somutlaşan özgürlük, farklılıkları, değişençıkarları, yaradılışları ve inançlarından ileri gelen çatışmalara rağmen, insanlarınbirlikte yaşamalarına imkan veren özgürlüktür. Özgürlüğün ise, bu şekildeanlaşılması büyük ölçüde modern bir fikirdir.58 Crespigny, De, Anthony; “F.A.Hayek” (çev. Mete Tuncay), Çağdaş Siyaset Felsefecileri, (Der.A.D. Crespigny-K.R.Minogue) II. Baskı, İstanbul-1994, s.60-71.59 Çaha, Ömer; Sivil Kadın-Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın; İstanbul-1996, s.12-13.60 Gençkaya, Ömer, Faruk; “Demokratikleşme ve Sivil Toplum İlişkisi Üzerine Bir Not”, YeniTürkiye, S.18, Ankara-1997, s.102-105.

Ekonominin sivil toplum içindeki yeri ve devlet-sivil toplum ilişkisi çoktartışılan bir konudur. Kukathas, sivil toplumu bir pazar toplumu olaraknitelendirmektedir. Fakat Kukathas, sivil toplumu salt Pazar Toplumu olaraknitelendirmekten ziyade, sivil toplumun birlikler, hissi bağlılık ve maneviyükümlülükleriyle ve böylece kimlikleriyle kökleşen bir bağlılık duyulanbirlikler olarak nitelemektedir . 61John Keane göre, sivil toplum, şirketler tarafından ele geçirilmeihtimaline karşın, devlet, koruyucu, yeniden dağıtıcı ve çatışma çözücü olarakdevreye girmelidir. 62 Bu bağlamda Keane, ekonomiyi sivil toplumun içindesayar. Cohen ve Arato’ya göre, sivil toplum, sadece devletten değil, ekonomidende ayrıdır; ancak, “hayat-dünyası”nın çoğul, farklılaşmış kurumsal boyutudur.Ayrıca, özerk bireysel yargı alanı olarak özel alan, sivil toplum için önemliolmakla beraber, sivil toplumun asıl merkezi kurumları toplumsal iletişim ilegönüllü dernekler ve örgütlü toplulukların oluşturduğu kamusal alanlardır. 63Cohen ve Arato’nun kavramsallaştırmaya çalıştıkları sivil toplumyaklaşımı, kavramın bir çok boyutunu niteler görünmesine rağmen, çeşitlilikfonksiyonunu gözardı etmesi bakımından eleştirilmiştir. 64E. Gellner, sivil toplumun temelini, ideolojik tekelin reddi, nesnelerindoğasıyla ilgili konularda şüphe, ironi ve türlü ıslah gibi derin konulardauzlaşmanın kabulünde görürken, 65 “Condutions of Liberty” isimli kitabında, siviltoplumun gelişmesi için temel koşul olarak, ekonomi ve siyasi iktidar yapılarıarasındaki ayrımlaşma olarak görmektedir.61 Chandran, Kukathas; “İslam Demokrasi ve Sivil Toplum”, Türkiye Günlüğü, S. 53, Ankara-1998,s.65.62 Keane, John; Sivil Toplum ve Devlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (çev. Erkan Akın), İstanbul-1993, s. 15.63 Mustafa, Erdoğan; a.g.m., s.16.64 Arslan, Osman; Kurumsal ve Tarihsel Aşamalarıyla Sivil Toplum ve Türkiye Gerçeği;(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hac.Üni. Sos.Bil.Ens., Ankara-1999, s.36.65 Ernest, Gellner; Milliyetçiliğe Bakmak, (çev: S. Coşar- S. Özertürk-N. Sayarık), İstanbul-1998,s.220-221.

Ekonomi üzerinde siyasi iktidarın otoritesinin kırılmasını, sivil toplumungelişmesini sağlayan önkoşul olarak değerlendiren Özdalga; diğer unsurlarınetkisini aracı örgütlerin niteliğine bağlamaktadır. 66Sivil toplumun, gönüllü, kendi kendini oluşturan, kendi desteklerine sahip, devlettenözerk, özel alan ile devlet arasında aracı niteliğinde örgütlü bir sosyal yapılanmaolduğunu belirten Sarıbay; bu yapının yasal düzen veya ortak kurallar dizisi gibiözgürlüklerin ve özerkliklerin güvencesi olan kurumsallaşmış bir temele oturduğunubelirtir. Bu temel, devlet iktidarını sınırlayıcı, hem de o iktidarı hukuka dayandığısürece meşrulaştırıcı bir gücü bağrında taşır. Dolayısıyla sivil toplum, devlettenözerk olmayı içerir ama ondan yabancılaşmayı zorunlu kılmaz. 67Sarıbay’ın çizdiği çerçevede sivil toplum, devletle bir bağa sahiptir, fakat formeldevlet iktidarı elde etmeye yönelmez. Bunu, hem farklılığı ve çoğulluğu, hem denisbiliği barındırdığı için yapar. Yani sivil toplumda hiçbir grup, topluluk ve/veyaşahsın çıkarlarının tümünü temsil etme arayışı olamaz.Sarıbay’ın aksine Akat, sivil toplumun bazı özelliklerini şöylesıralamaktadır;66 Özdalga, Elisabeth; “Sivil Toplum ve Düşmanları”, Gelecek, S.1, Trabzon-1997, s.12.67 Sarıbay, Ali Yaşar; Kamusal Alan Diyalojik Demokrasi Sivil İtiraz, İstanbul-2000, s.58.

1-Devlet mülkiyetinin minimum düzeyde olması,2-Açık piyasa ekonomisinin olması,3-Toplumsal katılım mekanizmasının bulunması. 68Yılmaz bu özelliklere;Bürokrasinin çok güçlü olması, yasaksız, kısıntısız demokrasiye ilaveten,kamusal alan dışında özel alanların varlığının kabulü ile devlet müdahalesidışında insanların serbestçe faaliyette bulunabilmeleri anlayışının kabulü gibizihni koşullarında eklenebileceğini ifade etmektedir. 69Çağdaş sivil toplum kuramında beş temel önkoşulun varolması zorunluhale gelmiştir. Bu ön koşulları “toplumsal farklılaşma”, “toplumsal örgütlenme”,“gönüllü birliktelik”, “toplumsal düzeyde otonomlaşma” ve “baskı mekanizması”oluşturma şeklinde değerlendirmek mümkündür. 70Sivil toplum, Mardin’e göre askeri toplum karşıtı değildir. Kavramınvurgusu şehir adâbıdır. Buradaki “sivil”in kökü şehir hayatının beraberindegetirdiği hakları ve yükümlülükleri ifade eder. 17. ve 18. yüzyıl Batı düşünürleribu kavramı “hürriyetler” ile ilişkilendirmeye çalışmışlardır. Mardin, zayıf kral vegüçlü feodal sınıfların bulunduğu Batı feodalizminin içinde özerk şehirlerinoluşumunu, sivil toplumun inşasında önemli belirleyici olarak görür. 71Mardin’den hareketle Bal, Kent-Sivil Toplum bağlamında, sivil toplumu,Batı şehirlerinin özerk bir merkez haline dönüşme sürecinde feodal sistemdenelde ettiği ayrıcalıkları geliştirmeyle ortaya çıkan bir kavram olaraknitelendirmektedir. 72 Sivil Toplumun temelini, Avrupa’daki kentlerin yapısaldönüşümüne kadar götürmek mümkündür. Bu anlamda feodal sistemden68 Akat, Savaş, Asaf ; “Sivil Toplum ve Ekonomi” , Sivil Toplum, (Der. Yurdakul, Fincancı),İstanbul-1993, s.11.69 Yılmaz, Aytekin; “Sivil Toplum, Demokrasi ve Türkiye”, Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1998, s.8970 Çaha, Ömer; “Türkiye’de Sivil Toplumun Sorunları”, Liberal Düşünce Dergisi, S.10-11, Ankara-1998,s.32.71 Mardin, Şerif; Türkiye’de Toplum ve Siyaset-Makaleler 1, İstanbul-1992, s.28.72 Bal, Hüseyin; Kent Sosyolojisi, Ankara-1999, s.138-139.

kurtulma gayretinde olan Avrupa kentleri aynı zamanda sivil topluma kaynaklıketmiştir, denilebilir.Bunun yanında Dursun, Mardin’in sivil toplum kavramının “sivili” yerineönerdiği “medeni” tanımlamasını daha uygun bulmakta ve kavramın “siviltoplum” yerine “medeni toplum” şeklinde değiştirilmesi gerektiğinisavunmaktadır. 73Norman Barry, sivil toplumun farklı istek ve çıkarları olan gönüllüortaklıkların uzlaşarak yaşayabilmesine imkan sağlamasını öngördüğünübelirtmektedir. Ayrıca sivil toplum yasama organları dahil hepsinin hukuklakayıtlandığı bir dizi sosyal düzenlemeler tasavvur ettiğini, sivil toplumun hukukiyapısının esasını, hukukun üstünlüğü düşüncesi oluşturduğunu belirtmektedir.Barry’e göre, sivil toplumun merkeziyet karşıtı öğretisini muhafaza etmek üzereadem-i merkeziyetçi bir hukuk ve siyaset tasavvuru vardır. 74Sivil toplum kavramının temelde devlet karşıtlığı ile anlam kazandığınıbelirten Çaha, son dönemde siyaset bilimi literatüründe, devletin olmadığı alanıişaret ettiğini belirtmektedir. 75Bostancı’ya göre;“Sivil toplum talebi, devletin toplum üzerindeki etkisini sınırlandırmayıamaçlamakta, toplumsal alanın farklı eksenlerde örgütlenen cemaatlerin yan yanayaşayabildiği bir çoğulluğa kavuşmasını hayal etmektedir. Sivil toplum biranlamda siyasetin klasik sorunu olan devletle toplum arasındaki temsiliyetinistikrarsızlığına karşı, devleti büyük ölçüde devreden çıkartan ve nihayet buistikrarı toplumsal alanın bir bütün olarak kendi öz inisiyatifini arayan birtahayyüldür”. 7673 Dursun, Davut; “Sivil Toplum Yeniden Yapılanma”, (Panel) İnsan Haklarının Neresindeyiz, SivilToplum Yeniden Yapılanma, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Müdürlüğü Organizasyonu,Konya-1995, s.13.74 Barry, Norman; “Sivil Toplum, Din ve İslam” İslam, Sivil Toplum, Piyasa Ekonomisi, (Der. ÖmerDemir), Ankara-1999, s.8-12.75 Çaha, Ömer; Sivil Kadın-Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, Ankara-1996, s.37.76 Bostancı, Naci; “Devlet ve Sivil Toplum”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.181.

Bostancı’nın öne çıkardığı görüş, toplumun bir bütün olarak kendi yapısalözellikleri dahilinde bütünleşebilmesidir. Fakat Devlet, bu tasarımda tamamendevre dışı bırakılmamakla birlikte, rolünün yeniden tanımlanması söz konusudur.Sivil toplum kavramının açık bir toplumun varlığını öngördüğünü belirtenKaraman, özellikle “Liberal Demokrasi” çerçevesinde, bir yanıyla sözü edilenkişi ve grup özerkliğine imkan verecek özgür örgütlenmeler ve iletişimkanallarının kullanımı ile kamuoyunu oluşturma, diğer yanıyla ise, bu şekildeaşağıdan yukarıya mekanizmalarla siyasal toplumu ve/veya devleti, işleyişbakımından dolaysız etkilenen sivil toplumun belki de en çağdaş boyutunuoluşturduğunu unutmamak gerektiğini belirtmektedir. 77Liberal düşüncenin etkileri altında sivil toplumun çağdaş boyutunuvurgulamaya çalışan Karaman’ın eksik bıraktığı noktalardan birisi de, siviltoplumun liberal idealler açısından oynadığı roldür. Bu anlamda sivil toplumliberal idealler açısından (insan hakları, özgürlük, bireycilik, sınırlı devlet vb.)önemli noktalarda fonksiyonel rol oynadığını müşahede etmek mümkündür. Siviltoplum, öncelikle bireylerin kendi arayışları doğrultusunda örgütlenmelerinisağlayarak haklarını daha etkili biçimde savunmalarına yol açar. Liberal anlayışagöre, klasik haklar bireylerin insan olmaktan kaynaklanan ve beraberlerindegetirdikleri temel haklarıdır. Dolayısıyla hakkın objesi insan olmaktan dolayıbireyin kendisidir. Fakat Liberalizm, grup tanımlı hak taleplerine karşı çıkmasınarağmen, bireylerin yerel haklarının içeriğini tanımlayarak bunları maksimumdüzeyde savunabilmesi için örgütlenmeleri kaçınılmazdır. Buna da kişinin dahilolduğu örgütün kimliği ile bütünleşme tehlikesi, biz ve ben dengesininkaybolmasından doğar. Aksi takdirde kişiler haklarını örgütler içinde daha etkinbir biçimde alabilirler. Nitekim 1960’lı yıllardan sonra yükselen çevrecilikhareketleri, devletlerin çevre politikaları üzerinde baskı kurmak suretiyle bireyselyaşamın kaçınılmaz tercihinin, örgütlü toplumlarda ne kadar daha etkin biçimdeelde edilebileceğini göstermektedir. 7877 Karaman, M. Lütfullah; “Cumhuriyet(Devlet)’in Altını Çizerken Demokrasinin Üstünü Çizen BirSiyasal Düzende Sivil Toplumun(Varlıkla Yokluk Arasındaki) Yeri”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.204.78 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.77-78.

Sivil toplum kavramı konusunda ortaya konulan görüşleri tarihsel,kurumsal ve ideolojik olarak üç ana kategoride sınıflandırmak mümkündür.Sivil toplum kavramının tarihsel süreç içerisinde geçirdiği aşamalaraçısından genel hatları ile dört evre sayılabilir.a) Sivil toplum-devlet ayrılığının ortaya çıktığı klasik evre,b) Devlete karşı toplumların bağımsızlığının savunulduğu veüstünlüğünün sağladığı devlet karşıtı evre,c) Sivil toplum özgürlüğünün kargaşa doğuran sonuçları nedeniyle siviltopluma karşı devletin güçlendiği evre,d) Devlet düzenleyiciliğinin sivil toplumu boğacağı korkusu ile çoğulcu,gönüllü örgütlenmeye dayalı, devletten bağımsız bir sivil toplumu korumadüşüncesinin geliştiği evre. 79Bu anlamda Çaha, farklı bir perspektiften bakarak, sivil toplumkavramının iki dönemlenmesinin yapılabileceğini düşünmektedir. Ona göre,bunlardan birincisi, ulus devletin kaçınılmaz bir sonucu olarak 17.yy.’danitibaren tartışma gündemine gelen ve 19.yy.’a kadar tartışılmış olan klasik siviltoplum tartışmaları diyebileceğimiz dönem; ikincisi ise, doğrudan doğruya sosyalgrupları esas alan bir çözümleme biçimi olarak 1960 sonrası gelişen ve modernolarak tasnif edebileceğimiz dönemdir. Çaha bu sınıflandırmadan hareketle,kavramın analitik içeriğinin hep ön planda olduğunu, bu özelliğinden dolayı varolanı anlama, anlamlandırma ve sistematize etme anlamında bir sosyolojik araçolarak kullanılan bir kavram olup, herhangi bir ideolojik ve siyasi tahayyülprojelerinin canlandırıcısı olmadığını belirtmektedir. 80Fincancı, sivil topluma ilişkin ortaya konulan düşüncelerden hareketlesivil toplumun kurumsal boyutunu üç farklı açıdan tasnif etmektedir.79 Keane, John; “Sivil Toplum ve Devlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (çev. Erkan Akın) İstanbul-1993, s. 47-54.80 Çaha, Ömer; “1980 Sonrası Türkiye’sinde Sivil Toplum Arayışları”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.67.

“1-Çoğulcu demokrasinin ürünü olan, hak ve özgürlüklere devlettarafından verilmesiyle değil, çıkar gruplarından oluşan ve devletten tamamenayrı sivil örgütlenmelerin etkinliği ile ulaşılan “Çoğulcu Sivil Toplum Teorisi”.Bu modelde devletin çıkar gruplarınca yönetilmesi riski vardır.2-Çağımızın liberal düşünürlerinden Hayek tarafından savunulan “AsgariDevletçi Sivil Toplum Teorisi”.3- İlk iki kuramın aksine sol düşüncenin, Neo-marxist öğretinin ürünüolan “Katılımcı Sivil Toplum Teorisi” devletin küçültülmesini değil,sivilleştirilmesini sağlamak istemektedir.” 81Batıda ortaya konan sivil topluma dair ortak özellikleri Fincancı şöyleözetler;“a) Temel hak ve özgürlüklerin tam ve eksiksiz olarak varlığını kabuledip, sivil toplumu bunun üzerine kurmuş olmak,b) Devletin sivil yaşamı sınırlandırıcı olarak girmesine izin vermemek.Yani birey, siyasal ve dini tercihlerini, dilini ve kültürel özelliklerini serbestçeseçebilmeli ve ifade edebilmelidir”. 82Sivil toplum kavramının ortak bir tanımına ulaşılamaması, sosyalbilimlerde kullanılan kavramlarla ilgili aynı kaderi paylaşıyor olmasıyla ilgilidir.Fakat sivil toplum kavramı, bugünkü anlamına yakın olarak XVIII. yüzyıldanitibaren toplum yaşamının tahliline yönelik analitik bir araç olarak doğduğusiyaset bilimciler ve sosyologlar tarafından hemfikir olunan bir noktadır.Genel hatları dikkate alarak, daha çok yaşadığımız toplumundinamiklerini de gözden kaçırmadan sivil toplumu; bireysel özgürlüklerin vetemel hakların korunduğu, gönüllülük esasında örgütlenmenin asıl olduğu,toplumun kamusal alanda devlet politikalarını denetleyip yönlendirebildiği,farklılık içinde bütünleşmeye imkan tanıyan, vatandaşlık bilincine dayanan birgelişmişlik düzeyidir, şeklinde tanımlayabiliriz.81 Fincancı, Yurdakul; “Sivil Toplum ve Asgari Devlet”, Sivil Toplum, İstanbul-1993, s.2-14.82 Fincancı, Yurdakul; a.g.m., s.2-14.

1.2. Sivil Toplum İle İlgili KavramlarTarihsel süreç içerisinde sivil toplum kavramı, bazı kurumlarla doğrudan doğruya veya dolaylı olarak çatışma veya dayanışmaiçerisinde bulunmuş, bazı terimler ve kavramlar ya sivil toplum düşüncesinin bir ürünü olarak ortaya çıkmış, ya da bukavramların işlevleri sivil toplumu hazırlamıştır. Dolayısıyla bu tür kavramları, sivil toplumla ilişkilendirmeden, sivil toplumuanlamamız oldukça zordur. Bundan dolayı irdelenmesi gereken kavramları şöyle sıralayabiliriz.1) Siyasi Kültür, Siyasi Toplum ve Sivil Toplum2)Demokrasi ve Sivil Toplum3)Kamusal Alan4)Toplumsal Yapı1.2.1. Devlet ve Siyasi ToplumSivil toplum ile yakından ilişkili kavramlardan birisi hiç kuşkusuz siyasal toplumdur, yani devlettir. Dikkat edilirse, sivil toplumkavramı tanımlanırken devlete göre aldığı konum dikkatten kaçmaz. Bu anlamda devletin dışında kalan alan olaraktanımlanabilen sivil toplumu, tam olarak anlayabilmek, devletin ne olduğunu, doğuşunu, işlevini, sınırlarını ve amaçlarını iyibilmekle mümkün olabilir.Devlet, toplumu yöneten kurallar ve yasalar yaratma otoritesine sahip sosyal bir kurumdur. Diğer bir ifadeyle Devlet,“kendisine itaat edilmesini sağlayan zorlayıcı gücü ile meşruiyet kazanan; yönetilenleri, rızalarını sağlayan otoritesi ilebirleştiren olgudur. 83Devletin sosyolojik temeli, insan gerçeğine dayanmaktadır. Devlet, otorite ve hakimiyet gibi fonksiyonları elinde bulundurarak,fert ve toplum dengesini koordine eden toplumsal bir kurumdur. Ancak, modern hukuk devletinin, otoritesini kabul ettirmek venormlarını benimsetmek için,83 Akal, Cemal, Bali; Yasa ve Kılıç, İstanbul-1991, s128.

vatandaşlarına baskı yapma ve fiziki kuvvet kullanma zorunluluğu yoktur. Aksine, vatandaşlarının sevgi, saygı ve itimadınadayanan bir asayiş ve adalet içinde olmalıdır. 84Devlete ilişkin çok miktarda teorinin olduğunu biliyoruz. Devlete ilişkin bu teorilerin ortak özelliklerinden birisi hiç kuşkusuz“ideal devlet” özlemidir. Platon’un “İdeal Devlet”i, Aristo’nun uygulamalardan çıkartmaya çalıştığı “Mümkün Devlet”i, A.Thomas’ın Tanrının iradesi doğrultusundaki “Gerçek Devlet”i, Machievelli’nin ancak yüksek bir ahlaki amaç doğrultusundahak kazandığı niteliği ile “Ceberrut Devlet”i, Jean Bodin’in “Mutlak Devlet”i, Hegel’in evrensel aklın emrindeki “EvrenselDevlet”inden sonra nihayet toplumsal sözleşme kuramlarına dayanan modern devlet teorileri; hep insanların daha mutlu,huzurlu ve düzenli yaşamasını amaçlayan zihinsel çabalar olarak doğmuştur. 85Hobbes insanın özde kötü olduğuna atıfla bir zorunluluk olarak herkesin doğal haklarından vazgeçmesi ile oluşan ve herkesinadına konuşan aynı zamanda karşı konulmaz gücü nedeniyle canavar devletten bahsetmiştir. Locke’da devlet, Hobbes gibidoğal halden toplum haline geçilirken oluşturulan bir otoritedir. Fakat, Hobbes’tan farklı olarak devlete yalnızca cezalandırmahakkı tanınmıştır. Locke, doğumla kazanılan yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakları üzerinde devletin söz sahibi olmasına karşıçıkmıştır. Montesguie “kuvvetler ayrılığı” fikri ile halk-devlet ilişkisinde bir karşılıklık ve denge durumu yaratabileceğinidüşünmüştür. Rousseau ise, devleti, “ yasa yapma gücü” ile tanımlamış, toplumda herkesi temsil eden genel iradenin yasayıyapması gerektiğini bildirmiştir. Fakat kendisi sivil topluma karşı doğayı tercih etmiştir, çünkü ona göre uygarlık kötüdür. 86Görüldüğü üzere, devlet ve sivil toplum bağlantısı toplum sözleşme teorilerinde gayet açıktır. Toplumsal sözleşmenin özündeyatan şey, bireylerindevlete devrettikleri hakları karşılığında; devletten, güvenlik içerisinde çatışmaya düşmeyecek şekilde yaşamalarını sağlayacakolan sivil, medeni özgürlüklerini almalarıdır. Bu, sivil-medeni hak ve özgürlüklerin koruyucusu da yine devlet olacaktır.Çünkü devlet, “fertlerin devlet tarafından dahi ihlal veya inkar edilmesi söz konusu olmayan, hukukça da tanınmış tabiihaklarını her türlü tecavüze karşı korumakla yükümlüdür. Aksi takdirde devlet, kenid varlık sebebini inkar etmiş olur.” 87J. Keane, Aristo ile başlayıp modern sanayi toplumlarında hükmünü sürdüren tabii hukuka kadar gelişen siyasi gelenekleriçinde sivil toplum, devlet ile eşanlamlı ve özdeş kullanıldığına vurgu yapar ve ekler; “Bir sivil toplumun üyesi olmak demekbir yurttaş, devletin üyesi olmak dolayısıyla da onun yasalarına uygun ve diğer yurttaşlara zarar vermeyecek biçimde davranmayükümlülüğü altında olmak demektir.” 88Sivil toplumun iki taraflı bir denge üzerine kurulu olduğunu belirten Özdalga, bir yandan merkezi devletin bireyleri cemaatçibaskılara karşı koruduğunu belirtir, böylelikle birey özgürlükleri garanti altına alınır; diğer yandan da merkezi devlet iktidarı,bağımsız bireylerden kurulu ve sivil toplumu oluşturan aracı kurumlar tarafından denetlenir. 89Özdalga’yı destekler mahiyette Tocqueville, devlet despotizmini engelleyecek siyasal mekanizmaların sivil toplum tarafındanoluşturulması gerektiğini belirtmektedir.Gerçekte devlet ve sivil toplum içiçe geçmiş yapılardır. Akal’ın belirttiği üzere, kurgu ile olgu, teoriyle pratik, kavramla soyutgerçeklik arasındaki fark gözardı edilirse, dünyayı gerçek anlamda ikiye bölüyor sanılabilecek bir ikilemdir. 90 Dolayısıylasomut gerçeklikte, devlet ve sivil toplum birbirinden ayrılamayan birbiri ile karışan düzeylerdedir. Sivil toplum devletin dışındabir alanda kendisini ifade etmekte ve devletin zıddı bir konumda yer almaktadır. Sivil toplumun amacı, devletin kültürel,ekonomik ve siyasal alanda kapsamının daraltılmasıdır.Sivil toplumla devlet arasındaki bu tür bir ilişkinin varlığı, sivil toplum üyelerinin haklar sistemini açıkça destekleyen vebireyselliğin merkezi bir öneme sahip olduğu bir sivil topluma saygı duyan bir kültüre sahip olmalarını gerektirir. Bu tür bir“siyasal kültür” hem sivil toplumun gelişmesini ve devlet ile öteki alanların uygulamalarından korunmasına, hem de devletinsiyasal toplum adına sivil toplumun varlığını korumaya yönelik düzenlemeler yapması için bir zemin oluşmasına yardımcı olur.1.2.2. DemokrasiDemokrasi, Devlet/Sivil Toplum ilişkisinin belirli bir dengede tutulabilmesi, sivil toplumun etkinliğinin devlet karşısındazayıflamaması için hayati bir rol oynar. Dolayısıyla sivil toplumun belirli bir çerçeveye oturtulabilmesi için demokrasi-siviltoplum ilişkisinin de değerlendirilmesi icabeder.Demokrasi halkın kendi kendisini yönetmesi olarak tanımlanır. Etimolojik kökeni itibariyle, demokrasi eski Yunaca“Demos”(Halk) ve “Kratos”(egemenlik=iktidar) kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Buradan, hareketledemokrasi halkın egemenliğine dayanan bir siyasal yönetim biçimi olarak tanımlanabilir. Demokrasi, temelde bir iktidarsorunudur ve bu sorun, siyasal iktidarın halka dayanmasıdır. Halkın kendi kendini yönetmesi, günümüzde, halkın kendisiniyönetenleri verdiği eşit oylarla seçmesi ve denetleyebilmesi anlamına dönüşmüştür.Demokrasinin kökleri, eski Yunan’a kadar götürülür. Eski Yunan’da vatandaşlar, senatoda bir araya gelir, kendisiyle ilgilikararları yine kendisi alırdı. Bu yüzden bu ilk demokrasi şekline, “doğrudan demokrasi” ismi verilir. Günümüzde vatandaşların84 Kaya, Kamil; Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Din-Devlet İlişkileri ve Diyanet İşleri Başkanlığı,İstanbul-1998, s.54.85 Bostancı, Naci; “Sivil Toplum ve Devlet”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.183.86 Bostancı, Naci; a.g.m.,s.185.87 Kaya, Kamil; a.g.e., s.57.88 John, Keane; Sivil Toplum ve Devlet, Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (çev. Erkan Akın), İstanbul-1993, s.25.89 Özdalga, Elisabeth; a.g.m., s.15.90 Akal, Bali, Cemal; İktidarın ÜçYüzü, Ankara-1998, s.41.

ir araya gelip, kendileriyle ilgili kararları almaya çalışması çok da gerçekçi değildir. Günümüzde halk kendi temsilcileriniseçer, bu temsilciler (meclis-parlamentolar) de halkı temsil eder ki buna da temsili demokrasi adı verilir.Demokrasinin temel dayanakları arasında, halk egemenliği, hükümetin yönetilenlerin rızasına dayanması, azınlık hakları, temelinsan haklarının güvence altında olması, kanun önünde eşitlik, toplumsal, ekonomik, siyasal çoğulculuk ve hoşgörü sayılabilir.Modern demokratik devletin ayırıcı özelliğinin “uyum” değil, “siyasal çatışma” olarak belirlenmesi, tabiatı icabı halkın organikbir bütün olduğu anlayışını reddettiği kadar, bütün adına bireyin grupların ve toplulukların ezilmesine de izin vermez. Bu noktademokrasi ile sivil toplumu birleştiren önemli bir işlev görür. 91Sivil toplum teriminin anlamlı olarak kullanılabileceği belki tek bağlamın demokrasiye geçişlerle ve demokrasininkonsalidasyonuyla ilgi olduğu; tanımının ve emprik içeriğinin açıkça belli edildiği bir teorik çerçevede, sivil toplumkurumlarının veya hiç değilse hukuki olarak yerleşik sivil örgütlerin varlığının demokrasi için nisbi bir avantaj teşkil edeceğisöylenebilir. Ama unutmamak gerekir ki sivil toplum geleneği, demokrasiyi kendiliğinden kurabilen veya yaşatabilen bir güçveya aktör değildir. 92Sivil toplumda hiçbir tekil öğenin, toplum çıkarlarının tümünü temsil etme hakkına sahip görülmemesi, halk, sınıf veya zümreolsun, bütün adına bireylerin, grupların ve toplulukların ezilmemesinin de bir güvencesidir. Birey ise, özgürlüğü esas alan veonu her türlü uyumu reddederek gerçekleştirmeye yönelen bir varlıktır. Bu sebeple sivil toplumun, demokrasinin kalbi olarakçalışması, siyasal özgürlüklerin bireysel zeminde gerçekleşmesi imkanı bulmasıyla, neticede uyumu, çoğulluğu ve farklılığıreddetmeyi esas alan her türlü cemaat iktidarına karşı siyasal çatışmaya yönelmesiyle mümkündür. Çağdaş demokrasiler,uyumu gözetmeyecek şekilde farklılığı ve çoğulluğu esas alarak, bunların ihlalinde siyasal çatışmayı da meşru sayarak,toplumun her kesimi için özgürlüğü gerçekleştirmenin, dolayısıyla cemaatlerin birbiri üzerinde iktidar tesis etmeleriniönlemenin mekanizmasını oluşturmaktadır. Bununla beraber bu demokrasilerin siyasal çatışmayı meşrulaştırmaları toplumkesimlerinin özgürlüklerinin ve özerkliklerinin yasal güvencesini ihmal etmeyi, dolayısıyla siyasal kurumlaşmayı, dışlamayıiçermez. Hatta bazı siyaset bilimcileri demokrasinin pekiştirilmesinde siyasal kurumsallaşmayı haklı olarak sivil toplumdandaha asil bir faktör olarak görmektedirler. 93Demokratik siyasal kültür zeminin toplumsal hoşgörü, başkalarına itimat etme, siyasal ve toplumsal kurumlara güven, siyasaletkinlik duygusu ve siyasete ilgi gibi öğelere muhtaçtır. Kalaycıoğlu’nun 1995 yılında yaptığı bir araştırmada varılan sonuçlarşu şekildedir:“Türkiye’de ciddi boyutlarda bir hoşgörüsüzlük ortamının mevcudiyetini, bireylerin birbirine itimadının, son derece düşükolduğu, toplumsal ve siyasal kurumlara güvenin olmadığı, sadece siyasal etkinlik duygusu ve siyasete ilginin demokrasininişleyişine katkıda bulunacak bir düzey içerdiği belirtilebilir. Siyasal ve toplumsal kurumlara güvenin olmayışı “aksak” biryönetimin varlığına bağlanabilir. Ama toplumsal hoşgörüsüzlük ve başkalarına itimatsızlık herhalde sadece kurumsal veyönetsel aksaklıklarla açıklanamaz. Sivil toplum normatif olarak farklı olan ötelere tolere eden davranış ve değer kodlarını imaettiğinden söz konusu öğelerin varlığı veya yokluğu sivil toplum için hayati niteliktedir.” 94Sivil toplum kavramının demokratikleşme tartışmalarındaki merkezi önemi, devletin gücünü tanımlama, denetleme vemeşrulaştırma konusunda toplumsal güçlerin oynadıkları rollerle ilgili önemli noktalara işaret etmesinden kaynaklanmaktadır.Sivil toplumun demokratik siyasal sistemin ve yönetimin gelişmesine farklı şekillerde katkıda bulunacağı ileri sürülmektedir.Bunlar;“- Devletle toplum arasındaki güç dengesini değiştirerek toplum lehine dengeli bir muhalefet sağlamak,- Kamusal ahlak ilkeleri oluşturmak ve bunların uygulanmasını sağlamak,- Alternatif bir temsil süreci yaratarak örgütlü grupların istemlerini sisteme aktarmak ve bu grupların çıkarlarını birleştirmek vedemokratik değerleri yerleştirmek ve korumak.” 95Sivil toplumun belki de en önemli işlevi devlet örgütü ile toplum arasında bir tür iletişim aracı olarak çevrenin isteklerinimerkeze aktarması ve çıkarları temsil etmesidir. Böylece, demokrasinin ana unsuru olan düzenli seçimler dışında, demokratikhesap verme sürecini güçlendiren, alternatif bir temsil aracı sağlamış olur. İki yönlü işleyen bu araç sayesinde bir yandantoplum disiplin altına alınırken, öte yandan demokratik rejimin istikrar ve etkinliği sağlanabilir. Bu anlamda sivil toplum,siyaset oyunun kurallarını demokratik ilkeler çerçevesinde yeniden tanımlayarak demokratikleşme sürecinde kurucu bir roloynayabilir. 96İstikrarlı bir demokratik sistemin tesisi için güçlü bir sivil toplumun varlığı, seçim kurallarından daha da önemli olduğuortadadır. Sivil toplum, devletile bireyler arasındaki ilişkilerde birbirlerinden bağımsız olarak faaliyet gösteren çok sayıdaki dernek, vakıf, sendika, grup,cemaat ve medya gibi kurumlardan oluşur. Her biri sivil toplum kuruluşu olarak adlandırılan vatandaş grupları, halkın, devlet vehükümet politikalarını etkilemesini mümkün hale getirir; ve devlet kuruluşlarının topluma egemen olmasını önlemeye çalışır.91 Sarıbay, Ali, Yaşar; Kamusal Alan, Diyalojik Demokrasi, Sivil İtiraz, İstanbul-2000, s.60-61.92 Erdoğan, Mustafa.; a.g.m., s.23.93 Sarıbay, Ali, Yaşar; “Türkiye’de Demokrasi ve Sivil Toplum” Liberal Düşünce Dergisi, S.6, Ankara-1997, Ankara, s.73.94 Sarıbay, Ali, Yaşar; a.g.m., s.73.95 Sarıbay, Ali, Yaşar; a.g.m., s.75.96 Çankaya, Ömer, Faruk; “Demokratikleşme ve Sivil Toplum İlişkisi Üzerine Bir Not” Yeni Türkiye,S.18, Ankara, 1997, s.103.

Öte yandan vatandaş grupları modern demokrasinin vazgeçilmez unsurları olan kurumsallaşmış siyasi partilere de destek vekatkı sağlarlar. 971.2.3. Kamusal AlanBir anlayışa göre, sivil toplum geniş anlamdaki toplumun belirlibir alanına işaret eder. Bu alan, toplumsal grupların kendi çıkarlarınıgerçekleştirmek üzere birbirleriyle ve devletle etkileşim içinde oldukları,aile ile devlet arasında kalan kamusal mekandır.Ancak, kamusal mekan olarak sivil toplum, çeşitli örgütlügrupların varlığından ibaret de değildir; o daha çok devletin ne yapıp neyapmaması gerektiğine ilişkin olarak yeni normların oluşturulduğu vepolitikanın kurallarını tanımlandığı bir alan veya mekandır. Bu nedenle,canlı bir dernekler hayatının varlığı, özellikle otoriteryen politikaya karşımücadele ve siyasi demokrasiye siyasi geçişler için önemli olmaklaberaber; o bu anlamda sivil toplumla zorunlu olarak ilişkili değildir.Çünkü, dernekler hayati bir kamusal alanın tanımlanması ve işleyişihakkında normların –özellikle sivil alanların- yaratılmasıyla pek azilgilidir.Habermas’ın “hayat dünyası”(Life World) ve “kamusal alan” kavramlarıetrafında geliştirdiği sosyal felsefenin etkisi altında kalan Cohen ve Arato’yagöre sivil toplum, “ekonomi ile devlet arasındaki özellikle (aile başta olmaküzere) mahrem alan, dernekler (özellikle gönüllü olanları) alanı, sosyal hareketlerve kamusal iletişim biçimlerinden meydana gelen bir sosyal etkileşim alanıolarak anlaşılmalıdır.” 981.2.4. Toplumsal YapıSivil toplumun oluşması için temelde iki tane aktörün mevcudiyeti zorunludur. Bunlardan ilki Devlet diğeri de toplumdur. Buunsurların şekil şartı itibariyle bulunması sivil toplumun tesisi için yeterli değildir. Bundan dolayı devlet ve toplumun bir takımniteliklere sahip olması gerekmektedir.Sivil toplumun gelişmesi anlamında, toplumsal yapının bazı özellikler taşıması gerekmektedir. Bu çerçevede toplumsalanlamda sivil toplumun gelişebilmesi beş temel önkoşulun gerçekleşmesine bağlıdır. Bu önkoşulları “toplumsal farklılaşma”toplumsal örgütlenme” “gönüllü birliktelik” “toplumsal düzeyde otonomlaşma” ve “baskı mekanizması oluşturma” şeklindezikretmek mümkündür. 9997 Atar, Yavuz, “Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve Sivil Toplum-Devlet Düalizmi”Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1998, s. 99.98 Erdoğan, Mustafa; a.g.m.,s.16.99 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.59.

Sivil toplum için gerekli önkoşullardan birisi toplumsal düzeydeki farklılaşma ile sağlanabilir. Toplum yaşamındaki etnik,kültürel, dinsel, ideolojik, siyasal, ekonomik veya cinsiyete bağlı farklılaşmalar sivil toplumun gelişimi için zorunludur. 100Farklılaşma aynı zamanda demokrasinin olmazsa olmaz şartları arasında kabul edilmektedir. Tek-tip vatandaş, din, kültür, görüşveya anlayışın baskın olduğu yerlerde, başta siyasal partiler olmak üzere, siyasal gruplar için bir sosyal taban oluşmasıbeklenemez. Sosyolojik bir kural olan, “ne kadar farklılaşma olursa o kadar çok karşılıklı bağımlılık ve dayanışma söz konusuolur”, ifadesini burada zikredebiliriz. Ancak, sivil toplum için farklılaşma şartı yeterli değildir. İkinci koşul olan farklılaşmışalanlarda politika üretebilecek sosyal örgütlenmelerin de olması zorunlu önkoşullardandır. Hem yasal çerçevede, hem desosyolojik bazda farklılıkları ifade edecek tarzda örgütlülük, sivil toplumun varlığı açısından kaçınılmaz bir zorunluluktur. Birbakıma sivil toplum, örgütlü olan toplum demektir. Sivil toplum unsurlarının herhangi bir sınırlamaya maruz kalmaksızındernek, sendika, vakıf veya siyasal partiler şeklinde örgütlenerek seslerini duyurabilmeleri gerekir. Örgütlenme bir anlamdavarolan dinamik, düşünsel veya kültürel birikimlerin kaçınılmaz bir sonucudur. Legal meşrutiyet zeminin sınırlı ve dar olduğutoplumlarda siyasal örgütlenme, yeraltına kayar ve illegal bir mücadele platformunun gelişmesine yol açar. Sosyal gruplar,bireyleri sosyalleştirme, siyasal kültürü yaygınlaştırma ve devlet üzerinde bir kontrol mekanizması oluşturma gibi işlevleresahiptirler. Bununla birlikte sosyal örgütler bireylere bir aidiyet duygusu kazandırarak onları yalnızlıktan kurtarır, böylecetoplumsal sıkıntılarını bertaraf etme noktasında kendilerine bir dayanak oluşturur. 101Sivil toplum için zorunluluk arzeden bir diğer önkoşul, örgütlülükle ilgili olan gönüllü birliktelik ilkesidir. Bireyin kendirızasıyla kendisi için meşru bir hak olarak gördüğü her tür örgütlülük bu bağlamda, bir sivil toplum oluşumudur. Bireyindoğuştan zorunlu üye olduğu ve bu konuda iradi bir tasarrufun bulunmadığı aşiret gibi örgütler, şekil şartı itibariyle bir siviltoplum örgütü gibi görülüyor olmasına rağmen, gönüllü birlikteliğe dayalı olmayan bir beraberlik olduğu için sivil toplumunsuru olarak kabul edilemez.Grupların sivil toplum unsuru olarak nitelendirilmesinde en önemli kriter, katılım şeklidir. Bireysel iradeye dayalı bir katılımasahip tüm örgütlü topluluklar, birer sivil toplum unsurudur. Bu toplulukların geleneksel, modern, dinsel, kültürel, etnik,ekonomik veya cinsiyet temeli olması önemlidir. 102Sivil toplumun gelişmesi için gerekli diğer bir önkoşul ise, sosyal grupların, devletin yönlendirmesine maruz kalmaksızın kendipolitikalarını rahatça belirleyebilme inisiyatifine sahip olmaları, diğer bir ifadeyle sosyal grupların otonomlaşmasıdır. 103 Bununise ancak demokratik bir toplumda mümkün olabileceğini söylemek mümkündür. Sosyal otonomi sağlamayan, devlete göbekbağıyla bağlı olan grupların, devletin resmi ideolojisinin dışına çıkması, dolayısıyla alternatif söylemler üretmesi söz konusuolamaz. Bu nedenle sosyal örgütlerin, sivil toplum niteliği taşımaları için mutlak surette devletten bağımsız otonom bir varlıkgeliştirmeleri gerekir. Devletten ayrışamayan bir düşünce biçiminin sivil sayılması için, onun sivil hayatın içinde olması yeterlideğildir. Onun gerçekte “resmi” değil, “sivil” olması gerekir. Otonomlaşmanın bulunmadığı yerde sosyal ve siyasal farklılaşmaolmayacağı gibi bireyi ve sosyal grupları devlet müdahalesinden kurtarmak da mümkün olamaz. Dolayısıyla otonomlaşmasadece devletten ayrışmayı değil, aynı zamanda devlet müdahalesinden emin olmayı da gerektirir. Zira devlet müdahalesineaçık sosyal oluşumların birer kimlik ve varlık geliştirmeleri mümkün değildir. 104Sivil toplumun gelişmesi için otonomlaşma ilkesi paralelindeki bir diğer önkoşul, modüler insandır. Modüler insan kavramıbelli bir eğitim düzeyinde olup, böylelikle değişik kurum ve örgütlere girip çıkabilen kişiyi tanımlamaktadır. Bu kişi ise değişiktoplumsal ortamların yapı taşlarından biri olmaya yetecek donanıma sahiptir. 105Sivil toplumun gelişmesinin bir diğer şartı da, sivil toplum örgütlerinin baskı grubu niteliği kazanarak demokratik yoldan birbaskı mekanizmasına yönelmesidir. Ancak, baskının hukuk ve siyaset kuralları çerçevesinde şiddetten uzak bir şekildeseyretmesi gerekir. Zira sivil toplum örgütlerinin baskı mekanizmaları, lobicilik, dirsek teması, sokak gösterileri, protesto,miting, grev, dilekçe veya oy gibi siyasal faaliyetlerden oluşur. Sivil toplum örgütlerinin baskı mekanizması yoluyla üyelerinin,çıkarını, haklarını ve özgürlüklerini koruması bu örgütlerin bu bağlamda devletin yanı sıra serbest piyasa koşulunun gerekleriniçiğneyerek, başka bir ifadeyle tüketici haklarını ihlal ederek tekel oluşturmaya yönelen firmalara karşıda baskı unsuru halinegelmelidirler. Bunun sağlanması ise ancak, hukuksal normlara göre işleyen herkese aynı mesafede bulunan bir hukuk devleti ilemümkündür. 106Özdalga, sivil toplumun gerçekleşebilmesi bağlamında bağımsız bir pazar ekonomisinin varlığını, sivil toplumun gelişmesi içinyeterli olmasa bile kuşkusuz gerekli bir koşulu olarak değerlendirmektedir. 1072. Sivil Toplum TeorileriSivil toplum kavramının düşünce tarihinde, günümüze kadar çok uzunbir serüveni olmuştur. Kavramın, çeşitli dönemlerde değişik anlamlar taşıdığınıtespit etmek mümkündür. Sivil toplum kavramına farklı vurguların yapılmasındave bu doğrultuda çeşitli anlamlarla ilişkilendirilmesinde, ortaya konan çeşitli100 Çaha, Ömer; a.g.e., s.59.101 Çaha, Ömer; “Türkiye’de Sivil Toplum Sorunları”, Liberal Düşünce Dergisi, S.10-11, Ankara-1998, s. 36.102 Çaha, Ömer; a.g.e., s. 37.103 Çaha, Ömer; a.g.e., s.38.104 Çaha, Ömer; “Türkiye’de Sivil Toplum Sorunları”, Liberal Düşünce Dergisi, S.10-11, Ankara-1998, s. 43.105 Özdalga, Elisabeth; a.g.m., s.17.106 Çaha, Ömer; a.g.m., s.44.107 Özdalga, Elisabeth, a.g.m., s.16.

teorilerin varlığı göz ardı edilemez. Dolayısıyla temel kuramlarla sivil toplumkavramı arasındaki ilişkiyi ortaya koyabilmek için sözleşmeci düşünürlerdenHobbes, Locke ve Rousseau ile Ferguson’un ardından; klasik çatışmacı görüşütemsil eden ve kavramı günümüzde anlaşıldığı biçime dönüşmesinde büyükemeği geçen Hegel, Marx ve Gramsci değerlendirilecektir.2.1.Sözleşmeci TeorilerSivil toplum kavramı ile ilgili oldukça derli toplu ve sistemli yaklaşımıortaya koyanlar “toplum sözleşmesi” teorisiyle toplumu devletten ayırandüşünürler olmuştur.Toplum sözleşmesi düşüncesi, Sofistlere ve Platon’a kadar geri gitmeklebirlikte, daha çok 17.yüzyılda bireyin toplumdan önce geldiğini göstermek,toplumun kökenini açıklamak ve ulus devletlerin kuruluşu sırasında gelenekselotoriteyi mahkum etmek için kullanılmıştır. Sözleşmeci kuramcılar; sözleşmefikrini temele alıp, toplumun, “doğa durumun”dan bilinçli olarak uzaklaşan,kendilerinin ve bu arada genelin iyiliği için, bir takım özgürlüklerinden vazgeçenbireylerden meydana geldiğini öne sürmüşlerdir. Toplumun kökeniyle ilgilirasyonel bir kabulün sonucu olarak, bireyin topluluktan ve gruptan önce geldiğiniifade ederek, devletin ve hukukun kökenini, bireyler arasında bilinçli olarakakdedilmiş bir sözleşmede bulan anlayış olarak belirlemeye çalışmışlardır. 108Toplumsal sözleşmenin temelinde insanların sivil topluma geçmedenönce doğa halinde yaşadıkları vurgulanır. Bu doğa durumunda güçsüz insanlar,güçlü insanlar tarafından tehdit altındadırlar ve özgürlükleri kısıtlanmaktadır. Buyüzden doğa durumunda bir kargaşa söz konusudur. Bireyler bu durumu ortadankaldırmak için bir araya gelir ve sözleşme yaparak bir takım haklarından feragatederek, bu haklarını devlete verirler. Devlet, yani siyasi toplum, böylece bireyinhak ve özgürlüklerini korumayı kendine amaç edinir.2.1.1. T. Hobbes ve Sivil ToplumHobbes, insanların doğal yaşama halindeyken, altın çağdayaşamadıklarını, bu dönem içerisinde eşit ve özgür olan insanların birbirleriyle108 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.25-29.

sürekli bir savaş içinde olduklarını öne sürmüştür. Böyle bir durumda gelişme veuygarlığın, ilerlemesinin beklenemeyeceğini belirtmiştir. Çözüm ise, insanlarınbir sözleşmeyle kendi sınırsız özgürlüklerine son vermeleri, bir üçüncü lehinehaklarından vazgeçmeleridir. Burada ifade edilen “bir üçüncü” yönetendir yani;devlettir. Devletin amacı eşit ve özgür, aynı zamanda birbirinin kurdu olaninsanların arasındaki kargaşaya son verip, yurttaşlar arası güvenliği sağlamaktır.İşte devletin zorla sağladığı bu barışçıl düzene sivil toplum adı verilir. 109 Bubağlamda devletin zorunluluk olarak öne çıkması, beraberinde sivil toplumu dagetirmektedir ki, Hobbes’un bakış açısına göre “sivil toplum ile devleteşanlamlıdır.” 110Hobbes bu yaklaşımıyla atomistik ve farklı çıkarlar etrafında odaklanançoğulcu bir toplum profilini tek kişinin şahsında yok ederek, sivil toplumunçağdaş anlamıyla ortaya çıkmasına adeta set çeken bir anlayışa ulaşmaktadır. 111Hobbes’in bu yaklaşımı, kavramın çağdaş anlamının ortaya çıkmasınıuzu süre geciktirmiştir.2.1.2. J. Locke ve Sivil ToplumJohn Locke, mutlakiyetçiliğe şiddetle karşı çıktığı ve güçler ayrılığınıhararetle savunduğu için liberalizmin bir anlamda kurucusu da sayılmaktadır.Ayrıca güçler ayrılığı ilkesini tartışması itibariyle de Montesquieu’ya ilhamkaynağı da olmuştur. “Meşruti bir monarşiden yana olan ve toplumun birsözleşme temeline dayanması gerektiğini savunan Locke, insanların hukukunveya iktidarın sağladığı avantajlardan yoksun olarak birlikte yaşadıkları hipotetikbir doğa hali düşüncesinden yola çıkmıştır. Böylece, bir doğa halinindezavantajları, insanların, hukukun ve devletin yönetimi altına girmeleri içinbilerek ve isteyerek bir sözleşme yapmalarını fazlasıyla haklı kılar. Ona göretoplumsal sözleşmenin amacı düzeni ve yasayı ihdas etmek, doğa halinin109 Keane, John; Demokrasi ve Sivil Toplum, (çev. Necmi Erdoğan), İstanbul-1994, s.63.110 Keane, John; a.g.e., s.64.111 Çaha, Ömer; Sivil Kadın-Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, Ankara-1996, s.22.

elirsizliklerini ortadan kaldırmak ve bireyin haklarını koruyacak kurumlarıyaratmaktır.” 112Locke, Hobbes’tan farklı olarak sivil toplum içinde sosyal gruplaraönemli bir ağırlık verir. Ona göre resmi otorite karşısında bireyin hak veözgürlükleri sadece sözleşme esaslarınca değil, aynı zamanda bireyin ait olduğusosyal gruplar aracılığıyla da korunabilmektedir.Kısaca Locke’da sivil toplum bireylerin rasyonel tercihlerinin biruzantısı olarak gelişir. Diğer bir ifadeyle sivil toplum, bireylerin etik tercihlerininbir sonucu olarak kamusal alanda politik bir boyut kazanır. 113 Locke, siviltoplumun modern toplumdaki tanımına çok uygun bir argüman geliştirmiştir.Yani, kamusal alana tamamen politik bir boyut kazandırırken, aynı kamusalalanda bireyler ve gruplara, dolayısıyla örgütlü topluma da yer bırakmış vedevleti mutlak bir hegemonya aygıtı olmaktan çıkarmıştır. Genel yarar veya iradeilkesini, sosyal gruplar şahsında parçalara ayırarak, resmi çatının dışındaki özerkalanlara da yer bırakmıştır.2.1.3. J.J. Rouseau ve Sivil ToplumRousseau ile Locke aynı noktadan (doğa durumu) hareket etmelerine vetoplumsal sözleşme kavramını kullanmalarına rağmen Locke, özel insiyatif, siviltoplum, otonomi, özgürlük, bağımsızlık, çok seslilik ve bütün bunların bireşimiolan demokrasiyi vurgularken, Kıta Avrupa’sı çizgisinde kalan Rousseaukollektivite, tek toplum, merkeziyetçilik, bağımlılık, tek seslilik ve bunlarınbireşimi olan cumhuriyeti vurgulamaktadır. Aslında Locke ile Rousseau’nunortaya koydukları düşünceleri, İskoç Aydınlanmasından esinlenen Kıta Avrupa’sıgeleneği arasındaki keskin ayrımı göstermeye yetmektedir. 114“Özel mülkiyetin insanlığın en büyük düşmanı olduğunu, toplumsalyaşamın insanı bozduğunu, toplumun insanı kötüleştirdiğini ve köleleştirdiğini112 Lukes, Steven; “İktidar ve Otorite” (çev. Sabri Tekay), Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi (TomBottomore-Robert Nispet), Ankara-1997, s.629.113 Çaha, Ömer; Sivil Kadın-Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, İstanbul-1996, s.24.114 Çaha, Ömer; a.g.e., s.24.

savunan Rousseau” 115 uygarlıktan vazgeçmenin, yeniden doğa haline dönmeninolanaksızlığını bildiği için, bu durumdan bir çıkış yolu olarak eğitim ve bu aradatoplumun bir takım ilkelerle yeni baştan düzenlenmesini öne sürmüştür. Onagöre, öyle bir toplumsal sistem kurmak gerekir ki, insan toplumsal yaşamda da,doğal yaşama halinde olduğu kadar özgür kalabilsin. Aynı zamanda herkesinözgürlüğü de kurulmuş olan devlet tarafından güvence altına alınabilsin. 116Rousseau’da sivil toplum, toplumsal sözleşme yoluyla ortaya çıkansiyasal toplumdur. Ona göre daha önce-sözleşme öncesi-sivil toplum yoktur vedevlet ile sivil toplum sözleşme ile birlikte doğmaktadır.2.1.4. A. Ferguson ve Sivil Toplum18.yy’da bilimsel çalışmaların merkezi Kuzey’in Atina’sı olarak bilinenzamanın Edinburgh’u, bir kültür ve bilim merkezi olarak Londra vePhiledelphia’yı geride bırakmış, Paris’le yarışır hale gelmişti. Adam Ferguson,David Hume ve Adam Smith ile beraber diğer sanat ve bilimlerdeki aydınçevrelerin, İskoç Aydınlanmasını yaratan grubun önemli üyelerinden birisiydi.Ferguson, İskoç Aydınlanma dönemini “Sivil Toplumun Tarihi ÜzerineBir Çalışma” (History of Civil Society) isimli denemesiyle klasik sivil toplumdevletbütünlüğünün parçalanışının ilk işaretlerini veren düşünürdür. 117Ferguson, toplumun insanın doğal durumu olduğuna ve insanlığın asılinceleme konusunun bireyler değil gruplar olduğuna inanıyordu. “İnsanlargruplar halinde ele alınmalıdır... ve bu konuya ilişkin her deney, tek bir adamladeğil, toplumun bütünüyle ilgili olmalıdır.” 118 Ferguson’un denemesi, insantürünün “kaba yaşamdan” “zarif yaşama” yani medeniyete geçişinin doğaltarihini ana hatlarıyla ortaya koymaya çalışmaktadır. Bir sivil toplum, kendikültürel başarılarını ve kamusal ruhunu olduğu kadar, mekanik ve ticari115 Cevizci, Ahmet; Paradigma-Felsefe Sözlüğü, İstanbul-1999, s.736.116 Rousseau, J.J.; Toplumsal Sözleşme, (çev.Vedat Günyol), İstanbul-1982, s.26.117 Swingewood, Alan; Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, (çev. Osman Akınhay ), Ankara-1998, s.36118 Blerst, Robert; “18.y.y’da Sosyolojik Düşünce”, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, (T. Bottomore, R.Nispet), Ankara-1997, s.44.

zanaatlarını da düzenli yönetim, hukuk devleti ve güçlü askeri savunma yoluylakoruyan ve zarifleştiren bir siyasal düzen tipidir. 119Ferguson çalışmasında daha henüz, sivil toplumu devletten ayrı biryaşam alanı olarak algılamamaktadır. O, eski sivil toplumlara, klasik Yunan veRoma Cumhuriyetinin küçük yurttaş devletlerini örnek olarak verirken,İngiltere’yi de modern sivil topluma örnek gösterir. Ferguson’a göre, modernsivil toplumların “modernleştirici” eğilimleri güçlü olmakla birlikte, kurallarabağlı yönetim, ticaret ve imalatın ilerlemesi gibi özelliklere sahiptir.Ferguson’da sivil toplum ile devlet ayrı bir yaşam alanı olarakalgılanmamakla birlikte, ona göre, bu ikisi özdeştir ve özdeş olmalıdır. Bir siviltoplumun kendi kültürel başarıları ve kamusal ruhu olduğu kadar, mekanik veticari zanaatlarını da düzenli yönetim, hukuk devleti ve güçlü askeri savunmayoluyla koruyan ve zarifleştiren bir siyasal düzen tipidir. 120Ferguson’un varsayımlarının temeli, sivil toplum ve despotizmarasındaki diyalektiğe dayanır. Farklılıkların çatışma getireceği korkusununsardığı despotik devlet, kamu ruhunun yozlaşmasından güç almaktadır.Ferguson’a göre, sivil toplum ve despotik devlet arasında bir çatışma söz konusuolduğunu, birisinin olmaması durumunda diğerine dönüşümün gerçekleştiğinibelirterek; sivil toplumu, toplumun bağlarını oluşturan bağımsız örgütlenmekapasiteleri ile bağımlı kılan ve böylelikle bu örgütü toplumsal yaşamın olmazsaolmaz koşulu haline getirerek Anayasal Devlet öneren bir gelişmeyi, sivil toplumdüşüncesine dahil etmiştir. 1212.1.5.Hegel ve Sivil ToplumHegel Hukuk Felsefesi isimli eserinin 1821 tarihli baskısında,kendisinden hemen önce gelen düşünürlerce siyasal toplumu ifade etmek içinkullanılan sivil toplum terimini, siyasal toplum öncesi anlamında, yani şimdiye119 Keane, John; Sivil Toplum ve Devlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (çev. Erkan Akın), İstanbul-1993, s. 54.120 Keane, John; “Despotizm ve Demokrasi-Sivil Toplum ve Devlet Arasındaki Ayrımın Kökenleri veGelişimi, 1750-1850”, (çev. Erkan Akın) Sivil Toplum ve Devlet, (Der. John Keane), İstanbul-1998,s.48.121 Keane, John; a.g.m., s.55-57.

kadar doğal toplum denilmiş olan insan toplumu evresi anlamında kullanmayakarar verir. Bu düşünce, doğal hukuk geleneği içinde oldukça yeni birdüşüncedir.Sivil toplum kavramına Hegel, yalnızca ekonomik ilişkiler alanı vesınıfların oluşumunu değil, aynı zamanda adli mekanizmayı ve idari örgütselyapıları da, yani geleneksel amme hukukunun iki yönünü de dahil eder. 122Hegel’de devlet-toplum ilişkisi, bireylerin doğal olarak devlet otoritesinikabullenmesi esasına dayanır. Hegel’e göre, tarihsel ruhun rasyonalizasyonuancak devletle mümkün olduğu için sivil toplum devlete bağlanır ve otonomisinikaybeder. “Devlet, esasen sivil toplumdaki bireylerin ve tarafların çıkarlarınıkorur ve onların güvencesi olarak yerini alır. Sivil Toplumdaki özgürlüklerin desosyal dengeyi bozmadan yaşayabilmesinin kaçınılmaz koşulu güçlü, donanımlıbir devlettir.” 123 Kısaca, Hegel’de sivil toplumla devlet yan yana konduğunda,sivil toplumun olumsuz bir anlam teşkil ettiğini görüyoruz. Başka bir ifadeyledevletin kaçınılmazlığını vurgulamak için Hegel, sivil topluma tamamen olumsuzbir anlam yükler.Hegel’in Sivil Toplum /Devlet bağlamında Sivil Topluma olumsuz biranlam yüklemesinin, onun devlete vermiş olduğu önemle ilişkilendirmek dahatutarlı bir yoldur. Bu anlamda Pelczynski, Hegel’de devleti, merkezi hükümet yada en üst bir kamusal otorite aracılığıyla evrensel ya da milli hedefler peşindekoşan siyasal topluluk anlamına geldiğini belirtmektedir. Sivil toplum ise; özel(bireysel ve kısmi) hedeflerin gözetilmesiyle ilgili ihtiyaçlar sistemi“korporasyonlar”adını verdiği sınıflar ve özerk kuruluşları içeren toplumsal alanve mahkemelerle çeşitli düzenleyici teşkilatları, refah örgütlerini içeren sivil alanolarak alt gruplara ayırdığı modern devletin bir boyutudur. Bu anlamda siviltoplum modern insanın meşru olarak çıkarlarını güttüğü ve bireyselliğigeliştirdiği, ancak grup eylemi, toplumsal dayanışma ve refahının diğerlerine122 Bobbio, Norberto; “Gramsci ve Sivil Toplum Kavramı” (çev. Erkan Akın) Sivil Toplum ve Devlet,(Der. John Keane), İstanbul-1988,s.101.123 Çaha, Ömer; Sivil Kadın – Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, İstanbul–1996, s.29-30.

ağımlı oluşu gibi bireyi yurttaşlık için eğiten ve devletin siyasal arenasınakatılmayı hazırlayan şeyleri de öğrendiği alandır. 124Pelczynski’nin görüşlerini destekler mahiyette görüş belirten Mardin,Hegel’deki korporasyon anlayışına da farklı bir bakış açısı getirmektedir.“Hegel’de Sivil Toplum (Civil Socity)’in özü, teşkilatlanma hürriyeti,korporasyon kavramıdır. Hegel’in ifadesiyle “ilk defa bilinçli ve kendini konuolarak alan bir ahlaki realite kurum (korporasyon) mefhumuyla ortaya çıkar.Korporasyondan burada maksat “lonca”değildir. İşaret edilmek istenen, tüzelkişiliğin pazar mekanizmasıyla birlikte, Avrupa’da nasıl yeni bir toplumkümeleşmesi ortaya çıkardığıdır. Hegel’in göstermek istediği bunun kişininbencilliğinin müesseseleşmiş şekline yol açtığıdır. Sonradan Weber tarafındanteyid edilen ve modern araştırmalarında desteklediği bu görüşte, Hegel’inüzerinde durduğu nokta insanların çıkarlarını devlet dışında elde etmek üzeremeşru olarak tanınan teşkilatlanma şekillerine gittikleri zaman modern BatıAvrupa Medeniyeti’nin karakterlerinin belirmiş olduğudur. Hegel bu kavramıWeber’in sosyolojisindeki gibi tarihi bir gerçek olarak ele almıyor, analitik birayrım yapmak için kullanılıyor. Fakat tahminin çok derin hakikatlere işaretettiğine şüphe yoktur.” 125Devletin son derece güçlü olduğu bir ortamda, sivil toplum, sadecepsikolojik bir kavram haline dönüşebilse de, devlet dışında var olan tümsosyo-psikolojik unsurları içermektedir. Dolayısıyla, sivil toplumu, bireyledevlet arasında “ara alan” veya “ortam” olarak da tanımlamakmümkündür. Bireyin toplumsal veya ilahi kaynaklı esarete varanbaskılar olmaksızın, özgürce yaptığı anlaşmalar, kurduğu dernek, vakıf,vesair iktisadi, kültürel ve benzeri kuruluş ve ilişkiler, sivil toplum alanınıkapsayan davranış yumakları oluşturmaktadır. 126124 Pelczynski, Z.A; “Dayanışma ve Polonya’da Sivil Toplumun Yeniden Doğuşu 1976-81” (çev. ErkanAkın), Sivil Toplum ve Devlet, (Der. John Keane), İstanbul-1998, s. 387.125 Mardin, Şerif; Din ve İdeoloji, İstanbul-1995, s.115.126 Kalaycıoğlu, Ersin; “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset” Küreselleşme Sivil Toplum ve İslam(Der: F. Keyman, A.Y.Sarıbay) Ankara-1997, s.128.

Sosyal sınıflardan bir dünyanın oluşması, modern dünyanın birözelliğidir. Hegel, tarihte ilk defa birbirinin tersi olan “çiftçi sınıfı”,“evrensel sınıf” ve “endüstri sınıfı”ndan bahsetmektedir. Hegel, siviltoplumun bu sınıflar içerisinde örgütlendiğinden bahsetmektedir. Buanlayışa göre sivil toplum maddi hayata, yani ekonomiye, toplum isedevlete tekabül etmektedir. 127Hegel, sivil toplumu aile ile devlet arasına yerleştirirken, bu ortanoktada, bireyler, toplumsal sınıflar, her türlü toplumsal kurum vekuruluşlar sivil toplumu meydana getirdiğini söylemektedir. Bu toplumdabireyler, birbirine hukuki ve iktisadi bağlarla bağlıdırlar. Bu yaklaşım ileHegel, bireyleri ve sivil toplumu devlet içinde eriten, kaynaştıran vebütünleştiren bir idealist devleti savunur. Hegel’in ulaştığı nihai noktada,bireyin ahlaki olgunluğa sivil toplum aracılığıyla ve ancak devlet içindeulaşılacağı varsayılır. Bu nedenle bireylerin, devlete katılımı ve devletduyarlılığını hissetmeleri onların temel ve doğal yükümlülüğü olarakgörülür. 128Hegel, sivil toplum konusunu ele alan ne ilk, ne de en önemlidüşünürdür. Ancak, sivil toplum düşüncesine katkısı büyük olmaklabirlikte, ne çok ileri bir aşamayı temsil eder, ne de çoğu kez sanıldığı gibi;sözleşmeci teorisyenlerden sonra kopuk bir şekilde, bir bakıma sıçramaile sivil toplum düşüncesine vardığı görülür. Hegel, sivil toplum düşüncesiiçin, çağına kadar oluşmuş birikimin yeni bir aşamasını ifade eder.2.2. Çatışmacı Sivil Toplum TeorileriSivil Toplum düşüncesine, yalnızca Toplum Sözleşmeci düşünürlerkatkıda bulunmamışlardır. Çatışmacı düşünürler de diğer kuramcılar gibi, hattagünümüzdeki açılımına imkan tanıyacak ölçüde katkıda bulunmuşlardır.Çatışmacı kuramcılardan, Marx ve Gramsci’nin sivil toplum kavramına oldukçabüyük açılımları söz konusu olmuştur.127 Vergin, Nur; “Demokrasi ve Sivil Toplum” Yeni Gündem Dergisi Demokrasi Eki, S.2, İstanbul-1985, s.22.128 Doğan, İsmail; Sivil Toplum, İstanbul-2000, s.26.

Hegel’in etkileri altında gelişen Marxist Sivil Toplum Teorisinintemelinde klasik Marxist diyalektiğin alt yapı-üst yapı çatışması bulunmaktadır.Bu bölümde, bir bakıma bugünkü sivil toplum düşüncesini belirleyen biraçılımına ulaşan Marxist teorinin sivil toplumla ilgili en önemli düşünürüGramsci olmakla birlikte; gerek teorinin üzerine kurulduğu terminoloji vegerekse tarihsel süreç göz önünde bulundurularak Marx, sivil toplum teorisiaçısından öncelikle ele alınacaktır.2.2.1. Marx ve Sivil ToplumMarx’ın sivil toplum kavramı konusunda yaptığı katkıyı, kısaca Hegel’insivil toplum devlet ilişkisini tersine çevirmek olarak tanımlayabiliriz. Başka birifadeyle Marx’ın teorisinde sivil toplum, devlete bağımlı olarak düşünülmektençıkmış, tersine devletin topluma bağımlı olduğu, onun sivil toplum tarafındanbelirlendiği varsayılmıştır.İktisadi ilişkiler alanı olarak sivil toplum, siyasi ve hukuki üst yapıyıoluşturan devletin sosyo-ekonomik temelini oluşturmaktadır. 129 Marx siviltoplumu, esas itibariyle mülkiyet ilişkilerine dayanan burjuva düzeni olarakgörüyordu. 130Marx’ın sivil toplumu sadece ekonomik alanla sınırlandırmaya çalışması,onun en büyük eleştiri aldığı noktalardan birisidir. Marx, sivil toplumun yalnızüretim sistemine değil, aynı zamanda diğer sivil yaşam biçimlerinin can alıcıöneme sahip dinamiklerine de dönük olan bir eleştirel sivil toplum kuramıgeliştirememiş görünmektedir.Devlet, Marxist felsefede evrensel ve ulusal ihtiyaçlar doğrultusundagelişen ve tüm toplumu aynı noktada buluşturan bir kurum olarak değil, egemensınıfın egemenliğini meşrulaştıran aracı bir kurum olarak gelişmiştir. Marx’ın,devleti, çok açık bir ifadeyle bir sınıfın çıkarını yineleyen ve geliştiren bir kurum129 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.26.130 Bumin; Kürşat; Sivil Toplum ve Devlet, İstanbul-1981, s.37.

olarak yorumlanabilir. Onun için sivil toplum, “belirli bir dönemdeki ticari veendüstriyel ilişkilerin tümüdür ve devleti ve ulusu aşan bir boyuttadır” 131Bu çerçevede düşünüldüğünde, Marx’ın sivil topluma çok olumluyaklaştığı söylenemez. Aynı kaygılardan hareket eden Hegel metafiziksel birdevlete ulaşırken, Marx devletin olmadığı sosyalist bir topluma gidiyordu.2.2.2.Gramsci ve Sivil ToplumMarksist literatürde sivil toplumla ilgili ayrıntılı tartışmalar, İtalyandüşünür Antonio Gramsci tarafından ortaya atılmış ve bugün Marksist kesimdesivil toplumla ilgili olumlu yaklaşımlar bu düşünürden kaynaklanmıştır. GerçekteGramsci’nin tartışmaları, Marksist literatürdeki sivil toplum-devlettartışmalarında yeni bir sayfa anlamına gelmektedir. “Marx’ın aksine Gramsci’desivil toplum, alt yapısal bir alanı değil, üst yapısal bir alanı oluşturmaktadır. Buanlamda Gramsci, sivil toplum kavramına ilişkin anlayışını Marx’tan değil,Hegel’den almıştır” 132 denilebilir.Sivil toplum kavramını Gramsci, bir sosyal grubun toplum üzerindekihegemonyasının kültürel ayağı olarak kabul etmiştir. Hegemonyanın biri politik,diğeri de kültürel olmak üzere iki ayağı bulunmaktadır. Hegemonyanın bu ikiayağı, bir yandan toplum üzerindeki kuşatıcı hegemonyanın devamını, diğeryandan da devlet ve yargı sisteminin bu hegemonyanın hizmetine girmesinisağlamaktadır. 133Hegel’den farklı olarak Gramsci devleti, tarihin nihai amacı olankuşatıcı, soyut bir son değil, aksine bir araç olduğunu kabul etmektedir. Devlet,total çıkarların bir temsilcisi değil, özel yani hegemonyayı elinde bulundurangrubun çıkarını savunur; toplumdan bağımsız ve toplum üzerinde mutlak egemenbir varlık değil, aksine toplumdaki hegemonyanın sürdürülmesi sürecindeoluşmuş bir araçtır. Gramsci, bu yöndeki düşünceleri itibariyle Hegel’denayrılmaktadır. Çünkü, Hegel’de devlet adeta ebedi bir kurum iken, Gramsci’de131 Bumin; Kürşat; a.g.e., s.37.132 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.38.133 Norberto, Bobbio; “Gramsci ve Sivil Toplum Kavramı”, (çev.Erkan Akın), Sivil Toplum ve Devlet;(Der. John Keane), İstanbul-1988, s.103.

toplumdaki hegemonyanın son bulmasıyla nihayete erecek olan geçici birkurumdur. Gerçekte Gramsci, “Prison Notebooks” adlı eserinde aşkın devletanlayışından büyük ölçüde ayrılmakta ve devletin instrümental, özel, ikincil vegeçici olmak üzere dört özelliği üzerinde durmaktadır. 134 Gramsci’nin sınırlarınıçizdiği hegemonya sadece politik liderleri ve organizasyonları kapsamaz, aynızamanda sivil toplumun tümünü şekillendirecek bir genel irade öngörmektedir.Bu iradenin oluşmasında sivil toplumun çok önemli bir işlevi bulunmaktadır. 135Bu noktadan hareketle Gramsci, sivil toplumun, politik toplumukuşatacak şekilde genişlemesini öngörmektedir. Politik toplumun, sivil toplumayedirilmesi suretiyle sivil topluma dolaylı olarak bağlı bulunan ekonomik altyapının da dönüştürüleceğini bekleyebiliriz. Gramsci, “düzenlenmiştoplum”(regulated society) adını verdiği bir toplumun, ancak sivil toplumunpolitik toplumu meczedecek kadar yaygınlaştırmasıyla mümkün olabileceğinidüşünmektedir. Bir bakıma devleti oluşturan politik toplumun kapsadığı, işgalettiği tüm toplum, toplumsal inisiyatifin, kültürel öğelerin daha yaygın olduğu vedolayısıyla toplumun daha fazla söz sahibi olduğu bir alanı açmış olacaktır. Birsınıfın hegemonyasını dönüştürmek için sivil toplumun yaygınlaşması şarttır. 136Sivil toplumun yaygınlaşmasında Gramsci, entellektüellere büyükbir önem vermektedir. Marx’ın kapitalist toplumun dönüştürülmesi içinöne çıkardığı proleterya sınıfının yerine Gramsci, entelektüel sınıfıyerleştirmektedir. Onun için entelektüel sınıf, sivil toplumla devletarasında olduğu gibi bu iki alan ile hegemonya arasında da hemörgütleyici, hem de bağlayıcı bir rol oynamaktadırlar.Kısaca, Gramsci kapitalist toplum içinde bir sınıfın yaygınhegemonyasını tüm topluma mal etmeye çalışmaktadır. Bir bakıma134 Norberto, Bobbio; a.g.m., s.103.135 Çaha, Ömer; a.g.e., s.40.136 Çaha, Ömer; a.g.e, s.40-41.

hegemonyanın el değiştirmesi söz konusu olmakta, buna bağlı olarak dadevletsiz bir sivil toplumun mutlak hakimiyeti öngörülmektedir. 1373. Sivil Toplumun İşlevleriSivil toplumun önemli işlevleri arasında demokrasinin yerleşmesi, gelişmesi ve yaygınlaşmasında görülebileceği gibi,toplumsal açıdan da sosyal bütünleşmeyi sağlayıcı rolü göz ardı edilemez. Demokrasinin tabandan tavana doğru yaygınlaşması,politik kadroların yetişmesi, siyasal partilere sosyal bir taban teşkil edilmesi ve devlet üzerinde sınırlayıcı bir mekanizmarolünün oynanması gibi konularda sivil toplum çok kritik bir rol ve öneme sahiptir. Ayrıca toplumun bütünleşmesini sağlayaraktoplumsal dinamizmi sağlaması önemlidir.Sivil toplum örgütlerinin yukarıda sayılan olumlu işlevleri yanında, bir takım olumsuz işlevleri yerine getirebileceğiunutulmamalıdır. Örneğin, bilgi ve teknoloji çağı olarak ifade asrımızda kin ve nefrete, sınıf farklılığı veya dini fanatizme yerolmaması gerekirken, özellikle toplumun kültürel değerlerini göz ardı ederek sadece farklılıkları öne çıkaran, ideolojileri adetadinleştiren, tahrikçi siyasilere ve ideologlara slogan üreten 138 kurumlar haline gelmesi durumunda sivil toplum örgütleri sosyalbütünleşmeye değil, toplumsal çözülmeye katkı yapmış olurlar.Yukarıda değinilen etkiler çerçevesinde, sivil toplumun işlevlerini siyasal ve toplumsal boyutlarını dikkate alarakdeğerlendirmeye çalışacağız.3.1. Sivil Toplum ve Demokrasi İlişkisiSivil toplum günümüzde otoriter ve totaliter rejimlere karşı engel, yada, bu tür rejimlerden demokrasiye geçişi kolaylaştıranbir unsur olarak düşünülmektedir. Bratton’un işaret ettiği gibi sivil toplum, her tür siyasi rejimde -yeraltı faaliyeti biçiminde deolsa- varolabilir. Gerçi, otoriteryen rejimlerde hakim elitler, sivil toplum kurumlarını ya siyasi partileri ve seçimleri yasaklamakgibi yollarla saf dışı eder, ya da tek partili seçimler yoluyla devlete entegre etmeye çalışırlar; ama yine de daha önceden siviltoplum geleneğinin bulunduğu toplumlarda devletin uzanamadığı bir özerklik alanına sahip olan bazı grupların mevcudiyetiaşikardır. 139Diğer yandan sivil toplumun varlığı, otoriter yönetimden demokrasiye geçişler sırasında da işlevsel hale gelir. Şartlar siyasipartilerin oluşmasına ve rekabetçi seçimlerin yapılmasına izin verdiğinde, muhalif politikacılar kısa zamanda sivil toplumuharekete geçirir ve yeniden siyasi topluma girerler. Siyasi liberalleşmeyi takiben, sivil toplumun kurumları, devlet-dışı, partizanolmayan siyasi hayatı yeniden organize etmeye başlarlar. Bu açıdan düşünüldüğünde, sivil toplum geleneğinin bulunmadığıveya zayıf olduğu ülkelerde demokrasiye geçişin veya siyasal demokrasinin kurumsal mekanizmaları bir biçimde kurulmuş olsabile bunların idame ettirilmesinin son derece zor olduğu söylenebilir. 140Buna mukabil, sivil toplum/demokrasi bağlamında yukarıda çizilen çerçeve dahilinde aynı iyimserliği paylaşmayan yazarlar davardır. Nitekim John Gray, sivil toplum kurumlarıyla siyasi, demokrasi arasında sistematik veya zorunlu bir ilişki bulunmadığıkanaatindedir. Ona göre, sivil toplum kurumları demokratik olmayan hükümet biçimleriyle de pekala bir arada bulunabilirler.Bu görüşün sivil toplumun esas itibariyle özel alan ve ekonomiden ibaret olduğu varsayımı altında büyük bir doğruluk payıvarsa da, bir sivil toplumun otoriter bir yönetim altında canlılık ve özerkliğini uzun süre koruyabileceği son derece şüphelidir. 141Ayrıca sırf özel alan anlamında bir sivil toplumun kendi başına demokrasiye götüremeyeceği çok açık olmasına rağmenvarlığını koruduğu sürece onun otoriterizm için bir tehlike teşkil edeceği de açıktır.3.2.Sivil Toplum ve İktidar İlişkisiBatı siyaset felsefesi geleneğinde sivil toplum, genellikle devletin dayanağı, üzerinde oturduğu zemin olarak görülmektedir. Buanlayışta, devlet bir tür kendinde varlık olarak değil, sivil toplumun bir türevi veya organı konumundadır. Sivil toplum, Hegelhariç, çoğu siyaset felsefecisi tarafından devletin düzenleyici ilkelerini geniş anlamda toplumun ilke ve değerleriyleuyumlaştıran araçlar olarak anlaşılmaktadır. 142Her ne kadar sivil toplum, devlet iktidarını meşrulaştırıcı bir etken olarak kabul edilmesine rağmen bu düşünce liberal felsefeninkuşatıcı etkileri altındadır. Bu görüşü haklılaştıran nedenler bulmak çok zor değildir. Fakat, sivil toplumun bu oranda etkidebulunabilmesi, hem siyasal katmanlarda, hem de sosyal yapıda etkinliği üst düzeyde olması şartına bağlıdır.Başta Montesguieu ve Tocqueville olmak üzere 18. ve 19.yüzyılda bazı liberal filozoflar, merkezi iktidarın siyasal gücü kötüyekullanma ihtimaline dikkat çekmiş ve buna karşı güvence arayışı içinde olmuşlardır. Bu arayış içinde sivil toplum, modernsiyasi yapının tepesinde yoğunlaşan gücün kötüye kullanılması ihtimaline karşı bir savunma hattı olarak görülmeyebaşlanmıştır.Devlet genişledikçe, sivil hayata fazla nüfuz edip onu denetim altına almaktadır. Bu durumu formülle ifade edersek; “devlet nekadar genişlerse sivil toplum o oranda küçülür”. Bu doğrultuda Tocqueville’e göre, “devletin, temel hakları desteklemek,halktan gelen talepleri savunmak, hoşgörü ve beraber yaşama sanatları konusunda vatandaşları eğitmek gibi işlevleri yerinegetirmesi için, “birbiriyle etkileşim halinde örgütlenmiş olan dernekler/birliklerin tarafından gözetilmeli ve denetlenmelidir.”137 Yılmaz, Murat; “Sivil Toplumun Kısa Tarihi ve Aktüel Bazı Meseleler” Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1997, s.369.138Kaya, Kamil; “Yirmibirinci Yüzyıla Girerken İdeoloji ve Sosyoloji”, İ.Ü. İktisat FakültesiMetodoloji ve Sosyoloji Araştırma Merkezi Sosyoloji Konferansları 26. Kitap, İstanbul-2000, s.175.139 Gençkaya, Ömer, Faruk; “Demokratikleşme ve Sivil Toplum Üzerine Bir Not”, Yeni Türkiye, S.18,Ankara-1997, s.105.140 Sarıbay, Ali, Yaşar; Kamusal Alan, Diyalojik Demokrasi, Sivil İtiraz, İstanbul-2000, s.63.141 Erdoğan, Mustafa; a.g.m, s. 10-11.142 Erdoğan, Mustafa; a.g.m.,s.29.

Dolayısıyla sivil toplumun bu çerçevede ki işlevini despotizme karşı bir güvence olarak değerlendirmek hiç de yanlışolmayacaktır. 1433.3. Sivil Toplum ve Medeniyet İlişkisiSivil toplum kavramı kimi yazarlarca bir uygarlık ölçütü olarak değerlendirilmektedir.John Hall, bazı kültürlerin sivil topluma yatkın olmadıklarını ileri sürmekte ve bu çerçevede kast sistemine dayanan HintUygarlığı ile Batı uygarlığının tam karşıtı olan İslam Uygarlığını buna örnek göstermektedir. Hall, İslam’ın monist yapısınınmüslüman dünyasında Batılı anlamda özgürlüklerin doğmasını engellediği görüşündedir. Ona göre, İslâm Uygarlığı sivilpratiklerin yeşermesi için uygun ortamlar olan şehirlerin özerkliğine de izin vermemiştir. Keza İslâm’ın sivil toplumlabağdaşmazlığının temel nedeninin onun sadece kişisel davranışı değil, aynı zamanda sosyal hayatı da belirleme iddiasına sahipolduğu görüşü, Batı dünyasında ve İslâm Dünyasındaki laikçi entellektüeller arasında oldukça yaygıdır. 144Sivil toplumun işlevleri çerçevesinde değerlendirilen medeniyet ölçütü ilkesinin karşılaştırılmasında kullanılan İslâmdüşüncesinin ve pratiğinin kıyaslanması ve olumsuz bir anlam yüklenmesi, önyargılı bir yaklaşım olarak değerlendirilebilir.Çünkü, İslam düşüncesi Hall’ın ortaya koyduğu düşüncenin aksine, sivil pratiklerin uygulanmasına daha fazla imkanvermesinin yanında, öne sürdüğü hukuk kuralları doğrultusunda devletin sınırlarını belirlemiştir ki, bu sivil toplumungelişebilmesi bakımından hayati bir ilkedir. Fakat yukarıda belirtilen ölçütler dahilinde Batı dünyası sivil toplum düşüncesiningelişimi için 16.yy. sonrasını beklemek durumunda kalmıştır. Batı dünyasında, içerisinde bir medeniyet ölçütü olarak siviltoplum analitik bir kavram olarak değerlendirilebilir.3.4. Sosyal Bütünleşme Açısından Sivil ToplumŞehirleşme ve endüstrileşme olguları ile birlikte toplumlar cemaattencemiyet tipi sosyal yapılanmaya geçmeye başlamıştır. Cemiyet tipi sosyal yapıile birlikte artık kesişen değil, çatışan menfaatler daha sık gündeme gelmiş,cemaatin kanaatkar ve mütevekkil üyeleri yerini rekabetçi bireylere bırakmış,sosyal ilişkilerin karakteri “biz” değil “ben” duygusu ile şekillenmeyebaşlamıştır. 145 Alman sosyolog F.Tönnies “Cemaat ve Toplum” isimli eserindemodern sanayi toplumunun giderek salt ekonomik güçlerin egemenliğinegirdiğini, daha önceki sanayi-öncesi toplumsal oluşumların sahici doğallığınıkaybettiğini düşünüyordu. Tönnies, cemaat-cemiyet ayrımını, sanayi öncesi köyyaşamının kendiliğinden olduğu varsayılan sosyal dayanışması ile modern şehirkültürünün atomlaşmış, egoist bireyciliği arasındaki karşıtlığa dayandırıyordu.Tönnies, sosyal düzen ve dayanışmanın devletin müdahalesiyle mümkün halegelebileceğini belirtirken, Durkheim, Tönnies’in aksine toplumsal dayanışmaprobleminin ahlaki bir boyutu olduğunu, dolayısıyla devletin müdahalesi ile busürecin gerçekleşmeyeceğini düşünmektedir. 146Durkheim, modern sanayi toplumunun karşılaşacağı sosyal problemlerinya da kendi ifadesiyle “anomik”, durumun sivil toplum kapsamındaki mesleki143 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.31.144 Erdoğan, Mustafa; a.g.m., s.33.145 Kaya, Kamil; “Küçük Gruplar Tipolojisi Üzerine Sosyolojik Bir Yaklaşım” S.D.Ü Fen EdebiyatFakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.5, Isparta-2000, s.268.146 Swingewood, Alan; Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, (çev. Osman Akınhay), Ankara-1998,s.129.

irliklerin etkisi ile düzenlenebileceğini, şehirleşmiş ve endüstrileşmiş moderntoplumun öne çıkan bireysel özgürlük ve çıkarlarının, ancak bu şekildeörgütlenmiş kolektif kurumlar vasıtasıyla, toplumun genelini ilgilendirençıkarlarla uyumlaştırılabileceğini belirtmektedir. Ona göre sosyoloji bilimi debireylerin faal bir toplumsal bütünde birleşmesinin yollarıyla ilgilenmelidir. 147Durkheim’e göre demokratik toplum, ahlaki yükümlülüğün kaynağınınsivil toplum kurumlarından geldiği, toplumsal dayanışmanın kaynağının dışsalolarak yukarıdan dayatılmadığı bir toplum olmakla beraber, bu toplumun birlikve bütünlüğünün sağlanabilmesi ve sürdürülebilmesi için çatışmalardan uzakkalması gerekmektedir. Durkheim, toplumsal uyum ve birliğin sağlanabilmesinoktasında kamu kuvvetlerinin bir dereceye kadar teskin edici bir roloynayabileceğini belirtmiştir. Fakat işaret edilen kamu güçlerinin etkisi, dışsal biretki olduğu için istikrarı uzun süreli sağlayamaz. Dolayısıyla ona göre,dayanışmanın içkin bir özellik gösterebilmesi ve aşağıdan yukarıyagerçekleşebilmesi için sivil toplum kurumlarının oluşumuna imkan tanımakgerekmektedir ki, bu süreç toplumun lehine gerçekleşir. Durkheim’e göretoplumun lehine olacak bu sürecin mutlaka sağlanması gerekmektedir. Çünküsosyal çözülme ve düzensizlik ortamında en fazla zararı bireyin kendisigörecektir. 148 Durkheim’in toplumların demokratik örgütlenmelerinin sağlığının,birey ve devlet arasında duran ve gelişebilir olan çok sayıdaki grupların varlığınabağlaması Tocquevilleci bir çizgide olduğunu da gösterir. 149çözülme yerine,Durkheim’in sınırlarını çizdiği toplum modeli, sosyal çatışma vesivil toplum örgütlerinin artan etkisi ile sosyal bütünleşmeninasgari düzeyde sağlandığı modern toplum aşamasıdır.Modern toplum süreciyle birlikte birey ve birey özgürlüğününsağlanması ile beraber, geleneksel toplumlarda rastlanan dayanışmanın ortadankalkması ciddi anlamda sorgulanmaya başlamıştır. Bu bağlamda bireyselözgürlüklerin etkisi ile etkinliği azalan dayanışma ihtiyacının bireyler tarafından147 Swingewood, Alan; a.g.e., s.126.148 Durkheim, Emile; Meslek Ahlakı, İstanbul-1986, s.38.149 Tiryakian, A. Edward; “Emile Durkheim” (çev. Ceylan Tokluoğlu), Sosyolojik ÇözümlemeninTarihi, Ankara-1997, s.206.

hissedilmesi, bu eksikliği giderecek ortaklıklar kurmalarını zorunlu kılmış, buortaklıklar ve örgütlenmeler çoğunlukla sivil toplum örgütleri olmuştur.Bireylerin dayanışma ihtiyaçlarının temini noktasında sivil toplum örgütlerineyönelmeleri sosyal bütünleşme - sivil toplum ilişkisinin mahiyetini ortaya koyaniçeriğe sahiptir.Batı Avrupa’da sivil toplumun gelişmesi, post-endüstri toplumlarındönüşümü ile yakından ilişkilidir. Özellikle batı dünyasında sivil toplum ile ilgilitartışmaların 1950’ler sonrasında sıkça kamuoyu gündemine gelmesi, bubağlamda oldukça anlamlıdır. Sanayi ötesi dönemde sivil toplum gelişimini vetartışmalarını hazırlayan etkenlerden bazıları şunlardır; temsili demokrasianlayışının koşullara uyamaması, orta sınıfların gelişmiş olduğu refahtoplumlarında gündelik hayatla ilgili kısa sürede çözümler gerektiren sorunlarıngündeme gelmesi, devletin özelleştirme politikaları neticesinde küçülmeeğilimlerinin artması ile birlikte hizmet alanlarında daha etken olma konusundakibeklentilerin yükselmesi... 150Bireyin öne çıkarıldığı bir toplumda bireyler kendilerini çeşitli ilgi,beklenti ve çıkar alanlarının merkezi olarak gördükleri konularda daha etkiliolmayı sağlayacak dayanışmaya ulaşmak için aralarında birleşip sivil toplumörgütlerini meydana getirirler. Sivil toplum örgütleri bu anlamda sosyal sisteminbir parçası durumundadır. Sosyal sistemi, bütünü oluşturan parçaların içtutarlılıkla yani hem çözülemeyecek, hem de düzenlenemeyecek nitelikte olankalıcı çatışmalara yol açmadan bir arada işlemesi olarak tanımlarsak, bireylerinbelirli beklentiler içerisinde örgütlenmiş olan sivil toplum örgütlerini sosyalsistemin varlığı için önemli anlamlar ihtiva eden toplumsal bütünleşme sürecindefonksiyonel roller içerdiği ifade edilebilir.Parsons, her toplumun sürekli, istikrarlı ve dengeli yapı unsurlarındanmeydana geldiğini, sosyal yapıdaki her unsurun varlığının bir görevi olduğunu bu150 Yerasimos, Stefanos; “Sivil Toplum, Avrupa ve Türkiye”, Türkiye’de Sivil Toplum ve Milliyetçilik,İstanbul-2001, s.13.

unsurların sistemi çalıştırarak bütünleşmeyi gerçekleştirdiğini düşünmektedir. 151Toplumu teşkil eden unsurların sisteme dahil olabilmeleri şeffaf, katılımcı biryönetim anlayışı ile mümkün olabilir. Yönetime katılımı sağlayan en uygunsistem demokratik sistemdir. Demokratik yönetim anlayışı toplumu oluşturanbirey ve grupların ortak yaşamının düzenlenmesini ve yürütülmesine eşitlikprensibi içerisinde katılmayı, denetlemeyi ve değişimleri isteyebilmeyisağlamaktadır. Bu bağlamda demokrasi sosyal bütünleşmenin sürdürülebilmesibakımından örgütlü sosyal grupların bütünleşmeye katkısını motive edici birşekilde mümkün hale getirmektedir.Sosyal dayanışma, bir grubu oluşturan kişilerin, grubun yararına olanişlerde işbirliği içinde olması halidir. Tarihsel süreç içerisinde dayanışma veişbirliği ihtiyacı, toplumsal, kültürel, siyasal, ekonomik yapılara bağlı olarakortaya çıkma, gerçekleşme ve örgütlenme biçimleri değişikliğe uğramaklabirlikte günümüzde toplumun her kademesinde sıklıkla hissedilmektedir. 152Sosyal bütünleşme ile dayanışma arasında karşılıklı etki bakımından sıkı birilişki vardır. Sosyal dayanışma seviyesinin yüksekliği, sosyal bütünleşmeyehızlandırıcı bir etkide bulunurken, sosyal bütünleşme de, grup ve grup içidayanışmayı motive edici bir rol oynar. Birey ve birey özgürlüğüne dayananmodern toplumlarda geleneksel toplumun belirleyici özelliği olan dayanışmaalgısının yer bulamaması bunu bir eksiklik olarak hisseden bireylerin çeşitliortamlarda bu eksikliği giderecek ortaklıklar kurmaları, kurulan ortaklıkların daağırlıklı olarak sivil toplum örgütleri olması oldukça dikkat çekicidir. Siviltoplum örgütlerinin toplumların değişiminde, çözülmesini önleyecek önemliişlevsel roller üstlendiği ortadadır. 153Değişme olgusu toplumlar için gözden kaçırılamayacak bir realitedir.Özellikle sağlıklı şehirleşme ve sanayileşme ile birlikte orta tabakayı oluşturantoplum parçalarının, ekonomik güç, saygınlık ve etkinlik bakımından toplumdaki151 Erkal, Mustafa; a.g.e., s.273.152 Şen, Bülent; Türk Kooperasyon Kültürü ve Çağdaş Kooperasyon Anlayışı ( Isparta Uygulaması),(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta-2001, s.3.153 Yerasimos, Stefanos; a.g.m., s.13.

göreli ağırlığı artmakta, sosyal adalet ve sosyal dayanışma daha büyük ölçüdegerçekleşme eğilimine girmekte, sürtüşmeler, uyumsuzluklar ve davranışbozuklukları azalmaktadır. 154 Buna mukabil hızlı sosyal değişimler, sosyalyapıda huzursuzlukları arttırarak sosyal gruplara dağılmasını sağlayabilmektedir.Bu süreç ilk etapta sosyal çözülmeyi harekete geçirebilecek bir gelişme olarakdeğerlendirebilir. Ancak bu tür gelişmeler demokratik toplumlarda, sivil toplumörgütlerinin etkisi ile çok kutuplu ve hareketli dengenin kurulmasına da yardımcıolduğundan, toplumun daha ileri, daha yüksek ve anlamlı bütünleşmeye geçişinide hazırlayabilmektedir. Sosyal bütünleşme dinamik bir toplum yapısında, sosyalmobilitenin ortaya çıkarabildiği, fertlerin sosyal statülerini kendi başarılarısonucu kazandıkları, farklı menfaat gruplarının hem çatıştığı, hem deuyuşabildiği karmaşık bir yapı içinde ortaya çıkması esastır. 155 Menfaat gruplarıiçerisinde ele alınabilecek sivil toplum örgütlerinin amaçları ve faaliyetlerinisürdürebilmek için uymak zorunda oldukları yasal ve etik kurallar bu örgütlerinbütünleşmeye katkısını kolaylaştırır.Genel anlamda sivil toplum örgütlerinin, amaç ve faaliyetleri itibariylefarklılıklar içermesinden dolayı sosyal çatışmalara kaynaklık edebilecekleridüşünülebilir. Fakat sosyal çatışmaya vasat temin edebilecek süreçlerin gerekhukuki, gerekse örgütlenme eğilimlerindeki temel paradigmalar nedeniylesüreklilik arzetmesini beklemek oldukça yanlış olur. Bu anlamda örgütlerinortaya koydukları amaçlar ve faaliyet alanlarının yasalar yoluyla denetleniyorolmasının yanında dayanışma ihtiyacının temini ile oluşturulmaları, şekilselanlamdaki çatışmaları sosyal bütünleşmeye yönlendirdiği söylenebilir. Ayrıcademokratik sistemin sağlamış olduğu imkanlarla, sivil toplum örgütleri toplumunbeklenti ve ihtiyaçlarının devlet kademelerine ileterek , çözülmeyi önleyici bir rolde üstlenebilmektedir. Sivil toplum örgütleri, eğitimde fırsat eşitliği, insanhakları, adil gelir dağılımı, düşünce özgürlüğü, kadın hakları gibi isteklerigündeme taşıyarak, kamuoyu ile paylaşma eğiliminde olmaları ve yasal yollarla154 Bilgiseven, Kurtkan, A.; Türkiye’de Sosyal Çözülme Tehlikeleri, İstanbul-1990, s.112.155 Erkal, Mustafa; a.g.e., s.268.

adı geçen sorunlara çözüm arayışları, sosyal çözülmeye yol açacak problemleriortadan kaldırıcı ve hafifletici mekanizmaların gelişmesine yardımcı olmaktadır.III. BÖLÜMSİVİL TOPLUM VE SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİNİN TARİHİGELİŞİMİ1. Batı Dünyasında Sivil ToplumGünümüzde siyasal tartışmaların odağında yer alan sivil toplumkavramının teorik içeriği, Batı’daki toplum-devlet ilişkisi yönündeki arayışların

sonucunda oluşturulmuştur. Batı’da sivil toplum, demokratik bir yapılanmayıtoplumsal katılım temeline oturtacak, toplumsal farklılaşmayı sağlayacak, yaygınsosyal örgütlenmelerin yolunu açacak, temel hak ve yükümlülükleriyaygınlaştıracak, toplumsal bütünleşmeyi sağlayacak bir araç olarak geliştiğisöylenebilir.Bu anlamda Batı Avrupa’da sivil toplum tarihini 12. yüzyılın sonlarıyla13.yüzyılın başlarına kadar götürmek mümkündür. Gerçi sivil topluma sosyalzemin teşkil eden, kentleşme, yerel yönetim ve ticari yaşamın gelişimi gibihususları dikkate aldığımızda, felsefi düşüncenin doruk noktada olduğu vekentlerin birer devlet statüsünde kabul edildiği Antik Yunan dönemini Batıda,sivil toplumun arkasında hep bir potansiyel olarak görmekteyiz. Buna mukabildevlet dışı alanında özerk, örgütlü toplulukları kapsayacak şekilde bir toplumsalgenişlemenin ve sosyal inisiyatifin 12 ve 13. yüzyılda baş gösterdiğini görmekmümkündür. 13.yüzyılda gelişen pazar ekonomisi, paranın geniş kullanım alanı,artan zenginlik, lüks yaşamın artması, özel hayat ve mülkiyetin yaygınlaşması vedeğişik hayat biçimlerinin ortaya çıkması Batı Avrupa’da sivil toplumungelişmesine temel teşkil etmiştir. 12.yüzyıl sonları ile 14.yüzyıl arasında kalandönemde Avrupa’da ciddi bir ekonomik gelişme söz konusu olmuştur. Nüfusartışı, gelişen ticaret ve el sanatları sanayi ve tekniği, yoğunlaşan sermaye veartan yaşam standartları, ekonomik hayatta büyük bir canlılık sağlarken, siyasi vehukuki alanda da önemli bir arayışı başlatmıştır. 156Bu anlayışların somut etkileri mülkiyet hakları kavramının temellerininatılmasıyla gerçekleşmiştir. Bu dönemde bireysel mülkiyet kavramı,Glassator’ların * elinde özel bir anlam kazanırken, özel alan anlayışı da hukuksalbir statü kazanarak yaygınlaşıyordu. Aslında mülkiyet kavramı Antik Yunan’daAristo ile Platon arasında tartışma ve ihtilaf noktalarından birini oluşturmuştu.Platon özellikle yönetici sınıfın özel mülkiyetine karşı çıkarak, bunlar için ortak156 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.94-95.* (Glassator, Orta Çağda Roma Hukuk metinlerinden hareket ederek bir medeni kanun oluşturmayaçalışan bilginlere verilen isimdir. 11 ve 13 yy. Avrupası “Glassator”lar çağı olarak adlandırılır.)

mülkiyet etrafında seyreden bir kolektif yaşam tarzı öngörmekteydi. 157 Platon’unöğrencisi olan Aristo, bu görüşlere karşı çıkarak özel mülkiyetin yaygınlaşmasınıöngörmekle sınırlı kalmadı, buna ilave olarak özel mülkiyeti adaletdüşüncesinde bir temel taşı haline getirdi. Fakat özel mülkiyet kavramı hukukibir temele ve dayanağa Ortaçağın sonlarına doğru devlet alanının dışında gelişenyaygın mülkiyet ilişkilerinin baş göstermesiyle kavuşmuştur. Bireyselözgürlüğün temel yaşam alanı olarak kabul gören özel alanın da, bu dönemdehukuksal bir statüye kavuştuğunu görmekteyiz. 15813.yüzyıl Avrupa’sında sivil toplumun kökenlerini şehirleşme ve şehirleilintili olduklarını görüyoruz. Şehirlerin gelişmesi ile birlikte, ticaretin de nicelikve nitelik itibariyle geliştiğinden şehir faaliyeti toplumun tümü için yeni birzenginlik kaynağı olmuştur. 159 Bu süreçte şehirlerde yoğunlaşmış olan esnafloncaları, şehirlerin otonomisini sağlamada önemli roller oynamıştır. Loncalar,özellikle İtalya’da 12. yüzyıldan sonra şehir hayatının nefesini kontrol altınaalmışlardı. Şehirlerin, ticaretin merkezi haline gelmesi ve böylece geçmişteki birtakım önemli şehir merkezlerini aratmayacak bir özerkliğe sahip olması,loncaların özerk çalışmasına ve bu kurumlar aracılığıyla gelişen esnaf şerefi,hukuksal eşitlik ve kişisel özgürlük kavramlarına borçlu olduğu söylenebilir. 160Mülkiyet, üretim, Pazar, ticaret ve rekabet gibi kavramlar, Batı’dakapitalizmle birlikte başladığı ifade edilir, fakat kökenleri ortaçağ sonlarındakentlerdeki ticari hayatın canlanmasıyla birlikte ortaya çıkmaya başlamıştır.Ticari sirkülasyon aynı zamanda kente yoğun göçü de beraberinde getirmiş veyoğun bir farklılaşmayı ortaya çıkarmıştır. Şehirlerin sosyal yapılanmaları veüstlendikleri dinamikler itibariyle feodal düzen, daha sonraki yüzyıllardakentlerdeki ekonomik ve sosyal gruplar tarafından çözülecekti. Sosyalorganizasyonların doğal tepkileri sürecinde, modern siyasal düşünceningelişmesine paralel olarak hukuksal eşitlik, özgürlük, hukuk devleti, nötral devlet157 Platon Devlet adlı yapıtında devlete ilişkin görüşlerini kapsamlı biçimde ortaya koymaktadır. Bkz.Platon; Devlet, (çev. S. Eyüboğlu), İstanbul-1988.158 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.96.159 Mardin, Şerif; Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İstanbul-1995, s.10-13.160 Prienne, Henri; Ortaçağ Kentleri: Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, (çev. Ş. Karadeniz),İstanbul-1991, s.28.

gibi kavramlar bizzat sosyal yaşamın bir sonucu olarak formüle edilmiş ve bukonularda başarılı adımlar atılabilmiştir. Mardin’in ifade ettiği, feodal sisteminzaafları ile birlikte ortaya çıkan bir takım sosyal oluşumların sivil toplumdüşüncesine kaynaklık ettiği düşüncesine katılmak mümkündür. Bu anlamdaBal; sivil toplumu Batı şehirlerinin özerk bir merkez haline dönüşme sürecinde,feodal sistemden elde ettiği ayrıcalıkları geliştirmeyle ortaya çıkan bir kavramolarak değerlendirmektedir. 161Ekonomik anlamda sanayi toplumu ve kapitalizm, siyasi anlamda daFransız Devrimi, Orta Çağ Avrupa’sının siyasal yapılanmasından kalma izleriönemli ölçüde tasfiye ettiği söylenebilir. Bu dönem içerisinde Liberal filozoflarındoğal haklarla ilgili başlattıkları çığır ile birlikte, bugün Batı siyaset düşüncesininen önemli öğesi olan birey ön plana çıkmaya başlamıştır. Sosyal yaşamın temelöğesi olan aile, yerini bireye bırakmaya başlamıştır. Bu anlamda moderndünyada sivil toplumun canlanmasına katkı sağlayan, sermaye birikimi, PazarEkonomisi, Serbest Rekabet, Sınırlı Devlet vb. kavramları, bireyi esas alan biranlayışın uzantıları olarak gelişmiştir. 162Ulus devletin ve ulus devletle ilintili sosyal yapılanmaların gelişmesi ilebirlikte siyasal otorite nezdinde birey, vatandaşlık statüsüne kavuşmayabaşlamıştır. Bu statü, siyasi iktidarları, bireyler lehine bir takım temel siyasihakları kabul etme noktasına getirmiştir.Kapitalizmin olgunlaşmasıyla birlikte kamusal yaşamla özel yaşam alanıarasındaki keskin ayrımlar büyük ölçüde yumuşamaya başlamış, aynı şekildesivil toplumla devlet arasındaki ayrışmanın sınırları da keskin biçimde görünürolmaktan çıkmıştır. Gelişmekte olan refah devleti ve dayanışmacı rejimleraracılığıyla gerçekte devlet, sivil alanın tüm alanlarına sirayet etme durumunagelmiştir. Bu anlamda sivil toplumun en merkezi kurumu olarak kabul edilen ailebile, nişan, nikah, eşlerin karşılıklı hakları gibi düzenlemeleri içeren medenihukuk ile birlikte devletin kontrolüne açılmıştır.161 Bal, Hüseyin; Kent Sosyolojisi, Ankara-1999, s.138.162 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul- 2000, s. 101.

Modern dünyada, “sivil toplumun merkezi neresi” sorusu bugün içindaha bir önem kazanmaktadır. Bu çerçevede baktığımızda bugün artık siviltoplumun merkezi özel yaşam alanıyla sınırlı kalmamakta, onun var olma alanıbizzat kamusal yaşamın kendisi olmaktadır. Bundan dolayı artık sivil toplumlapolitik toplum arasında net bir ayrım yapmak da zorlaşmaktadır. Sivil toplumunvarlık alanı, özel alanı aştığı gibi kamusal alanı da aşarak uluslararası bir boyutataşınmıştır. 163Batı Avrupa’da sivil toplumun tarihsel arka planı 12 yüzyıla kadargötürebilmekle birlikte, bu bölgedeki tüm ülkelerde aynı gelişme trendindengeçtiğini iddia etmek oldukça güçtür. Batı Avrupa’daki toplumları modernsiyasal kurumlara götüren temel aktörler, aşağı yukarı aynı olmakla birliktetoplum devlet ilişkisi konusunda tüm ülkelerin aynı çizgide olmadığınıgörmekteyiz. Tarihsel özgeçmişlerine bağlı olarak toplumların siyasal kültüründedevletle toplum ilişkisi farklı çizgilerde gelişebilmektedir. Batı Avrupa’da biriFransız, biri de İngiliz olmak üzere iki tip toplum-devlet ilişkisini bariz biçimdegörmekteyiz. Dolayısıyla sivil toplum-devlet ilişkisini düzenleyen normlar,siyasal değerler ve kurumlar da Batı Avrupa’daki sivil toplum/devlet ilişkisinisağlıklı biçimde anlamak için bu iki farklı modeli kısaca değerlendirmekgerekmektedir.1.1. İngiltere’de Sivil Toplumİngiltere’de, kapitalizm ve ekonomik pazarın genişlemesi paralelindedevletin faaliyet gösterdiği alanlar küçülmüş, böylece ekonomik hayat içindeortaya çıkan aktörler sosyal ve siyasal yaşamın nabzını eline almıştır. Bu ülkedeiktisadi zihniyet, İskoç Aydınlanmasının temelini attığı “Laissez Faire” düşüncesietrafında gelişmiştir. Sivil toplumsal inisiyatifin ağırlığını sağlayan zihniyetintemeli 12 yüzyıla kadar uzamakla birlikte, esas itibariyle İskoç Aydınlanmaparadigması içinde gelişen liberal iktisadi zihniyet, İngiltere’de sivil toplumdevlet ilişkisini belirleyen ana dinamiği oluşturmuştur. Bu düşüncenin bir gereğiolarak devletin rolü, ekonomik gruplar arasında hakemlik yapmak ve İngiliz163 Melucci, Alberto; “Toplumsal Hareketler ve Günlük Hayatın Demokratikleşmesi”, (çev. Erkan Akın),Sivil Toplum ve Devlet, (Der. John Keane), İstanbul-1993, s. 257.

firmalarının denizaşırı ticarete yönelmesi için uluslararası bir pazar açmaklasınırlı kalmıştır.İngiltere’de siyasal haklar yönündeki tartışmalar da, esas itibariyle devleteksenli bir çerçevede değil, daha çok birey ve toplum eksenli bir çerçevedeseyretmiştir. Bir devrim geleneğinden ziyade, sözleşme geleneğine sahip olanİngiltere, sekülerizmin aracılığıyla tarihi içindeki zengin ve derin gelenekselbirikimlerle modern çağın getirisi olan kazanımların bir sentezini yaparak siyasaldeğerlerini yaşatmayı sürdürmüştür. 164Konsensüs fikrinin ağırlık teşkil etmesi dolayısıyla İngiltere’de, onsekizve ondokuzuncu yüzyıl boyunca, sivil toplum, devlet gibi kavramların yerinedaha fazla birey, daha fazla özgürlük, daha fazla siyasi katılım; bunlara karşındaha az devlet gibi söylemler ve arayışlar yaygınlık kazanmıştır.1.2. Fransa’da Sivil ToplumFransa’da vücut bulan merkeziyetçi ve güçlü devletçilik düşüncesinintarihi çizgilerini ve temellerini eskilere götürmek mümkündür. Orta çağdanitibaren Fransa’da merkeziyetçiliği öngören bir devletçilik anlayışı gelişmiştir.Sanayi devrimi sonrasında ortaya çıkan yeni toplumsal oluşumda, Fransa’da,devlet merkezli bir görüntü sergilenmiştir. 16518.y.y. Avrupa’sında genel olarak devletler, daha fazla küçülerekyerlerini sivil toplum gruplarına bırakırken, Fransa’da devlet, giderek siviltoplum unsurlarının gücünü kendi elinde toplamıştır. Devlet, toplum üzerindemerkezi bir gücü kurumlaştırmak için ekonomik faaliyetlere doğrudan müdahilolduğu gibi, toplumdaki entelektüel faaliyetlere de öncülük ederek toplumsalinisiyatifi zayıflatmaya çalışmıştır. Yaygın kontrol mekanizmasıyla birlikteFransa’da devlet kadir-i mutlak bir otorite olarak gelişmenin yanısıra sosyal velokal grupların da üzerinde mutlak bir denetim mekanizması inşa etmiştir.164 Kuzmics, Helmut; “Medenileşme Süreci”; (çev.Erkan Akın) Sivil Toplum ve Devlet; ( Der. JohnKeane), İstanbul-1993, s.169.165 Lukes, Steven; “İktidar ve Otorite”,(çev. Sabri Tekay), Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, ( TomBottomore - Robert Nisbet), Ankara-1997, s. 627.

Bu dönemde güçlü ve merkezi bir siyasal yapı meydana getirme çabalarısonucunda mutlak ve otoriter bir devlet ortaya çıkmıştır. Fransız Devrimi’ninakabinde siyasal iktidara el koyan Jakobenler, aristokrasi ve kiliseye karşıacımasız bir savaş başlatarak mülkiyet, hak, adalet, mahremiyet gibi kavramlarıalt üst ettiler. Fransa’da, İngiltere’dekinin aksine ekonomi “laissez faire” prensibidoğrultusunda gelişmemiştir. Buna mukabil 19.y.y.’dan itibaren devletinekonomi içerisindeki etkisi giderek artmıştır. Ekonominin titreşim noktalarınıelinde tutan devlet giderek sosyal hayatta inisiyatifini kullanma eğilimindeolmuştur. 1661.3. Doğu Avrupa’da Sivil ToplumDoğu Avrupa ülkeleri olarak adlandırılan ülkelerde, eski imparatorluklardöneminde Batı Avrupa’daki kadar yoğunluk arz etmese de, küçümsenemeyecektürden bir sivil toplum oluşumuyla karşılaşmaktayız. İmparatorluk dönemiRusya’sında aristokratların baskısı altındaki Zemstvo hareketi, yasama meclisiolan Duma, 1905 Devriminden sonra doğan siyasal partiler, farklı medya gruplarıve bu devrimle birlikte değişik alanlarda gelişen konseyler, Sosyalist devrimöncesi Rusya’sında sivil toplumun tipik örneklerini ve nüvelerinioluşturmaktaydı. 167Ancak, I. Dünya Savaşı sonrasında çok geçmeden Sosyalizmin ayakseslerinin duyulmaya başlamasıyla birlikte, eski imparatorluklardan ayrılan veulusal tarzda kurulan Doğu Avrupa’daki bir çok yeni devlet, sosyalizmin çekimalanına girmeye başladı. 1917’deki Bolşevik devrimi ile Rusya’da başlayan süreçkısa sürede Doğu Avrupa’daki ülkeleri çekim alanına aldı. II. Dünya Savaşınınbitimiyle birlikte Demokratik Batı karşısında alternatif bir dünya olarak SosyalistBlok ortaya çıktı. Sosyalist Blok’ta yer alan ülkelerdeki sivil toplum unsurları,buralarda kurulan komünist rejimlerle birlikte yok olmak zorunda kaldılar. Bubakımdan D. Almanya, Polonya, Macaristan, Çekoslovakya gibi ülkelerdeparlamenter rejimler ve sivil toplum nüveleri birer birer son bularak, yerlerini166 Çaha, Ömer; a.g.e., s.105.167 Rupnik, Jacgues; “Totalitarizmin Yeniden Değerlendirilmesi” (çev. Erkan Akın), Sivil Toplum veDevlet; (Der. John Keane), İstanbul –1993, s.292.

devletle bütünleşen komünist partilere terk etmek zorunda kaldılar. 1917’debaşlayan bu süreç 1980’lerin sonuna kadar devam etmiştir. 1682. Türkiye’de Sivil Toplumun Tarihi Gelişimi2.1. Osmanlı Devletinde Sivil ToplumBatı Avrupa tarihi ve tecrübesinden tamamen bağımsız ve ayrı bir süreçyaşamış olan Osmanlı Devleti ilk dönemlerinde (özellikle 16. yüzyıla kadar olandönemde) toplum ile devletin birliğine dayalı içiçe geçmiş siyasal bir yapıyasahip olduğu söylenebilir. Nihai güç olan Padişah, halkın anlayışında “zillullah-ifil alem” yani Allah’ın yeryüzündeki gölgesi olarak algılanıyordu. Toplumunhayat alanı, tercih, beklenti ve öncüllerini oluşturan devletin kendisiydi. BatıAvrupa’da olduğu gibi özerk şehirlerde, mülkiyet hakları üzerinde gelişen vebelki bir ayrıcalığı olan sosyal sınıfların varolmaması, aynı zamanda ekonomikhayatı da devletin kontrolü altına sokuyordu. 169Bu anlamda oluşan Osmanlı siyasal kültürü sivil topluma temel teşkiledecek nitelikte olmadığı ifade edilebilir. “Osmanlı siyasal kültürünün önemli birözelliği de pazar kökenli değerler üzerinde değil, statü eksenli değerler üzerindegelişmiş olmasıydı. Dolayısıyla bu durum merkeziyetçi bürokratik siyasalyapılanmanın doğal bir uzantısıydı. Ekonomik sınıfların yeterince gelişmemesiOsmanlı tebaasını devlet içinde bir makam ve mevki edinmeye sevk etmiş vebunu kalıcı bir dogma haline getirmiştir.” 170Osmanlı’da güçlü ekonomik pazar ve sınıfların varlık alanı bulamayışı,devletin aşkın ve kuşatıcı özelliği, kültürel değerlerin merkeziyetçi siyasaliktidarınşemsiyesi altında edinilen itibara bağlı kalmasına yol açmıştır. Bu daaçık biçimde merkezi sistemi daha da güçlendirmiş, karşılığında sivil toplumunkültürel alanını sönük bırakmıştır. 171Osmanlı kültürünün, sivil toplumun gelişmesine engel teşkil edenözelliklerinden biri de önceliğin bireye değil kollektivitiye verilmesinde yatar.168 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul -2000, s.114.169 Çaha, Ömer; “Türk Aydınlarında Demokrasi, Farklı Kesimlerden Aydınların Demokrasi Anlayışları”;A.Ü.S.B.F. Dergisi, C.50, S.3-4, Ankara, 1995, s.86.170 Çaha, Ömer; a.g.m., s.89.171 Çaha, Ömer; a.g.m, s.90.

“Bireycilik, bu kültürde sapıklıkla özdeş tutulmuş ve devlet, ulus, millet veyabunların alt birimlerine karşı aşkın bir duyarlılık gelişmiştir.” 172Mahçupyan Osmanlı sosyal yapısını farklı bir bakış açısı iledeğerlendirir. O, Osmanlı’da sivil toplum geleneğinin oluşamadığını, bunamukabil bazı kurumların varlığına işaret etmiştir. “Osmanlı toplumsal anlayışınıçevreleyen ataerkil zihniyet, toplumun doğal olarak heterojen bir yapıdaolduğunu, her grubun kendi içinde hiyerarşik sistemler oluşturduğunu vesistemlerin gene hiyerarşik bir şekilde bütünleştikleri varsayımına yol açmıştır.Bu sistematik algılama her gruba bir özgürlük alanı sağlar ve kendi içinde doğalrehberliğe dayalı bir yaşam biçimi oluşturur. Osmanlı toplum yapısının temeltaşlarını oluşturan milletler, vakıflar, loncalar, tarikatlar hep aynı genel mantığauygun konumlara sahiptirler. Millet ve lonca sistemi devlet mekanizmasınındoğal bir uzantısı olarak işlev görürken vakıflar ve tarikatlar daha özgür olmuş vekendi özgürlük alanlarını kamu sahasına doğru genişletmişlerdir. Devlet bukurumları gücü yettiğince denetlemiş ve esas olarak toplumun yönetiminde biraraç olarak kullanmıştır. Diğer bir ifadeyle Osmanlı sisteminde bir sivil toplumgeleneği olmasa da sistemin doğal parçaları olarak sivil toplumun kurumlarımevcuttur”. 173Reinhard Bendix, Batı’da toplumsal değişmelerin ve toplum konusundaBatı düşüncesinin, Weber’in Rechtsgeminschaften diye adlandırdığı, özerkyetkileri olan tüzel kuruluşlarca biçimlendirildiğini göstermiştir; bunlar iseBatı’da medeni toplumun toplumsal tabanını meydana getirmişlerdir. Durkheimbunlara ikincil yapılar diyordu. Özellikle önemli olan, Batı Avrupa’da ortayaçıkan kendi kendine hükmeden şehirlerdi. H.A.R. Gibb ikincil yapıların en yakınOsmanlı karşılığını tasvir etmeye çalışmıştır. Esnaf loncaları, köy kurulları vegöçebeleri, aşiret teşkilatları. Bütün bunlar, mahalli yöneticilerin gözetimi altındaidilerse de Gibb, bunları bir dereceye kadar özerklik sahibi olarak görmektedir. 174172 Vergin, Nur; “Demokrasi ve Sivil Toplum” Yeni Gündem, İstanbul-1981, s.37.173 Mahçupyan, Etyen; İdeoloji ve Modernite, İstanbul-1997, s.128-129.174 Mardin, Şerif; a.g.e., s.119.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Gibb’in bahsettiği şekle yakın yapılı veorganize bir cemaat mevcuttur. Bu yapının aynı zamanda bir iktisadi yönü ve birhukuki sistemi mevcuttur. Fakat iktisadi sistem Hukuki sistem kavramları batılıbir sivil toplumdaki anlamını taşımaz. Bu farklılığı ise, Osmanlı sosyal tarihiniiyi analiz edersek anlayabiliriz. Batı’da kilise ve seküler güçler, feodalite,burjuvazi ve endüstri proleteryası, yerel odaklar ve milli odaklar şeklindegörülen kutuplaşmaların yarattığı çatışmalar yerine, Osmanlı İmparatorluğu’ndaçatışmalara uzun vadede bakıldığında bunların cemaat ve devlet eksenindeodaklandığı söylenebilir. 175Osmanlı sosyal yapılanmasını ve farklı tecrübelerden geçmesini sağlayantemel dinamiklerden olan hukuki sistemin, iki farklı kaynağı ve bu doğrultudaiki ayrı meşrutiyet temeli olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki şeriat, ikincisi örf-isultani, yani padişahın kanun koyma yetkisidir.“İslâm tarihinin ilk dönemlerinden itibaren, bir takım İslâm inançlarıilkel saflığı ile korumayı devlet birimini korumak kadar önemli sayan bir akımlakarşılaşırız. Devletin bu saflığı ortadan kaldıracak eğilimler gösterirse devletekarşı konur. Bu tutum İslâm Tarihinde ve Osmanlı Tarihinde beliren uzun birhalk ayaklanmaları geleneğinin tarihsel-toplumsal içeriğini oluşturmuştur,denilebilir. İslâm’ın ilk çağlarında gördüğümüz hadis ehli bunun bir halkasınıteşkil ediyorsa, halkanın diğer ucunun Müslüman kardeşler teşkil eder. Osmanlıİmparatorluğu’nda da bu gibi bir davranışın bir çok örneklerini görmekmümkündür.” 176Yukarıda bahsedilen unsurlara ilave edilebilecek bir diğer yapısal unsurda Osmanlı siyasal yapısıdır. Osmanlı siyasal yapısı içinde önceleri Padişahındaha sonraları ise merkeziyetçi-bürokratik geleneğin ağırlığı devleti kadir-imutlak bir kurum haline getirmiştir. 177Bu çerçevede öne sürülen biraz farklı bir yaklaşım da, OsmanlıDevleti’nde özel mülkiyetin korunmamış olduğu tezidir. Bu görüşün bazı175 Mardin, Şerif; Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İstanbul-1995, s.22.176 Mardin, Şerif;a.g.e., s.17.177 Çaha, Ömer; a.g.m., s.93

noktalarda haklılık payı olmasına rağmen, bu görüşün sahiplerinin Osmanlısistematiğinin detaylarına inmeden görüş belirtme eğiliminde olmalarıhaklılıklarına gölge düşürmektedir.Çaha ise, Osmanlı Devletinin en belirgin özelliğin merkez ile çevrearasındaki uzaklıkta yattığını belirtmektedir. Çevreden bağımsızlığı ve buanlamda sahip olduğu otonomi, devletin kendine özgü örgütlenme ve yapılanmabiçimini ortaya çıkarmıştır. Çaha, Osmanlı’da, Batı Avrupa’da görülen şekliylemülkiyet haklarına sahip olan bir sivil toplum unsurunun olmadığınıdüşünmektedir. Bu anlamda Osmanlı Devleti, temelde devlet normlarına göreyetişen sadık hizmetçilerin oluşturduğu merkezi bir otorite biçimini temsil eder.Bu nedenledir ki ona göre, devletle toplum arasındaki ilişki, bir sözleşme yadauzlaşma esasına değil, devletin topluma baskın gelmesi esasına dayandığı ifadeedilebilir. 1782.1.1. 19.Yüzyıla Kadar Osmanlı’da Sivil Toplum16. y.y.’a kadar Osmanlı’da, Devletin, uçbeyleri etrafında organik birsiyasal örgüt şeklinde görüldüğü bu dönemde, ekonomik alanda Ahilik ve Loncagibi esnaf kuruluşları, kültürel alanda ise tarikatların başını çektiği dinitopluluklar, sosyal normlara ilaveten siyasal normları belirlemede de önemli rolesahip olmuşlardır. Bu tür sivil toplum unsurları, sadece siyasal normlarıbelirlemekle sınırlı kalmamış, aynı zamanda toplumla devlet arasında bir köprüvazifesi görerek devleti sivil toplum ve bu alandaki özgürlükleri için bir engelolmaktan da çıkarmıştır. Nitekim, bu devir Osmanlı’da değişik unsurlar arasındahoşgörü ve özgürlüğün zirvede olduğu bir dönemdir. Bu dönemdeki hoşgörü veserbestiyet ortamı, esas itibariyle Osmanlı’nın gelişmesi ve kalkınmasında temeldinamiklerinden birini oluşturmuştur. Nitekim, Osmanlı Devleti yükselmedevrinin en hızlı trendini bu aşamada yakalamıştır. 179Ancak Osmanlı’da, 16.yy.’dan itibaren devletin öne çıktığı ve siviltoplumun giderek sönükleştiği ikinci bir dönem yaşanmıştır. Modernleşme178 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.147.179 Çaha, Ömer; “1980 Sonrası Türkiye’sinde Sivil Toplum”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.30

arayışlarının başladığı 19.yy.’a kadar devam eden bu dönemin, toplum –devletilişkisi bakımından en belirgin özelliği “devletin sivil toplumun önünegeçmesinin yanısıra, devlet maslahatının da toplumunkine öncelenmesindegörülmektedir.” 180 Fatih kanunnamesi ile başlayan kurumlaşma, devleti zamanlatopluma karşı kapalı bir kast sistemi haline getirirken, devlet içinde de hanedanbürokrasigibi iki güç odağının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Merkezibürokrasi bu dönemde hem çevrenin, hem de çevre kökenli İslâmi değerlersisteminin, sultanın üzerinden mutlak bir üstünlük sağlayarak sivil toplumunönünü kesmiştir denilebilir. Merkezi bürokrasinin sultana karşı bir ağırlıkkazanması, siyasal yapının sivil toplumdan tamamen kopmasını sağlamıştır.Çünkü, Osmanlı siyasal yapısı içinde toplumla ve toplumsal değerlerle simgeselde olsa uyum içinde olması gerekli olan Padişah bir bakıma toplumla merkezibürokrasi arasında sembolik bir bağ oluşturmaktaydı. 1812.1.2. 19. Yüzyıl ve sonrasında Osmanlı’da Sivil Toplum19.y.y. bir bakıma sivil toplumun Osmanlı’da seyri bakımından dönümnoktasıdır. Fakat bu dönem, Osmanlı’da sivil toplumun imkanı bakımındanolumsuz bir dönemdir. Osmanlı’da sivil toplum aleyhine bir takım olumsuzgelişmeler Osmanlı modernleşmesinin başladığı 19.yy’da ortaya çıkmıştır.Aslında 19.yy’ın sivil toplumu ilgilendiren iki temel özelliği vardır. Birincisi,hukuk, idare, ekonomi ve eğitim alanlarındaki reformlarla sivil toplum alanındabir canlanma sağlanmış ve modernleşme arayışının taşıyıcısı olan yeni siviltoplum unsurları ortaya çıkmıştır. Bu noktada modernleşme arayışlarınınOsmanlı son döneminde sivil toplum düşüncesinin gelişimine katkıdabulunduğunu söylenebilir. Ancak, bu dönemin sivil toplumla ilgili ikinci özelliği,modernleşme arayışları ile birlikte nüvelenen yeni sivil toplum unsurlarındanbazılarının, sivil toplumu yok edici nitelikte olmasında görülmektedir. 19.yy’dakimodernleşme çabaları, bir yandan mesleki ve ekonomik açıdan farklılaşmayısağlayarak sivil topluma zemin hazırlarken, bir yandan da toplumsal yaşamıntümüne hükmedici politikalar ve bunun taşıyıcısı olan aydınları ortaya çıkararak180 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.231.181 Mahçupyan, Etyen; a.g.e., s.124.

zamanla diğer sivil toplum unsurlarını yok edecek bir süreci başlatıyordu. II.Meşrutiyet dönemindeki toplumsal yapı, Osmanlı sivil toplumunun altındönemini oluşturmaktaydı. “Ancak Genç Osmanlılar ve Jön Türkler akımı içindeyer alan aydınların topluma tepeden inmeci, kurucu ve düzenleyici yaklaşımı” 182sivil toplum dinamizmini köreltecek olan bir siyasal felsefenin de temelleriniatmaktaydı. Bu dönemin baş siyasal aktörleri olan bürokratik aydın kesimler,devlet kurumlarının yönünü mutlak anlamda Batıya çevirerek, mevcut olanmerkez-çevre diyagramını iyice pekiştirmiştir.Kısacası, bu dönemde sivil toplum düzeyinde çok önemli bir farklılaşmave otonomileşme yaşanmış olmakla birlikte, Aydınlar elinde şekillenmiş olansiyasal anlayış, sivil toplumu tek düzeleştirici ve kısıtlayıcı nitelikte politikalariçin uygun bir zemin hazırlamaktaydı. 183Osmanlı, 19. yüzyıl içerisinde sivil toplum ve devlet ilişkisi konusundaapayrı bir gelişme kaydetmiştir. Bu gelişmeler öncesinde, padişah devletlemilletin birliği prensibini esas alırken ve devleti hem Hegel’ci anlamda bütünsivil toplum kurumlarını kuşatıcı bir aygıt gibi geliştirecek bu birliğisimgelerken, 19. yüzyıl’da devletle toplumun amaçları arasında keskin birayrışmanın ortaya çıktığını görüyoruz. Bunu sağlayan da devletin itici gücühaline gelen bürokratik elitlerden başkası değildi. 184 19.yüzyıl aynı zamandadevletin, ekonomik, kültürel ve siyasal gelişme alanlarında öncelik etmesianlayışını da getirmiştir. Bu klasik Osmanlı dönemindeki sivil toplum öğelerininyüklendiği rolleri tersine çevirme anlamına geliyordu.Osmanlı Tarihinde, Ayanlar II. Selim’i tahttan indirip yerine kendi adayıolan II. Mahmut’u yönetime getirmişlerdir. Kimi düşünürlerce bir sivil toplumunsuru olarak kabul edilen Ayanların, devlet üzerinde böylesine yönlendirici birgüce ulaşması bir bakıma sivil toplumun gücünü de göstermektedir. 185 Ayan182 Avcı, Nazmi, Türkiye’de Modernleşme Açısından Din, Kültür, Siyaset, (1839-1960), İstanbul-2000, s.134.183 Gevgili, Ali; Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum Basın ve Atatürk, İstanbul-1990,s.28.184 Aydınların Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde oynadıkları rol ile ilgili geniş bilgi için bkz.Gevgili, Ali; Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi Sivil Toplum Basın ve Atatürk, İstanbul-1990.185 Özkaya, Yücel; Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayânlık, Ankara-1994, s.62.

gücüne ilaveten ulema, bu dönemin toplumsal unsurlar lehine gelişen hukuksaldüzenlemeler ve ortaya çıkan bankerler etrafında devlet alanı dışına taşanekonomik gruplar, sivil topluma bu dönemde önemli bir canlılık kazandırdılar.Bu gelişmelerden hareket eden Şerif Mardin, Osmanlı son zamanlarında önemlibir sivil toplumun varlığından söz ederek, Osmanlı siyasal yapılanması ile ilgiliçalışmalarda sivil toplum kavramını analitik bir araç olarak kullanabileceğimiziönermektedir. 186Ancak, sivil toplum unsurlarının 19. yüzyıl başarısını fazla abartmamakgerekir. Çünkü güçlenen ayan, ulema, yeniçeri vb. kesimlerin karşısında galipçıkan hep merkeziyetçi siyasal iktidar olmuştur. 187II. Mahmut, Ayan tarafından başa geçirilmesine rağmen, birkaç yıl sonrabaşta Ayanlar olmak üzere sivil güçlerin direncini kırarak Sultanlığınınotoritesini bütün imparatorluğa yaymaya çalıştı. Bunun için de yönetimi dahamerkeziyetleşmeye ve böylece modernleşmede etkin politikalar oluşturmayaçalıştı. Dolayısıyla II. Mahmut, modernleşme çabalarına devletin öncülüğündehız kazandırarak devam etmiştir ve sivil toplumdan gelen istekleri gözardıetmiştir. Modernleşme sürecinde önemli bir husus ise, sivil topluma aitdeğerlerin zorunlu olarak bir kenara bırakılmasında ortaya çıktı.19. yüzyıl modernleşme çabalarının en önemli iki sonucu; “Anayasal birsistemin kademe kademe gelişmesi” ve “Devletçi, seçkin, entelektüel bürokratbir kesimin ortaya çıkması”dır. 188Modernleşme çabaları hukuksal alanda anayasal bir sistemin ortayaçıkmasına zemin hazırlamıştı. 1808 Sened-i İttifak, 1838 Gülhane-i HattıHümayunu, 1856 Islahat Fermanı, 1838-1876 ilk Osmanlı Anayasası veparlamentosu kelimenin tam anlamıyla sivil toplum lehine ortaya çıkangelişmelerdi. Her biri hukuksal reformu, devletin varlık alanını biraz dahadaraltıyor ve sivil toplum inisiyatifi biraz daha genişleterek. Sivil toplum186 Mardin, Şerif; a.g.e., s.23.187 Çaha, Ömer; “Türk Aydınlarında Demokrasi, Farklı Kesimlerden Aydınların Demokrasi Anlayışları”;A.Ü.S.B.F. Dergisi, C.50, S.3-4, Ankara-1995, s.95.188 Çaha, Ömer; a.g.m., s. 95.

cephesinde önemli gelişmeler kaydediyordu. Ancak, hukuksal reformlarınbeklendiği ölçüde sivil toplumun otonomisine yol açmadığını görmekteyiz.Bunun da başlıca nedeni, modernleşme çabaları neticesinde, devlet katında yenitip bir yönetici kesimin ortaya çıkarak devlet otoritesini sivil topluma karşıgüçlendirmekteydi.Fakat Osmanlı’da modernleşme ile açığa çıkan yeni yönetici kesim,Türkiye’de elit politikaların öncülüğünde devlet hegemonyasını sivil toplumüzerinde daha da belirginleştirmiştir. 189 Dolayısıyla devletin yeni bir yüzünüoluşturan bu kesim, sivil toplumun güvencesi olarak ortaya çıkan hukukun, siviltoplumdan yana gelişmesine engel teşkil etti. 1902.2. Cumhuriyet Döneminde Sivil Toplum2.2.1. 1960 Öncesinde Sivil Toplum19.yy. Osmanlısında gerçekleştirilmeye çalışılan reformlar temelde üçalanda yeni gelişmelere yol açmıştır. Bunları yeni ulusal bir kimlik bulmak, bukimlikle uyumlu olabilecek siyasal bir yapı oluşturmak ve modernleşmeningereği olan kurumsal yapılanmayı sağlam temellere oturtmak olarak ifadeedebiliriz. 1810 Sened-i İttifak’la başlayıp yaklaşık yüz yıl sonra gerçekleştirilen1908’de II. Meşrutiyetle devam eden bir dizi hukuksal, siyasal, kurumsal vedüşünsel çabanın neticesinin bu üç alanda yoğunlaştığını görmek mümkündür.Ancak, bu üç alanda da önemli atılımlar gerçekleştirilmesine rağmen hiçbirinintam anlamıyla rayına giremediğini görüyoruz. Üç alandaki yapılanmanın siyasalve sosyolojik bazda kendine bir temel bulması Cumhuriyet Dönemine rastgelmiştir. Esasında Cumhuriyetin ilk yıllarında gerçekleştirilen reformlarınaltında yatan yeni oluşum da, bu üç alanda ortaya çıkmaktadır. Ulusal kimlikAnadolu-Türk, siyasal yapı Cumhuriyet olarak kabul edilirken, modernleşmeyolunda da önemli kurumsal yapılanmaya gidilmiştir.Osmanlıdaki patrimonyal devlet anlayışı, siyasal kültürün en saygınunsuru olarak Cumhuriyet Türkiye’sinde de yerini korudu. Devlet anlayışı,Cumhuriyet dönemi devletçi elitlerin siyasal lugatında A.J. Tonybee’nin ifade189 Köker, Levent; Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul-1990, s.12.190 Çaha, Ömer; a.g.e., s. 98.

ettiği gibi “ulusal olarak homojen idari merkezi, farklılık ve otonomiye hiçbirşekilde müsamaha göstermeyen, vatandaşların kendisine mutlak itaatınıbekleyen, kıskanç bir Tanrı niteliğinde olan ve egemen bir devleti öngören birsiyasal düşünceye dayanıyordu.” 191Özellikle Cumhuriyet’in ilk yıllarında, yoğun bir şekilde olmak üzeresiyasi kültürümüz hep devlete endeksli olup, devlet politikalarından çok yoğunbir şekilde etkilenmiştir. Devletçi sistem, ortak bir menfaat düzenlemesi üzerineoturan bir yelpaze yaratmış ve bu nedenle siyasal partiler, Batı Avrupa’da olduğugibi toplumsal kesimlerin doğrudan temsilcileri olarak şekillenememiştir. 192Cumhuriyet Türkiye’sinde, Cumhuriyet’in ilk yılları sivil toplumaçısından oldukça şanssız dönemleriydi. Osmanlı son döneminde medrese,tarikatlar, vakıflar gibi geleneksel sivil toplum kurumlarının yanı sıra, özelteşebbüs, ekonomik gruplar, siyasal partiler, dernekler, işçi hareketleri, kadınhareketleri, medya ve siyasal ideolojiler gibi sivil toplum unsurlarının da önemliölçüde geliştiğini görmekteyiz. Ancak, Cumhuriyetle birlikte Tek PartiliDönemin baskın politikaları karşısında yukarıda bahsedilen sivil toplumununsurlarının bir işlevi kalmadığı gözlenebilir. Bunu mukabil, yapılan reformlarınhiçbirisinde sivil toplum unsurlarını yaşatacak bir uygulamaya gidilmemiş,aksine sivil toplum dinamiğini tamamen yok edici uygulamalar söz konusuolmuştur. O dönemin etkin gücü olan Devletçi Elit, sivil toplum unsurlarını,çağdaş medeniyetler düzeyine ulaşma amacıyla yürüttüğü “inşa edici” politikalarkarşısında olumsuz olarak düşündüğü için, 1930’lu yıllardan itibaren siviltoplumu tasfiye etmiştir. 1931930’lu yıllar ve sonrası, sivil toplumun kaderi bakımından oldukçaönemli bir dönüm noktasıdır. Bu yıllar, daha çok İnönü’nün izlerini taşımaktadır.Genel hatları ile o dönem, Türk sivil toplumunun yok oluş sürecine girdiği veTürk demokrasisinin sivil toplum ekseninde toplumsal dayanaklarınınkısıtlandığı bir dönem olarak tasvir edilebilir. 1940’lı yıllara gelince II. Dünya191 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.188-191.192 Durgun, Şenol; “Türkiye’de Sivil Toplum ve Devlet” Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1997, s.219.193 Sarıbay, Yaşar, Ali; Postmodernite, Sivil Toplum ve İslâm, İstanbul-1994, s.9-13.

Savaşı sonrasında şekillenen yeni dünyaya ayak uyduran Türkiye’nin CHP’liseçkinci kadrolarına rağmen, çok partili sisteme, dolayısıyla çoğulculuğa dayalıbir topluma doğru evrildiğini görüyoruz. 1923-50 arasında üniter anlayışlayoğrulan sivil toplum unsurlarından bazıları, direnç gösteremeyerek kaybolupgiderken, bazıları daha güçlenerek 1950 sonrasına taşınabilmiştir. 194Aslında, Cumhuriyet Türkiye’sinin ilk otuz yılında sivil toplum çokparlak bir dönem geçirmemiştir. Ama şu da bir gerçektir ki, Batı düşüncesinde desivil toplum söylemi, modern anlamda 1960’lı yıllarda konuşulmaya başlamıştır.2.2.2. 1960 Döneminde Sivil Toplum KavramıSivil toplum, uzunca bir tarihten sonra 1960’lı yıllardan itibaren yenidentartışılan bir kavram olmaya başlamıştır. 1968 öğrenci hareketleri, mevcut siyasalkurumları, değerleri, normları ve siyasal süreci genişçe bir eleştiriye tabi tutmuşve bağrından feminizm, çevrecilik, alternatif yaşamcılık, antinükleer hareket gibibir takım hareketler doğurarak, bunları yeni farklı taleplerle, devletlerle karşıkarşıya getirmişti. Batıda gelişen refah toplumunun da ivme kazandırdığı bugruplar, bir bakıma “grup eksenli” yeni bir politik anlayışın doğmasınısağlamıştır. Bu politik anlayışta sistemin topyekün değiştirilmesi yerine mevcutsistem içinde yeni açılımlarla daha fazla “katılım” daha fazla “hak” ve daha fazla“özgürlük” gibi temalar işlenmiştir. Konumuz açısından önemli olan nokta bugrupların yaygınlaşmasıyla birlikte sivil toplum kavramının hem yeniden canlılıkkazanması hem de yeni içerik edinecek tarzda açılım sağlanması olmuştur. Birbakıma bu günkü sivil toplum anlayışına Hegel’in tanımına 1960 sonrasındarefah devletlerindeki sosyal grupların talepleri eklenerek ulaşılmıştır. 195Yukarıda çizilen çerçeve dahilinde 1960’lar sonrasında Türkiye’demeydana gelen siyasal ve toplumsal değişimleri ele alırsak, özellikle 1960 askeridarbesi ve 1961 Anayasası ile yeniden oluşturulan demokratik hayat, aynızamanda devlet ile sivil toplum arasındaki dengenin korunması ve geliştirilmesi194 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.226.195 Çaha, Ömer; “1980 Sonrasında Türkiye’de Sivil Toplum Anlayışları”, Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1997, s.33.

için de gerekli bir adım oluşturabilmiştir. Üstelik, geniş bir özgürlük alanı olarakkabul edilen dernekleşmenin gelişimine temel hazırlamıştır. Böylece, Sosyopolitikve ekonomik bireysel girişim ortamı oluşmuştur. 1961-1971, 1973-1980yılları arasında yargı bağımsızlığı güvence altına alınmış ve hukuk devletiuygulamalarına yönelik gelişmeler ivme kazanmıştır. Türkiye, bir gönüllü siyasalkatılım patlaması yaşamış, bireysel girişimle kurulan kültürel, iktisadi, ve siyasaldernek sayılarında büyük bir canlılık ortaya çıkmıştır. 196II. Meşrutiyet döneminde boy gösteren, ancak tek parti dönemindeyeraltına inen sivil toplum unsurları, yeniden sosyal yaşam alanında boygöstermeye başladılar. Tek partinin homojenleştirmeye çalıştığı toplum, siyasal,ekonomik, kültürel ve ideolojik bazda farklılaşmaya başlamıştır. 197 Bufarklılaşma, toplumsal alanın devlet alanına göre daha da zenginleşmesiniberaberinde getirmiştir. Kısaca, 1950-1980 arası dönemde sivil toplumungelişimine zemin teşkil eden önemli gelişmeler söz konusu olmuştur. Ancak,siyasal yaşamın gerçek anlamda aktörleri bu gruplar olamamıştır. Siyasalyaşamın temel dinamiklerini devletçi-elitle, siyasi elit oluşturmuştur. Bu nedenlesosyal gruplar siyasal partilerin yörüngesine girmek durumunda kalmışlardır. 1982.2.3. 1980 Sonrası Dönemde Sivil Toplum1980’li yıllarda, Türkiye’de modernleşme, ulusal kimlik, ulusaldayanışma gibi büyük ve kapsayıcı, diğer bir ifadeyle toplumun tümünüilgilendiren konulardan çok hava kirliliği, sağlık, turizm, çevre, insan hakları,dini haklar, etnik haklar ve kadın hakları gibi sadece belli başlı grupları bağlayanspesifik konular üzerinde yoğunlaşmış ve sosyal platformda bu konularla ilgilitalepler etrafında siyaset yapılmaya başlanmıştır. Bu kavramların çoğu gerçektedevlet katında değil, toplum katında ve toplumsal gruplar eşliğinde gündeme196 Kalaycıoğlu, Ersin; “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset” Küreselleşme, Sivil Toplum ve İslâm(Der. F. Keyman-A. Y. Sarıbay) Ankara-1997, s.112.197 Çaha, Ömer; “Türkiye’de Sivil Toplum Sorunları”, Liberal Düşünce Dergisi, S.10-11, Ankara-1998, s.44.198 Çaha, Ömer; “1980 Sonrasında Türkiye’de Sivil Toplum Anlayışları”, Yeni Türkiye Dergisi , S.18,Ankara 1997, s.29.

gelmiştir. Konuların her birini savunan bir sosyal grup gelişmiş ve kendi alanındadevlet üzerinde etkin olmaya, devletten bir takım haklar koparmaya ve devletpolitikalarını etkilemeye başlamıştır. 1991980’li yıllarda başlayan bu değişimin altında yatan kapsayıcı faktöryeni politik tercihle ilişkilendirilebilir. 24 Ocak 1980 kararlarıyla başlayanekonomik tercih ve uluslararası platformda meydana gelen gelişmeler,Türkiye’de 1980 sonrası toplumsal ve siyasal yapılanmasında sivil toplumkavramını daha anlamlı kılmaya başlamıştır. Türkiye’nin uzun bir geçmişi olandevletçi, planlamacı karma ekonomi politikasını, özel sektör ağırlıklı, serbestpiyasaya dönük bir kulvara yöneltmesi, beraberinde Türk siyasal ve toplumsalyapısının dokusunda köklü bir değişme meydana getirmiştir. Bu değişimin birgereği olarak devletin klasik ve geleneksel yapısında, devlet toplum ilişkisinde vetoplumsal düzeyde üretilen politikalarda önemli bir değişimin ilk belirtilerigörülmeye başlanmıştır. Devletin toplumla ilişkisinde daha bir yumuşamagörülürken, toplumsal yaşamda da spesifik konular etrafında politize olmuşsosyal gruplar politikalarının yaygınlaşmaya başladığı görülebilir.1980’lerin başlarından itibaren sosyal içerikli politikalar, özelleştirme,liberal iktisadi politikalar, insan hakları, çevrecilik, kadın hakları, dini haklar vb.konular, konjoktürel anlamda her toplumda kendine gündem bulmuştur.Dolayısıyla sivil toplum kavramı da yukarıda değinilen bir takım değişimlerleilintili olarak ülkemizde de kendisine yer bulmaya başlamıştır.1980 sonrası dönemde gündeme gelen sosyal içerikli tartışmalarınözellikledemokratik rejimlerde- daha çok “grup eksenli” olduğunu tespit etmekmümkündür. Dolayısıyla grup ekseninde gelişen politik süreç, sosyal gruplarısiyaset düşüncesindeki kavramların odağına yerleştirmekte geç kalmamıştır.Gerçi Batının modern tarihinde siyasal yaşamın temel aktörü hem teorik bazdahem de pratik bazda birey olmuştur. Fakat 1980 sonrasındaki grup eksenli siyasiarayışlar, grupları siyasal yaşamın dinamik unsurları haline getirmekle sınırlıkalmamış, aynı zamanda temel insan haklarını da grup eksenli olarak tanımlama199 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.262.

yoluna gitmiştir. Nitekim, uluslararası sözleşmelere de konu teşkil eden çocukhakları, kadın hakları, yaşlı hakları, özürlü insanların hakları gibi düzenlemelerbu gelişmelerin birer sonucu olarak ortaya çıkmıştır. İnsan hakları literatüründeyeni bir açılım sağlayan “üçüncü kuşak haklar” sosyal gruplara ilişkin haklaretrafında şekillenmektedir. 200Türkiye’de, 1980’li yıllardan itibaren sivil toplum cephelerinden biriniçevreci gruplar oluşturmuştur. Çevre konusu 1972 yılında Stocholm’degerçekleşen Birleşmiş Milletler Çevre Konferansı ile birlikte uluslararası200 Çaha, Ömer; “1980 Sonrasında Türkiye’de Sivil Toplum Anlayışları”, Yeni Türkiye, S.18, İstanbul-1997, s.32.

platforma taşınmış ve Türkiye de bundan nasibini alarak çevre yönünde bir takımçabalarla tanışmıştır. 1970’li yıllardan itibaren devletin gündemine girmeyebaşlayan çevre konusu, 1980’li yılların başından itibaren sivil toplumörgütlerinin de gündemine girmiştir. Türkiye’de bir sivil toplum cephesi olaraküç tür çevrecilik akımının geliştiğini görmekteyiz. Birinci çevrecilik oluşumu,“kurumsal çevrecilik” olarak isimlendirdiğimiz gönüllü kuruluşlar eksenindegelişmekte olan bir çevrecilik anlayışı ve oluşumudur. Kurumsal çevrecilikteknik ve bilimsel gelişmeleri baz alarak çevre sorunlarını tespit etmeye vebunları, ilgili mercilere bildirmeye dönük bir çevrecilik anlayışı etrafındagelişmektedir. 201Türkiye’de gelişmekte olan ve çevre politikalarının oluşumunda etkili birbaşka çevrecilik oluşumu ise, “reaksiyoner çevrecilik” olarak isimlendirilen veyerel düzeyde yaygınlaşarak gelişen bir oluşumudur. Bu çevrecilik akımı, çoksayıdaki değişik kesimle birlikte çevre konusunda mağdur olan insanları dakapsayarak gelişmektedir. Çevre sorunlarını genel olarak kâr ve rekabeti esasalan kapitalist üretim biçimine dayandıran bu çevrecilik akımı, daha çok yanlışolan politikaları düzeltici olma yolunda ilerlemektedir. 202Ülkemizde gelişen bir başka çevrecilik oluşumu ise, “sosyal çevrecilik”olarak isimlendirilebilecek, politik yönü olmayan ve yerel bazda gelişençevreciliktir. Bu oluşumun Türk kültürü ile yakın ilişkisi sözkonusudur. Dahaçok yeşil alanları korumak, geliştirmek ve şehirleri güzelleştirmek amacı ilekurulan şehir güzelleştirme dernekleri, siyasi bir konu olmanın ötesindetutmuşlardır. Daha çok il, ilçe, kasaba ve köylerde gelişen bu çevreci oluşum,buralarda ikamet eden ve yaşayan esnaf veya serbest meslek sahibi kişilerinöncülüğünde gelişmişlerdir. 203Bu kuruluşlar, 1980 sonrası yıllarda reaksiyoner çevreciliğin çekimalanına girmiş, zaman zaman reaksiyoner dalga içinde yer alarak gerçekleşen201 Öz, Esat; “Bir Baskı Grubu Olarak Çevre Koruma Derneklerinin Çevre PolitikalarınınOluşumundaki Rolü; Türkiye Örneği, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi, Ankara-1988, s. 62.202 Öz, Esat; a.g.e., s. 64.203 Öz, Esat ; a.g.e., s.64.

eylemlere destek olmuşlardır. Bu tür lokal grupların son eylemlerinden biri,Alman firması Euro Gold’un Bergama’da, siyanürle altın arama teşebbüsünekarşı ortaya çıkmıştır. Bergamalılar, bu firmanın siyanürle altın aramasına tepkigöstererek çok sayıda değişik eylemler gerçekleştirmişlerdir. En son eylemlerdenbiri olarak 30 Kasım 1997 nüfus sayımına katılmayarak, kendilerini nüfuskaydından silmiş ve adeta devlete protestoları ile meydan okumuşlardır. Lokalgrupların çevre ile ilgili atılımları, kendilerinin yaşadığı alanlarla sınırla kalmışve buraların güzelleşmesinde çevresel açıdan katkıda bulunmuşlardır.1980’li yıllar ile birlikte Türkiye’de gelişen sivil toplum cephelerindenbirini de kadın grupları oluşturmuşlardır. 1980’ler sonrasındaki yıllarda kamusalalandaki eylemleri, protestoları, hak talepleri ve yayınlarıyla bir değerlendirmedebulunduğunda farklı çizgiler taşımakla birlikte kadın hareketi içinde biri “sekülerfeminizm”, diğeri de “İslâmi kadın hareketi” olmak üzere iki tür akımıngelişmekte olduğu sonucuna ulaşmak mümkündür. 204 Kadın hareketi içinde yeralan kadın gruplarının bir sivil toplum rolü icra ettiğini görmekteyiz.Yukarıda değinilen çerçeve dahilinde Türk toplumunun sanayileşmesineve kentleşmesine paralel olarak giderek farklılıkların, ayrıcalıkların dayanışmasıhaline gelen bir sivil toplum da varlığını hissettirmektedir. Ne var ki yenifarklılıklar, yeni ayrıcalıklar kendine özgü içkin ve araçsal değerlerüretememişler, üretmiş oldukları yerde de bunların yerleşik değerlere dönüşmesizorunlu olmuştur. Kabul gören değer sistemi, daha çok her zaman ve herzeminde geçerli aşkın ve amaçsal değerlerdir. Çağdaşlaşma ideolojisi gelenekselve yerel değer sistemleriyle birlikte sivil ve siyasal toplum örgütlerinin geçenyüzyıldan beri kullandıkları en yaygın inanç sistemidir. Nitekim her iki toplumkatında da bu değer sistemlerine atfen meşruluk aranır. Sivil toplumda da siyasitoplumda da ortak sınırlandırıcı etken, çağdaş ve geleneksel amaçsal değerlersistemidir. Sivil toplumca yaklaşımların bile, bu türden bir değer sisteminegönderme yaparak kendilerini savunmalarına tanık olunmaktadır. 205204 Çaha, Ömer; Aşkın Devletten Sivil Topluma, İstanbul-2000, s.262-274.205 Çaha, Ömer; a.g.e. , s.271.

Toplumsal anlamda Türkiye’de gerek siyasi, gerek sivil unsurlar, dahahenüz içkin değerler sistemiyle davranışlarını meşrulaştıramamışlardır. Türkiyeaynı zamanda yaygın değer sistemi itibariyle modernleşmeyi, Durkheim’inifadesiyle “farklılıkların dayanışması”nı Montesquie’nin ifadesiyle “zıt seslerinuyumu”nu içselleştirememiştir. 206 Bu durum ise sivil toplumun varlığını gereklikılmaktadır.2.2.4. Günümüzde Sivil ToplumGünümüzde sivil toplum tartışmalarını yeniden canlandıran gelişme,özellikle Batı Avrupa’da gelişen ırk ayrımcılığı karşıtı hareketler, çevreörgütlenmeleridir. Bu hareketler sınıf, ulus gibi toplum ve iktidar analizlerinintemel ayrımlarını aşmakta, küçük cemaatler oluşturmakta, yerleşik siyasalörgütlenmelerin dışında gelişmekte, devletlerce kuşkuyla karşılanmaktadır.(Greenpeace çevre örgütü önemli bir örnektir) Şüphesiz bu yeni cemaatler,iktidarın tüm etkinlik alanlarına yönelik projeler geliştirmekten çok spesifikkonularla ilgili iktidarı sarsmayı, etkilemeyi ve onda yeni politikalar geliştirmeyiamaçlamaktadırlar. 207 Bu çerçevede marjinal hakların ve o amaçlarla geliştirilmişeylemlerin sivil toplumun oluşmasında pekişmesinde de birinci derecede önemtaşıdığı ifade edilebilir. 208Sivil toplum tartışmalarını yeniden canlandıran gelişmeleri John Keane,yeni toplumsal hareketlerle ilişkilendirmektedir. Batı Avrupa’da, son 20-30 yıliçinde, kolektif eylem biçimleri canlı bir gelişme göstermiştir. Bu toplumsalhareketler, desteklerini, sınıfları belirleyen sınırları katederek aşan yeni biçimleriçinde elde etmektedirler. Aberto Melucci’nin ileri sürdüğü gibi, bu hareketlerayrıca tabandan gelen oluşumlara, gayrı resmi ve gizli örgütlenme biçimlerinebüyük bir değer vermektedirler ve sonuç olarak-kimilerinin içerdiğifundamentalist veya otoriter yönelimlere rağmen- iş örgütlerine, sendikahiyerarşilerine, siyasal partilere ve devlet bürokrasilerine kuşku ileyaklaşmalarının büyük ölçüde dışında ve altında geliştikleri için, bu toplumsal206 Oktay, Cemil; “Monark Yoksa, Asalet Yoktur, Asalet Yoksa, Monark Yoktur” Yeni Türkiye, S.18,Ankara, 1997, s.195.207 Bostancı, Naci; “Sivil Toplum, Devlet ve Türkiye” Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.185.208 Karaman, Bülent, Hasan; Yeni Bir Sosyal Demokrasi İçin, Ankara-1993, s.146.

hareketler, makro düzeydeki iktidar ilişkilerinin dağılımı ve meşruluğu hakkındaönemli soruları gündeme getirmektedirler. Keane, yeni toplumsal hareketlerinbundan daha fazla işlevlere sahip olduklarını düşünmektedir. Ona göre, buhareketler ayrıca gündelik yaşama ilişkin şikayetleri ve belirsizliklerialenileştirmekte ve sivil toplum içinde yer alan kökleşmiş toplumsal etkileşimkodlarına da meydan okumaktır. 209Sivil toplumun günümüzde teorik bağlamda tartışma alanı artıkküreselleşme çerçevesine çekilmiştir. Bu çerçevede bakarsak, gerek İnalcık’ınönerdiği gibi, Patrimonyal Osmanlı Devletindeki Ekonomik ve Dinsel şekillenişi,gerek Kalaycıoğlu’nun vurguladığı gibi, Cumhuriyet döneminin neopatrimonyalsiyasal yapılanışı içinde alınsın, ya da Sarıbay’ın ifadesiyle kültürel kod olarakgörülsün, sivil toplumun küreselleştiğini kabul etmek durumundayız. JanNederven Pieterse’nin belirttiği gibi, günümüzün sivil toplumu uluslararasıetkileşim ağları ve gönüllü hükümet dışı örgütlerin faaliyetleri ve normatifdemokrasi söylemleri bağlamında yeniden düşünülmek zorundadır; belki deglobal/yerel etkileşim alanına yerleşmiş bir sivil toplum üzerine konuşmalıyız.Bu durumda sivil toplum oluşumuna ilişkin soruları sadece ulusal-toplum veulus-devlet sınırları dahilinde düşünmemek gerekmektedir.Küresel boyutta sivil toplum, farklı kimliklerin küreselleşme sürecindenyararlanarak kendilerini ön plana geçirmelerini teşvik etmektedir; ama aynızamanda, onların demokratik şekilde yapılanmalarını da zorunlu halegetirmektedir. Çünkü farklılık talepleri her zaman ve gerekli olarak demokratiktalepler değildir. 210Seçkin üyelerine rağmen feminist araştırma kuruluşları ve Helsinkiyurttaşlar meclisi gibi örgütler, devletin milletin ve belirli sosyal grupların yenisiyasi vizyonlarına büyük katkılarda bulundukları için, sivil toplumunoluşmasında önemlidir. Bu kuruluşlar tepeden inme, “halka rağmen halk için”209 Keane, John; Sivil Toplum ve Devlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (çev. Erkan Akın) İstanbul-1988, s.22.210 Keyman, Fuat-Sarıbay, Yaşar, Ali; “Küreselleşme, Siyaset ve Toplumsal Yaşam”, Küreselleşme SivilToplum ve İslâm, (Der. F. Keyman, A. Y. Sarıbay), Ankara-1997, s. 9.

modernleşmenin yerine, çoğulculuk ve bireysel özgürlük konseptleri merkezalınarak, mevcut rejimin doğmalarını sorgulamaktadırlar. Bu tartışmalar da,Devlet ile Sivil toplum ilişkisi bağlamında taşların oturabilmeleri adına oldukçahayati bir durum arzetmektedir. 211Göle, sivil toplum adına sorgulamalar doğrultusunda Türkiye’deamaçların sınırlanması, toplama projelerinin terk edilmesi ve çoğulculuğuntanınması, sivil toplumun gelişmesi için gerekli ön koşul olduğunudüşünmektedir. Bu doğrultuda Ortadoğu siyasetinin temel özelliği, fikir ayrılığıeksikliği değil, tersine fikir birliğinin eksikliğidir. 212Açık bir demokratik diyaloğu ve çoğulculuğu zorlaştıran ya da önleyenhukuki ve yasal engellerin aşılması, sivil toplumun oluşması için önkoşullardanbiridir. 213 Aynı şekilde bugün siyasi sistemin işleyişinde önemli bir işleve sahipolan askeri otoritenin aşılması da, Türkiye’de sivil toplumun oluşması,yaşatılması ve geliştirilmesi için gerekli olduğu ileri sürülmektedir.Ayrıca, güncel siyasal bir tartışma konusu olan Türkiye AB ilişkisibakımından konuyu sivil toplum çerçevesinde değerlendirmek gerekirsekarşımıza iki uçlu bir etkileşim çıkacaktır. AB’ne katılma süreci, Türkiye’dekisivil toplum olgusunu büyük ölçüde hızlandıracak, sivil toplumun gelişmesi iseAB sürecini rayına oturtacak durumdadır. 2143.Sivil Toplum ÖrgütleriSivil toplumun, temelde devlet karşıtlığı ile anlam kazanmakta olduğunubelirtmiştik. Gerçi son dönemlerde siyaset bilimi literatüründe bu kavramdevletin olmadığı alana işaret etmektedir. Ancak sivil toplumu bu alanla sınırlıtutmak, kavramın derinlemesine analiz etmeyi de zorlaştırabilir. Bu nedenle siviltoplumu, modern toplumda devlete karşı; anlam sistemi, tanımlama, değer,211 Wedel, Heidi; “T.C.’nde Sivil Toplumun Nüveleri Demokratikleşmenin Taşıyıcısı mı Yeni BirSeçkinler Örgütlenmesi mi?” (çev. Erol Özbek), Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları, (Der.,Ferhad İbrahim-Heidi Wedel), İstanbul-1997, s.139.212 Göle, Nilüfer; “Otoriter Laisizm ve İslâmcı Politikalar, Türkiye’de Durum”, Yeni Türkiye, S.18,Ankara-1997, s.251.213 Gürbey, Gülistan; “Türkiye’de Sivil Toplumun Oluşumunun Önündeki Siyasi ve Hukuki Engeller”,Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları, (Der., F. İbrahim, H. Wedel), İstanbul-1997,s.117.214 Yerasimos, Stefanos; “Sivil Toplum, Avrupa ve Türkiye”; Türkiye’de Sivil Toplum ve Milliyetçilik,İstanbul-2001, s.22.

program ve söylemler geliştirilebilecek yeterlilikte, ekonomik, ideolojik veörgütsel kapasiteye sahip olan sosyal grupların varlığı ile özdeş görmek dahatutarlıdır. Bu çerçevede ifade edilen bu sosyal grupları, sivil toplum örgütleriolarak nitelemek mümkündür. Sivil toplum örgütü ifadesiyle, aralarındaderneklerin, vakıfların, meslek odaları ve baroların, sendikaların, kooperatifbirliklerinin ve yurttaş girişimlerinin dahil olduğu geniş bir sivil örgütlenmeyelpazesi olarak anlamak imkan dahilindedir.Günümüzde bu konuyla ilgili literatürde, “NGO(Non-GovermentalOrganization”, “CBO (Comunity Based Organizations) mahalle düzeyinde yerelcemaat, “Sivil Toplum Kuruluşları”, “ Sektör kuruluşlar”, “Gönüllü kuruluşlar”,“Hükümet dışı kuruluşlar”, “Kâr amacı gütmeyen kuruluşlar” gibi ifadelerigörmek mümkündür.Sivil toplum örgütleri; “Bir yığın veya kalabalıktan öte, sadece bir arayagelmiş bir grup niteliğinden çok, bir anlam ifade eden ve gelişen toplumsalşartlara göre, gerek dünyadaki, gerek Türkiye’deki değişime ayak uydurabilenaktif, kendisini yenileyebilen, kendi konusunda en iyiyi yapmayı hedefleyen,geniş halk yığınlarını kendine çekmesini becerebilen, idareci ve basınla daişbirliğinde bulunabilen, ama neden ses çıkardığını da akılcı bir biçimde izahedebilen kuruluşlardır.” 215Bu çerçevede meslek odaları ve barolarda üyelik, gönüllüğe değil de,hukuki zorunluluğa dayanıyor olması, devletin, sivil toplumu her yönüylekuşatıcı ve müdahaleci geleneksel yaklaşımının bir sonucudur. Dolayısıyla bukuruluşları sivil toplum örgütleri olarak kabul etmek zordur. Aynı çerçevedesendikalar da üyelikte belirli kriterlerin zorunluluğu ve işleyişte yasalkısıtlamalar nedeniyle tam anlamıyla sivil toplum örgütü olarak kabul edilmemeeğilimi ağır basmaktadır.215 Neziroğlu, İrfan; “Askeri Müdahaleler ve Birey Özürlü Sivil Toplum Örgütleri”, Yeni TürkiyeDergisi, S.18, Ankara-1997, s. 303.

Sivil toplum kuruluşları ihtisaslaşmış, atomize olmuş, işbölümününyoğunlaşıp, siyasal katılmanın arttığı, endüstrileşmiş toplumlarda yoğun olarakgörülür. Çünkü bu tür toplumlarda toplumsal mobilite artmıştır.Sivil toplum örgütleri yalnızca işbölümü, ihtisaslaşma ve ekonomikgelişme sonucu çıkar farklılaşması yoğunlaşmış toplumlarda, farklı çıkarlarısiyasal yapıya taşıyan baskı grupları görevini yerine getirmekle kalmazlar. En azbunun kadar önemli bir diğer görevleri ise modern toplumun en büyükhastalıklarından birini tedavi etmektir. Bu hastalık, kişilik krizinin yarattığı,yabancılaşmış bir dünyaya intibak problemidir. 216 Aynı zamanda bütünleşmeyisağlayan bir faktör olarak karşımıza gelir.Sivil toplum örgütlerinin, gerek ulusal, gerekse uluslararası düzeyde,demokratik siyasal yaşam için önemleri artmıştır. Sivil toplum örgütlerininsiyasal iktidardan “bağımsızlığı” bir erdem olarak kabul edilmesi gerekmektedir.Fakat bu durumun güçsüz ve sorumsuz kalmaları gibi negatif sonuçları da vardır.Etkinliklerini sürdürebilmeleri için, iç ve dış yapay destekleri zorunlu olmaktadır.Sorumlulukların sağlanması ise, ancak kamuoyunun bilinçlenmesiylegerçekleşebilecektir. 217Sivil toplum örgütleri, sınırlı amaçları gerçekleştirmek için kurulurlar.Bu özellikleriyle de siyasal partilerden ayrılırlar. Petrol İş sendikasının yaptığı biraçıklamada sivil toplum örgütlerinin amacını, “Toplumun yönetiminde,merkezileşmiş dikey yapılarda bulunma olmayıp, gençlik, kadın, din, basın,çevre, sanat evleri vb. örgütlenmeleri ile hem kendi özerk alanlarında faaliyetgöstermek ve hem de siyasal yapıyı kendi amaçları doğrultusunda etkilemek,yönlendirmek” 218 olarak tanımlamıştır.3.1.Sivil Toplum Örgütlerinin Hukuki TemeliII. Meşrutiyet dönemine kadar fiili olarak gelişen örgütlenme, Kanun-iEsasi adını taşıyan ilk anayasada bir “temel hak ve özgürlük” olarak yer216 Yücekök, N. Ahmet; “19.yy. Osmanlı Toplumundan Günümüz Türkiye’sine Sivil Toplum Kuruluşlarıve Siyaset Sosyolojisi İlişkisi”, Tanzimattan Günümüze STK’lar (Der. Ahmet N. Yücekök, İ.Turan-M. Ö. Alkan) İstanbul-1998, s.10.217 Tunçay, Mete; “Sivil Toplum Kuruluşları ile İlgili Kavramlar” Tanzimattan Günümüze İstanbul’daSivil Toplum Kurumları, (Der. A. N. Yücetürk, İ. Turan, M. Ö. Alkan), İstanbul-1998, s.6218 Neziroğlu, İrfan; a.g.m., s.304.

almamaktadır. Ancak II. Abdülhamid döneminde konu, şirket/ortaklık kurmahakkı içinde değerlendirilmektedir. 1876 Kanun-i Esasinde madde aynenşöyledir;Madde 13- “Tebaa-i Osmaniye nizam ve kanun dairesinde ticaret vesan’at ve fiiliyat için her nev’i şirketler mezundur.”II. Meşrutiyet’in ilanından yaklaşık bir yıl sonra, 1909 yılında, Kanun-iEsasi’de yapılan değişikliklerden biri 120. maddenin eklenmesidir. Eklenenmadde ile Osmanlı yurttaşlarının toplanma hakkı anayasal güvenceyekavuşturulmuş, dernek kurma konusundaki sınırlama belirtilmiştir.Madde 120: “Kanun-i mahsusuna tabiyet şartıyla Osmanlılar hakk-ı içtimâmaliktir. Devlet-i Osmaniye’nin tamamiyet-i mülkiyesini ihlal ve şekl-imeşrutiyet ve hükümet tagyir ve Kanun-i Esasi ahkâmı hilafında hareket veanasır-ı osmaniyeyi siyaseten tefrik etmek maksadlarından birine hadim veyaahlak ve adab-ı umumiyeye mugayyir cemiyetler teşkili memnû olduğu gibialelıtlak hafi cemiyetler teşkili de memnudur.”Cumhuriyetin ilanından yaklaşık bir yıl sonra, 1924 yılında kabul edilenTeşkilat-ı Esasiye Kanununda ise, “Türklerin Hukuk-ı Ammesi” (Türklerin kamuhukuku” başlıklı bölümde dernek kurma hakkına yer verilmiştir.Madde 70: “Şahsi masuniyet, vicdan, tefekkür, kelam, neşir, seyehat, akitsay-ü amel, temellük ve tasarruf, içtimai, cemiyet, şirket hak ve hürriyetleriTürklerin tabii hukukundadır.” 219Sivil toplumu oluşturan bireyler, toplumsal, ekonomik ve siyasi amaçlarıgerçekleştirmek için çeşitli şekillerde birleşir. Bunların bir kısmı tüzel kişilikkazanmıştır. Sivil toplum alanındaki tüzel kişiliklerin bir kısmı kamusal, birkısmı özel hukuk alanında yer alırlar.Dernekler, vakıflar, sendikalar, meslek kuruluşları ve yurttaş girişimleriekonomik amaç gütmeyen birleşmelerdir; kooperatifler ve şirketler, ekonomik219 Alkan, Ö, Mehmet; “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi-1939, 1945”, TanzimattanGünümüze İstanbul’da Sivil Toplum Kuruluşları, (Der. Ahmet N. Yücekök-İ. Turan, M. Ö.Alkan), İstanbul-1998, s.46-47.

amaçlı birleşmeler, siyasi partiler, siyasal amaçlı birleşmelerdir. Sivil toplumalanında yer alan bir diğer kuruluş türü de, kâr amacı gütmeyen kültür amaçlışirketlerdir. 220Bugünkü modern anlamda sivil toplum kuruluşları, Osmanlıİmparatorluğu’nun son dönemlerinde uç vermeye başlamıştır. Tanzimatsonrasında merkezi bürokratik yapısını güçlendiren devlet, bir yandan bukuruluşları ekonomik, siyasal ve idari nedenlerle desteklemiş hatta özelkanunlarla kuruluşlarını sağlamış, öte yandan da onları vesayet ve denetimaltında tutmak istemiştir. Devlet mekanizmasının denetim altında tutma kaygısıCumhuriyet’le birlikte belirli dönemlerde artarak devam etmiştir. Bu denetiminözellikle dernek, sendika, meslek odaları gibi bazı sivil toplum kuruluşutürlerinde daha yoğun olduğu gözlemlenmektedir.Devlet, sivil toplum kuruluşları üzerindeki vesayet ve denetimini çeşitliyollardan yapmaktadır. Bunlar;a) Bu denetim çoğu kez doğrudan olmaktadır. Devlet sivil toplumörgütlerinin kuruluşlarına doğrudan müdahale edebilmektedir. Türkiye’deki siviltoplum örgütleri genellikle kendi inisiyatifleriyle kurulmaktadır. Ancak, meslekkuruluşları ve kimi kooperatif birlikleri yasayla kurulmakta ve üyelik zorunlututulmaktadır. Bu zorunluluk ifade edilen kuruluşların sivil toplum örgütü olarakdeğerlendirilmelerini zorlaştırmaktadır. Kamu hukukuna tabi meslekkuruluşlarında bu denetim doğrudan olmaktadır. Bazı vakıfların da devlet eliylekurulduğu bir gerçektir.b)Devletin doğrudan denetiminin yanı sıra kimi durumlarda görevlikıldığı kurumlar eliyle de dolaylı denetimi görülür. Bazı kooperatif türlerindeZiraat Bankasına böyle bir işlev tanınmıştır. Vakıflar Bankasının kimi vakıflarüzerindeki denetimi de bu türdendir.c)Yasaların olanak verdiği kısıtlama ve denetleme alanlarından başka,yasalardaki boşluklar sonucunda, sivil toplum alanını düzenlemekle yetkili220 Gönel, Aydın; Araştırma Raporu-Önde Gelen Sivil Toplum Kuruluşları, İstanbul-1998, s.2.

kılınan devlet birimlerinin dar ve yasaklayıcı yorumlarla ek sınırlamalaragittikleri gözlenmiştir.d)Yasa koyucu sivil alanın demokratikleşmesi konusunda gerekliadımları ağır atmaktadır. 1983 Anayasası’nın 33.maddesi ancak 1995 yılındadeğiştirilmiş, ama dernekler, vakıflar vb. yasalardaki paralel değişmelerisağlayacak uyum yasaları hala parlamentodan çıkarılamamıştır. Bu, sivil toplumalanında hem edinilmiş kazançların kullanılamamasına, hem de hukuki birbelirsizliğe ve keyfiliğe yol açmaktadır. 221Yasal düzenlememizde “sivil toplum kuruluşu” “gönüllü kuruluş” gibiyasal bir statü yoktur. Buna mukabil Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin işlevselve niteliksel olarak karşılayabilen iki yasa kalıbı söz konusudur; Vakıflar veDernekler. Bu çerçevede vakıflar ve derneklerin Türk hukukundaki yerinibelirlemek, Türkiye’deki sivil toplum örgütlerini derinlemesine incelememizeimkan tanıyabilir.1982 Anayasasının 33. maddesinde, bir önceki Anayasadaki hükümaynen yer almıştır. Anayasanın 33. ve 34. maddeleri, izin almaksızınkurulabileceği usûlen yinelenen dernek kurma özgürlüğünü, önce “şekil şart veusuller” ile daralmakta, sonra da dernek faaliyetlerini fiilen yasaklamaktadır.Derneklerin faaliyeti, tüzük denetimi yoluyla hiçe indirilmekte; siyasi partilersendikalar ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ile her türlü bağlarıyasaklanmaktadır. Dernekler İçişleri Bakanlığı’nca kapatılabilecektir. Buyürütmenin, yargının işlevlerini de yüklenmesine bir başka örnek olduğu kadar,tasarının sivil toplumun tüm ikincil gruplarını siyasetten dışlayarak, yerineidareyi koyan bir anlayıştır. Oysa çağdaş demokrasi kuramında, demokrasininikinci adı dernekler demokrasisidir. Siyasal partiler ve sendikalar özel dernektürleri olmak üzere, özgür, özerk ve çoğul dernek örgütlenmeleri etkin yönüylesivil toplum ile siyasal toplum arasında tampon görevi yapan ara yapılardır. 222221 Gönel, Aydın; a.g.e., s.3.222 Parla, Taha; Türkiye’nin Siyasal Rejimi 1980-1989, İstanbul-1995, s.61-62.

Dernek kurma özgürlüğü aynı zamanda bireyselliği geliştirme hakkının,düşünce ve ifade özgürlüğünün doğal uzantısını oluşturur. Derneğin kendi içdüzenlerini belirleme serbestliği çok önemlidir. Ama dernek kurmaözgürlüğünün nasıl kullanılacağı da 1982 Anayasası’nda yine bir özel yasaylasınırlandırılmıştır. 4.1.1983 tarihli 3908 sayılı Dernekler Kanunu, aşırı birdernekleşme korkusunun egemen olduğu bir kanun görünümündedir. Bunun yanısıra kurucularına, üyelerine ve amaçlarına ölçüsüz sınırlamalar getirmektedir.Ayrıca siyasetle uğraşma yasağı ve sıkı polisiye denetim, yasanın derneklerleilgili en göze batan sıkıntılarıdır. 223903 sayılı Kanun, modern devletin yerine getirmekle görevli olduğukamu hizmeti yükünü, halkın sosyal dayanışma ruhuna başvurarak azaltmak,vakıfların; özellikle kamuya yararlı vakıfların kuruluş ve gelişmesine özendirmekgibi nedenlerle hazırlanmıştır. 13.07.1967 tarihinde kabul edilmiş olan 903 sayılıkanunla yapılan değişiklikten sonra, Türk Medeni Kanununa göre vakıf, başlıbaşına bir varlığı olmak üzere, bir malın belirli bir gayeye tahsis edilmesi olaraktanımlanmıştır. Aynı kanun dernekler alanında dernek kurma özgürlüğü ile vakıfkurma özgürlüğünü kabul etmiştir. Böylece bizim hukukumuzda bir kimse,dilediği vakıfları kurabileceği gibi (vakıf kurma özgürlüğü) hukuk düzenininsınırları içinde kalmak koşuluyla vakıf yoluyla gerçekleştirmek istediği amacı dakanunlar dahilinde dilediğince seçebilir. 224Medeni kanunda vakıf, “başlı başına mevcudiyeti haiz olmak üzere bellibir gayeye tahsisi” olarak tanımlanmaktadır. Halen yürürlükteki 2762 sayılıvakıflar kanunu 3 Haziran 1935’te kabul edilmiştir.Son senelerde bazı bakanlık veya kamu kurum ve kuruluşlarının kamuparası ile kurdukları vakıfları görmekteyiz. Devlet harcamalarındaki usulleringüçlüğünün kaldırılması sorunların giderilerek vazifelerinde yardımcı olunmasıamacıyla kurulan bu vakıflar tam anlamıyla gönüllü kuruluş haline gelmişlerdir.223 Serozan, Rona; Tüzel Kişilikler-Özellikle Dernekler ve Vakıflar, İstanbul-1990, s.50.224 Yücekök, Ahmet N.; “Türk Hukukunda Tüzel Kişilik”, Tanzimattan Günümüze İstanbul’da SivilToplum Kuruluşları, İstanbul-1998, s.159.

Bakış açımızı uluslar arası hukuk normlarına getirirsek; BM genelkurulunun 10.12.1948 günü kabul edilen ve ilan olunan “İnsan Hakları EvrenselBeyannamesi”nin 20.maddesi ile herkesin toplanma ve dernek kurma hakkıtanınmıştır. Bu beyannamenin konuyla ilgili diğer hükmü de 21.maddede yeralmıştır. Buna göre her şahıs “doğrudan doğruya veya serbestçe seçilmiştemsilciler vasıtası ile memleketin kamu işleri yönetimine katılma hakkı” 225 nahaizdir. Buna ilaveten, Avrupa Konseyine üye devletler tarafından 4 Kasım 1950tarihinde Roma’da imza edilmiş ve Eylül 1953 tarihinde yürürlüğe girmiş olan“İnsan Hakları ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair sözleşmede” de toplanma vesendika ve dernek kurma hakkı 11. Maddede düzenlenmiştir.Bizim de taraf olduğumuz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin tümhükümleri ve bu arada toplanma ve dernek kurma özgürlüğüne ilişkinhükümleri, sadece Avrupa Birliği’ne üye devletlerce değil, aynı zamanda AvrupaBirliği organlarınca da gözetilmektedir. Avrupa Birliği hukukunun doğruuygulanmasını temin etmek üzere kurulan yargı organı Avrupa Birliği AdaletDivanı’dır.Sivil toplum örgütlerinin hangi kurallara tabi olacaklarına ilişkindüzenleme eksikliğini fark eden Avrupa Birliği organları ilk kez 1987 yılındaAvrupa Parlamentosunda alınan bir karardan yola çıkarak, komisyon tarafındanhazırlanmış olan tüzük tasarısını görüşmeye başlamıştır. Tüzük tasarısına göre,bir “Avrupa Derneği” tanımı yapılmakta ve “tescil edildiği üye devletin hukuksistemine göre kamu yararı amacıyla, ya da üyelerinin ticari veya meslekimenfaatlerini doğrudan ya da dolaylı biçimde geliştirmek amacıyla üyelerininbilgilerini ve faaliyetlerini bir araya getirmelerinden oluşan sürekli organaAvrupa Derneği” adı verilmektedir.(madde 1)Bu derneğin faaliyetlerinden elde edilen kârların üyelerinedağıtılamayacağı, yalnızca amaçları için kullanılabileceği vurgulanmaktadır. BirAvrupa Derneği şu faaliyetleri yürütebilecektir. 226225 Erol, Kemal; “Gönüllü Kuruluşların Türk Hukuk Sistemindeki Yeri ve Avrupa Birliği Mevzuatı ileKarşılaştırılması”; Gönüllü Kuruluşlar Konferansı, Ankara-1995, s.75.226 Erol, Kemal; a.g.e. , s.75.

- Sözleşme yapma ve diğer hukuki tasarruflarda bulunma,- Menkul ve gayrimenkul edinme,- Bağışları kabul etme,- İşçi istihdam etme,- Hukuki davalarda taraf olabilme.Avrupa Derneğinin sorumluluğu malvarlığı ile sınırlı olacaktır.(M.2(3))Ayrıca Avrupa Birliği Komisyonu faaliyet programı hazırlanmıştır. Fertlerinsermayeden önce geldiği, eğitim ve kültür yoluyla fertlerin geliştirmesiörgütlenme özgürlüğü, demokratik yönetim ve bağımsızlık ve yurttaşlıkilkelerine bağlılık bu belgede bir kez daha vurgulanmıştır.Avrupa Birliği ile Gümrük Birliğinin 1996 yılı başında gerçekleştirilmesi6 Mart 1995 tarihli Ortaklık Konseyi kararıyla belirlenmiş olan Türkiye, gümrükbirliğinin işlerliği için zorunlu olan yasal düzenlemeleri yaparken, bu oldukçasıkıntılı geçeceği belli olan uyum ve uygulama çabalarında, hem kamu gücükullanan devlet kuruluşlarına, hem de özel sektörümüze yardımları olabilecekgönüllü kuruluşların bu gücünden yaralanmak; bu dinamik gücün daha büyükhedeflerde de işe yarayabilmesi için desteğini ve ilgisini esirgememesi oldukçaönemlidir.3.2. Sivil Toplum Örgütü Tipleri3.2.1. DerneklerTanzimat öncesinde ve sonrasında hukuki metinlerde “cemiyet” terimigenellikle olumsuz bir anlam içermektedir. Örneğin Ceza Kanunname-iHümayunda cemiyet; yasak olan bir iş için biraraya gelen insan topluluğuanlamında kullanılmıştır. Özellikle Yunan bağımsızlık hareketleri ile başlayanayrılıkçı yasal örgütler “erbab-ı fesad” ve “fesad cemiyetleri” deyimleri, siyasiliteratürde sıkça kullanılmaya başlamıştır. 1856 Kırım Savaşı sonrasında müttefikdevlet doktorlarının biraraya gelerek “İstanbul Tıp Derneği”ni kurmaları birbakıma dernekleşmenin ilk ciddi adımlarından birini teşkil etmesinin yanında,

cemiyete yüklenen anlamın da değişmeye başladığını göstermesi bakımındanoldukça önemli bir gelişmedir.Meşrutiyetin II. defa yürürlüğe konulması sonrasında bir anda toplumsalbir olgu olarak ortaya çıkan dernekleşme, büyük ölçüde 1901 tarihli Fransızdernekler kanunundan esinlenerek hazırlanan ve 16.08.1909 tarihinde kabuledilen cemiyetler kanunu ile hukuksal bir çerçeve ve meşruiyet kazanacaktır. Bukanundan 5 gün sonra Anayasada da bir değişiklik yapılmış ve 120. Maddeeklenerek dernek ve toplanma hakkı anayasal güvenceye kavuşturulmuştur.Ardından örgütlenme hak ve özgürlüğünü doğrudan ilgilendiren ve destekleyenyasalar çıkacaktır. İçtimaiyat-ı Umumiye Kanunu adını taşıyan toplantı kanunuile Tecemmuat Kanunu bu hakların kullanımını düzenleyen yasalar olacak veCumhuriyet döneminde de uzun yıllar yürürlükte kalacaktır. 22716 Ağustos 1909’da kabul edilen cemiyet kanununa göre cemiyet;“eşhas-ı müteadide tarafından malumat veya mesailerini suret-i daime de bittevhid mukasem-i ribihden gayrı bir maksadla teşkil edilen heyettir” biçimindetanımlanmış; (Madde 1) bir örgütlenme biçimi olan kulüpler de cemiyet olarakkabul edilmiştir. Dernek kurmak için önceden izin alınmasına gerek olmadığı 15.madde ile düzenlenerek, 3. madde ile kurulan derneğin adını, amacını, yönetimmerkezini, görevlilerin isim, sıfat ve ikametgahlarını belirten imzalıbeyannameleri yasal mercilere teslimi şart koşulmuştur.Cemiyete üye olma yaşı 1909’da çıkarılan kanunda 20 ilesınırlanmışken, Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan değişiklikle 18’eindirilmiştir. 228Cumhuriyetle birlikte, 1924 Anayasasının 70. ve 79. maddeleriyletoplantı ve dernek haklarına yer verilmiştir. Fakat, dernekler üzerinde hükümetetanınan denetim ve dernek tüzüklerine müdahale yetkisi, yasada 1919 ve 1923yıllarında yapılan değişikliklerle daha da genişletilmiştir. 1938 yılında 3512227 Gönel, Aydın; a.g.e., s.45.228 Alkan, Ö, Mehmet; a.g.m., s.46-47.

sayılı yeni bir yasa çıkarılmış ve eski yasaya göre daha otoriter bir sistemöngörülmüştür. 1946 yılında bu yasanın bazı hükümleri yumuşatılmıştır.1950 sonrasından günümüze kadar gelen dönemde, uzmanlaşmanınartması, siyasal katılımın yaygınlaşması, toplumsal hareketliliğin ivmekazanması dernekleşmeyi de hızlandırmıştır. 1961 Anayasası’nın 28. ve 29.Maddeleri ile dernek kurma ve toplantı yapma özgürlüğünü genişleterek busürecin yasal üst yapısı kurulmuştur. Köyden kente göçün etkisiyle şehirleşmeninhızlandığı 1960 sonrasında hemşehrilik dernekleri, cami yaptırma dernekleri eskiköylü-yeni kentlilerin uyum çabalarının sonucunda doğmuşlardır. 12 Mart 1971muhtırasını izleyen dönemde, ilgili anayasa maddesine sınırlama getirilmiş, 1630sayılı yeni dernekler yasası çıkarılarak dernekler üzerinde devlet kontrolüarttırılmaya çalışılmıştır.1983 yılında, Anayasanın 33.maddesine dayanılarak çıkarılan, dahasınırlandırıcı nitelikteki 2908 sayılı yasa yayınlanmıştır. 1980-1983 arasındadurma noktasına gelen dernekleşme, 1984 sonrasında yeniden canlanmayabaşlamıştır. Bu dönemde dini derneklerin, çevreci kuruluşların ve kadınkuruluşlarının sayıca arttığı ve aktifleştikleri gözlemlenir. Anayasanın33.maddesinin 1995 yılında değiştirilmesiyle birlikte dernekler yasasının kimikısıtlayıcı hükümleri anayasal temelini yitirmiştir. Bazı derneklere BakanlarKurulu’nun onayıyla “kamuya yararlı dernek” statüsü tanınmıştır. 2293.2.2. VakıflarKelime olarak durdurmak-alıkoymak anlamına gelen vakıf; insanlaberaber mevcut olan karşılıklı dayanışma ve başkalarına iyilik yapma duygusunuhukuki statüye kavuşturan ve ona süreklilik sağlayan tüzel kişiliğe sahip, hukukive sosyal bir müessesedir. 230Vakıfların tarihini çok eskilere götürmek mümkündür. Fakat ilk hukukitarifi İslam fıkıhçıları tarafından yapılmıştır. Özellikle islam dünyasında teşvikedilmiş Selçuklu ve Osmanlı devirlerinde oldukça büyük bir yaygınlık229 Gönel, Aydın; a.g.e., s.2.230 Kaya, Kamil; “Türkiye Diyanet Vakfının Türk Toplumundaki Yeri ve Önemi”, Diyanet Dergisi,Ocak-Şubat-Mart 1988, C.25, S.1, Ankara-1988, s.17.

kazanmıştır. 231 Osmanlı devrinde, kişilerin kendi malvarlıklarından pay ayırarakkurdukları vakıflar olduğu gibi vakıf felsefesine aykırı şekilde, devlethazinesinden yapılan tahsislerle kurulan vakıflar da olmuştur. Ayrıca Osmanlıdöneminde devlet yöneticilerinin kurdukları vakıflar, büyük bir kısmı esasta,malvarlığının bir soydan gelen nesillerin devlet veya bir başka kişiye karşıelinden çıkmamasını amaçlayan evlatlık vakıflardı.Tanzimat sonrasında, vakıfların merkezi yönetim ve denetimebağlanması gereksinimi hissedilmiş ve vakıflar Evkaf Nezaretinebağlanmışlardır. Devlet hazinesinden yapılan tahsislere de son verilerekvakıfların ekonomik temeli ortadan kaldırılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra1924 yılında Evkaf Nezareti kaldırılmış, Vakıflar Genel Müdürlüğü kurulmuştur.Bu kuruluşla beraber Mazbut ve mülhak vakıfları olarak eski hukuka görekurulmuş vakıflar ve medeni kanundan sonra kurulan yeni vakıflar bazıyönlerden ayrı bir düzenlemeye tabi tutulmuşlardır. 1954 yılında vakıflarla ilgilimali sorunlarla ilgilenmesi amacıyla Vakıflar Bankası kurulmuş, bankaya eskivakıfların taşınmaz ve işletmelerinin yönetimi verilmiştir. Ancak, bütün budüzenlemeler vakıflaşmayı önemli ölçüde arttıramamıştır. 1967 yılında çıkarılan903 sayılı yasa ile bu alan yeniden düzenlenmiştir. Bu yasanın birden fazlakurucuya olanak tanıması, vakıflara genel kurul gibi idari organlarınoluşturabilmesine imkan vermesiyle birlikte bir çok yeni vakıf kurulmuştur. 232Vakıflar, kuruluş yıllarında insanlardan çok maddi varlıkları bir arayagetiren kurumlar oldukları için sivil toplum ürünü, fakat sivil toplum kurumuözelliklerine haiz değillerdi. Vakıflar 1965 yılından sonra bir sivil toplumkurumu olmasını sağlayan önemli yasal değişikler geçirmiş, 1980’li yıllarda isefiilen bir sivil toplum kurumu olma özelliğini kazanmışlardır. 233Günümüzde vakıflar çeşitli kriterlere göre tasnif edilebilir. Bunlar;231 Özdemir, Hikmet; “Vakıflar ve Sivil Toplum” Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s.310.232 Gönel, Aydın; Araştırma Raporu-Önde Gelen Sivil Toplum Kuruluşları, İstanbul-1998, s.2.233 Alkan, Ö, Mehmet; “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi-1939, 1945”, TanzimattanGünümüze İstanbul’da Sivil Toplum Kuruluşları, (Der. Ahmet N. Yücekök-İ. Turan, M. Ö.Alkan), İstanbul-1998, s.46-47.

a) Bağımsız Vakıflar: Medeni kanunun 73. Maddesinde tüzel kişiliğibulunan ve hukuki bakımdan bağımsız duruma getirilmiş olan maltopluluklarına bağımsız vakıflar denir. Bu vakıfların hak ve fiilehliyetleri, organları, adları ve konutları mevcuttur.b) Olağan vakıflar: Bu vakıflarda başlı başına bir varlığı olmak üzere birmalın belirli bir amaca örgütlenmesi sözkonusudur. Bu tip vakıflarınyasal dayanağı medeni kanunun 73. maddesinde yer almaktadır.c) Özel vakıflar1. Aile vakıfları: Aile vakıfları bir aile üyelerinin öğrenim ve eğitim,donatımı ve yardım görmesi, aile arasında dayanışmanın sağlanması veailenin ekonomik varlığının güven altına alınması, gibi amaçlara yönelikolan ve kişiler hukuk ya da miras hukuk hükümlerine göre kurulanvakıflardır.2. Çalıştıranlara ve Çalışanlara Yardım Vakıfları: Amacı sadece vakıftanyararlanmakta olan çalıştıranlara ve işçilere bazı ekonomik çıkarlarsağlamak olan vakıflara denir.Derneklerle ilgili sıkı denetim, bu konuda vakıflar için çıkarılmış biryasa olmaması nedeni ile vakıflar üzerinde işlememektedir. Bu nedenle vebundan başka vakıflara sağlanan bazı ayrıcalıklar nedeni ile dernekleşme yerinevakıflaşma, son yıllarda en gözde örgütlenme faaliyetini oluşturur.Özellikle denetim ve vergi işlemlerinde sağlanan bir takım ayrıcalıklar,vakıfların sayısını, 60 yılda kurulmuş vakıfların sayısının iki katına çıkmasınaneden olmuştur.Resmi olmayan sonuçlara göre günümüzde Türkiye’de aşağı-yukarı 1945civarında vakıf bulunmakta, sosyal yardım amaçlı vakıf sayısı da 912civarındadır. Osmanlı döneminde kurulmuş olan 26.000 civarındaki vakıf (dahaçok mal varlıkları) günümüzde, çoğunlukla vakıflar genel müdürlüğü tarafındanyönetilmektedir.

3.2.3.SendikalarSendikalar, işçiler ve işverenlerinin sosyal, ekonomik ve siyasimenfaâtlerini korumak amacıyla meydana getirmiş oldukları kurumsal araçlardır.Sendikalar bir çok kaynakta sivil toplum örgütleri içerisindedeğerlendirilmektedir. Fakat sahip oldukları nitelikler ve örgütlenmelerindekispesifik amaçlar, sivil toplum örgütü tasnifi dışında bırakmamıza imkan tanır.Kavram pek çok literatürde işçi sınıfının örgütlenmesini tanımlamak amacıylakullanılıyor olmasına rağmen işveren örgütlenmesini de içine alan bir anlamasahiptir. Sendikalar bir statü anlaşmasına dayalı olan geleneksel çalışma ilişkileriyerine tipik bir çalışma ilişkisi olarak endüstrileşen toplumlarda işgörenlerarasında gelişen gerekli bir savunma mekanizması olarak görülebilir. 234Osmanlı’da ilk sendikalar 1909’da yürürlüğe giren dernekler yasasıçerçevesinde kurulmuştur. Cumhuriyet döneminin ilk Anayasa’sında işçileresendikalaşma hakkı tanınmış olmasına rağmen, 1925 Takrir-i Sükun Kanunu ileberaber, sendikal hayat bir süre sessizliğe bürünmüştür. 1933-1938 arası yapılanyasal düzenlemelerle sendikalaşma ve grev hakkına kesin yasaklar getirilmiştir.Çok partili rejime geçiş döneminde, 1947 yılındaki 5018 sayılı yasa ilesendikalaşma yasağı kaldırılmış, grev yasağı, sendikaların üst kuruluşlarıoluşturması ve siyaset yasağı yine devam etmiştir. 1952’de ilk sendikal birlikTürk-İş kurulmuştur.1961 Anayasası, tüm çalışanlara sendika hakkını, işçilere grev ve toplusözleme hakkını tanıdı. 1963-65 arasında kamu çalışanları dahil olmak üzere tümçalışanların sendikal hakları yeni yasalarla düzenlendi. 1967 yılında DİSKkuruldu. 12 Mart 1971 muhtırası sonrasında çalışanların sendikaları üzerindebaskı yoğunlaştı. 1971 yılındaki anayasa değişikliği ile kamu çalışanlarınınsendikalaşması yasaklandı. Bunu izleyen yıllarda, kamu çalışanları ancakdernekler şeklinde örgütlenebildiler.12 Eylül sonrasında Türk-İş ve Hak-İş dışındaki tüm sendikakonfederasyonları ve bağlı sendikalar ile kamu çalışanlarını örgütleyen tüm234 Kolukırık, Suat; Endüstri İlişkilerinin Sosyolojik Boyutu, Isparta Uygulaması, (YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta-1998, s.41.

dernekler kapatıldı. Bugün sendika ve konfederasyonlar, 1983 yılında yayınlanan2821 sayılı Sendikalar kanununa tabidir. Bu yasa, bu alanı düzenleyen 1947yılındaki 5018 ve 1963 yılındaki 2374 sayılı yasalardan sonra üçüncü yasadır.1982 Anayasa’sında sendikalarla ilgili 51. ve 52. maddelerin varlığı yenibir sendikalar yasasını zorunlu kılmıştır. Yasada taraf olunan uluslararasısözleşmelere aykırı olarak bir çok hüküm benimsenmiştir. Grev hakkıkısıtlanmış, siyasetle ilgilenme yasağı konmuştur. Örgütlenme açısındansendikaların iş kolu esasına göre ve ülke çapında örgütlenmiş olmaları, yani millitip sendikacılık yapmaları şart koşulmuştur. Buna mukabil sendikalarınistedikleri uluslararası üst sendikalara üye olmaları kısıtlanmıştır. Bu dönemdeanayasada kamu çalışanlarının sendikalaşması konusunda var olan boşluk, kamuçalışanları ile siyasal iktidarlar arasında uzun bir mücadele dönemininbaşlamasına yol açmıştır. 235 Sivil toplumun gösterdiği dinamizm ve mücadelecitavır sonucunda 2001 yılı Haziran ayında mecliste kabul edilen kamu çalışanlarıile ilgili sendika kurma hakkı bazı sınırlamalarla kabul edilmiştir.Her ne kadar bir takım kısıtlamalar yasal olarak sendikaların üzerindenkaldırılmasına rağmen, devletin vesayetçi anlayışı, ya da kontrol altında tutmagayreti hiç eksilmemiştir. Bu anlamda sendikalar örneğinde, devlet müsaadeettiği oranda sendikalar tavır alabilmişler, aksi davranışlarındacezalandırılmışlardır. Devletin sendikalar üzerindeki sınırlandırıcı etkisi, mevcutsivil toplum düşüncesine de ket vurur bir mahiyet arz etmektedir. 2363.2.4. Meslek KuruluşlarıTürkiye’de meslek kuruluşları oda ve dernek statüsündeörgütlenmişlerdir. Bu tür örgütlerin, kuruluşların sahip oldukları yetki vesorumluluklar, devletle olan ilişkileri, üyelik koşulları ve gelir kaynaklarıaçısından farklılıklar söz konusudur.Odalar, kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarıdır. Bir kamu hukuktüzel kişisi olan odaların, bazı kamu görevleri ve kamu hukukundan doğan235 Gönel, Aydın; a.g.e., s.2.236 Durgun, Şenol; “Türkiye’de Sivil Toplum ve Devlet”, Yeni Türkiye, S.18, Ankara-1997, s. 221.

Channel SummaryThe JCSP process view and use of its external channels:Sees: ChannelInput, AltingChannelInput,ChannelOutput, ChannelInputInt, etc.Increased safety – cannot violate “endianness” ...A process does not (usually*) ) care about the kind of channel– whether it is shared, buffered, poisonable, , ...* If a process needs to share an external channel-endendbetween many sub-processes, it must be given one that isshareable – i.e. an Any end. JCSP 1.1 does cater for this.1-Apr-08 Copyright P.H.Welch 103

ile sınırlandırılması, örgütlerin bürokratikleşmesinde önemli bir adımdır.Üyelerin, kurucuların ve aktif sempatizan/gönüllülerin oluşturduğu yakın çevreve kuruluşun etkinliklerine dolaylı destek veren sempatizanlar/ilgililerinoluşturduğu uzak çevre, kuruluşun ürettiği etkinlikte doğrudan rol alır. Bunlarkuruluşun amaçlarını benimsemiş bir gruptur. Uzak çevrenin dolaylı desteği, biryayın okuma, kuruluşça düzenlenen bir etkinliğe izleyici olarak katılma ilesınırlıdır. 238Bazı sivil toplum örgütlerinin yürüttükleri etkinlikler o kuruluşun üyeveya sempatizan grubunun yanı sıra, diğer bazı gruplara da toplumsal yararsağlar. Örneğin sendikaların yürüttüğü mücadelelerin işçi olmayan gruplarınçalışma koşullarını iyileştirmesi gibi.Bazı sivil toplum örgütleri hedef kitlesi açısından dışa açık olmayanörgütler olarak değerlendirilir. Bu tip örgütlerde üretim çevresi genelliklepersonelden oluşur ve dış çevrenin desteği olmadan o hizmeti kendi içinde üretirve dışarıya sunar: Hastaneye bir tomografi cihazının bağışı gibi. Bu türkuruluşlarda süreli yayınlar, üye aidat ve bağışlarla etkinlik gelirleri ağır basar;dışa açık olmayan sivil toplum örgütlerinde ise süreli olmayan yayınlar, yatırımgelirleri görece önem kazanmıştır.Hizmet tercihleri bakımından, daha çok üyelerine yönelik etkinliklerdebulunun kuruluşları kendine hizmet eden sivil toplum örgütleri, daha geniştoplumsal amaçları ve toplumun bazı yönlerinin geliştirmesine yönelikbaşkalarına hizmet eden sivil toplum örgütleri olarak tasnif edilebilir.Bir diğer ayrım, kendi üyelerinin gereksinimlerini karşılayan “ifadeedici” kuruluşlarla, bazı toplumsal gereksinimleri karşılamaya yönelik “yararlı”örgütler arasında yapılabilir. 239238 Gönel, Aydın; a.g.e., s.8-10.239 Gönel, Aydın; a.g.e., s.8-10.

3.4. Sivil Toplum Örgütlerinin ÖzellikleriSivil toplum örgütleri, doğan, gelişen, kendini koruyan ya da dağılan birvarlıktır ve bir tarihsel sürece sahiptirler. Sivil toplum örgütleri, bir sosyal yapıyıoluşturmakta, kuruluştaki üyeler kendilerine düşen rolleri üstlenmekte, bu rolleryerine getirilmeyince de kuruluş ortadan kalkabilmektedir. Aynı kuruluştakikişiler, bölüştükleri ilişki içinde bir örgütlenmeye girerler. Kuruluşu, üyeler, grupyapısı, yönetim sistemi arasındaki karşılıklı ilişkiler örgüsü belirler.Sivil toplum örgütleri bazı ihtiyaçlara cevap vermek, belli amaçlarahizmet etmek için kurulurlar, çevreleriyle etkileşim sonucunda biçimlendikleri vetoplumsal ihtiyaçlardaki değişmelerin uzantısı olarak yeni amaçlaredinebilirler. 240Sivil toplum kuruluşları toplumun bütünü içinde yerleri ve toplumsalçevre koşulları çerçevesinde ele almakta fayda vardır. Bu örgütler hem toplumunsiyasal, ekonomik ve sosyal koşullarından etkilenmekte, hem de toplumsaldeğişme bu kuruluşlara da yansımaktadır.Örgüt içi ilişkiler ve işbölümü mevcut olmakla beraber, kuruluşta yeralan kişiler de önem arz etmektedir. Bunlar yalnızca üye aidatı verenler olduğugibi, sadece adı olup kuruluşta hiçbir fonksiyonu olmayan sırf kuruluşa prestijaçısından katkısı olan kişiler de bulunmaktadır. Üyeler veya yöneticiler içindeaktif veya pasif kişiler mevcuttur.Türkiye’deki sivil toplum örgütlerinin yetersizlik sebepleri, örgütlenmehakkında “anayasal ve yasal olarak getirilen sınırlamalarda aramak gerekir”denilmekle beraber, gönüllü kuruluşlara yeteri kadar ilginin olmaması, sadecesiyasi ve hukuki sebeplere bağlı olmayıp, ülkenin toplumsal ve kültürel yanıylada ilgilidir.240 Öncü, Ayşe; Örgüt Sosyolojisi, İstanbul-1982, s.61.

Sivil toplum örgütleri bir yığın veya kalabalıktan öte, sadece bir arayagelmiş bir grup niteliğinden çok, bir anlam ifade eden ve gelişen toplumsalşartlara göre gerek dünyadaki gerek Türkiye’deki değişime ayak uydurabilenaktif, kendini yenileyebilen, kendi konusunda en iyiyi yapmayı hedefleyen genişhalk yığınlarını kendine çekmesini becerebilen, idareci ve basınla işbirliğindebulunabilen, bir olumsuzluk karşısında ses çıkarabilen, ama ses çıkardığını daakılcı bir biçimde izah edebilen kuruluşlardır.Halkın belli durumlar karşısında ses çıkarma, ortak noktalar etrafındatoplanarak bir arada etkinlikte bulunma, topluma yararlı şeyler yapabilme, kararmercilerini etkileyebilme hakkı, temel bir haktır ve de sivil toplum örgütleri ileyerine getirilebilir. 241Sivil toplum örgütlerinin özelliklerine ilave edebileceğimiz diğerunsurlar ise, demokratik ilişki çerçevesinde değerlendirilebilir. Sivil toplumörgütlerine demokratik nitelik kazandıran, üyelerinin katılımına imkan verenkuruluşlar olmalarıdır. Diğer bir özelliği ise, özerklik diye tanımlanabilecek,siyasal toplumdan yani devletten bağımsızlıklarıdır, kamu kuruluşuolmamalarından dolayı devletin yönetim yapısı içindeki hiyerarşik denetiminindışındadırlar. Ayrıca Sivil toplum örgütleri kamu yararının ne olduğu gibikonularda devletten farklı görüşlere sahiptir. 242Sivil toplum kuruluşlarının örgütlenmesini iki aşamada incelersek, ilkolarak siyasal, ikinci olarak da toplumsal/ekonomik bir içerik taşıdığını görmekmümkündür. Bundan dolayı sivil toplum kavramı, siyasal anlamda günümüzüilgilendiren bir düşünceyle totaliter devleti aşmanın ve demokratik bir yapıyıgerçekleştirmenin bir aracı olarak ortaya çıkmaktadır. Buradaki temel düşüncesivil toplumun güçlendirilmesinin demokrasiyi de güçlendireceğidir. Bununyanında ikinci örgütlenme işlevi olan toplumsal-ekonomik işlev vardır. 243 Siviltoplum örgütleri benzer özellikler gösteren bireyleri biraraya getirerek dar241 Nazlıoğlu, Meral, Dinçer; “Gönüllü Kuruluşların Toplumdaki Yeri” Gönüllü Kuruluşlar Toplantısı,(Rapor/22.02.1994), Ankara-1994.242 Keleş, Ruşen; “Yerel Yönetimler, Sivil Toplum Örgütlenmesi ve Demokrasi”, Kent ve SiyasetÜzerine Yazılar (1975-1992), İstanbul-1993, s.6.243 Azaklı, Sedat; “Devlet Sivil Toplum ve Yerel Yönetimler”, Türkiye Günlüğü, S.43, Ankara-1996,s.18.

alandaki proplemlere kamusal alanda çözüm üretmeye yönlendirebildiği gibidaha genel meselelerde toplumu yönlendirmektedir. Dolayısıyla sosyalbütünleşmenin ahenkli bir şekilde tesis edilebilmesinde de önemli işlevleryüklenmesi muhtemeldir.Sivil toplum örgütlenmesi, siyasal erkin paylaşımında söz sahibi olmayıda sağlamalıdır. Şayet bu sağlanamadığı takdirde, yerel yönetimlerde dahil hiçbirsiyasal ya da yönetsel mekanizmayı işleme koyamayız. Çünkü Sivil toplumungelişmediği, kendini farklı görenlerin örgütlenebilme ve taleplerini kamualanında ifade edebilme özgürlüğüne sahip olmadığı toplumlarda, gruplarıoluşturan dinamikler demokratik süreçlerin içinde gelişmemişlerdir. 244Birçok yerel Sivil toplum örgütünün bilgi, kaynak ve hukuksal/siyasaldestek sağladığı uluslararası ilişkiler, sivil toplum örgütleri ile yerel yönetimininbirlikte bir takım sosyal içerikli sosyal problemlerde üretken bir çalışmagerçekleştirmesi konusunda geniş imkanlar sağlayacaktır. Bu bilgi birikimi,kaynak ve desteğin yanında Sivil toplum örgütleri, doğrudan ve dolaylı olaraksosyal bütünleşmeyi sağlamaya, toplumun iyileştirilmesine yönelik olarak dafarklı vizyonlar sunabilme, imkanına sahiptirler. 245244 Keleş Ruşen; “Fransa’da ve İspanya’da Yerel Yönetim”, Türk Belediyecilik Derneği-KonradAdenaur Vakfı Ortak Yayını, Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi, Ankara-1994,s.42.245 Duben, Alan; İnsan Hakları ve Demokratikleşme, Yerel Yönetimlerin ve Gönüllü KuruluşlarınRolleri, (çev. Ruşen Keleş), İstanbul-1994, s.32-33.

IV.BÖLÜMSİVİL TOPLUM ÖRGÜTÜ ÜYELERİNİN SOSYOLOJİK ÖZELLİKLERİ(ISPARTA UYGULAMASI)1.Örnek Grubun Demografik Özellikleri1.1.YaşTablo 1: Görüşülenin YaşıSayı Yüzde Kümülatif Yüzde15-25 11 5.6 5.626-34 27 13.7 19.335-40 73 37.1 56.341-45 71 36.0 92.445+ 15 7.6 100.0Toplam 197 100.0Sivil toplum kuruluşları üyelerinin yaşları en yüksek oranda 35-45 yaşarası gruplarda toplam % 72.1’lik bir yüzde ile temsil edilmişlerdir. Bu grupların% 37.1’lik bir oranı 35-45, %36’sı ise 41-45 yaş gruplarından oluşmaktadır. 26-34 yaş grubundaki üyelerin oranı % 13.7’dir. Bir alt yaş grubu olan 15-25 yaşgrubunun temsil oranı ise % 5.6’dır. Yukarıdaki tabloda en alt yaş grubundan,41-45 yaş grubuna kadar temsil edilme oranlarında belirli bir yükselme eğilimisöz konusudur. Örneklem grubun 45 ve üzeri yaş grubunda temsil edilme oranıdüşmüştür. Yaş grupları dağılımı itibariyle Isparta’daki sivil toplumörgütlenmesinin orta yaş gruplarında yoğunlaştığı söylenebilir. (T.1)1.2. Görüşülenin CinsiyetiÇalışmada ulaşılan cinsiyet dağılımını, sivil toplum örgütleriüzerine yapılmış diğer çalışmalarda ortaya çıkan cinsiyet dağılımları dadesteklemektedir. 246246 Rockfeller Vakfı Mali Desteğinde “Tanzimat’tan Günümüze İstanbul’da STK’lar 1997”, FriedrichEbert Vakfı Mali Desteğinde “Türkiye’de Önde Gelen STK’lar 1997”. (İki çalışmada Tarih VakfıTarafından 1998 de yayınlanmıştır)

Tablo 2: Örneklem Grubun CinsiyetiSayı Yüzde Kümülatif YüzdeErkek 168 85.3 85.3Kadın 29 14.7 100.0Toplam 197 100.0Örneklem grubun %85.3’ü erkeklerden, %14.7’si de kadınlardan teşkil etmektedir. Araştırma sahamızda kadın üyelerin dahadüşük bir oranda kalması, kadınların kamusal alandaki etkinlikleri ile doğrudan ilişkilidir. Bilindiği üzere toplumumuzdakadınların kamusal alandaki varlıkları erkeklere göre daha az oranda temsil edilmektedir. Sivil toplum örgütlerinde kadınlarınsayıca düşük olmasının bir diğer nedeni de, Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin genelinde kadınlar komisyonununolmamasıdır. (T.2)Tablo 3: Görüşülenin Yaşı ile Cinsiyet İlişkisiErkekCinsiyetKadınToplamÖrneklem Grubun Yaşı15-25 26-34 35-40 41-45 45+Toplam11 21 63 58 15 1686.5 % 12.5% 37.5% 34.5% 8.9% 100.0%100.0% 77.8% 86.3% 81.7% 100.0% 85.3%5.6% 10.7% 32.0% 29.4% 7.6% 85.3%6 10 13 2920.7% 34.5% 44.8% 100.0%22.2% 13.7% 18.3% 14.7%3.0% 5.1% 6.6% 14.7%11 27 73 71 15 1975.6% 13.7% 37.1% 36.0% 7.6% 100.0%5.6% 13.7% 37.1% 36.0% 7.6% 100.0%Örneklem grubumuz içerisindeki sivil toplum örgütleri üyelerinin yaş ile cinsiyetleri karşılaştırıldığı zaman, kadınların daha çok41-45 yaş grubunda, erkeklerin ise 35-45 yaş gruplarında temsil edildiklerini gözlemlemek mümkündür. Erkekler göreceliolarak değişen oranlarda her yaş grubunda temsil edilirken, kadınlar 15-25 yaş grubu ile 45+ yaş grubunda hiç temsiledilmemektedir. Kadınların 15-25 yaş grubunda hiç temsil edilmemesi, bu yaş döneminde kadınların ailevi nedenlerden dolayıkendi iradeleri doğrultusunda hareket serbestiyetine sahip olmamaları ile ilişkili olduğu düşünülebilir. Bu yaş grubuiçerisindeki bireyler, hayatın istikameti açısından önemli kararlar aldığı dönem olarak belirtilebilir. Eğitim, evlilik, askerlikçağı (erkekler için) peşi sıra gelen hadiselerdir. Cinsler açısından sivil toplum örgütüne ilginin orta yaş grubunda yoğunlaştığı,45+ yaş üzerinde ise kaybolma eğilimi içerisine girmeye başladığını ifade etmek mümkündür.(T.3)Tablo 4: Görüşülenin Eğitim Düzeyi1.3.EğitimSayı Yüzde Kümülatif Yüzdeİlkokul 10 5.1 5.1Ortaokul 34 17.3 22.3Lise 75 38.1 60.4Üniversite 78 39.6 100.0Toplam 197 100.0

Sivil toplum kavramı, kamusal alanın paylaşımında bir takım hakların kazanımı ve kullanımı olarak ifade edilirse, eğitim busürecin oluşmasında etkili olan yapısal unsurların başında gelmektedir.Yapılan çalışmada eğitim düzeyleri ile ortaya çıkan sonuca göre, örneklem grubumuzun tamamı örgün eğitimin değişikkademelerinden mezun olmuşlardır. Bu grup içerisinde ilkokul mezunu olanlar % 5.1 ile temsil edilirken, ortaokul diplomasınasahip olanların yüzdesi % 17.3’tür. Lise eğitimi almış üyelerin oranı % 38.1’dir, % 39.6’ lık bir kesim ise üniversite mezunuolduklarını ifade etmişlerdir. Isparta’daki sivil toplum örgütlerine üyeliğin, eğitim seviyesi yükseldikçe arttığını gözlemlemekmümkündür. Dolayısıyla sivil toplum örgütlenmesi ile eğitim arasında anlamlı bir ilişki kurulabilir. (T.4)Tablo 5: Görüşülenin Cinsiyeti ile Eğitim İlişkisiErkekCinsiyetKadınToplamEğitim SeviyesiToplamİlkokul Ortaokul Lise Üniversite8 31 67 62 1684.8% 18.5% 39.9% 36.9% 100.0%80.0% 91.2% 89.3% 79.5% 85.3%4.1% 15.7% 34.0% 31.5% 85.3%2 3 8 16 296.9% 10.3% 27.6% 55.2% 100.0%20.0% 8.8% 10.7% 20.5% 14.7%1.0% 1.5% 4.1% 8.1% 14.7%10 34 75 78 1975.1% 17.3% 38.1% 39.6% 100.0%5.1% 17.3% 38.1% 39.6% 100.0%Örneklem grubu cinsiyet-eğitim ilişkisi açısından değerlendirildiğinde, erkeklerin lise, kadınların ise üniversite seviyesindekieğitim düzeyinde en yüksek oranda temsil edilmişlerdir. Örneklem grubu içerisinde, kadınların erkeklere oranla daha düşükdüzeyde temsil edilmesine karşın, kadınların eğitim düzeylerinin üniversite mezunu erkeklere oranla daha yüksek oranda temsiledilmeleri oldukça anlamlıdır. Üniversite mezunu kadınların üyelik eğilimlerinin yüksek olması, bir anlamda kadınlarıneğitimleri yükseldiği oranda inisiyatif sahibi olmaya başladıklarını göstermektedir. (T.5)1.4 Yerleşim Yeri ve GöçTablo 6: Görüşülenin Doğum YeriSayı Yüzde Geçerli Kümülatif YüzdeYüzdeKöy 23 11.7 11.7 11.7İlçe 78 39.6 39.8 51.5İl 95 48.2 48.5 100.0Cevapsız 1 0.5Toplam 197 100.0Örneklem grubun %48.5’i il merkezi doğumlulardan teşkil etmiştir. Bu oranı, ilçe ve köy doğumlular izlemektedir. Buçerçevede Isparta’daki sivil toplum örgütü üyelerinin ağırlıklı olarak il merkezi doğumlulardan teşkil ettiği söylenebilir. (T.6)Örneklem grubumuzun yaklaşık yarısının il doğumlu olmayan üyelerden oluşması, Isparta’nın kırdan kente göç ile beraber aynızamanda hızlı kentleşmeyi yaşayan şehirlerden birisi olduğunu ortaya koymaktadır. Göç olgusunun yoğun olarak yaşandığı biril olan Isparta’daki sivil toplum örgütleri üyelerinin, Isparta’ya il dışından gelenlerin % 47.4’ünün göç tarihleri 10 yıl veöncesine dayanmaktadır. Göç tarihleri 5 ila 10 yıl öncesine uzanan üyelerin oranı % 31.6’dır. İl merkezi doğumlu olmayanüyelerin ağırlıklı bir oranının göç etme sürelerinin 5 yıl ve daha eskilere dayanması, göç eden sivil toplum örgütü üyelerininkentlileşme sürecinde önemli mesafeler aldığını göstermektedir. (T.7)

Tablo 7: Doğum Yeri Isparta Olmayanların Isparta’ya Ne Zaman Göç EttikleriSayı Yüzde Geçerli Yüzde KümülatifYüzde1-12 ay 2 1.0 2.1 2.11 yıl-3 yıl 3 1.5 3.2 5.33 yıl-5 yıl 15 7.6 15.8 21.15 yıl-10 yıl 30 15.2 31.6 52.610 yıl + 45 22.8 47.4 100.0Toplam 95Cevapsız 102Toplam 19748.251.8100.0100.0Tablo 8: Doğum Yeri Isparta Olmayanların Isparta’ya Göç Etme NedenleriSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzdeAkraba ve hemşehri tavsiyesi ileİş İmkanlarının çokluğu9324.616.28.630.58.639.0Şehrin imkanlarının çokluğu 23 11.7 21.9 61.0Tayin Sebebiyle 29 14.7 27.6 88.6Akrabalarım var 4 2.0 3.8 92.4Diğer 8 4.1 7.6 100.0Toplam 105 53.3 100.0Cevapsız 92 46.7Toplam 92 46.7Toplam 197 100.0Örneklem grubunun göç etme sebebi, Isparta’da iş imkanlarının çokluğu ile yakından ilişkilidir. ( %30.5) Tayin sebebiyle göçettiğini ifade edenler %27.6 ile temsil edilmiştir. Bu oranlar Isparta şehrinin iş imkanlarının çokluğu düşüncesi ile doğru birorantı kurulmasına imkan tanımaktadır. Örneklem grubunun meslekleri, kamu sektöründe ücretli, serbest meslek erbabı veesnaflardan teşkil ettiği gözönüne alınırsa, istihdam faktörünün göç etmekte belirleyici bir rol oynadığı düşünülebilir.İnsanları göç etmeye sevk eden faktörlerin başında “kentin imkanlarının zenginliği” gelir. Kent diğer yerleşim yerlerine göreeğitim ve sağlık şartları bakımından oldukça ileri seviyelerde olduğu ortadadır. Örneklem grubumuzun % 21.9’u göç etmenedeni olarak şehrin imkanlarının çokluğunu göstermiştir. (T.8)

2.Örneklem Grubun Çalışma Hayatı2.1.Mesleki FaaliyetleriTablo 9: Görüşülenin İşiSayı Yüzde Kümülatif YüzdeMemur 52 26.4 26.4İşçil 38 19.3 45.7S.Meslek 58 29.4 75.1Ticaret 27 13.7 88.8Emekli 10 5.1 94.9Diğer 12Toplam 1976.1100.0100.0Örneklem grubumuzun % 29.4’ü serbest meslek mensuplarından teşkil etmiştir. Serbest meslek kavramı çok geniş bir alanınitelemektedir. Fakat örneklem grubunun yaptıkları işin niteliği ve statüsü dikkate alınarak Avukat, Diş Hekimi, Gazete veRadyo Sahipliği, Mimar vb. meslekleri serbest meslek tasnifi içerisinde dikkate alınmıştır. Kamu sektöründe ücretlilerin(memur) yüzdesi ise %26.4’tür. Beklenilenin aksine, emeklilerin örneklem grubu içindeki temsil oranı en düşük seviyededir.(%5.1) Örneklem grubunun mesleklere göre dağılımı bakımından üyelerinin büyük çoğunluğunun mesleki bir faaliyeti olduğusöylenebilir. (T.9)Örneklem grubumuz şu anki mesleki faaliyetlerini, kendi imkanlarıyla bulduklarını/kurduklarını ifade etmişlerdir. (%35.6) Şuanki işlerini kendi imkanları ile kuranların yüzdesi %28.7’dir. Çalışmanın yapıldığı dönem içerisinde mesleki faaliyetiçerisinde olmayanlar veya çalışmayanlar %10.1 ile temsil edilmişlerdir. Fakat her hangi bir işte çalışmadıklarını beyanedenlerin büyük bir çoğunluğu emeklilerden teşkil ettiği düşünülürse bu oran daha iyi değerlendirilebilir. Kurumsallaşmayıifade eden bir seçenek olan, “İş ve İşçi Kurumu vasıtasıyla” seçeneği ile meslek sahibi olanların oranı ise % 17.6’dır. Örneklemgrup içerisinde birilerinin yardımı ile iş ve meslek sahibi olanların oranı ise %3.7’dir. Dolayısıyla Isparta’daki sivil toplumörgütü üyeleri mesleki bir faaliyette bulunduğu ve bu faaliyetleri kendi imkanları ile bulmaya/kurmaya çalıştıklarıgözlenmiştir. (T.10)Tablo 10: Görüşülenin Çalıştığı İşi Nasıl BulduklarıSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzdeKendi imkanlarımlaKendi işimi kurdum675434.027.435.628.735.864.4İşçi bul.kur.vasıtasıyla 33 16.8 17.6 81.9Eş dost yardımı 7 3.6 3.7 85.6Baba mesleğini sürdürüyorum 8 4.1 4.3 89.9Herhangi bir işte çalışmıyorum 19 9.6 10.1 100.0Toplam 188 95.4 100.0Cevapsız 9 4.6Toplam 9 4.6Genel Toplam 197 100.0

Tablo 11:Görüşülenin Daha Önce Hangi İşte ÇalıştığıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeMemurİşçi19149.67.19.77.29.716.9Serbest Meslek 15 7.6 7.7 24.6Ticaret 4 2.0 2.1 26.7Aynı işi yapıyordum 51 25.9 26.2 52.8Herhangi bir işte çalışmıyorum 75 38.1 38.5 91.3DiğerToplam171958.699.0Cevapsız 2 1.0Toplam 2 1.0Genel Toplam 197 100.08.7100.0100.0Sivil toplum örgütü üyelerinin şu anki mesleklerinden farklı olarak, geçmişte hangi işi yaptıkları sorulduğunda; “Her hangi birişte çalışmıyordum” cevabı verenlerin oranı %38.5, aynı işi yaptığını ifade edenler ise %26.2 ile temsil edilmişlerdir.Mesleki faaliyetlerinde geçmişe yönelik olarak bir değişiklik yaşayanların % 9.7’si, daha önce memur olarak, % 7.2’si isegeçmişte işçi olarak, % 7.7’si ise, serbest meslek mensubu olarak çalıştıklarını ifade etmişlerdir. Aynı işi yapanların oranı (%26.2) da dikkate alındığında, daha önce memur, işçi, serbest meslek ve ticaret gibi farklı işlerde çalışanlar (% 26.7) ile herhangibir işte çalışmayanlar (% 38.5) ve diğer (% 8.7) seçenekleri birlikte değerlendirildiğinde örneklem grubumuzun yaklaşık %74’ünün mesleki hareketlilik yaşadığı söylenebilir. (T.11)2.2. Gelir DurumuTablo 12: Görüşülenin Aylık GeliriSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzde100-200 milyon200-300 milyon289814.249.714.550.814.585.3300-400 milyon 42 21.3 21.8 87.0400-500 milyon 15 7.6 7.8 94.8500 milyon + 10 5.1 5.2 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Toplam 4 2.0Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubunun % 50.8’i (2000 yılı II. 6 ayında) ortalama aylık 200-300 milyon arasında bir gelire sahiptir. Aylık gelirmiktarı yükseldikçe örneklem grup daha düşük oranlarda temsil edilmişlerdir. 300-400 milyon gelire sahip olanlar %21.8, 400-500 milyon gelir beyan edenlerin %7.8, 500+ milyon gelire sahip olanlar ise %5.2 ile temsil edilmiştir. (T.12)

Saha çalışmasını yaparken özellikle serbest meslek mensupları aylık gelirlerinin sabit olmadığını ifade ederek, çoğunluğu aylıkgelirlerini beyan etmekten kaçınmışlardır. Bir diş hekiminin aylık 250 milyon gelirinin olduğunu, buna mukabil en üst dilimdenvergi ödediğini ifade etmesi bu açıdan oldukça ilginçtir. Bununla birlikte görüşülenlerin mesleki dağılımları ve buna bağlıolarak elde ettikleri gelirleri dikkate alındığında sivil toplum örgütü üyelerinin orta gelir düzeyine sahip oldukları söylenebilir.Toplumsal tabakalaşmanın şekillenmesinde ekonomik bir kriter olan gelirin önemli bir unsur olduğu bilinmektedir. Çalışmamızdahilinde örneklem grubun gelir durumu ile kendilerini hissettikleri sosyal tabaka karşılaştırılırsa, aylık olarak 200-300 milyongelire sahip olanlar kendilerini orta tabakaya mensup görmektedirler. Yüksek gelir durumuna sahip üyelerin %11.1’inin“kendinizi hangi sosyal tabakada görüyorsunuz” sorusuna “bir fikrim yok” şeklinde cevap vermesi oldukça ilginçtir. Aynıçelişki, en alt gelir grubuna mensup üyeler kendilerini ağırlıklı olarak orta tabakada değerlendirmesinde de söz konusudur.Dolayısıyla sosyal tabakanın belirlenmesinde “gelir” tek başına yeterli bir kriter değildir. (T.13)Tablo 13: Görüşülenin Aylık Geliri İle Görüşülenin Kendisini Hangi SosyalTabakada HissettiğiKendinizi hangi sosyal tabakada görüyorsunuz ?AylıkgelirinizNeKadar?Toplam100-200milyon200-300milyon300-400milyon400-500milyon500milyon +Alt tabaka Orta tabaka Üst tabaka Bir fikrim yok Toplam3 19 3 3 2810.7% 67.9% 10.7% 10.7% 14.5%13.0% 15.2% 33.3% 8.3% 14.5%1.6% 9.8% 1.6% 1.6% 14.5%10 68 3 17 9810.2% 69.4% 3.1% 17.3% 100.0%43.5% 54.4% 33.3% 47.2% 50.8%5.2% 35.2% 1.6% 8.8% 50.8%7 24 2 9 4216.7% 57.1% 4.8% 24.4% 100.0%30.4% 19.2% 22.2% 25.0% 21.8%3.6% 12.4% 1.0% 4.7% 21.8%3 9 3 1520.0% 60.0% 20.0% 100.0%13.0% 7.2% 8.3% 7.8%1.6% 4.7% 1.6% 7.8%5 1 4 1050.0% 10.0% 40.0% 100.0%4.0% 11.1% 11.1% 5.2%2.6% 0.5% 2.1% 5.2%23 125 9 36 19311.9% 64.8% 4.7% 18.7% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%11.9% 64.8% 4.7% 18.7% 100.0%

2.3. Sosyal GüvenceTablo 14: Görüşülenin Bağlı Bulunduğu Sosyal Güvenlik KurumuSayı YüzdeGeçerliyüzde Kümülatif YüzdeEmekli sandığı 66 33.5 33.8 33.8SSK 62 31.5 31.8 65.6Bağ-Kur 67 34.0 34.4 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 21.0Toplam 21.0Genel Toplam 197100.0Örneklem grubunun hemen hemen tamamı bir sosyal güvenceye sahiptir. Emekli sandığına üye olanlar %33.8, SSK %31.8 iletemsil edilmişlerdir. Örneklem grubu serbest meslek mensupları tarafından temsil edilmiştir. Serbest meslek mensuplarınınbağlı bulunduğu sosyal güvenlik kuruluşu Bağ-Kur’dur. Dolayısıyla sosyal güvenlik kuruluşları bakımından Bağ-Kurüyelerinin yüksek oranda temsil edilmesi yukarıda bahsedilen durumla ilişkilidir. Anket formumuzda yer alan şıklardan birisiolan “özel sigorta” hanesinin biç bir üye tarafından işaretlenmemesi, ülkemizde özel sigorta anlayışının daha henüz tamanlamıyla kabul görmediğini de ortaya koymaktadır. Özel sigorta kapsamının yasal düzenlemesiyle belirlenmemiş olması, hiçkuşkusuz bu sonucu hazırlayan önemli nedenlerdendir. (T.14)3.Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütlerindeki KonumuÜlkemizdeki sivil toplum örgütlenmesi içerisindeki dernek ve vakıflardaki örgütlenme Başkan, Yönetim Kurulu Üyesi,Denetim Kurulu Üyesi ve Üyelerden teşkil etmektedir. Vakıflardaki yönetim ise, Mütevelli Heyeti, Mütevelli Heyeti Başkanıve Üyelerden oluşmaktadır. Bu örgütlenmedeki statülerin dağılımı, aynı zamanda yasal düzenlemelerin getirdiği bir sonuçtur.Fakat yasal düzenleme dahilinde çeşitli komisyon ve çalışma gruplarının oluşturulması dahilinde, bir takım statülerin oluşmasıda örgütlerde sıklıkla görülen durumlardandır.3.1. Sivil Toplum Örgütündeki StatüleriHiyerarşik statüleşmenin gerçekleştiği toplumsal gruplarda üzerindearaştırma yaparken, örneklemin seçiminde,temsil bakımından statü dağılımınadikkat etmek önemli bir husustur. Bundan dolayı bu çalışmada, hem her statününtemsil edilmesine, hem de statülerin toplam örneklem içerisindeki oranına özengösterilmeye çalışılmıştır.Tablo 15: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki StatüsüSayı Yüzde Kümülatif YüzdeBaşkan 13 6.6 6.6Yön.Kur.Üyesi 29 14.7 21.3Den.Kur.Üyesi 23 11.7 33.0Üye 132 67.0 100.0Toplam 197 100.0

Örneklem grubumuzdaki sivil toplum örgütü mensubu bireyler, ağırlıklı olarak üyelerden teşkil etmiştir. (%67). Yapılan sahaçalışmasında 13 sivil toplum örgütü başkanı ile görüşülürken (%6.6), yönetim kurulu üyelerinin %14.7’si ile görüşmeyapılmıştır. (T.15)Tablo 16: Sivil Toplum Örgütlerindeki Kadın Üye SayısıSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzdeYok1-3814541.122.842.923.842.966.74-6 21 10.7 11.1 77.86-10 19 9.6 10.1 87.810+ 23 11.7 12.2 100.0Toplam 189 95.9 100.0Cevapsız 8 4.1Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubunun % 42.9’u mensup olduğu sivil toplum örgütünde üye ve yönetici statüsünde kadın olmadığını, % 23.8’i,örgütlerinde 1 ile 3 arasında kadın üyenin bulunduğunu belirtmişlerdir. Bu sonucu hazırlayan etkenlerin başında kadınlarınkamusal alandaki varlıkları ile ilişkilidir. Kadınların ülke geneli itibariyle farklı sosyal yapılarda erkeklere göre daha az orandatemsil edildiği bir gerçektir. Bu genellemenin çalışmamızda ortaya çıkması oldukça anlamlıdır. Fakat özellikle son yıllardakamusal alanda kadınların ön plana çıkma gayreti sivil toplum örgütlenmesindeki cinsiyet dağılımı bakımından üye profilindekideğişimi de hazırlar bir rol oynayacağı açıktır. Fakat bu durum yeterli değildir. (T.16)3.2. Sivil Toplum Örgütü Üyelerinin Konumları İle İlgili DüşünceleriTablo 17: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü İçinde KendisiniGördüğüHangi KonumdaSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzdeDernek için vazgeçilmez biriyimDerneğin çalışmalarına katkı sağlarım8854.143.14.345.94.350.3Herkesle eşit haklara sahip bir üyeyim 75 38.1 40.5 90.8Derneğin projelerinde söz sahibiyim 6 3.0 3.2 94.1Derneğe mad.ve man.des.ver.bir. 11 5.6 5.9 100.0Toplam 185 93.9 100.0Cevapsız 12 6.1Toplam 12 6.1Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun %45.9’u sivil toplum örgütü için kendilerini, çalışmalara katkı sağlayan birisi olarak tanımlarken,%40.5’i ise, sivil toplum örgütündeki diğer üyelerle eşit hak ve etkiye sahip olduğunu düşünmektedir. Bu durum, sivil toplumörgütü üyelerinin genel anlamda birbirleriyle dayanışma ve işbirliği anlayışı içinde olduğu şeklinde yorumlanabilir. (T.17)Bu görüşleri resmi statüleri çerçevesinde değerlendirirsek, resmi statüsü ve konumu “Başkan” olanların %62.5’i kendilerinisivil toplum örgütünün çalışmalarına katkı sağlayan birisi olarak tanımlarken, %25’i ise, herkesle eşit haklara sahip bir üyeolarak ifade etmişlerdir. Statüsü üye olanların % 43.4’ü kendisini sivil toplum örgütünün çalışmalarına katkı sağlayan birisiolarak görürken, % 3.1'i’örgütün projelerinde söz sahibi olduğunu , % 5.4'ü’ise maddi ve manevi destek verdiğinidüşünmektedir. Üyelerin % 45.0’ı ise, herkesle eşit haklara sahip olduğunu ifade etmiştir.Gerek üyeler gerekse yöneticiler, üyesi oldukları sivil toplum örgütünün çalışmalarına katkı sağlayan bir konumdadeğerlendirme eğilimi ağır basmaktadır. (T.18)Tablo 18: Görüşülenin S.T.Ö. İçinde Kendisini Hangi Konumda Gördüğü ileGörüşülenin S.T.Ö’deki Statüsü

Sivil Toplum Örgütündeki StatünüzBaşkan Yön.Kur. Üyesi Den.Kur. Üyesi ÜyeKendinizi SivilToplum Örgütüİçin HangiKonumaYerleştirirsinizToplamToplamSivil Toplum2 2 4 8Örgütü için25.0% 25.0% 50.0% 100.0%vazgeçilmez7.4% 9.5% 3.1% 4.3%biriyim 1.1% 1.1% 2.2% 4.3%Sivil Toplum5 15 9 56 85Örgütünün5.9% 17.6% 10.6% 65.9% 100.0%çalışmalarına katkı 62.5% 55.6% 42.9% 43.4% 45.9%sağlayan birisiyim 2.7% 8.1% 4.9% 30.3% 45.9%Her üye ile2 7 8 58 75Eşit haklara2.7% 9.3% 10.7% 77.3% 100.0%Sahip25.0% 25.9% 38.1% 45.0% 40.5%Birisiyim 1.1% 3.8% 4.3% 31.4% 40.5%Sivil ToplumÖrgütününProjelerinde sözsahibiyim1 1 4 616.7% 16.7% 66.7% 100.0%12.5% 3.7% 3.1% 3.2%0.5% 0.5% 2.2% 3.2%Sivil Toplum2 2 7 11Örgütüne maddi ve18.2% 18.2% 63.6% 100.0%manevi destek7.4% 9.5% 5.4% 5.9%Veriyorum 1.1% 1.1% 3.8% 5.9%8 27 21 129 1854.3% 14.6% 11.4% 69.7% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%4.3% 14.6% 11.4% 69.7% 100.0%3.3. Sivil Toplum Örgütünün Üyelere KatkılarıTablo 19: Görüşülene Sivil Toplum Örgütünün KatkılarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeKendi fikirlerimi dile getirme imkanı 54 27.4 28.128.1Farklı kişilerle tanışma imkanı34 17.3 17.745.8Demokrasi bilincimi geliştirme imkanı 51 25.9 26.6 72.4İnsanları daha yakından tanıma imkanı 28 14.2 14.6 87.0Ekonomik beklentilerime karşılık 9 4.6 4.7 91.7Diğer 16 8.1 8.3 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuza “Bir sivil toplum kuruluşuna üye olmanızın size ne gibi katkıları olmuştur” şeklindeki sorumuza, cevapverenlerin % 28.1’i sivil toplum örgütüne üye olmaları, fikirlerini ifade etme imkanı sağladığını düşünmektedir. Değişikinsanlarla tanışarak çevrelerinin genişlediğini düşünenlerin oranı ise %17.7’dir. Daha ideal seviyede bir beklenti olarak

nitelendirebileceğimiz, demokrasi bilincinin gelişmesini ifade edenlerin yüzdesi ise %26.6’dır. Ekonomik beklentilerine karşılıkbulduklarını düşünenler ise, % 4.7 oranında temsil edilmiştir.Fikirlerin ifade edilebildiği ortamlar ile Demokratik Kültürün öğrenilmesi, bir anlamda sivil toplum örgütlerinin üyeleresağlayacağı imkanlar dahilinde düşünülebilir. Ağırlıklı bir yüzde ile bu görüşlerin öne çıkması, üyelerin sivil toplumörgütlerinden daha ideal beklentiler içerisinde olduklarını göstermektedir. Ayrıca, Isparta’daki sivil toplum örgütlerininekonomik kaygılardan çok toplumsal ve kültürel ihtiyaçlardan doğmuş oldukları sonucunu da çıkarmak mümkündür. ( T.19)Tablo 20: Görüşülenlerin Sivil Toplum Örgütünün Projelerine Katkılarının OlupOlmaması DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 107 54.3 57.2 57.2Hayır 80 40.6 42.8 100.0Toplam 187 94.9 100.0Cevapsız 10 5.1Toplam 197 100.0Sivil toplum kuruluşları belirli amaçlar ve hedefler dahilinde bir araya gelmiş bireylerden teşkil ederler. Bu açıdan, örgütün(derneklerin, tüzük, vakıfların senetlerinde belirtilen amaçlar) amaçları dahilinde bir takım proje ve faaliyetlerde bulunmasımuhtemeldir. Dolayısıyla sivil toplum örgütü üyelerinin mensup oldukları kuruluşlarının projeleri ve politikalarınınbelirlenmesinde aktif bir rol üstlenmeleri beklenir. Gerçekte, sivil toplum örgütlerinin, üyelerin beklentilerine cevap vermesi,bir anlamda toplumsal ve kültürel ihtiyaçlarını tatmin etmesi, onların faaliyetleriyle doğrudan ilgilidir.Örneklem grubumuzun %57.2’sivil toplum örgütü proje ve politikaların oluşumunda katkıda bulunduklarını ifade ederlerken,%42.8’i böyle bir katkılarının olmadığını beyan etmişlerdir. Aslında bu oranlar bize Isparta’daki sivil toplum örgütlenmesininönemli bir zaafına da dikkatimizi çekmektedir. Bir sivil toplum kuruluşunun oluşabilmesi için yasal olarak asgari bulunmasıgereken üye sayısı kanunda belirtilmiştir. Fakat gözlemlerimize göre resmi anlamda, kişi, bir sivil toplum örgütüne üyeolmasına rağmen ne örgütün şu anki başkanından, ne de merkezinden haberdardır. Aslında bu durum yönetimlerin üyegüncelleştirmesini yapmaktan kaçınmalarıyla da ilgili olduğu düşünülebilir veya yönetim zaafından bahsedilebilir. Yapılançalışma esnasında karşılaştığımız münferit hadiselerden birisi de, örneklem grubumuza tesadüfi yollardan yaptığımız seçimneticesinde üyeye ulaştığımızda üyenin “o kuruluşa üye” olduğunu dahi bilmemesi bizi oldukça şaşırtmıştır. (T.20)DurumuTablo 21: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünün Projelerine Katkısı ile EğitimÜyesi OlduğunuzSivil ToplumÖrgütününprojeleri vepolitikalarıoluştururkenkatkınız oluyormu?EvetHayırToplamEğitiminizİlkokul Ortaokul Lise Üniversite Toplam4 22 36 45 1073.7% 20.6% 33.6% 42.1% 100.0%40.0 68.8% 50.7% 60.8% 57.2%2.1% 11.8% 19.3% 24.1% 57.2%6 10 35 29 807.5% 12.5% 43.8% 36.3% 100.0%60.0% 31.3% 49.3% 39.2% 42.8%3.2% 5.3% 18.7% 15.5% 42.8%10 32 71 74 1875.3% 17.1% 38.0% 39.6% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%5.3% 17.1% 38.0% 39.6% 100.0%Sivil toplum örgütleri amaçları ve hedef kitleleri doğrultusunda bir takım projeler üzerinde çalışmaktadırlar. Bu projelerin vestratejilerin oluşmasında, uygulanmasında örgüt üyelerinin katkıları beklenir. Bu çerçevede sivil toplum örgütlerinin

projelerinde katkıda bulunma oranı eğitim seviyesi arttıkça periyodik olarak yükselmektedir. Konuyla ilgili sorumuza cevapveren üyelerden üniversite mezunları % 42.1, Lise mezunları % 33.6 ve ortaokul mezunları % 20.6 oranında olumlu cevapvermişlerdir. Eğitim düzeyi farklı üyeleri kendi içinde değerlendiğimizde, üniversite mezunlarının % 60.8’i, ortaokulmezunlarının ise % 68.8’i en yüksek oranda proje ve politikalara katkı yaptıklarını söylemektedirler. Lise mezunlarının busoruya verdikleri olumlu ve olumsuz cevap yüzdesi yaklaşık olarak % 50’lik bir oranla aynı seviyededir. Dolayısıyla proje vepolitikalara katkı eğitim ile birlikte başka değişkenlerin de etkili olduğu söylenebilir. (T.21)3.4. Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmayı Etkileyen FaktörlerTablo 22: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasındaki AmacıSayı YüzdeGeçerliYüzdeKümülatifYüzdeÖrgütlü olmanın gereğine inandığım içinÇevremdekilerin üye olmasından765238.626.440.027.440.087.4Toplumsal itibar edinebilmek için 15 7.6 7.9 75.3Çevre edinebilmek için 26 13.2 13.7 88.9Siyasal beklentilerime karşılık için 8 4.1 4.2 93.2Diğer 13 6.6 6.8 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlenmesi çok farklı alanlarda, farklı amaç ve beklentiler içerisinde gerçekleştirilir. Örgütün amacı, doğrudan vedolaylı olarak üyelerin üyelik süreçlerine etki eden önemli kriterlerin başında gelir. Aynı zamanda üyelerin beklenti veihtiyaçları, örgüte üye olmalarındaki amaçları şekillendirmektedir. Örneklem grubumuzun % 40’ı “örgütlü olmanın gereğine”inandıkları için sivil toplum örgütlerine üye olduklarını belirtmişlerdir. Daha geleneksel ve dayanışma içerikli bir amaç olarakkabul edilebilecek “çevremdekilerin üye olmasından dolayı ”üye olduklarını belirten üyeler % 27’4 ile temsil edilmiştir. Statüve siyasal amaçlarla üye olma eğilimi daha düşük oranlarda temsil edilmiştir. Kısa vadeli bir amaç olarak nitelendirebileceğimiz“çevre edinme” % 13.7 oranındadır. (T.22)Tablo 23: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasını Belirleyen FaktörlerSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeDerneğin amaçlarıDerneğin tanınmış olması99650.33.050.53.150.553.6Derneğin faaliyetleri 50 25.4 25.5 79.1Dernekteki tanıdıklar 18 9.1 9.2 88.3Derneğin yöneticileri 13 6.6 6.6 94.6İş ve arkadaş çevresi 10 5.1 5.1 100.0Toplam 196 99.5 100.0Cevapsız 1 0.5Genel Toplam 197 100.0

Örneklem grubumuz sivil toplum örgütlerine üye olmalarında etkili olan enönemli faktör olarak “derneğin amaçları”nı ifade etmişlerdir. (%50.5)Dolayısıyla siviltoplum örgütleri şayet amaçlarını kamuoyuna iyi bir şekilde anlatabilirlerse üyesayılarını arttırmaları imkan dahilindedir. Bunu %25.5 ile Derneğin faaliyetleri takipederken, %9.2 ile Dernekteki tanıdıklar, % 5.1 ile iş ve arkadaş çevresi üye olmayıbelirleyen faktörlerdir. Fakat genel anlamda Isparta’daki sivil toplum örgütlerine üyelik,derneğin amaçları ve faaliyetleri çerçevesinde gerçekleşmektedir, denilebilir. (T. 23)İlişkisiTablo 24: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmadaki Amacı ile CinsiyetSivil ToplumÖrgütüne hangiamaçlarla üyeoldunuz?Örgütlü olmanıngerekliliğine inandığımiçinÇevremdeki insanlarınüye olmasından dolayıToplumsal bir itibaredinebilmek içinÇevre edinebilmek içinSiyasal beklentilerimecevap verebileceğineinandığım içinDiğerToplamCinsiyetinizErkek Kadın Toplam62 14 7681.6% 18.4% 100.0%38.3% 50.0% 40.0%32.6% 7.4% 40.0%40 12 5276.9% 23.1% 100.0%24.7% 42.9% 27.4%21.1% 6.3% 27.4%14 1 1593.3% 6.7% 100.0%8.6% 3.6% 7.9%7.4% 0.5% 7.9%26 26100.0% 100.0%16.0% 13.7%13.7% 13.7%8 8100.0% 100.0%4.9% 4.2%4.2% 4.2%12 1 1392.3% 7.7% 100.0%7.4% 3.6% 6.8%6.3% 0.5% 6.8%162 28 19085.3% 14.7% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%85.3% 14.7% 100.0%Cinsiyet dağılımı çerçevesinde erkeklerin % 38.3’ü, kadınların % 50.’si örgütlü olmanın gereğine inandıkları için üyeolduklarını beyan etmişlerdir. Kadınlardaki çevresindeki insanların üye olmasından dolayı üyelik % 42.9 iken, bu oranerkeklerde % 24.7’ye düşmektedir. Erkeklerdeki sosyal statü amaçlı üyelik kadınlara göre daha yüksek oranda temsil edilmiştir.Kadınlar için siyasal beklentiler çevre edinmek üyelik tercih edilen bir yol değilken, siyasal beklentilerle ve çevre edinmekamacıyla üyelik erkekler için ağırlıklı olarak belirleyicidir. (T.24)

Tablo 25: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasında Etkili Olan Faktörlerile Eğitim İlişkisiSivil ToplumÖrgütüne Üyeolmanızda enetkili olan faktörnedir?DerneğinAmaçlarıDerneğintanınmışolmasıDerneğinfaaliyetleriDernektekiTanıdıklarDerneğinYöneticileriİş ve ArkadaşçevresiToplamEğitim SeviyesiToplamİlkokul Ortaokul Lise Üniversite3 17 33 46 993.0% 17.2% 33.3% 46.5% 100.0%30.0% 50.0% 44.6% 59.0% 50.5%1.5% 8.7% 16.8% 23.5% 50.5%4 2 666.7% 33.3% 100.0%5.4% 2.6% 3.1%2.0% 1.0% 3.1%6 10 20 14 5012.0% 20.0% 40.0% 28.0% 100.0%60.0% 29.4% 27.0% 17.9% 25.5%1 3 7 7 185.6% 16.7% 38.9% 38.9% 100.0%10.0% 8.8% 9.5% 9.0% 9.2%0.5% 1.5% 3.6% 3.6% 9.2%4 5 4 1330.8% 38.5% 30.8% 100.0%11.8% 6.8% 5.1% 6.6%2.0% 2.6% 2.0% 6.6%5 5 1050.0% 50.0% 100.0%6.8% 6.4% 5.1%2.6% 2.6% 5.1%10 34 74 78 1965.1% 17.3% 37.8% 39.8% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%5.1% 17.3% 37.8% 39.8% 100.0%Üyelerin sivil toplum örgütlerine üye olma süreçlerine etki eden bir çok faktörün olduğu bilinen bir gerçektir. Eğitim de busürece etki eden temel değişkenlerden biridir. Görüşülenlerin eğitim seviyeleri açısından sivil toplum örgütlerine üyeliklerinideğerlendirirsek; üniversite mezunlarının % 59.0’u sivil toplum örgütünün amaçları doğrultusunda üye olduklarını belirtirken,lise mezunlarında bu oran % 44.6’ya, ortaokul mezunlarında % 50.0’ye, ilkokul mezunlarında % 30.0’a düşmektedir. Lisemezunları için sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri üyelikte belirleyici iken, ilkokul ve ortaokul mezunları için örgütün tanınmışolması, üyelikte belirleyici değildir.(T.25)

İlişkisiTablo 26: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmasındaki Amacı ile EğitimSivil ToplumÖrgütüne Üyeolmada kiamaçlarToplamEğitim SeviyesiToplamİlkokul Ortaokul Lise ÜniversiteÖrgütle olmanın 1 16 20 39 76gerekliliğine 1.3% 21.1% 26.3% 51.3% 100.0%inandığım için 10.0% 48.5% 27.8% 52.0% 40.0%0.5% 8.4% 10.5% 20.5% 40.0%Çevremdeki2 7 21 22 52insanların üye 3.8% 13.5% 40.4% 42.3% 100.0%olmasından 20.0% 21.2% 29.2% 29.3% 27.4%dolayı 1.1% 3.7% 11.1% 11.6% 27.4%Toplumsal bir6 7 2 15itibar edinebilmek40.0% 46.7% 13.3% 100.0%için 18.2% 9.7% 3.7% 7.9%Çevre7 1 14 4 26edinebilmek için 26.9% 3.8% 53.8% 15.4% 100.0%70.0% 3.0% 19.4% 5.3% 13.7%3.7% 0.5% 7.4% 2.1% 13.7%2 3 3 825.0% 37.5% 37.5% 100.0%6.1% 4.2% 4.0% 4.2%Siyasalbeklentilerimecevap verebildiğiiçin 1.1% 1.6% 1.6% 4.2%Diğer1 7 5 137.7% 53.8% 38.5% 100.0%3.0% 9.7% 6.7% 6.8%0.5% 3.7% 2.6% 6.8%10 33 72 75 1905.3% 17.4% 37.9% 39.5% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%5.3% 17.4% 37.9% 39.5% 100.0%Örneklem grubumuzun örgüte üyelikteki amaçlar ile eğitim seviyesi değerlendirildiğinde, üniversite mezunları (%51.3)örgütlülük bilinci çerçevesinde, lise mezunları (% 53.8) ise, sosyal statü elde etmek amacıyla üye olduklarını ifade etmişlerdir.Şu halde, örgütlü olmanın gerekliliğine inanma ile eğitim seviyesi arasında sivil toplum örgütlerine üyelikte doğru bir ilişkidensöz edilebilir. Üniversite mezunlarının çevre edinebilmek amacıyla üyelik tercihinin çok az bir yüzde (%5.3) ile temsiledilmesine karşın, lise (%19.4) ve özellikle ilkokul (%70) mezunlarının çevre edinebilmek adına üyelik tercihinde bulunduklarıgözlenmektedir. Dolayısıyla ortaokul mezunlarının ihmal edilebilir bir oranla temsil edildiği göz önünde bulundurarak,diyebiliriz ki, sivil toplum örgütlerine üyelikte, eğitim seviyesi ile statü elde etmek amacı arasında ters bir ilişki vardır. Eğitimseviyesi bir bakıma örgütlerin oluşumunda ve stratejilerinin belirlenmesinde rol oynayan “amaç ve faaliyetlerin” bilincindeolma durumuna etki eden önemli bir değişkendir. (T.26)4.Sivil Toplum Örgütleri4.1. Sivil Toplum Örgütlerinin Mali YapılarıSivil toplum örgütleri belirli hedefler dahilinde biraraya gelmiş insanlardan teşkil etmişlerdir. Fakat örgütlülüğün devamedebilmesi, belirlenen hedeflerin gerçekleştirilebilmesi ve etkinliğinin arttırılması ihtiyaçları karşılayacak belirli bir mali yapıile yani sürekli ve yeterli bir gelirle mümkündür.Tablo 27: Sivil Toplum Örgütünün İhtiyaçlarının Karşılanma Yöntemi

Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeÜye aidatları 158 80.2 80.6 80.6Bağış 34 17.3 17.3 98.0Ticari kur.yardımı 4 2.0 2.0 100.0Toplam 196 99.5 100.0Cevapsız 1 0.5Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin, hedef ve beklentileri doğrultusunda varlıklarını sürdürebilmeleri, ekonomik güçleri ile de yakındanilişkilidir. Bu çerçevede örneklem grubunun %80.6’sı üyesi olduğu örgütün maddi ihtiyaçlarını genel kurulda belirlenenmiktarlar dahilinde üye aidatlarından, % 17’3’ü ise, bağışlarla karşıladıklarını belirtmişlerdir. (T.27)Tablo 28:Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünün Maddi İhtiyaçlarının KarşılanmasıKonusundaki DüşünceleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeDevlet yardımı 16 8.1 8.2 8.2Üye aidatları 159 80.7 82.0 90.2Belediye yardımı 2 1.0 1.0 91.2Bağış 15 7.6 7.7 99.0Ticari kur.yardımı 2 1.0 1.0 100.0Toplam 194 98.5 100.0Cevapsız 3 1.5Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütü üyelerinin “gönüllülük” ilkesi ile bir araya gelmeleri, asgari ölçekte konsensüs sağlayarak belirli amaçlardahilinde hareket etmeleri muhtemel ve olağandır. Bu açıdan belirlenmiş amaçları gerçekleştirebilmek için, belirli grupların vekuruluşların himayesinde kalmamaları, dolayısıyla hareket alanlarının geniş olması gerekir. Örneklem grubumuz; “maddiihtiyaçlarınız nasıl karşılanmalı” sorusuna %82’sinin üye aidatları ile karşılanması gerektiğini düşünmektedir. Bu oran yukarıdaifade edilen görüşümüzü destekler bir mahiyet arzeder. Buna mukabil örneklem grubumuzdaki “Devlet yardımı” isteğindeolanlar %8.2 oranında temsil edilmişlerdir. %7.7’si ise, bağış yoluyla faaliyetlerine devam etme eğilimindedirler. (T.28)4.2. Sivil Toplum Örgütlerinin Çalışma MerkezleriSivil Toplum Örgütlerine kayıtlı üyeler, faaliyetlerini, düşünce ve amaçlarını diğer bireylere anlatmak, üyelerinden başkainsanlarla da iletişime girmek durumundadırlar. Bu açıdan sivil toplum örgütlerinin belirli bir adrese ve merkeze sahip olmalarıiletişimi sağlayan bir faktör olarak değerlendirilebilir.Araştırma sahamızdaki örgütlerin %18.4’ünün belirli bir çalışma merkezi bulunmamaktadır. Bu oranı tersinden yorumlarsakIsparta’daki sivil toplum örgütlerinin yeterli bir seviye olarak kabul edilebilecek % 81.6’sının belirli bir merkeze sahip olduğusöylenebilir. Çünkü örgüte belirli bir merkez temin edebilmenin maddi bir külfetinin olduğu hatırlanırsa bu oran daha iyiyorumlanabilir. Sivil toplum örgütlerinin oldukça kısıtlı bir bütçeye sahip olması, adeta kendi yağları ile kavrulmazorunlulukları olduklarını gözönüne alırsak yine de Isparta’daki kuruluşların önemli bir aşama katettiklerini ifade etmekmümkündür. Fakat belirli bir merkeze sahip olmaları, bu merkezleri yukarıda belirtilen kriterler dahilinde verimli olarakkullandıkları anlamına gelmez. Bu merkezlerin yalnızca %22.6’sının mesai saatlerinde açık tutulması, %26.3’ünün de ne zamanaçılacağının belli olmaması oldukça anlamlıdır. Bu sonuçlar verimlilik konusundaki kaygılarımızı güçlendirmektedir. Siviltoplum örgütlerinin sahip oldukları merkez ve lokaller yasal olmayan bir takım faaliyetlerin daha kolay gerçekleşebildiği için,kamuoyunda zaman zaman tartışma konusu olur. Çünkü bir dernek ya da vakıf lokali ticari anlamda vergiden muaf bir faaliyetiçerisinde olabilmektedir. Diğer bir ifadeyle yasalar nezninde çok sıkı denetim altında tutulan bir takım faaliyetler bu lokallerderahatlıkla yapılabilmektedir. Örneklem grubunun belirli bir kısmı örgütlerinin sahip oldukları merkezleri ile ilgili sorularımızakaçamak cevaplar vermesi yukarıda işaret edilen yasal olmayan faaliyetlerin yapıldığını doğrulayan işaretlerdir. (T.29)

Tablo 29: Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Açık Kalma SüreleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeBelirli bir merkezimiz yok 35 17.8 18.4 18.4Mesai saatlerinde açık 43 21.8 22.6 41.1Hafta sonları açık 15 7.6 7.9 48.9Haftada bir akşamları 18 9.1 9.5 58.4Ne zaman açılacağı belli olmaz 50 25.4 26.3 84.7Diğer 29 14.7 15.3 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Toplam 197 100.04.3. Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyetleri4.3.1. Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyet AlanlarıIsparta’daki sivil toplum örgütleri yoğunlaştıkları alanlar itibariyle farklılıklar arzeder. Bu anlamda Isparta’daki sivil toplumörgütlerinin % 28.5’i mahalli bir karakter içerirken, il düzeyinde faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin oranı da %28.0’dır.Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin %28.5’i de bölgesel bir vizyona sahipken, ulusal karakterli örgütler %15 oranında temsiledilmektedir. Ancak il ve bölge düzeyinde yapılan faaliyetlerin de mahallilik vasfının ağırlık kazandığı gözönündebulundurulduğunda Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin yaklaşık %85’inin mahalli etkinliklere önem veren kuruluşlarolduğunu söylemek mümkündür. (T.30)Tablo 30: Sivil Toplum Örgütlerinin Etkinliklerinin Yoğunlaştığı AlanSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeMahalli 55 27.9 28.5 28.5İl Düzeyinde 54 27.4 28.0 56.5Bölgesel 55 27.9 28.5 85.0Ulusal 29 14.7 15.0 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Genel Toplam 197 100.0

Tablo 31: Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyet TürleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeKonferans 45 22.8 23.0 23.0Eğitim Çalışmaları 13 6.6 6.6 29.6Kültürel Faaliyetler 96 48.7 49.0 78.6Kamuoyu Çalışmaları 27 13.7 13.8 92.3Diğer 15 7.6 7.7 100.0Toplam 196 99.5 100.0Cevapsız 1 0.5Genel Toplam 197 100.0Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri daha çok kültürel faaliyetlerle sınırlı kalmaktadır.(%49) Sivil toplumörgütlerinin %13.8 i kamuoyu çalışmalarına ağırlık verdiklerini belirtirken, %23’lik bir oran ise ülke meselelerinindeğerlendirilebilmesi için konferanslar düzenlediklerini söylemişlerdir. Fakat burada dikkat edilmesi gereken bir nokta ise, siviltoplum örgütlerinin birbirlerinden amaç ve faaliyetler bakımından yapısal anlamda farklılıklar gösterebileceğidir. ÖrneğinIsparta’daki Eğitim Gönüllüleri Derneği daha yoğun olarak kitap bağışı faaliyetini organize ederken, Atatürkçü DüşünceDerneği konferans ve konser düzenleme eğilimindedir. Dolayısıyla bir örgüt konferans düzenleyebileceği gibi kermes deorganize edebilir. Yapılan çalışmada özelikle en fazla yaptıkları ve yoğunlaştıkları faaliyetler ve faaliyet alanları sorulmuştur.Sivil toplum örgütleri faaliyetleri itibariyle toplumsal sistemde belirli işlevsel roller üstlenmektedir. Bu roller bazen toplumsalbütünlüğü sarsabilecek sonuçlara meydan verirken, zaman zaman da toplumu ortak bir payda etrafında bütünleştirmeyedönüktür. Örneğin 1999’un ilk aylarında bölücübaşı Abdullah Öcalan’ın İtalya tarafından Türkiye’ye iade edilmemesineticesinde, Isparta’daki 25 civarında sivil toplum örgütü geniş katılımlı bir tel’in mitingi düzenlemişlerdir. YardımsevenlerDerneği, Türk Spastik Çocuklar Derneği, Kadın-Kültür Derneği, Çocuk Yuvası Gönüllüleri Derneği vb. yaklaşık on kadınderneğinin oluşturduğu kadın platformu, Isparta’ya Diyabet Hastanesi kazandırmak için 2001 yılı başında bir araya gelmelerioldukça önemlidir. Adı geçen örgütlerin hemen hemen hepsinin farklı amaçları ve faaliyetleri olmalarına rağmen, ortak birpayda da buluşmuşlar, bilinçli bir organizasyonla değişik sosyal gruplarla bir araya gelmişlerdir. (T.31)Tablo 32: Sivil Toplum Örgütlerinin Merkezlerinin Açık Kalma Süreleri ile SivilToplum Örgütlerinin Etkinliklerinin Yoğunlaştığı AlanSivil ToplumÖrgütünüzünbir merkezivar ise nekadar süreaçıktır?Sivil Toplum Örgütünüzün Yoğunlaştığı ToplamAlanMahalli İl Düzeyinde Bölgesel UlusalBelirli bir10 9 9 7 35merkezimiz yok 28.6% 25.7% 25.7% 20.0% 100.0%18.2% 18.4% 17.0% 24.1% 18.8%5.4% 4.8% 4.8% 4.8% 18.8%Mesai7 17 4 11 39saatlerinde17.9% 43.6% 10.3% 28.2% 100.0%açıktır12.7% 34.7% 7.5% 37.9% 21.0%3.8% 9.1% 2.2% 5.9% 21.0%Yalnızca hafta 3 1 9 2 15sonu açıktır 20.0% 6.7% 60.0% 13.3% 100.0%5.5% 2.0% 17.0% 6.9% 8.1%Haftada bir gün 3 10 4 1 18akşamları açıktır 16.7% 55.6% 22.2% 5.6% 100.0%5.5% 20.4% 7.5% 3.4% 9.7%1.6% 5.4% 2.2% 0.5% 9.7%Ne zaman24 6 14 6 50açılacağı belli 48.0% 12.0% 28.0% 12.0% 100.0%olmaz 43.6% 12.2% 26.4% 20.7% 26.9%

DiğerToplam12.9% 3.2% 7.5% 3.2% 26.9%8 6 13 2 2927.6% 20.7% 44.8% 6.9% 100.0%14.5% 12.2% 24.5% 6.9% 15.6%4.3% 3.2% 7.0% 1.1% 15.6%55 49 53 29 18629.6% 26.3% 28.5 15.6% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%29.6% 26.3% 28.5% 15.6% 100.0%Belirli bir merkeze ya da lokale sahip sivil toplum örgütlerinin yoğunlaştıkları alana göre dağılımlar değerlendirildiğinde, belirlibir merkeze sahip olmayan kuruluşların başında, mahalli düzeyde faaliyet gösteren kuruluşlar ağırlık teşkil ederken, büro ya dalokale sahip ulusal düzeydeki sivil toplum örgütlerinin mesai saatlerinde açık olma oranı da en yüksek düzeyde temsiledilmiştir. Merkezleri mesai saatlerinde açık olan mahalli kuruluşların oranı %12.7’dir. Fakat aynı kuruluşların merkezlerinin“ne zamana açılacağının belli olmaması” oranı ise %43.6’dır. Dolayısıyla mahalli düzeydeki kuruluşların lokalleri vemerkezlerinin istikrarlı bir şekilde açılmadığı söylenebilir. İl düzeyindeki örgütlerin %20.4’ü haftada bir gün akşamları lokalveya merkezlerini açık tutmaktadırlar. Ulusal düzeyde faaliyet gösteren kuruluşların sahip oldukları merkezleri, rutin olarakaçık tutma eğiliminde olmaları bir bakıma bu örgütlerin belirli normlar çerçevesinde faaliyet göstermeye çalışmaları ileaçıklanabilir. Ayrıca etkinliklerinin güçlü bir örgütsel yapı ile sağlanacağının farkında olan ulusal düzeydeki örgütlerinkurumsallaşabilmek adına bazı uygulamalarda ısrarcı olmaları, yukarıda bahsedilen sonucun nedeni olarakdüşünülebilir.(T.32)4.3.2. Sivil Toplum Örgütlerinin Sosyal ve Kültürel FaaliyetleriTablo 33: Sivil Toplum Örgütünün Yayın Faaliyetlerinin Olup OlmamasıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 64 32.5 34.4 34.4Hayır 122 61.9 65.6 100.0Toplam 186 94.4 100.0Cevapsız 11 5.6Toplam 197 100.0Bazı örgütlerin faaliyetlerini kamuoyuna daha iyi aktarabilmek için bir takım yayınlar yaptığını müşahade etmek mümkündür.Özellikle “Bülten” şeklindeki yayınlar oldukça fazladır. Bu çerçevede sivil toplum örgütlerinin de kendilerini anlatabilmeleriadına böyle girişimlerde bulunmaları muhtemel, aynı zamanda beklenen bir durumdur.Fakat örneklem grubumuzun üye oldukları sivil toplum örgütlerinin kendilerine ait bülten, dergi, gazete gibi yayınları olanörgütlerin oranı %34.4, böyle bir çalışması olmayan kuruluşların yüzdesi %65.6’dır. Bilindiği üzere yayın faaliyetlerininmaddi külfeti kadar, bu işi yapacak iyi bir ekibe de ihtiyaç vardır. Dolayısıyla bu kuruluşların çoğunluğunun bir yayın faaliyetiiçerisinde olmamaları yukarıda bahsedilen nedenlerle ilişkilendirilebilir. (T.33)Tablo 34: Sivil Toplum Örgütlerinin Yayın FaaliyetlerininYayınlanma SüreleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeHaftada Bir 2 1.0 3.2 3.2İki Haftada Bir 15 7.6 24.2 27.4Ayda Bir 18 9.1 29.0 56.5

Üç Ayda Bir 8 4.1 12.9 69.4Altı Ayda Bir 4 2.0 6.5 75.8Yılda Bir 5 2.5 8.1 83.9Yayın Tarihi Belli Değil 10 5.1 16.1 100.0Toplam 62 31.5 100.0Cevapsız 135 68.5Toplam 135 68.5Genel Toplam 197 100.0Yayın faaliyetleri olan örgütlerin bu yayınları hangi sürelerde yaptıkları önemlidir. Araştırma sahamızda yayın faaliyetini rutinolarak ayda bir yapanlar en yüksek oranda temsil edilmiştir.( % 29.0) Haftada bir yayın yapan kuruluşların oranı %3.2, 15günde bir yayın yapanların oranı ise 24.2’dir. Yayın yapma tarihleri belli olmayan örgütler % 16.1 ile temsil edilmiştir.Özellikle örgütün dışa açık vitrini olarak değerlendirebileceğimiz yayın faaliyetlerinin istikrarsız bir şekilde sürdürülmesi,Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin kurumsal anlamda daha ciddi mesafeler katetmesi gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Busoruya cevap verenlerin toplam örneklem grubuna oranla oldukça düşük bir yüzde ile temsil edilmesi ise, söz konusu örgütlerinüyelerinin beklentilerine cevap verir nitelikte bir yayın yapmadıkları şeklinde değerlendirilebilir. (T.34)Tablo 35: Sivil Toplum Örgütü Merkezine Sürekli Gazete Temin Edilme DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif yüzdeEvet 88 44.7 48.9 48.9Hayır 92 46.7 51.1 100.0Toplam 180 91.4 100.0Cevapsız 17 8.6Toplam 17 8.6Genel Toplam 197 100.0Belirli bir merkeze sahip sivil toplum örgütlerinin %48.9’u merkezlerine günlük gazete alındığı, buna mukabil %51.1’nde isegünlük gazete alınmadığı belirtilmiştir. Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin sahip oldukları merkezlere günlük gazetelerinalınmamasının yüksek dağılımla temsil edilmesi, bu örgütlerin ekonomik sıkıntılarla başetmeye çalışmaları ile ilişkiliolabileceği gibi, üyelerin ve diğer bireylerin örgüt merkezine sıklıkla ziyaret etmemesi ile de açıklanabilir. (T.35)Gazete okuma alışkanlığını üye bazında değerlendirirsek; örneklem grubumuzun % 39.5’i hergün gazete okuduklarını ifadeetmişlerdir. Gazete okuma alışkanlığı eline geçmesi ile sınırlı olan üyelerin oranı %31.8’dir. Gazete okuma alışkanlığındakidüzensizlik ülke genelinde yayın yapan gazetelerin günlük tirajlarını daha anlamlı yorumlamamıza imkan tanıyabilir. Ülkegenelinde yayın yapan bütün gazetelerin toplam tirajın yaklaşık 5-6 milyon civarında seyretmektedir. Bu tiraj ülke nüfusununyaklaşık % 8’ine tekabül eder. Örneklem grubumuzun günlük gazete okuma oranı, Türkiye’de yayınlanan gazeteler ve okumaoranları dikkate alınırsa okuma alışkanlığı bakımından ülke ortalamasının üzerinde olduğu şeklinde de değerlendirebilir.(T.36) Tablo 36: Görüşülenin Gazete Okuma SıklığıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif yüzdeHergün 77 39.1 39.5 39.5Haftada Bir 12 6.1 6.2 45.6Ara Sıra Okurum 16 8.1 8.2 53.8Elime Geçerse 62 31.5 31.8 85.6Vaktim Yok 28 14.2 14.4 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0

Tablo 37: Görüşülenin Gazete Okuma Sıklığı ile Eğitim DüzeyiEğitimİlkokulOrtaokulLiseÜniversiteToplamGazete Okuma alışkanlığıHergün Haftada bir Ara sıra ElimegeçtiğizamanGazeteokumayavaktim yokToplam6 2 1 1 1060.0% 20.0% 10.0% 10.0% 100.0%7.8% 16.7% 1.6% 3.6% 5.1%3.1% 1.0% 0.5% 0.5% 5.1%17 2 12 3 3450.0% 5.9% 35.3% 8.8% 100.0%22.1% 12.5% 19.4% 10.7% 17.4%8.7% 1.0% 6.2% 1.5% 17.4%22 7 8 25 11 7330.1% 9.6% 11.0% 34.2% 15.1% 100.0%28.6% 58.3% 50.0% 40.3% 39.3% 37.4%11.3% 3.6% 4.1% 12.8% 5.6% 37.4%32 3 6 24 13 7841.0% 3.8% 7.7% 30.8% 16.7% 100.0%41.6% 25.0% 37.5% 38.7% 46.4% 40.0%16.4% 1.5% 3.1% 12.3% 6.7% 40.0%77 12 16 62 28 19539.5% 6.2% 8.2% 31.8% 14.4% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%39.5% 6.2% 8.2% 31.8% 14.4% 100.0%Isparta’daki sivil toplum örgütleri üyelerinin gazete okuma alışkanlıkları ile eğitim seviyelerinin yükselmesi arasında doğrudanbir ilişki olduğu ifade edilebilir. Hergün gazete okurum diyenler % 39.5 ile en yüksek düzeyde eline geçtiğinde okuyanlar %31.8 ile ikinci sırada gazete okumaya fırsatı olmadığını belirtenler ise %14.4 ile üçüncü sırada temsil edilmişlerdir. Gazeteokuma sıklığı ile eğitim düzeyi karşılaştırdığımızda ilkokul mezunları %5.1 ile en düşük seviyede, ortaokul mezunları % 17.4,lise mezunları % 37.4 ve üniversite mezunları da %40 ile en üst düzeyde temsil edilmekte olduğunu görüyoruz. (T.37)Isparta’daki sivil toplum örgütü etkinliklerinin yoğunlaştıkları alan ile üyelerinin gazete okuma alışkanlıklarıdeğerlendirildiğinde ulusal düzeyde faaliyet gösteren örgüt üyeleri % 58.6 ile en üst düzeyde temsil edilirken, il düzeyindekiler% 57.3 ile ikinci sırada yer almaktadır. İl düzeyinde faaliyet gösteren örgüt üyelerinin hergün gazete okuma eğilimi % 39.5 iletemsil edilirken, mahalli düzeydeki sivil toplum örgütü üyelerinin gazete okuma alışkanlıkları % 40 ile ellerine geçtikleri zamangerçekleşmektedir. (T.38)Tablo 38: Sivil Toplum Örgütünün Etkinliklerinin Yoğunlaştığı Alan ile GörüşüleninGazete Okuma SıklığıMahalliHergünHaftadabirGazete Okuma alışkanlığıAra sıraElime geçtiğizamanGazeteokumayavaktim yokToplam14 2 2 24 13 5525.5% 3.6% 3.6% 43.6% 23.6% 100.0%18.4% 16.7% 13.3% 40.0% 46.4% 28.8%7.3% 1.0% 1.0% 12.6% 6.8% 28.8%

Sivil ToplumÖrgütünüzünYoğunlaştığıalanİl DüzeyindeBölgeselUlusalToplam30 1 8 8 5 5257.7% 1.9% 15.4% 15.4% 9.6% 100.0%39.5% 8.3% 53.3% 13.3% 17.9% 27.2%15.7% 0.5% 4.2% 4.2% 2.6% 27.2%15 8 4 23 5 5527.3% 14.5% 7.3% 41.8% 9.1% 100.0%19.7% 66.7% 26.7% 38.3% 17.9% 28.8%7.9% 4.2% 2.1% 12.0% 2.6% 28.8%17 1 1 5 5 2958.6% 3.4% 3.4% 17.2% 17.2% 100.0%22.4% 8.3% 6.7% 8.3% 17.9% 15.2%8.9% 0.5% 0.5% 2.6% 2.6% 15.2%76 12 15 60 28 19139.8% 6.3% 7.9% 31.4% 14.7% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%39.8% 6.3% 7.9% 31.4% 14.7% 100.0%4.4. Sivil Toplum Örgütlerinin AmaçlarıTablo 39: Sivil Toplum Örgütünün AmacıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeSiyasi 7 3.6 3.6 3.6Fikri 28 14.2 14.6 18.2Dini 26 13.2 13.5 31.8Ekonomik/Ticari 2 1.0 1.0 32.8Dayanışma 129 65.5 67.2 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin yoğunlaştıkları alanlar ve amaçları dahilinde, örneklem grubumuzun %67.2’si kendiörgütlerini, dayanışma amaçlı bir kuruluş olarak nitelemişlerdir. Sivil toplum örgütlerinin %14.6’sı fikri, %13.5’i de diniamaçlı örgütlerdir. Bu anlamda daha çok yerel bir karakter arz eden Isparta’daki sivil toplum örgütleri dayanışmacı, aynızamanda sosyal bütünleşme eğilimi öne çıkan kuruluşlar olarak nitelendirebilir. (T.39)

Tablo 40: Görüşülenin Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçları HakkındakiDüşünceleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeSosyal Bütünleşmeyi Sağlar 14 7.1 8.9 8.9Ekonomik Menfaat Sağlar 10 5.1 6.3 15.2Demokrasiyi Yerleştirmek 37 18.8 23.4 38.6Toplumsal Saygınlık 28 14.2 17.7 56.3Boş Zamanları Değerlendirmek 43 21.8 27.2 83.5Diğer 26 13.2 16.5 100.0Toplam 158 80.2 100.0Cevapsız 39 19.8Genel Toplam 197 100.0Tüzel kişilik vasfına sahip olan sivil toplum örgütlerinin asgari düzeyde aynı düşünceyi paylaşan insanların bir araya gelmeleriile oluştuğunu ifade etmek mümkündür. Fakat insanların bir araya gelmeleri bilinçli bir tepkidir ve bu tepkiyi ortaya çıkarangüdülerden birisi hiç kuşkusuz “amaçlar” konusundaki algılamalardır. Fakat işin uygulama kısmında yani pratikte bazı hedefsapmalarının olması muhtemeldir. Bu açıdan örneklem grubumuza yönelttiğimiz “sizce Türkiye’de sivil toplum örgütleri” ençok hangi amaç/amaçlara hizmet etmektedir” şeklindeki sorumuza, örneklem grubumuzun %27.2’si “boş zamanlarıdeğerlendirmek” olarak nitelendirmektedir. Demokratik süreçlerle ilişkili olduğunu düşünenler ise % 23.4 ile temsiledilmişlerdir. Fakat pragmatist bir düşüncede olanların oranı (Ekonomik menfaat) %6.3’tür. Aynı zamanda sosyalbütünleşmede rol oynadığını düşünenlerin oranı ise hiç de küçümsenecek bir yüzde değildir. Örgüt üyelerinin kendi örgütlerinideğerlendirirken dayanışma amacını ağırlıklı olarak ifade ederken, Türkiye’deki sivil toplum örgütlerinin amaçları hakkındaçok farklı değerlendirmelerde bulunmaları belirli çelişkileri işaret etmektedir. (T.40)Tablo 41: Görüşülenin Birden Fazla Dernek, Vakıf, Birlik gibi kuruluşlara ÜyelikDurumlarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 84 42.6 44.2 44.2Hayır 106 53.8 55.8 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun bağlı bulundukları kuruluştan başka diğer kuruluşlara da üyelik durumları sorulduğunda % 44.2’siolumlu cevap vermişlerdir. Bu oran oldukça yüksektir. Fakat bu oranın yükselmesinde, mülakatı uygularken verilecek cevaplarıyalnızca sivil toplum örgütleri ile sınırlandırmamamızla da ilgilidir. Üye olunan kuruluşlara siyasi partiler, meslek odaları gibikuruluşları da dahil etmelerini istememiz olumlu cevap oranını yükseltmiştir. Örneğin yapılan çalışma esnasında görüşmeyaptığımız bir üyenin beş farklı sivil toplum kuruluşuna üye olduğunu belirtmesi oldukça ilginçtir. (T.41)

Tablo 42: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütlerinin AmaçlarıDoğrultusunda Politikalarını Belirleyip Belirlememe DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 76 38.6 40.9 40.9Hayır 46 23.4 24.7 65.6Kısmen 64 32.5 34.4 100.0Toplam 186 94.4 100.0Cevapsız 11 5.6Genel Toplam 197 100.0Sivil Toplum Örgütleri dernekler bazında dernek tüzüğünde, vakıflar ise vakıf senedinde vurguladıkları amaçlarıgerçekleştirmek için çalışmalar yaparlar. Bu amaçların gerçekleşebilmesi için yapacakları çalışmaların belirlenmesi ve bununüyeler tarafından idrak edilmesi, sivil toplum örgütlenmesinde önemli bir aşamadır. Bu anlamda yöneltmiş olduğumuz soruyaörneklem grubumuzun % 40.9’u olumlu bir fikre % 24.7’si olumsuz bir düşünceye sahiptir. Örneklem grubumuzun % 34.4’üde kısmen belirlenen hedefler dahilinde politikaların belirlenebildiğini düşünmektedir. (T.42)Tablo 43: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden Fazla Sivil ToplumÖrgütlerinin varlığı Faydalı mıdır, Zararlı mıdır?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeFaydalıdır 117 59.4 51.3 61.3Zararlıdır 26 13.2 13.6 74.9Bir Fikrim Yok 48 24.4 25.1 100.0Toplam 191 97.0 100.0Cevapsız 6 3.0Genel Toplam 197 100.0Farklı fikir ve düşüncelerin aynı kulvarda değişik kuruluşların varolmasına imkan tanıyabilir. Bu çerçevede aynı alanda birdenfazla kuruluşun varlığını, örneklem grubumuzun % 51.3’ü faydalı olduğunu, buna mukabil % 13.6’sı ise, zararlı olduklarınıifade etmişlerdir. Bu soruya örneklem grubumuzun % 25.1’nin herhangi bir fikri olmadığını belirtmiştir. Dikkat edilirse buradavurgulanan nokta, fonksiyonel anlamda bir işbölümünün kabul edildiği ve fonksiyonel farklılaşmanın çatışmaya yol açmaktanziyade toplumsal bütünleşmeye katkı yapacağı ile ilgilidir. (T.43)Aynı alanda faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin “faydalı” olduğunu düşünenlerin % 45.8’i “değişik proje ve fikirlerinyeşermesine imkan tanıyacağını” düşünmektedir. Bu düşüncenin ağırlıkla temsil edilmesi bir bakıma üyelerin paylaşımcı vebirarada çalışabilme eğiliminin güçlü olduğunu gösterir.

Tablo 44: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden Fazla Sivil ToplumÖrgütü Olmasının FaydalarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeDaha çok insanın aynı konuda 22 11.2 18.3 18.3faaliyetine neden olurDeğişik proje ve fikirlerin55 27.9 45.8 64.2yeşermesine imkan tanırRekabete yol açarak kaliteyi29 14.7 24.2 88.3arttırırDemokrasi kültürünün14 7.1 11.7 100.0yerleşmesine yardımcı olurToplam 120 60.9 100.0Cevapsız 77 39.1Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun % 24’2’si, aynı alanda faaliyet gösteren kuruluşların faydalı olduğunu bu faydanın ise daha çokrekabete yol açarak kaliteyi arttıracağını düşünmektedirler. Aynı alanda ne kadar çok kuruluş olursa, kuruluş sayısı ile birliktearitmetik olarak artan bir üye sayısı olacağını düşünenlerin oranı %18.3 ile temsil edilmiştir. Bu oran daha çok meseleye nicelikolarak bakanların yaklaşımlarını barındırmaktadır, denilebilir. (T.44)Aynı alanda birden fazla faaliyet gösteren örgütlerin varlığına karşı gösterilen iyimser tavır, yukarıda vurguladığımızfonksiyonel bütünleşme eğilimlerinin üyeler açısından da bilinçli bir şekilde farkında olunduğuna işaret etmektedir.Tablo 45: Görüşülene Göre Aynı Alanda Faaliyet Gösteren Birden Fazla Sivil ToplumÖrgütünün ZararlarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeBölünmelere neden olur 4 2.0 80.0 80.0Çokluk zararlıdır 1 0.5 20.0 100.0Toplam 5 2.5 100.0Cevapsız 192 97.5Genel Toplam 197 100.0Aynı alanda faaliyet gösteren birden fazla örgüt zararlıdır, düşüncesinde olan üyelerin bu zararları, ne ile ilişkilendirdiklerinidikkate alırsak, daha çok bölünmelere, fikir ayrılıklarına, neden olacağını düşünmektedirler. Fakat “zararlı” olduğunu ifadeeden üyelerin büyük çoğunluğu bu zararlılık durumunun nedenini ortaya koymaktan kaçınmıştır. Ayrıca,zararlı olduğunu ifadeedenlerin, toplam örneklem içindeki payının çok düşük olması (toplam 5 kişi), bu fikrin, sivil toplum örgütü üyelerincepaylaşılmadığının açık bir delilidir. ( T. 45)

5.Sivil Toplum Örgütlerinde Yönetim Anlayışı5.1. Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütü Yöneticileri ile İlgiliDüşünceleriYapılarıTablo 46: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütündeki Yöneticilerinin ŞahsiyetSayı YüzdeGeçerliyüzde Kümülatif Yüzdeİnsancıl 100 50.8 51.8 51.8Demokratik 72 36.5 37.3 89.1Hırslı 11 5.6 5.7 94.8Otoriter 4 2.0 2.1 96.9İlgisiz 5 2.5 2.6 99.5Diğer 1 0.5 0.5 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Genel Toplam 197 100.0Dernek kurma hakkı 1982 Anayasasında güvence altına alınmış bir haktır. İsteyen herkes izin almadan dernek kurma hakkınasahiptir. (Anayasa m.33) Dernek kurma özgürlüğü aynı zamanda bireyselliği geliştirme hakkının (m.17) ve düşünce açıklamaözgürlüğünün (m.26) doğal uzantısını oluşturur. Örgütlenme özgürlüğü ve dernek özerkliği, yani derneğin iç düzenini belirlemeserbestliği çok önemli demokratik köşe taşlarıdır. Dernekler, medeni kanun ve dernekler kanunu uyarınca “yazılı” bir hukukimuamele (tüzük) ile kurulmalarına karşın bir malın ya da malvarlıksal değeri olan bir hakkın belli bir amaca tahsisi neticesindekurulan vakıflar; ya resmi bir senet ya da ölüme bağlı bir hukuki muamele (vasiyetname) ile kurulabilirler. Vakıfta bir kişininmalvarlığı ya da malvarlığına ait bazı değerleri bir amaca tahsisi söz konusu iken, derneklerde kazanç paylaşma dışında belirlive ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere en az 7 kişinin bir araya gelmesi sözkonusudur. Dikkat edilirse, vakıf ve dernektekiyapısal farklılıklar beraberinde yönetsel farklılaşmayı da getirmiştir. Sivil toplum örgütlerindeki özellikle derneklerde seçilenyönetim kurulu, kendi arasında işbölümü yaparak, başkanlığa kendi aralarında bulunan bir arkadaşlarını görevlendirirler.Denetim kurulları ise yönetim faaliyetlerini denetlemekle yükümlüdürler. Yönetim kurulu genel kurulun kendilerine verdikleriyetkiler dahilinde hareket ederler. Genel kurul isterse yönetim kurulunun yetkilerini kısıtlayabilir. Vakıflarda ise bu hiyerarşimütevelli heyeti ile sağlanmıştır. Mütevelli heyeti başkanı aynı zamanda vakıf başkanıdır. Örneklem grubumuz yukarıdabahsedilen prensipler dahilinde oluşan sivil toplum örgütlerinin yöneticilerinin şahsiyet yapılarını % 51.8 ile insancıl olaraknitelemişlerdir. % 37.3’ü ise, yöneticilerinin şahsiyet yapılarını demokratik olarak tanımlamışlardır. Dolayısıyla örneklemgrubumuz mensup oldukları örgütlerin yöneticilerine karşı, yüksek bir dağılımda olumlu bir yaklaşım içerisindedirler. Ayrıcayöneticilerin % 37.3’ünü demokratik bir kişiliğe sahip olduklarını beyan etmeleri, aynı zamanda örgüt içi demokratik süreçlerinvarlığı ile yakından ilişkilidir. (T.46)Tablo 47: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Yöneticilere Güven DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeGüveniyorum 167 84.8 94.4 94.4Güvenmiyorum 10 5.1 5.6 100.0Toplam 177 89.8 100.0Cevapsız 20 10.2Genel Toplam 197 100.0

Tablo 48: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Yöneticilerine Güven DuymamasınınNedenleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeKişisel Hırs 3 1.5 100.0 100.0Toplam 3 1.5 100.0Cevapsız 194 98.5Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubunun Tablo 46’da ortaya konan “yöneticilerin şahsiyet yapılarına karşı göstermiş oldukları olumlu ifade vedüşünceler” yöneticilerinize güveniyor musunuz? sorusuna verilen cevaplarda da açığa çıkmaktadır. Isparta’daki sivil toplumörgütü üyeleri %94.4’lük bir oranla yöneticilerine oldukça yüksek bir güven duygusu içerisindedir. (T.47)Güvensizlik duyan üyelerin toplam örneklem içerisindeki payı oldukça düşüktür. Güvenmiyorum cevabını veren toplam 10kişiden 6’sı güvensizlik nedenleri hakkında kanaat belirtmişlerdir. Yöneticilere güvensizlik içerisinde olan üyeler, güvensizlikkaynağı olarak da öne sürdükleri eleştiri, mevcut yöneticilerin kişisel hırs içerisinde olduklarını ve kendi çıkarlarını düşünmeleriolarak ifade edilmiştir. (T.48)Tablo 49: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünden Ayrılma Düşünceleri İleGörüşülenin S.T.Ö. Yöneticilerinin Şahsiyet Yapıları Hakkındaki DeğerlendirmeleriSivil ToplumÖrgütünden hiçayrılmayıdüşündünüzmü?ToplamEvetHayırSivil Toplum Örgütü yöneticilerinin şahsiyet yapılarını nasıldeğerlendiriyorsunuzToplamİnsancıl Demokratik Hırslı Otoriter İlgisiz Diğer5 6 3 1 1 1631.3% 37.5% 18.8% 6.3% 6.3% 100.0%5.4% 9.2% 27.3% 25.0% 25.0% 9.0%2.8% 3.4% 1.7% 0.6% 0.6% 9.0%88 59 8 3 3 1 16254.3% 36.4% 4.9% 1.9% 0.6% 0.6% 100.0%94.6% 90.8% 72.7% 75.0% 75.0% 100.0% 91.0%49.4% 33.1% 4.5% 1.7% 1.7% 0.6% 91.0%93 65 11 4 4 1 17852.2% 36.5% 6.2% 2.2% 2.2% 0.6% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%52.2% 36.5% 6.2% 2.2% 2.2% 0.6% 100.0%Örneklem grubumuz, yöneticilerinin şahsiyet yapıları ile mensup oldukları örgütlerinden ayrılmayı düşünüp düşünmedikleriarasındaki ilişki bakımından incelendiğinde, % 9’u mensup oldukları sivil toplum örgütünden ayrılmayı düşünüyorken, % 91’iböyle bir düşüncesinin olmadığını ifade etmişlerdir. Mensup olduğu örgütten ayrılmayı düşünenlerin % 37.5’i, üyesi olduklarıörgütlerin yöneticilerinin şahsiyet yapılarını “demokrat” olarak tanımlamışlardır. Şahsiyet yapıları bakımından örgütyöneticisini % 18.8’i “hırslı”, % 6.3’ü “otoriter” olarak nitelendirmektedir. Fakat hırslılık ve ilgisizliğe olumsuz bir anlamyüklersek ve önemli bir ayrılma nedeni olarak kabul etsek bile, ayrılmayı düşünenlerin, yöneticileri demokratik olarakniteleyenlerin oranının altında kalmaktadır. O halde sivil toplum örgütünden ayrılma istekleri farklı nedenlere dayanmaktadır.(T.49)

Tablo 50: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Statüsü ile Sivil ToplumÖrgütünden Memnun Olup Olmama DurumuSivil ToplumÖrgütündekiKonumunuzNedir?BaşkanYöne.Kur.ÜyesiDen.Kur.ÜyesiÜyeToplamSivil Toplum ÖrgütünüzdenMemnun musunuz? ToplamEvetHayır10 2 1283.3% 16.7% 100.0%6.2% 14.3% 6.9%5.7% 1.1% 6.9%19 19100.0% 100.0%11.8% 10.9%10.9% 10.9%19 19100.0% 100.0%11.8% 10.9%10.9% 10.9%113 12 12590.4% 9.6% 100.0%70.2% 85.7% 71.4%64.6% 6.9% 71.4%161 14 17592.0% 8.0% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%92.0% 8.0% 100.0%Üyelerin mensup oldukları sivil toplum örgütlerindeki konumları ile, kendi kuruluşlarından memnuniyet dereceleri arasındakiilişki bakımından örneklem grubunun geneli, mensup oldukları örgütlerinden memnundurlar. Fakat, başkan statüsüne sahipüyelerin % 16.7’si, üyelerin ise % 9.6’sı üyesi oldukları örgütten memnun olmadıklarını ifade etmişlerdir. Başkanlarınmemnuniyetsizlik göstermeleri, sahip oldukları sorumluluk ve görevlerinin zorluğundan kaynaklanıyor olabilir. Fakat memnunolmayan üyelerin % 9.6 ile temsil edilmesi, üyesi olduğu örgütten memnun olmaması mensup olduğu sivil toplum örgütününfaaliyetlerinin yetersizliğinden kaynaklandığı gibi, daha çok kişisel sorunlarla da ilişkili olduğu düşünülebilir. (T.50)Tablo 51: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütünden Ayrılma Düşüncesi ile YöneticilereGüven DurumuSivil Toplum Örgütünüzdekiyöneticilere güveniyor musunuz?ToplamSivil ToplumÖrgütündenayrılmayıdüşündünüz müEvetHayırToplamGüveniyorum Güvenmiyorum13 1 1492.9% 7.1% 100.0%8.3% 10.0% 8.4%7.8% 0.6% 8.4%144 9 15394.1% 5.9% 100.0%91.7% 90.0% 91.6%86.2% 5.4% 91.6%157 10 16794.0% 6.0% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%94.0% 6.0% 100.0%

Isparta’daki sivil toplum örgütü üyelerinin göstermiş oldukları güveni, sivil toplum örgütlerinden ayrılma konusundaki fikirleriile ilişkilendirdiğimiz zaman üyesi olduğu sivil toplum örgütünden ayrılmayı düşünmeyen üyelerin %94.1’i kendi yöneticilerinegüvendiklerini ifade etmişlerdir. Bu dağılım, üyelerin yönetime ve örgüte karşı iyimser duygular içerisinde olduklarınıdüşünmemize imkan tanırken, ayrılmayı düşünen üyelerin yöneticilerine güvensizliği çok düşük bir yüzde ile temsil edilmesi,üyelerin örgütten ayrılmayı düşünmelerinde başka faktörlerin etkili olduğunu ifade etmemize imkan tanır. (T.51)5.2. Sivil Toplum Örgütlerindeki Yönetim BiçimiTablo 52: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütü Hangi ZamanlardaToplanmaktadır.Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeAyda Bir Defa 22 11.2 11.6 11.6Haftada Bir Defa 32 16.2 16.8 28.4Gerekli Görülürse 74 37.6 38.9 67.4Yönetimin İsteğine Göre 190 31.5 32.6 100.0Toplam 190 96.4Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlenmesi çerçevesinde bir araya gelmiş, üyelerin fikirleri istişare etmeleri, bir takım faaliyetlerideğerlendirebilmeleri için belirli dönemlerde toplanmaları beklenir. Bu açıdan bakıldığında, üye sayıları fazla olan kuruluşların,bütün üyelerinin rutin zamanlarda biraraya gelmelerini beklemek biraz hayalci bir görüş olsa da, bu kuruluşların üyelerininbelirli dönemlerde toplanmaları, örgütün varlığı kadar demokratik bir işleyişin sürdürülebilmesi için de önemlidir.Örneklem grubumuzun % 32.6’sı üye oldukları sivil toplum örgütündeki toplanma süreleri Başkanın ya da yöneticilerin isteğinegöre değiştiğini ifade etmişlerdir. Bu oranın anlamı diğer bir ifadeyle şudur; “Başkan ya da Yönetim Kurulu ihtiyaç duyar vebize de gerek olduğuna karar vererek çağırırlarsa toplanırız”. Örneklem grubumuzun % 38.9’una göre toplanma eğilimleri“kuruluşumuzda gerekli görüldüğü her zaman toplanırız” şeklindedir.Ayda bir kez rutin olarak toplanma eğiliminde olanlar % 11.6 ile temsil edilmişlerdir. Haftada bir kez düzenli toplanmaeğiliminde olanların oranı ise % 16.8’dir. Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin geneli itibariyle değerlendirildiğinde belirli birsüreç dahilinde gündem maddesi olsun ya da olmasın toplanma eğilimi ve istikrarı gösteren kuruluş sayısı çok az olmasınarağmen, kişiye ve olaya endeksli bir araya gelme eğilimi daha ağırlıkta temsil edilmiştir. (T.52)Tablo 53: Görüşülene Göre Demokrasinin Yerleşebilmesi İçin Sivil ToplumÖrgütlerinin RolüSayıKişiYüzdeCevap sayısıyüzdeCevap sayısıKümülatif yüzdeDemokrasi için gerekli kuruluşlardır 116 58.9 60.1 60.1Demokratik işleyişin devamını33 16.8 17.1 77.2sağlar.Demokratik kültürün anlaşılıp43 21.8 22.3 99.5yaşanılmasına aracılık ederDiğer 1 0.5 0.5 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Genel Toplam 197 100.0

Modern demokratik devlet halkın alt kültür özelliklerini reddetmeden bir arada yaşamalarını öngördüğü kadar, bütün adınabireyin, grupların ve toplulukların ezilmesine de izin vermez. Bu algılamada demokrasi önemli bir rol üstlenir. Demokrasi içinönemli kurumların başında da sivil toplum örgütleri gelmektedir.Bu anlamda örneklem grubumuzun %60.1’i sivil toplum örgütleri/demokrasi ilişkisi bağlamında, Sivil Toplum Örgütlerinindemokrasi için gerekli ve zaruri kuruluşlar olarak nitelendirmektedirler. Bu oran, çalışmamızın başında ifade ettiğimiz siviltoplum örgütü/demokrasi ilişkisini doğru algılandığını da gösteren bir sonuçtur. Örneklem grubumuzun %17.1’i demokratikişleyişin sürekliliğini sağlayan bir faktör olarak sivil toplum örgütlerini değerlendirirken, sivil toplum örgütlerinin demokratikkültürün anlaşılıp, yaşanılmasına aracılık eder düşüncesinde olanlar %22.3 ile temsil edilmişlerdir. (T.53)Tablo 54: Görüşülenin Eğitim Seviyesi İle Görüşülenin Kabul Edemeyeceği Bir KararAlındığında İzleyeceği TutumKabul Edemeyeceğiniz bir karar alındığındanasıl bir tutum izlersiniz?KararakarşıçıkarımÜyeliktenAyrılırımAlınankararınyanlışlığınısavunurumOrtak alınanbir kararolduğundansaygıylakarşılarımDiğerİlkokulOrtaokulEğitiminizLiseÜniversiteToplamToplam4 2 4 1040.0% 20.0% 40.0% 100.0%6.5% 3.2% 7.0% 5.1%2.0% 1.0% 2.0% 5.1%13 2 12 6 1 6438.2% 5.9% 35.3% 17.6% 2.9% 100.0%21.0% 40.0% 19.0% 10.5% 10.0% 17.3%6.6% 1.0% 6.1% 3.0% 0.5% 17.3%15 3 20 33 4 7520.0% 4.0% 26.7% 44.0% 5.3% 100.0%24.2% 60.0% 31.7% 57.9% 40.0% 38.1%7.6% 1.5% 10.2% 16.8% 2.0% 38.1%30 29 14 5 7838.5% 37.2% 17.9% 6.4% 100.0%48.4% 46.0% 24.6% 50.0% 39.6%15.2% 14.7% 7.1% 2.5% 39.6%62 5 63 57 10 19731.5% 2.5% 32.0% 28.9% 5.1% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%31.5% 2.5% 32.0% 28.9% 5.1% 100.0%Sivil toplum örgütlenmesi çerçevesinde, yönetim ve organizasyon süreçlerinde bazı önemli kararların alınması gerekebilir.Karar alma sürecinde örgütü oluşturan bütün üyelerin aynı fikri paylaşması her zaman mümkün olmamaktadır. Bu tipdurumlarda kendi fikrinin dışındaki düşüncelere de saygılı olunması, yaklaşık aynı amaçları paylaşan insanlar için beklenen birdurumdur. Karar alma süreçleri bir anlamda örgüt için demokratik işleyişin mahiyetini de ortaya koyması bakımındanönemlidir.Karar alma sürecinde yapısal bir faktör olan eğitim ile, kabul edemeyeceğiniz bir karar alındığında izleyecekleri tutumlarınilişkilendirilmesi neticesinde aşağıda belirtilen sonuçlar elde edilmiştir.Alınan karar karşısında net bir tavır olarak ifade edilebilecek karara karşı çıkma eğilimi, eğitim seviyesi yükseldikçe temsiledilme oranı artmıştır. Karara karşı çıkma eğilimi ilkokul mezunlarının %6.5’i, lise mezunlarının %24.2’si, üniversitemezunlarının % 48.4’ü tarafından ifade edilmiştir. Eğitim seviyesinin yükselmesi ile birlikte kararın yanlışlığını savunmaeğilimi de güçlenmektedir. Ortak alınan kararlarda, lise mezunu üyelerin, üniversite mezunu üyelere göre saygıyla karşılamaeğilimi daha baskındır. Üyelikten ayrılma tercihinin çok düşük yüzdelerle temsil edilmesi, örneklem grubunun hoşlarınagitmeyen kararların alınması durumunda örgütten ayrılmayı tercih etmekten ziyade, kendi düşüncelerini de ortaya koymaeğiliminin öne çıktığını gösterir. (T.54)

5.3. Örneklem Grubun Sivil Toplum Örgütleri İle İlgili DüşünceleriTablo 55: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün AnlamıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeGönüllü Birlikteliktir 51 25.9 27.0 27.0Menfaat Birliğidir 3 1.5 1.6 28.6Mensuplarının HaklarınıSavunan OluşumlardırBelirli amaçlar için429021.345.722.247.650.898.4oluşturulan kuruluşlardırDiğer 3 1.5 1.6 100.0Toplam 189 95.9 100.0Cevapsız 8 4.1Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütü üyelerinin sivil toplum örgütünü nasıl tanımladıkları, bu tip örgütlenmelerin belirlenen amaç ve hedefleringerçekleşmesi bakımından önemlidir. Üyelerin tanımları, aynı zamanda sivil toplum örgütlerinden de ne anladıklarını da ortayakoymaktadır. Örneklem grubumuzun %47.6’sı sivil toplum örgütünü belirli amaçlar için oluşturulan örgütlenmeler olaraktanımlamaktadır. sivil toplum örgütlerini gönüllü birliktelik olarak tanımlayanlar %27 ile temsil edilmiştir. Örneklemgrubumuzun %22.2’si ise mensuplarının haklarını savunan oluşumlardır şeklinde düşünmektedirler. Üyelerin geniş biryelpazede sivil toplum örgütlerinden ne anladığını ortaya koyması oldukça ilginçtir. (T.55) Bu kadar değişik tanımlarda farklıdağılımlara ulaşılması, teorik çalışmalarda daha henüz ortak bir tanımlamaya ulaşılamaması ile de yakından ilgilidir. Çokilginçtir, Aksu-Sofular Köyü Kalkındırma ve Dayanışma Derneği üyesi bir kişiyle anketi uygularken, “üyesi olduğunuzderneğin bir sivil toplum kuruluşu olduğunu biliyor musunuz şeklindeki sorumuza “hayır sivil toplum kuruluşu değildir, birdernektir” şeklinde bir ifade kullanmıştır. Fakat niçin bir sivil toplum örgütü olduğunu açıkladığımızda uzun sürekabullenmemiştir. Bu münferit örneği genelleştirmek yanlış olmakla birlikte, geneli itibariyle üyelerin belirli amaçlar içinoluşturulan kuruluşlardır şeklinde cevabın ağırlık teşkil etmesi “daha çok kendi kuruluşlarından yola çıkarak yaptıkları birtanımlamadır, diyebiliriz.Tablo 56: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Tanımı İle Görüşülenin Eğitim DüzeyiEğitimİlkokulOrtaokulGönüllüBirlikteliktirSivil Toplum Kuruluşu Ne anlama gelirMenfaatbirliğidirÜyelerinhaklarınısavunankuruluşlardırBelirliamaçlar içinoluşturulankuruluşlardır Diğer Toplam20.0% 80.0% 100.0%4.8% 8.9% 5.3%1.1% 4.2% 5.3%18.2% 18.2% 57.6% 6.1% 100.0%11.8% 14.3% 21.1% 66.7%17.5%3.2% 3.2% 10.1% 1.1% 17.5%Lise 31.9% 2.8% 16.7% 48.6% 100.0%

ToplamÜniv.45.1% 66.7%28.6% 38.9% 38.1%12.2% 1.1% 6.3% 18.5% 38.1%29.7% 1.4% 29.7% 37.8% 1.4% 100.0%43.1% 33.3%52.4% 31.1% 33.3%39.2%11.6% 0.5% 11.6% 14.8% 0.5% 39.2%27.0% 1.6% 22.2% 47.6% 1.6% 100.0%100.0% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%100.0%27.0% 1.6% 22.2% 47.6% 1.6% 100.0%Bir önceki tabloda ağırlıklı olarak temsil edilmiş olan “belirli amaçlar için oluşturulmuş kuruluşlardır” görüşü, eğitim seviyesiyükseldikçe kademeli olarak düşme eğilimindedir. Örneğin ilkokul mezunlarının %80’i, Lise mezunlarının %48.6’sı, Üniversitemezunlarının % 37.8’i bu kanaati taşımaktadır. Sivil toplum örgütlerinin tanımını “mensuplarının haklarını savunanoluşumlardır” şeklinde yapanlar eğitim seviyesi yükseldikçe temsil edilme oranı artmıştır. Eğitim bir anlamda bu cevaptabelirleyici bir değişken olarak karşımıza çıkmaktadır. (T.56)Tablo 57: “Sivil toplum Örgütleri Kendilerinden Beklenen İşlevi Yerine Getiriyor”.Bu fikre;Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeKesinlikle Katılıyorum 55 27.9 29.1 29.1Kararsızım 72 36.5 38.1 67.2Katılmıyorum 43 21.8 22.8 89.9Kesinlikle Katılmıyorum 19 9.6 10.1 100.0Toplam 189 95.9 100.0Cevapsız 8 4.1Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin yaşadıkları olumsuzlukları çok farklı açılardan bakarak tasnif edebiliriz. Maddi imkansızlıklar,örgütlenme bilinci düşük üyeler, kısır çekişmeler ve verimli olmama gibi bir çırpıda sayılabilecek sorunlar bu örgütlerinyaşadığı sıkıntılardır. Dolayısıyla bu olumsuzluk içerisinde varlıklarını idame ettirmeye çalışan örgütlerin teorik olarakkendilerinden beklenen işlevi yerine getirmesi açısından üyelerin karamsar oldukları söylenebilir. Örneklem grubumuz siviltoplum örgütlerinin kendilerinden beklenen işlevleri yerine getirdiği fikrine, %29.1’i kesinlikle katıldıklarını ifade ederken,%38.1’i kararsız olduklarını söylemişlerdir. %22.8’lik bir oran ise sivil toplum örgütlerinin beklenen işlevi yerinegetiremedikleri düşüncesindedirler. Dolayısıyla sivil toplum örgütlerinden beklentiler ile bu örgütlerin uygulamaları arasındakifarklılıklar, üyeleri ağırlıklı olarak karamsarlığa sürüklemektedir.(T. 57)

Tablo 58: Görüşülen İçin Sivil Toplum Örgütlerinin İfade Ettiği AnlamSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeBu kuruluşlar benim için vazgeçilmezdir 19 9.6 10.1 10.1Çeşitli faaliyetlere iştirak ettiğimiz32 16.2 16.9 27.0yerlerdirBeni tekdüzelikten kurtarmaktadır 9 4.6 4.8 31.7Ülke meselelerinin konuşulduğu23 11.7 12.2 43.9ortamlardırBelirli amaçlar ve hedefler dahilinde 106 53.8 56.1 100.0gönüllü çalışmalarToplam 189 95.9 100.0Cevapsız 8 4.1Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütünün birey açısından reel anlamda ne ifade ettiği organizasyonun varlığını devam etmesi bakımından oldukçaönemlidir. Örneklem grubumuzun %10.1’i sivil toplum örgütlerinin kendileri için vazgeçilmez kuruluşlar olduğunudüşünmektedir. Sivil toplum örgütlerinin Belirli amaçlar ve hedefler dahilinde gönüllü çalışmalar yapılan yerler olarak ifadeedenlerin oranı ise %56.1’dir. Ortaya çıkan bu sonuç, üyelerin sivil toplum örgütü tanımı ile bu örgütlerin kendileri için ifadeettiği anlam arasında belirli paralellikler olduğunu düşünmemizi sağlayabilir. Bu tip örgütlerde bulunmayı sıradan insanolmaktan kurtaran bir araç olarak ifade edenler ise %4.8 ile temsil edilmişlerdir. (T.58)Tablo 59: Görüşülene Göre Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütü Amaçlarını veEtkinliklerini Diğer Kişilere Anlatabiliyor mu?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 121 61.4 63.4 63.4Hayır 70 35.5 36.6 100.0Toplam 191 97.0 100.0Cevapsız 6 3.0Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütünün kuruluş amaçlarını ve etkinliklerini diğer kişilere iletebilmesi meşruiyetleri ve etkileri bakımından sonderece önemlidir. Sonuçta sivil toplum örgütleri bazı meselelere dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Belirtilen bu noktalardahilinde yalnızca üyeleri dahilinde kalan bir sivil toplum örgütünün baskı rolü oynaması beklenemez. Isparta’daki sivil toplumörgütleri kuruluş amaçlarını ve etkinliklerini ağırlıklı olarak diğer insanlara ulaştırabildiklerini düşünmektedirler. Fakat%36.6’lık bir oran ise, olumsuz bir düşünceye sahiptirler. (T.59) Olumsuz bir düşünceye sahip olanların gösterdiği gerekçeleriise; örgüt üyelerinin yeterli bilinç düzeyinde olmaması, demokratik süreçlerin yerleşmemesi, mevcut yasal düzenlemelerinkısıtlayıcı özellikleri şeklinde özetlenebilir.Tablo 60: Görüşülene Göre Üyesi Olduğunuz Sivil Toplum Örgütünün Amacı ileGörüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün Anlamı

SivilToplumÖrgütünüzün AmacıToplamSiyasiFikriDiniEkonomik veticariDayanışmaGönüllüBirlikteliktirSivil Toplum Kuruluşu Ne anlama gelirMenfaatbirliğidirÜyelerinhaklarınısavunankuruluşlardırBelirliamaçlar içinoluşturulankuruluşlardırDiğer1 1 1 1 2 616.7% 16.7%2.0% 33.3%16.7% 16.7% 33.3%2.6% 1.1% 66.7%Toplam100.0%3.3%0.5% 0.5% 0.5% 0.5% 1.1% 3.3%5 10 10 2520.0% 40.0% 40.0% 100.0%10.0% 25.6% 11.2% 13.6%2.7% 5.4% 5.4% 13.63 5 18 2611.5% 19.2% 69.2% 100.0%6.0% 2.7% 9.8% 14.1%1.6% 2.7% 9.8% 14.1%1 1 250.0% 50.0%2.6% 33.3%100.0%1.1%0.5% 0.5% 1.1%41 2 22 60 12532.8% 1.6% 17.6% 48.0% 100.0%82.0% 66.7%56.4% 67.4% 67.9%22.3% 1.1% 12.0% 32.6% 67.9%50 3 39 89 3 18427.2% 1.6% 21.2% 48.4% 1.6% 100.0%100.0% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%100.0%27.2% 1.6% 21.2% 48.4% 1.6% 100.0%

Sivil toplum örgütleri zemin buldukları sosyal yapının karakteristik özelliklerini taşırlar. Sosyal yapımızın başat özelliklerini,ülkemizde kurulan sivil toplum örgütlerinin zihni tutum ve tavırlarında gözlemlemek mümkündür. Sosyal dayanışma ilkesininsivil toplum örgütü üyeleri tarafından gözardı edilmediği ortadadır. Örneklem grubumuzun % 67.9’u sivil toplum örgütlerinindayanışma amaçlı olduklarını belirtmişlerdir. Dolayısıyla örneklem grubumuza göre, sivil toplum örgütleri, üyeler arasındadayanışmayı sağlarken, aynı kültürel zemini paylaşan insanları bir araya getirdiği için sosyal bütünleşmeye doğrudan ve dolaylıkatkı sağlayan kuruluşlardır.Sivil toplum örgütlerinin dayanışma amaçlı olduğunu ifade edenlerin % 48’i sivil toplum örgütlerini belirli amaçlar dahilindeoluşturulan kuruluşlar olarak tanımlamaktadır. Üyesi oldukları örgütün amacını dayanışma olarak belirtenlerin %32.8’i siviltoplum örgütünün gönüllü birliktelik olarak tarif etmişlerdir. (T.60)DurumuTablo 61: Görüşülenin Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütünden Memnun OlmaSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 161 81.7 92.0 92.0Hayır 14 7.1 8.0 100.0Toplam 175 88.8 100.0Cevapsız 22 11.2Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerine üyelikte “gönüllülük” esastır. Dolayısıyla üyelerin mensup oldukları kuruluşlardan memnun olmalarıbeklenir. Bu anlamda örneklem grubunun üye oldukları sivil toplum örgütlerinden memnun olma oranı %92 oranı ile temsiledilmesine karşın, memnun olmama durumunun yüzde %8’dir.(T.61)Tablo 62: Görüşülenin Üyesi Oldukları S.T.Ö.’lerinden Memnuniyet Dereceleri İleGörüşülenin Cinsiyet İlişkisiSivil ToplumÖrgütünüzdenMemnunmusunuz?ToplamEvetHayırCinsiyetErkek Kadın Toplam132 29 16182.0% 18.0% 100.0%90.4% 100.0% 92.0%75.4% 16.6% 92.0%14 14100.0% 100.0%9.6% 8.0%8.0% 8.0%146 29 17583.4% 16.6% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%83.4% 16.6% 100.0%

Görüşülenlerin üyesi oldukları sivil toplum örgütlerinden memnuniyet derecelerine farklı cinsiyetler açısından bakıldığında,kadınların tamamı, erkeklerin büyük çoğunluğu mensup oldukları sivil toplum örgütünden memnun olduklarını ifadeetmişlerdir. (T.62)Tablo 63: Görüşülene Göre Üyesi Olduğu Sivil Toplum Örgütünün En Yetersiz YönüSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeSayıca üyelerin azlığı 47 23.9 24.5 24.5Maddi imkanlar 95 48.2 49.5 74.0Üye.yeterli eğitime sahip 32 16.2 16.7 90.6olmamasıDemokratik işleyiş 6 3.0 3.1 93.8Dernek binasının yetersizliği 6 3.0 3.1 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin beklenen ve belirlenen işlevleri yerine getiremedikleri konusunda üyelerin çekinceleri olduğu dahaönceki tablolarda ortaya konmuştu. Bu durumu ortaya çıkaran mutlaka çok farklı koşullar sözkonusudur. Bu meseleye örneklemgrubumuzun bakış açısı ise, daha çok maddi imkansızlıklar noktasında düğümlenmektedir. Sivil toplum örgütünüzün enyetersiz yönü nedir? sorusuna örneklem grubumuzun %49.5’i maddi imkansızlık olarak cevap verirken, %24.5’i ise sayıcaüyelerinin azlığı olduğunu ifade etmişlerdir. Yeterli eğitim düzeyine sahip olmamayı sebep olarak gösterenlerin yüzdesi de%16.7’dir. (T.63)Tablo 64: Görüşülene Göre Kimden En Fazla Destek GördükleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeMerkezi ve yerel yönetimler 15 7.8 8.3 8.3Üniversite 6 3.0 3.3 11.7Diğer dernek ve vakıflar 28 14.2 15.6 27.2Kendi çevremiz 69 35.0 38.3 65.6Basın yayın kuruluşları 25 12.7 13.9 79.4Diğer 37 18.8 20.6 100.0Toplam 180 91.4 100.0Cevapsız 17 8.6Genel Toplam 197 100.0Isparta’daki sivil toplum örgütleri daha çok kendi çevrelerinden destek görmektedirler.(%38.3) Isparta’daki sivil toplumörgütlerinin kendi çevreleri ile sınırlı kalmaları düşündürücüdür. Destek gördükleri kesimin kendi çevreleri dahilinde kalması,bu örgütlerin ya kendilerini anlatamadıklarını ya da anlaşılamadıklarını akla getirmektedir. Destek aldıkları bir diğer grup ise,%15.6 ile diğer sivil toplum örgütleridir. Aslında Isparta’daki kuruluşların birbirleri arasındaki huzursuzlukların fazla olduğuifade edilebilir olmasına rağmen, bu oranda bir cevap verilmesi ilginçtir. Basın yayın kuruluşlarından destek görme oranı%13.9’dur. Isparta’daki mahalli basın kuruluşları etkili bir basın olarak kabul edilebilir. Mahalli gazeteler bu tip kuruluşlarınbazen bildirilerini ve faaliyetlerini de manşete taşımaktan kaçınmamaktadırlar. Bundan dolayı örneklem grubumuzun belli birağırlığı bu şekilde cevap verdiği düşünülebilir. Örneklem grubumuz gerek yerel yönetim, gerekse üniversitenin kendilerinedestek olmadığını beyan etmişlerdir. (T.64)

Tablo 65: Görüşülene Göre Üyesi Oldukları Sivil Toplum Örgütlerinin SosyalOlaylar Karşısında Bir Baskı Grubu Rolü Oynama DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 32 16.2 16.7 16.7Hayır 78 39.6 40.6 57.3Zaman zaman 82 41.6 42.7 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin bariz etkilerinden birisi de ilgi alanına giren hadiselerde taraf olarak kamuoyunu bilinçlendirmesi,dolayısıyla baskı grubu rolünü yerine getirmesidir. Fakat sivil toplum örgütü salt bir baskı grubu değildir. Bir örgütün baskı rolüoynayabilmesi belirli bir birikim ve tecrübesi neticesinde gerçekleşebilmektedir. Haklılığını ortaya koyan geçerli tezlerinüretilmesi, eylem planının yapılması, medyanın ve kendi gücünün kullanılması bunlar arasında sayılabilir. Bu anlamda örgütüngüçlü olmasını da ilave edebiliriz. Örneklem grubumuzun %42.7’si örgütlerinin zaman zaman baskı grubu rolünü üstlendiğini,%16.7’si ise, baskı grubu rolü oynadığını, %40.6’sı ise böyle bir rol üstlenemediğini düşünmektedir. (T.65)Tablo 66: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütlerinin Baskı Grubu RolüOynamamasının NedenleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeÜye sayısının azlığı 14 7.1 22.2 22.2Basın yayın4 2.0 6.3 28.6kuruluşlarının ilgisizliğiEkonomik imkansızlık 13 6.6 20.6 49.2Amaçlarındaki farklılık 23 11.7 36.5 85.7Diğer 9 4.6 14.3 100.0Toplam 63 32.0 100.0Cevapsız 134 68.0Genel Toplam 197 100.0Üyesi oldukları sivil toplum örgütünün baskı grubu rolünü oynamadığını düşünenlerin %36.5’i, örgütlerinin amaçlarındakifarklılıklardan dolayı böyle bir işlevinin olmadığını ifade etmişledir. Baskı grubu rolü üstlenememelerinde ekonomikimkansızlığı gerekçe olarak gösterenlerin oranı %20.6’dır. Örneklem grubumuzun %22.2’si ise, üye sayısının azlığını nedenolarak öne sürmüştür. (T.66)Tablo 67: “Devlet, Sivil Toplum Kuruluşlarının Etkisiyle, Bireylere Hizmet Eden,Bireylerin Temel Haklarını Koruyan Bir Kurum Haline Gelir” Görüşüne Katılıyor musunuz?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 152 77.2 80.9 80.9Hayır 36 18.3 19.1 100.0Toplam 188 95.4 100.0Cevapsız 9 4.6Genel Toplam 197 100.0

Örneklem grubumuza yönelttiğimiz “Devlet; sivil toplum örgütlerinin etkisiyle, bireylere hizmet eden, bireylerin temelhaklarını koruyan bir kurum haline gelir” şeklindeki görüşe üyelerin, %80.9’u katıldığını ifade ederken, katılmayanların oranıise %19.1 ile temsil edilmiştir. Devletin anlamının ve rolünün, özellikle yaşadığımız son dönemlerde tartışılıyor olması, butartışmaya sivil toplum örgütlerinin de dahil olduğu, devletin, rolü konusunda yukarıda ortaya çıkan görüşü savundukları ifadeedilebilir. (T.67)5.4. Ülke Meselelerine İlgiIsparta’da sivil toplum örgütlenmesi, daha çok lokal sorunlar üzerine yoğunlaşma sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu örgütlerinisimlerine dikkat edilirse daha çok ilgi ve faaliyet alanlarını çağrıştırır. Mesela “Darıörenliler Yardımlaşma Derneği”, “Anne –Çocuk Eğitim Vakfı”, “Gülistan Mahallesi Çevre, Kültür, ve Ahlak Derneği” gibi. Fakat sivil toplum örgütlerinin ilgi alanlarıfarklılık arzetsede ülkenin genel sorunlarına karşı da kayıtsız değillerdir. Sivil toplum örgütlerinin sosyal bütünleşmedeoynadıkları doğrudan ve dolaylı roller dikkate alınırsa üyelerinin ülke sorunlarına karşı ilgili olmaları beklenir.Tablo 68: Görüşülenin Ülke Meseleleri İle İlgisiSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeMesleğimi ilgilendirdiği kadar 78 39.6 40.0 40.0Ülke mese. Politikacıları ilgilendirir 11 5.6 5.6 45.6Ülke mese. Devlet adamlarını9 4.6 4.6 50.3ilgilendirirMümkün olduğu kadar ilgilenirim 83 42.1 42.6 92.8Yakından ilgilenirim 14 7.1 7.2 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubunun ülke meseleleri hakkında; mümkün olduğu kadar ilgilenirim şeklinde cevap verenler %42.6 oranında temsiledilirken, meslekleri çerçevesinde ilgilenenlerin oranı ise %40.0’dır. Nemelazımcılık olarak tanımlayabileceğimiz ülkemeseleleri politikacıları ilgilendirir (%5.6) Ülke meseleleri devlet adamlarını ilgilendirir (%4.6) şeklinde fikir beyan edenlerinoranı ise oldukça düşüktür. Fakat kendilerini ülke meseleleri ile doğrudan alakalı olarak tanımlayanların yüzdesi de %7.2’dır.Dolayısıyla örneklem grubumuzun siyasal süreçlere ilgisi çok fazla değildir. (T.68)

Tablo 69: Görüşülenin Ülke Meselelerine İlgisi ile Görüşülenin EğitimDüzeyiEğitim Düzeyiİlkokul Ortaokul Lise Üniversite ToplamÜlkeMeselelerineİlgiMesleğimiilgilendirdiğikadarÜlke meseleleripolitikacılarıilgilendirirÜlke meseleleridevletadamlarını4 9 24 41 785.1% 11.5% 31.% 52.6% 100.0%40.0% 27.3% 32% 52.6% 40.0%2.1% 4.6% 12% 21.0% 40.0%2 5 4 1118.2% 45% 36.4% 100.0%6.1% 6.8% 5.1% 5.6%1.0% 2.6% 2.1% 5.6%3 3 3 933.3% 33.3% 33.3% 33.3%9.1% 4.1% 3.8% 4.6%ilgilendirir 1.5% 1.5% 1.5% 4.6%ToplamMümkün olduğukadar ilgilenirimYakındanilgilenirim6 18 37 22 837.2% 21.7% 45% 26.5% 100.0%60.0% 54.5% 50% 28.2% 42.6%3.1% 9.2% 19% 11.3% 42.6%1 5 8 147.1% 36% 57.1% 100.0%3.0% 6.8% 10.3% 7.2%0.5% 2.6% 4.1% 7.2%10 33 74 78 1955.1% 16.9% 38% 40.0% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%5.1% 16.9% 38% 40.0% 100.0%Örneklem grubunun ülke meselelerine ilgilerini eğitim seviyeleri ile ilişkilendirirsek, üniversite mezunlarının % 52.6’sı ülkemeselelerine ilgileri daha çok meslekleri çerçevesinde % 28.2’si mümkün olduğu kadar, % 10.3’ü de yakından ilgilendikleriniifade etmektedirler. Üniversite eğitimi almış üyelerin ilgisi daha çok profesyonel bir çerçevede kalmaktadır. İlkokul eğitiminesahip üyelerde, ülke meselelerine ilgi çok fazla çeşitlilik arz etmezken lise mezunlarının % 32’si mesleğini ilgilendirdiği ölçüde,%50’si de mümkün olduğu kadar ilgilendirdiğini söylemişlerdir. (T.69)

Tablo 70: Görüşülene Göre Ülke Sorunlarının Çözümünde Siyasiler mi/ SivilToplum Örgütleri mi Daha Etkilidir?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeSiyasiler 77 39.1 40.3 40.3Sivil toplum örgütleri 114 57.9 59.7 100.0Toplam 191 97.0 100.0Cevapsız 6 3.0Genel Toplam 197 100.0Gerek siyasiler, gerekse sivil toplum örgütleri işlevleri ve kamusal alanda yüklendikleri rolleri itibariyle, aralarında farklılıklarsöz konusudur. Siyasi partiler belirledikleri amaçlar dahilinde hükümet olma amacı güderler ve ülke sorunlarını kendi bakışaçılarından çözmeye gayret ederler. Sivil toplum örgütlerinin ise, amaçları daha çok bu sorunları yüksek sesle gündemegetirebilmektir. Örneklem grubumuz ülke meselelerinin çözümünde % 40.3 ile siyasiler, % 59.7 ile sivil toplum örgütleritercihini yaparak, sivil toplum örgütlerine daha fazla şans tanımaktadır. Aslında bu durumu ortaya çıkaran nedenlerden birisi hiçkuşkusuz, mevcut siyasi partilerin belirli zaman aralıklarında ülkeyi yönetmelerine rağmen sorunları çözmekte yetersizkalmaları olarak gösterilebilir. Aynı zamanda siyasal partilerin yapısal sorunların çözümünde önemli mesafelerkatedememeleri, dolayısıyla siyaset kurumunun prestijinin gittikçe sarsılması, örneklem grubumuzu böyle bir düşünceye sevketmiş olabilir. (T.70)Tablo 71: Görüşülenin Ülke Meseleleri İle İlgisi ile Ülke Sorunlarının ÇözümündeSiyasiler mi / Sivil Toplum Örgütleri mi Daha Etkilidir?ÜlkemeselelerineilgiMesleğimiilgilendirdiği kadarÜlke meseleleripolitikacılarıilgilendirirÜlkedevletilgilendirirmeseleleriadamlarınıÜlke Sorunlarının çözümükonusunda Siyasiler mi siviltoplum örgütleri mi dahaetkilidir?SiyasilerSivil ToplumÖrgütleri29 46 75Toplam38.7% 61.3% 100.0%37.7% 40.7% 39.5%15.3% 24.2% 39.5%6 5 1154.5% 45.5% 100.0%7.8% 4.4% 5.8%3.2% 2.6% 5.8%2 7 922.2% 77.8% 100.0%2.6% 6.2% 4.7%1.1% 3.7% 4.7%Mümkün olduğu 31 50 81

kadar ilgilenirimYakından ilgilenirimToplam38.3% 61.7% 100.0%40.3% 44.2% 42.6%16.3% 26.3% 42.6%9 5 1464.3% 35.7% 100.0%11.7% 4.4% 7.4%4.7% 2.6% 7.4%77 113 19040.5% 59.5 100.0%100.0% 100.0% 100.0%40.5% 59.5% 100.0%Ülke sorunlarına ilgi ile bu sorunların çözümünde kimin etkili olacağı ilişkilendirilirse ülke meseleleri ile mümkün olduğukadar ilgilenirim düşüncesinde olanlar, %61.3’lük bir oranla ülke meselelerinin çözümünde sivil toplum örgütlerini ön planaçıkarırken, ülke meseleleri politikacıları ilgilendirir düşüncesinde olanlar ise siyasilere öncelik vermektedirler. (%54.5) Siviltoplum örgütü üyeleri sorunların çözümünde, siyasilere çok fazla şans tanıma eğiliminde olmadıklarını, dolayısıyla busorunların aşılabilmesinde olmasa bile, gündeme gelmesi ve tartışılmasında sivil toplum örgütlerine önemli rollerbiçmektedirler. (T. 71)6-Örneklem Grubun Kurumlarla İlgili Görüşleri6.1. Siyasi EğilimlerTablo 72: Görüşülenin Siyasetle İlişkileriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeOy veririm 109 55.3 55.9 55.9Miting ve toplantılara katılırım 23 11.7 11.8 67.7Parti yöneticisiyim 35 17.8 17.9 85.6Propaganda çalışmalarına katılırım 20 10.2 10.3 95.9Siyasi bir faaliyetim yok 8 4.1 4.1 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0Sosyolojik anlamda siyaset; kamuyu veya belirli bir grubu ilgilendiren meselelerde karar verme, kararları etkileme veyauygulamaya yönelik, işbirliği ve dayanışma içerisinde olabildiği gibi, çatışma şeklinde de beliren değişen sosyal münasebetlerolarak tanımlayabiliriz. Siyasetin temel kurumlarından birisi siyasi katılımdır. Siyasal katılım, bireyin yaptığı tercihler veverdiği kararlar sonucunda siyasal karar mevkilerine gelecek olanları veya bu mevkileri ellerinde bulunduranları etkilemeküzere yaptıkları eylem ve faaliyetlerdir.Örneklem grubunun siyasal katılımı oy verme davranışı şeklinde gerçekleşmektedir. (%55.9) Buna mukabil Örneklemgrubumuzun yaklaşık %17.9’unun muhtelif partilerde politik faaliyetlerde de bulunmaktadır. %11.8’lik bir oranın da miting vetoplantı gibi siyasal faaliyetler içerisindedirler. Örneklem grubumuzun %4.1’i ise, siyasal bir faaliyet içerisinde olmadıklarınıifade etmişlerdir. (T.72)

Tablo 73: Görüşülenin Oy Verme DavranışıSayı Yüzde Kümülatif YüzdeSürekli aynı parti 68 34.5 34.5Yaptığım değerlendirme ile 109 55.3 89.8farklı partiOy vermeye hiç gitmedim 20 10.2 100.0Toplam 197 100.0Genel Toplam 197 100.0Siyasi katılımın ilk basamağını teşkil eden oy verme davranışı belirli bir düşünme, izleme ve karar verme sürecinin sonaşamasını oluşturmaktadır. Örneklem grubun siyasal katılım içerisinde ağırlıklı olarak oy verme davranışını gerçekleştirirken;%55.3’ü oy verme dönemlerinde yaptıkları değerlendirmelerle farklı partilere oy verebildiklerini ifade etmişlerdir. %34.5’lik biroran ise konjonktürel değişimler olsa bile her seçim döneminde sürekli aynı partiye oy verdiklerini söylemişlerdir. Grubumuzun%10.2’si ise oy verme davranışı göstermediklerini ifade etmişlerdir. (T.73)Örneklem grubunun %44.7’si, mevcut siyasi partilerin ülke sorunlarının çözümünde yetersiz kaldıklarını düşünmektedir.Örneklem grubun % 19.8’i ise, halihazırdaki siyasi partilerin ülke sorunlarını çözebileceğine inanmaktadır. Siyaset kurumu vesiyasi aktörlerin son dönemlerde uğradığı itibar kaybı, siyasal sistemin seçim sisteminden kaynaklanan nedenlerden dolayıtıkanması tablo T.75’de ortaya çıkan sonuçları hazırlayan nedenlerdir. (T.74)Tablo 74: “Mevcut Siyasi Partiler Ülkenin Sorunlarının Çözümünde Tam ManasıylaEtkili Olmaktadır”. Bu fikre:Sayı Yüzde Kümülatif YüzdeKesinlikle katılıyorum 39 19.8 19.8Kararsızım 35 17.8 37.6Katılmıyorum 88 44.7 82.2Kesinlikle katılmıyorum 35 17.8 100.0Toplam 197 100.0Genel Toplam 197 100.0Tablo 75: Siyasi Partiler Toplumun Beklentilerini ve İhtiyaçlarını MecliseTaşıyabiliyorlar mı?

Sayı Yüzde KümülatifYüzdeEvet 55 27.9 27.9Hayır 142 72.1 100.0Toplam 197 100.0Genel Toplam 197 100.0Siyasi partilerin ülke sorunlarının çözümü üzerinde yetersiz kaldığını düşünen üyeler, toplumun beklentilerini de meclisetaşıyamadıklarını ifade etmişlerdir ki, bu düşüncede olanlar % 72.1 gibi oldukça yüksek bir yüzde ile temsil edilmektedir. İfadeedilen bu görüşler siyaset kurumunun,siyasiler tarafından içine düşürüldüğü durumu ortaya koyması bakımından oldukçaönemlidir. (T.75)Tablo 76: Ülke Sorunlarının Çözümünde Siyasiler mi Sivil Toplum Örgütleri miDaha Etkili Olmaktadır ile Mevcut Siyasi Partiler Ülkenin Sorunlarının Çözümünde ÖnemliRoller Üstlenir; Fikrine Katılma DurumuMevcut Siyasi Partilerin Ülke SorunlarınınÇözümünde Etkili Olup Olamama DurumuKesinliklekatılıyorumKararsızımKatılmıyorumKesinlikleKatılmıyorumToplamÜlkeSorunlarınınçözümündesiyasilermisiviltoplumörgütlerimi dahaetkilidir.ToplamSiyasilerSivilToplumörgütleri29 9 33 6 7737.7% 11.7 42.9% 7.8% 100.0%78.4% 25.7% 39.3% 17.1% 40.3%15.2% 4.7% 17.3% 3.1% 40.3%8 26 51 29 1147.0% 22.8% 44.7% 25.4% 100.0%21.6% 74.3% 60.7% 82.9% 59.7%4.2% 13.6% 26.7% 15.2% 59.7%37 35 84 35 19119.4% 18.3 44.0% 18.3% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%19.4% 18.3% 44.0% 18.3% 100.0%Ülke sorunlarına çare bulmak konusunda sivil toplum örgütlerinin daha etkili olabileceğini düşünen üyelerin, %44.7’si siyasipartilerin sorunları çözme konusunda yetersiz kaldığını %25.4’ü ise siyasi partilerin ülke sorunlarının çözümünde etkiliolduğunu, %22.8’i ise bu konuda kararsızlık içinde olduklarını ifade etmişlerdir. Örneklem grubunun ağırlıklı kesimi ülkemeselelerinin çözümü için siyasi aktörlerin etkili olabileceklerini öne sürmelerine rağmen siyasi partilerin bu sorunlarınçözümünde etkili olamadıklarını düşünmektedir. Aslında bu durum bir çelişki olarak değerlendirilebilir. Fakat bu çelişkiyiortaya çıkaran temel neden hiç kuşkusuz siyasal sistemin tıkanmasıdır. (T.76)

Tablo 77: Örneklem Grubun Siyaset Adamlarında Görmek İstedikleri ÖzelliklerSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeHalka yakınlık 40 20.3 21.1 21.1Dürüstlük 81 41.1 42.6 63.7Eğitim 4 2.0 2.1 65.8Demokrat olma 40 20.3 21.1 86.8Milliyetçilik 10 5.1 5.3 92.1Dindarlık 10 5.1 5.3 82.1Diğer 5 2.5 2.6 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubu siyasal katılım sürecinde oy verme davranışını gerçekleştirirken, siyasal aktörler hakkında yaptıklarıdeğerlendirmelerde, öncelikle “dürüstlük” ilkesini ön planda tuttukları gözlenmektedir. (%42.6) Siyasilerden beklenenözelliklerden halka yakınlık %21.1, demokrat olma ilkesi ise %21.1 ile temsil edilmiştir. Örneklem grubunun dürüstlük ilkesiniağırlıklı olarak vurgulanması, son yıllarda ülkemizde yaşanan yolsuzluk olayları ile siyasetçilerin doğrudan ve dolaylı olarakilişkili olmaları ile açıklanabilir. (T.77)Tablo 78: Görüşülenin Oy Verme Davranışı İle Mevcut Siyasi Partilerin ÜlkeSorunlarının Çözümünde EtkileriKesinliklekatılıyorumMevcut Siyasi Partilerin Ülke SorunlarınınÇözümünde Etkili Olup Olamama DurumuKararsızımKatılmıyorumKesinlikleKatılmıyorumToplamOy vermedavranışSürekli AynıPartiYaptığımdeğer.farklıpartiOy vermeyehiç gitmedim16 17 21 14 6823.5% 25.0% 30.9% 20.6% 100.0%41.0% 48.6% 23.9% 40.0% 34.5%8.1% 8.6% 10.7% 7.1% 34.5%19 17 52 21 10917.4% 15.6% 47.7% 19.3% 100.0%48.7% 48.6% 59.1% 60.0% 55.3%9.6% 8.6% 26.4% 10.7% 55.3%4 1 15 2020.0% 5.0% 75.0% 100.0%10.3% 2.9% 17.0% 10.2%

2.0% 0.5% 7.6% 10.2%Toplam39 35 88 35 19719.8% 17.8% 44.7% 17.8% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%19.8% 17.8% 44.7% 17.8% 100.0%Örneklem grubu siyasal katılımın en alt basamağı olan “oy verme” davranışı içerisinde seçim dönemlerinde, değerlendirmeyaparak kriterlerine en uygun partiye oy verenlerin %67’si, ülke meselelerinin çözümünde siyasi partilerin etkili olamadığınıdüşünmektedir. Bu oran örneklem grubumuzun oy verme davranışı içerisine girmeden önce, siyasi partileri ülke sorunlarınınçözümü noktasında değerlendirme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Burada asıl ilginç olan husus, sürekli aynı siyasipartiye oy verenlerin %51.5’inin mevcut siyasi partilerin ülke sorunlarının çözümünde etkili olamayacağını, sadece %23.5’ininülke sorunlarına çözüm üretebileceğini düşünmeleridir. (T.78)Tablo 79: Görüşülenlerin Kendilerini Siyasal Düşünce Olarak TanımlamalarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeMilli. Muhafazakar 26 13.2 23.0 23.0İslamcı 15 7.6 13.3 36.3Sosyal Demokrat 10 5.1 8.8 45.1Liberal 19 9.6 16.8 61.9Demokrat 30 15.2 26.5 88.5Ülkücü 3 1.5 2.7 91.2Diğer 10 5.1 8.8 100.0Toplam 113 57.4 100.0Cevapsız 84 42.6Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun %26.5’i kendilerini Demokrat olarak nitelendirirken, %23.0 Milliyetçi ve Muhafazakar olaraktanımlamaktadır. Liberal kimliği olanlar %16.8’le, İslâmcılar ise %13.3 oranında temsil edilmişlerdir. (T.79)

6.2.Devlet-Sivil Toplum İlişkisiTablo 80: Görüşülenlerin En Güvendikleri KurumSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeTBMM 26 13.2 13.7 13.7Yargı Organları 65 33.0 34.2 47.9Üniversite 1 0.5 0.5 48.4Diyanet İşleri Baş. 13 6.6 6.8 55.3Genel Kurmay Baş. 21 10.7 11.1 66.3Hiçbiri 64 32.5 33.7 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Bireyler, toplumsal müesseselerle ilgili oldukları kadar, bu müesseseler hakkında bilgi sahibidirler. Psikolojik bir süreç olangüven duygusu sosyal kurumlara ilgileri ve bu doğrultuda sahip oldukları bilgi çerçevesinde şekillenir.Yapılan çalışmada örneklem grubumuz değişik kurumlara güven duyduklarını ifade etmişlerdir. Örneklem grubumuzun%34.2’si yargı organlarına, %13.7’si TBMM’sine, %6.8’i Diyanet İşleri Başkanlığına , %11,1’i de Genel Kurmay Başkanlığınagüven duyduklarını belirtmişlerdir. Fakat ilginç olan bir nokta, örneklem grubumuzun %33.7’si hiçbir kuruma güvenduymadıklarını belirtmiş olmalarıdır. Örneklem grubun bu kadar yüksek bir orandaki kesimi güvensizlik içerisinde olmalarıoldukça dikkat çekicidir.T.B.M.M.’ne karşı güvensizliğin çeşitli anlamlar taşıdığı ortadadır. Meclise duyulan bu derin güven bunalımı, aynı zamandasiyasi yapıya ve siyasi aktörleri de işaret etmektedir. (T.80)Tablo 81: Görüşülenlerin Sivil Toplum Örgütü Üyesi Olarak Devletten BeklentileriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 138 70.1 75.0 75.0Hayır 46 23.4 25.0 100.0Toplam 184 93.4 100.0Cevapsız 13 6.6Genel Toplam 197 100.0Tablo 82: Görüşülenlerin Devletten Beklentileri

Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeYasal düzenlemelerle faali. 64 32.5 43.5 43.5KolaylaştırabilirEko. Yardımda bulunsun 12 6.1 8.2 51.7Yer.yön.söz hakkı tanısın 8 4.1 5.4 57.1Devlet yol gösterici olsun 59 29.9 40.1 97.3Diğer 4 2.0 2.7 100.0Toplam 147 74.6 100.0Cevapsız 50 25.4Genel Toplam 197 100.0Kuramsal açıdan örgüt üyelerinin devletten beklentileri olması muhtemeldir. Örneklem grubunun %75’i sivil toplum örgütümensubu olarak devletten beklentileri olduğunu belirtmişlerdir. (T.81) Bu beklentiler ise, daha çok yol gösterici ve yasaldüzenlemeler şeklindedir. Örneklem grubumuzun %40.1’i devletin yol gösterici ve denetleyici bir rolü olması gerektiğinidüşünmektedir. Devletin çeşitli yasal düzenlemeler yapmak kaydı ile faaliyetlerini kolaylaştırabileceğini ifade edenler %43.5 iletemsil edilmiştir. Yasal düzenleme talepleri, mevcut yasalardan duyulan rahatsızlığı ortaya koyması bakımından oldukçaönemlidir, fakat devletin daha çok yol gösterici ve denetleyici olması gerektiğini belirten görüş ise, devletle çatışma içerisinegirmekten ziyade uyum içerisinde çalışmalar yapmak isteğiyle açıklanabilir. (T.82)Tablo 83: Görüşülene Göre Devlet, Sivil Toplum Örgütlerine Aynı Mesafede miYaklaşmaktadır.Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 70 35.5 37.0 37.0Hayır 119 60.4 63.0 100.0Toplam 189 95.9 100.0Cevapsız 8 4.1Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin kamusal alanda karşı karşıya oldukları yasa yapıcı bir kurum olan devlet ile ilişkileri, ya da dahadoğru bir ifade ile devletin bütün sivil toplum kuruluşlarına yaklaşımında adalet ilkesini gözetip gözetmedikleri konusunda,örneklem grubumuzun %63’ü Devletin sivil toplum kuruluşlarına aynı mesafede yaklaşmadıklarını düşünmektedir. Örneklemgrubumuzun %35.5’i ise, devletin bütün kuruluşlara adil bir tarzda yaklaştığını ifade etmişledir.(T.83)

Tablo 84: Görüşülene Göre, Devlet Sivil Toplum Örgütleri İlişkileri Nasıl OlmalıdırSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeDevlet hakem rolünde olsun 36 18.3 18.5 18.5Devlet yol gösterici ve59 29.9 30.3 48.7destekleyici olmalıdırDevlet bütün kuruluşlara eşit 72 36.5 36.9 85.6yaklaşmalıdırDevlet denetleme ve kontrol 26 13.2 13.3 99.0rolünde olmalıdır.Diğer 2 1.0 1.0 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0Devlet - sivil toplum kuruluşları ilişkisine, sivil toplum kuramcıları tarafından dikkat çekilmiştir. Devlet-sivil toplum örgütleriilişkisi bağlamında örneklem grubumuzun %36.9’u Devlet bütün kuruluşlara aynı mesafede yaklaşmalıdır %30.3’ü ise, Devletyol gösterici ve destekleyici olmalıdır şeklindeki düşünmektedirler. Devlet yalnızca denetlemek ve kontrol görevini yerinegetirmelidir, görüşü ise %13.3 ile temsil edilmiştir.Sivil toplum örgütleri üyeleri “Devlet”in daha çok sınırlı devlet şeklinde bir rol üstlenmesi gerektiğini düşünmektedir. Aynızamanda yasa yapıcı ve uygulayıcı bir kurum olan devletin, bütün örgütlere aynı mesafeyi koruması gerektiğini ifadeetmektedirler. (T.84)Tablo 85: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütünün Anlamı İle Devletin, SivilToplum Kuruluşları ile MesafesiSivilToplumörgütü neanlamaGönüllüBirliktelikMenfaat birliğiDevlet Sivil Toplum İlişkisi Nasıl OlmalıdırDevletHakemrolündeolmalıdırDevlet yolgösterici vedestekleyiciolmalıdırDevlet bütünkuruluşlaraaynı mesafedeyaklaşmalıdırDevletdenetleme vekontrol göreviniyerinegetirmelidirDiğerToplam14 17 13 5 1 5028.0% 34.0% 26.0% 10.0% 2.0% 100.0%41.2% 29.3% 18.8% 20.8% 50.0% 26.7%7.5% 9.1% 7.0% 2.7% 0.5% 26.7%1 1 1 333.3% 33.3% 33.3% 100.0%2.9% 1.7% 1.4% 1.6%0.5% 0.5% 0.5% 1.6%Üyelerinin 11 13 12 4 1 41haklarını 26.8% 31.7% 29.3% 9.8% 2.4% 100.0%

gelir?Savunan 32.4% 22.4% 17.4% 16.7% 50.0% 21.9%oluşumlar 5.9% 7.0% 6.4% 2.1% 0.5% 21.9%Belirli6 26 43 15 90amaçlar için 6.7% 28.9% 47.8% 16.7% 100.0%oluşturulan 17.6% 44.8% 62.3% 62.5% 48.1%kuruluşlar 3.2% 13.9% 23.0% 8.0% 48.1%2 1 3Diğer 66.7% 33.3% 100.05.9% 1.7% 1.6%1.1% 0.5% 1.6%34 58 69 24 2 187Toplam18.2% 31.0% 36.9% 12.8 1.1% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%18.2 31.0% 36.9% 12.8% 1.1% 100.0%Devletin bütün kurumlara aynı mesafede olması, eşitlik ve adalet ilkelerini gözardı etmeyerek muamelede bulunması sosyalhukuk devleti ilkelerinden birisidir. Örneklem grubunun sivil toplum örgütlerinin belirli amaçlar için oluşturulan kuruluşlarolarak tanımlayanların % 47.8’i, devletin bütün kuruluşlara aynı mesafede yaklaşmasını, % 28.9’un ise, devletin yol gösterici vedestekleyici olması gerektiğini söylemişlerdir. (T.85)6.3. Hukuk – Sivil Toplum İlişkisiTablo 86: Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyetleri Bakımından YeterliYasal Düzenlemelerin Olduğuna İnanıyor musunuz?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 51 25.9 26.6 26.6Hayır 141 71.6 73.4 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinin meşruluk arzedebilmesi için yasalara uygun faaliyetler içerisinde olması gerekir.Meseleye bir de tersinden düşünürsek, sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri bakımından da, yeterli yasal düzenlemelerin olmasıgereklidir. Gerçi, “yeterli” ifadesi subjektif değerlendirmelere yol açabilecek bir ölçüttür. Ama, bizim kastettiğimiz sivil toplumdüşüncesinin siyasal ve toplumsal anlamda gerçekleşebilmesi noktasındadır. Örneklem grubumuzun %73.4’ü ülkemizde siviltoplum kuruluşlarının faaliyetleri bakımından yeterli yasal düzenlemenin olmadığını düşünürken %26.6’sı ise aksi birgörüştedir. Sivil toplum örgütlerinin gerek kuruluşlarında, gerekse faaliyetlerinde karşılaştıkları karmaşık bürokratik işlemler vekısıtlayıcı yasal prosedür, sivil toplum örgütü üyelerinin kanaatlerinin oluşmasında rol oynadığı şeklinde değerlendirilebilir.(T. 86)

Tablo 87: Görüşülene Göre Sivil Toplum Örgütleri Kendilerinden Beklenen İşleviYerine Getirebiliyor mu ile Türkiye’de Sivil Toplum Örgütlerinin Faaliyetleri BakımındanYeterli Yasal Düzenlemenin Olduğuna İnanma DurumuKesinlikle Katılıyorum“Sivil ToplumörgütleriKararsızımkendilerindenbeklenen işleviyerine getiriyor”Bu fikre;KatılmıyorumKesinlikleKatılmıyorumToplamSivil Toplum Örgütlerinin faaliyetleriiçin yeterli yasal düzenleme var mı? ToplamEvetHayır21 32 5339.6% 60.4% 100.0%41.2% 23.9% 28.6%11.4% 17.3% 28.6%23 48 7132.4% 67.6% 100.0%45.1% 35.8% 38.4%12.4% 25.9% 38.4%6 36 4214.3% 85.7% 100.0%11.8% 26.9% 22.7%3.2% 19.5% 22.7%1 18 195.3% 94.7% 100.0%2.0% 13.4% 10.3%0.5% 9.7% 10.3%51 134 18527.6% 72.4% 100.0%100.0% 100.0% 100.0%27.6% 72.4% 100.0%Örneklem grubumuz ağırlıklı olarak, sivil toplum örgütlerinin kendilerinden beklenen işlevleri yerine getiremediklerini ve budurumu ortaya çıkaran neden olarak da, yeterli yasal düzenlemelerin olmamasını göstermektedirler. Bu çerçevede sivil toplumörgütlenmesi ve faaliyet sınırları ile ilgili yeterli yasal düzenlemenin olmadığını düşünenlerin % 35.8’i, sivil toplum örgütlerininbeklentilerine cevap veremediklerini ifade etmişlerdir. Dolayısıyla yasal şartların oluşmadığı toplumlarda, sivil toplumörgütlerinin işlevleri tartışmalı hale gelmektedir. (T.87)

6.4. BasınİlgisiTablo 88: Görüşülene Göre Basın Yayın Kuruluşlarının Sivil Toplum ÖrgütlerineSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeGösteriyorlar 53 26.9 27.2 27.2Kısmen 83 42.1 42.6 69.7Göstermiyorlar 59 29.9 30.3 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0Basın yayın kuruluşları, sivil toplum örgütlerinin diğer insanlar tarafındanbilgilenebilmeleri bakımından önemli fonksiyonlar icra etmektedirler.Örneklem grubumuza göre Isparta’daki basın ve yayın kuruluşlarının kendilerinekarşı ilgileri noktasında oldukça iyimserdirler. Örneklem grubumuzun %27.2’sibasın kuruluşlarının yaptıkları işler bakımından örgütlere ilgisinin olduğunu,%42.6’sının ise kısmen ilgilendiklerini ifade etmişlerdir. Örneklem grubumuzun%30.3’ü ise olumsuz bir düşünce içerisindedir. (T.88)Tablo 89: Görüşülene Göre Basın Yayın Kuruluşlarının Sivil Toplum ÖrgütleriHakkındaki YargılarıSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet, kendilerine yakın örg.daha 81 41.1 43.3 43.3yakın davranıyorlarBüt.kur.aynı mesafede duruyorlar 33 16.8 17.6 61.0Sivil Toplum Örgütleri ile68 34.5 36.4 97.3ilgilenmiyorlarDiğer 5 2.5 2.7 100.0Toplam 187 94.9 100.0Cevapsız 10 5.1Genel Toplam 197 100.0Basının etik bakımından objektifliği konusu sık tartışılan konuların başında gelir. Basın ve yayın kuruluşlarının bu çerçevedebelirli ideolojik fikirleri temsil ettiği söylenebilir.

Örneklem grubumuz basın ve yayın kuruluşlarının, objektifliği konusunda oldukça olumsuz bir düşünceye sahiptirler. Buanlamda örneklem grubumuzun %43.3’ü, basın yayın kuruluşlarının kendilerine yakın olan örgütlere daha fazla yakınlıkgösterdiklerini, üyelerin %36.4’ü sivil toplum örgütleri ile ilgilenilmediğini düşünmektedirler.(T.89)7.Örneklem Grubun Örgüt İçi Sosyal İlişkileri7.1. Üyeler Hakkındaki DüşünceleriTablo 90: Görüşülenlere Göre Üyelerin Faaliyetler İçin Gayret GösteripGöstermedikleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeGöstermiyorlar 12 8.1 6.6 6.6Gösteriyorlar 98 49.7 53.8 60.4Kısmen 72 36.5 39.6 100.0Toplam 182 92.4 100.0Cevapsız 15 7.6Genel Toplam 197 100.0Üyeler, beraber çalıştıkları, arkadaşlarının üye oldukları sivil toplum örgütlerine karşı yeterince gayretli olduklarınıdüşünmektedirler. Sivil toplum örgütünde görev alan arkadaşlarının yaptıkları işlerde, yeterince gayret gösterdiklerineinananların yüzdesi %53.8’dir. Kısmen gayretli olduklarını düşünenler ise %39.6 ile temsil edilmişlerdir. Fakat ilgisizolduklarını düşünenlerin oranı ise %6.6’dır. (T.90)Sivil toplum örgütlenmesinin gönüllülük ilkesi çerçevesinde oluştuğunu çalışmamızın ilk bölümlerinde belirtmiştik.“Gönüllülük” ilkesinin etkileri, örgüt içi faaliyetlere de yansıdığı düşünülebilir. Bu çerçevede Isparta’daki sivil toplumörgütlerine mensup olan üyeler, örgüt faaliyetlerine yeterince ilgi göstermeleri, aynı zamanda gönüllülük ilkesinin hakimolduğunu ifade etmemize imkan tanımaktadır.Tablo 91: Görüşülenin Diğer Üyelerde Görmek İstediğiniz En Önemli ÖzellikSayıKişiYüzdeCevap sayısıyüzdeCevap sayısıKümülatif yüzdeÇalışkanlık 42 21.3 21.8 21.8Fedakarlık 90 45.7 46.6 68.4Disiplin 9 4.6 4.7 73.1Eleştiri cesaretine 27 13.7 14.0 87.0sahip olmaSorumluluk 18 9.1 9.3 96.4Diğer 7 3.6 3.6 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Genel Toplam 197 100.0

Örgüt içi ilişkiler bağlamında, aynı örgüt bünyesindeki üyelerin birbirleri ile ilgili değerlendirmeleri önemlidir. Örneklemgrubumuz sivil toplum örgütü bünyesindeki diğer üyelerde görmek istediği en önemli özelliğin fedakarlık (%46.6) olduğunubelirtmişlerdir. Görmeyi temenni ettikleri bir diğer haslet ise çalışkanlıktır. (%21.8). Beraber çalıştıkları arkadaşların eleştiriyeteneği ve cesaretlerine sahip olmasını isteyenler ise %14 ile temsil edilmişlerdir. Sorumluluk beklentisi içerisinde olanlar%9.3 oranıyla temsil edilirken, disiplin en az orana sahiptir.Fedakarlık beklentisinin yüksek bir dağılımla temsil edilmesi, bir anlamda sivil toplum örgütlerinin profesyonellik ilkesiçerçevesinde çalışmamasının doğal sonucu olarak değerlendirilebilir. (T.91)Tablo 92: Görüşülenin Diğer Üyelerden Rahatsızlık DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeBazen 58 29.4 32.2 32.2Sık sık 16 8.1 8.9 41.1Hiç olmuyor 106 53.8 58.9 100.0Toplam 180 91.4 100.0Cevapsız 17 8.6Genel Toplam 197 100.0Sivil toplum örgütü üyelerinin birbirlerine karşı tahammülleri, örgütün varlığını idame ettirmeleri bakımından önem arzetmektedir. Örneklem grubumuzun mensup oldukları kuruluşlarda rahatsız oldukları kimseler olup olmadığı sorusuna,%58.9’unun rahatsız oldukları kimsenin olmadığını, %32.2’sinin ise, zaman zaman böyle olaylar yaşadıklarını ifade etmişlerdir.%8.9’luk bir kesim ise sık sık rahatsız oldukları üyelerin varlığına işaret etmişlerdir. Bu anlamda Isparta’daki sivil toplumörgütlerindeki örgüt içi ilişkiler samimi bir havada cereyan etmektedir. Örgüt içerisinde rahatsızlık hissetmemeleri, üyeprofilinin birbirleriyle ilişkilerinin örgüt dışında da devam ettirmeleri ile de ilişkilendirilebilir. (T.92)7.2.Sosyal İlişkileriTablo 93: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Dışında da Arkadaşlıkİlişkilerini Sürdürme DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeEvet 162 82.2 85.3 85.3Hayır 28 14.2 14.7 100.0Toplam 190 96.4 100.0Cevapsız 7 3.6Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun örgüt bünyesinin dışında da aynı örgüte mensupüyelerle arkadaşlıklarını sürdürme eğilimleri oldukça yüksektir. (%85.3) Bu

durum bir bakıma ülkemizde tesis edilen sivil toplum örgütlerinin dayanışmaiçerikleri ön planda tutularak kurulmalarının bir sonucu olabilir. Ortak amaçlarve sorunlar dahilinde örgütlenerek bir araya gelen bu kişiler aynı zamanda birdayanışmanın da içerisine girmektedirler. Aslında bunu sağlayan faktörlerdenbirisi de sosyo-kültürel yapının olduğunu da söylemek mümkündür. (T.93)Tablo 94:Ailece Görüşme DurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeBazılarıyla 138 70.1 84.7 84.7Hepsiyle 12 6.1 7.4 92.0Hiçbirisiyle 13 6.6 8.0 100.0Toplam 163 82.7 100.0Cevapsız 34 17.3Genel Toplam 197 100.0Arkadaşlık ilişkileri dahilinde bazılarıyla ailece görüşme eğilimi % 84.7’i ile temsil edilmiştir. Sivil toplum örgütü dışındaarkadaşlık ilişkileri geliştirenlerin % 7.4’ü ailece de görüştüklerini belirtmişlerdir. Fakat arkadaşlıklarını sürdürmelerine rağmenailevi ilişkiler içerisinde olmayanların yüzdesi %8’dir. Buna mukabil bu oranlar örneklem grubumuzun aile ilişkileribakımından seçici olduğunu göstermektedir. Ayrıca toplam örneklem grubumuzun % 17.3’üne tekabül eden 34 kişi ise, busorumuzu cevapsız bırakmıştır. (T.94)Tablo 95: Sivil Toplum Örgütü Merkezinin Dışında da Arkadaşlığını SürdürdüğünüzKimseler Var mı / Sivil Toplum Örgütünde Rahatsız Olduğunuz Kimseler Var mı?Sivil Toplum Örgütümerkezi dışında daarkadaşlığınızısürdürdüğünüzkimseler var mı?EvetHayırToplamSivil Toplum Örgütünde rahatsızolduğunuz kimse var mı?Bazen Sık sık Hiç olmaz Toplam47 11 96 15430.5% 7.1% 62.3% 100.0%83.9% 68.8% 91.4% 87.0%26.6% 6.2% 54.2% 87.0%9 5 9 2339.1% 21.7% 39.1% 100.0%16.1% 31.3% 8.6% 13.0%5.1% 2.8% 5.1% 13.0%56 16 105 17731.6% 9.0% 59.3% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0%31.6% 9.0% 59.3% 100.0%

Sivil toplum örgütü ortamının dışında da arkadaşlıklarını sürdürme eğilimleri ile örgüt bünyesinde rahatsız olunan kişilerinvarlığı arasındaki ilişki değerlendirildiğinde, örneklem grubumuzun, örgüt ortamının dışında da arkadaşlık ilişkisi geliştirenlerin%62.3’ü örgüt içerisinde, rahatsızlık duyduğu hiç kimsenin olmadığını, % 30.5’i bazen rahatsızlık duyduğu kimselerinbulunduğunu beyan etmişlerdir. Bununla birlikte arkadaşlığı sürdürme oranı ise % 87’dir. Bu çerçevede sivil toplum örgütübünyesindeki üyelerin arkadaşlık ilişkileri, bireylerarası samimiyetin derecesine göre şekillendiği ifade edilebilir. (T.95)Tablo 96: Görüşülenin Diğer Üyeler İle Ne Ölçüde Bilgi Alışverişinde BulunmaDurumuSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeÇok sık 14 7.1 7.2 7.2Sık 54 27.4 27.8 35.1Çok seyrek 22 11.2 11.3 94.8Hemen hemen hiç 10 5.1 5.2 100.0Toplam 194 98.5 100.0Cevapsız 3 1.5Genel Toplam 197 100.0Sivil Toplum örgütü üyelerinin birbirleriyle ilişkileri, özellikle bilgi alışverişi bakımından çok yoğun bir düzeyde olduğunusöylemek mümkün değildir. Örneklem grubumuzun %48.5’i diğer üyelerle seyrek bir şekilde bilgi alışverişinde bulunduklarını,%5.2’si ise hemen hemen hiç istişarede bulunmadıklarını ifade etmişlerdir. Örneklem grubumuzun % 7.2’lik bir kesimi ise, çoksık bilgi alışverişinde bulunduklarını belirtmişlerdir. Fakat özellikle yönetimi teşkil eden üyeler, zaman zaman diğer siviltoplum örgütleri ve diğer kuruluşlarla istişarelerde bulunduklarını gerekli tepkilerini ona göre geliştirdiklerini ifade etmişlerdir.Belirli amaçlar için bir araya gelmiş üyeler tarafından kurulan sivil toplum örgütlerindeki nisbi bilgi alışverişi oldukçadüşündürücüdür. (T.96)Tablo 97: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütündeki Statü ile Görüşülenin KabulEdemeyeceği Bir Karar Alındığında Alacağı TutumKabul edemeyeceğiniz bir karar karşısındaki tutumunuzSivilToplumörgütündekikonumunuzBaşkanYön.Kur.ÜyesiKararakarşıçıkarımÜyeliktenayrılırımAlınankararınyanlışlığınısavunurumOrtak birkararolduğu içinsaygıduyarımDiğer4 6 3 13Toplam30.8% 46.2% 23.1% 100.0%6.5% 9.5% 5.3% 6.6%2.0% 3.0% 1.5% 6.6%8 13 7 1 2927.6% 44.6% 24.1% 3.4% 100.0%12.9% 20.6% 12.3% 10.0%14.7%

4.1% 6.6% 3.6% 0.5% 14.7%Den.Kur.Üyesi5 2 8 6 2 2321.7% 8.7% 34.8% 26.1% 8.7% 100.0%8.1% 40.0% 12.7% 10.5% 20.0%11.7%2.5% 1.0% 4.1% 3.0% 1.0% 11.7%Üye45 3 36 41 7 13234.1% 2.3% 27.3% 31.1% 5.3% 100.0%72.6% 60.0% 57.1% 71.9% 70.0%67.0%22.8% 1.5% 18.3% 20.8% 3.6% 67.0%Toplam62 5 63 57 10 19731.5% 2.5% 32.0% 28.9% 5.1% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%100.0%31.5% 2.5% 32.0% 28.9% 5.1% 100.0%Sivil Toplum Örgütleri içerisinde, belirli bir takım faaliyetlerin gerçekleştirilmesinden, sosyal olaylar hakkında nasıl tepkivereceklerine kadar bir takım kararları almak gerekebilir. Alınan bu kararlar ise sivil toplum örgütünü oluşturan bireylerbazında değişik tepkilerin doğmasına neden olabilir. Denetim Kurulu Üyelerinin % 21.7’si kabul edilemeyecek düzeydekikararlara doğrudan karşı çıkma eğilimindedirler. Bu tutum üyelerde daha yüksek oranlarda seyretmektedir. Başkanların %46.2’si kabul edemeyecekleri bir karar karşısında, alınan kararın yanlışlığını savunduklarını ifade ederlerken %23.1’i ise, ortakbir karar alınması durumunda saygıyla kabul edebileceğini düşünmektedir. Üyelerin % 31.1’i ise “ortak bir karar olmasıdurumunda saygı ile karşılayabileceğini ifade etmiştir. Burada belirtilen “ortak karar” daha çok demokratik çoğunluk olarakkastedilmiştir. Dolayısıyla Isparta’daki sivil toplum örgütlerinde nispeten hoşgörü ve diyalog ortamının kurulmaya başladığınısöyleyebiliriz.(T.97)

Tablo 98: Görüşülenin Örgüt Merkezi Dışında da Arkadaşlık İlişkileri ileGörüşülenin Diğer Üyelerde Bilgi Alışverişinde Bulunma DurumuSivil Toplum örgütümerkez idışında daarkadaşlığınızısürdürğünüz kimsevar mı?EvetHayırToplamDiğer Üyelerle ne ölçüde bilgi alışverişindebulunursunuz?Çok sık Sık Seyrek ÇokseyrekHemenhemenhiçToplam14 47 76 16 6 1598.8% 29.6% 47.8% 10.1% 3.8% 100.05100.0% 88.7% 82.6% 76.2% 85.7% 85.0%7.5% 25.1% 40.6 8.6% 3.2% 85.0%6 16 5 1 2821.4% 57.1% 17.9% 3.6 100.0%11.3% 17.4% 23.8% 14.3% 15.0%3.2% 8.6% 2.7% 0.5% 15.0%14 53 92 21 7 1877.5% 28.3% 49.2% 11.2% 3.7% 100.0%100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%7.5% 28.3% 49.2% 11.2% 3.7% 100.0%Yerel ölçekli sivil toplum örgütünü oluşturan bireylerin, sosyolojik özellikleri itibariyle birbirine yakın özellik gösterdiğisöylenebilir. Aynı şekilde bu özelliklerin dayanışma güdüsünü destekler bir mahiyet arzettiği de ifade edilebilir. Sivil toplumörgütü merkezinin dışında da arkadaşlık ilişkisi geliştirenler, saha çalışması yaptığımız alandaki örgütlerin varlık alanının da birgereği olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal ilişki çerçevesinde arkadaşlık ilişkisi içerisinde olan üyelerin % 47.8’i az da olsakuruluşları hakkında bilgi alışverişinde bulunmaktadır. Fakat sivil toplum örgütü dışında arkadaşlık ilişkisi gözetmeyen üyelerbu ilişkinin dışında aynı zamanda bilgi alışverişine de girmemektedir ki, bu durum bize Isparta’daki sivil toplum örgütlerininkarakteristik özellikleri hakkında yorum yapmamıza da imkan tanıyabilir. Örneklem grubumuzun % 8.8’i “çok sık” şeklindediğer üyelerle mensup oldukları sivil toplum örgütü hakkında bilgi alışverişinde bulunmaktadır. Muhtemelen bu kişileryönetim kurulu üyesidir.(T.98)

8.Örneklem Grubun Güncel Sorunlara Bakışı8.1. Ülke Sorunları İle İlgili DüşünceleriTablo 99: Görüşülene Göre Ülkenin En Önemli ProblemiSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeGelir dağılımı 63 32.0 32.3 32.3Demokratik süreçlerin eksikliği 38 19.3 19.5 51.8Düşünce özgürlüğü 26 13.2 13.3 65.1İrtica 3 1.5 1.5 66.7Ahlaki çöküntü 5 2.5 2.6 69.2Yolsuzluk 11 5.6 5.6 74.9İşsizlik 49 24.9 25.1 100.0Toplam 195 99.0 100.0Cevapsız 2 1.0Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubumuzun ülkenin yaşadığı mevcut sorunlar çerçevesinde verdikleri cevaplar oldukça değişik problemleri işaretetmektedir. Örneklem grubumuza göre ülkenin en önemli problemi gelir dağılımı adaletsizliğidir. (%32.3) Demokrasininyeterince uygulanmaması ise %19.5 ile temsil edilmiştir. Düşünce özgürlüğünün olmaması %13.3, Ahlaki çöküntü %2.6,yolsuzluk %5.6 oranında temsil edilmiştir. Gene ekonomik kaynaklı bir problem olan işsizlik %25.1 oranında temsil edilmiştir.Fakat medyanın sürekli gündemde tuttuğu irtica problemi ise %1.5 ile oldukça düşük bir oranda temsil edilmesi çok ilginçtir.Dolayısıyla, örneklem grubumuz reel problemlerle ilgili kaygıları daha ön planda tuttuğu söylenebilir. (T.99)Tablo 100: Görüşülenin Eğitim Düzeyi ile Görüşülene Göre Ülkenin En ÖnemliMeselesiİlkokulGelirDağılımıAdaletsizliğiSizce Ülkenin En Önemli Problemi Nedir?Demok.Yet.uygulanamamasıDüşünceÖzgürlüğüİrticaAhlakiÇöküntüYolsuzlukİşsizlikToplam1 9 1010.0% 90.0%1.6% 18.4%4.6% 4.6%100.0%5.1%5.1%

15 6 1 1 2 8 33EğitimOrtaokul45.5% 18.2% 3.0% 3.0%23.8% 15.8% 3.8% 20.0%6.1% 24.2%18.2% 16.3%100.0%16.9%7.7% 3.1% 0.5% 0.5%1.0% 4.1%16.9%21 17 12 2 2 2 2 19Lise28.0% 22.7% 16.0% 2.7%2.7%2.7% 2.7%25.3%33.3% 44.7% 46.2% 66.7%40.0%18.2% 38.8%38.5%10.8% 8.7% 6.2% 1.0%1.0%1.0% 9.7%38.5%26 15 13 1 2 7 13 77Üniversite33.8% 19.5% 16.9% 1.3%2.6%9.1% 16.9%100.0%41.3% 39.5% 50.0% 33.3%40.0%63.6% 26.5%39.5%13.3% 7.7% 6.7% 0.5%1.0%3.6% 6.7%39.5%Toplam63 38 26 3 5 11 49 19532.3% 19.5% 13.3% 1.5%2.6%5.6% 25.1%100.0%100.0%100.0%100.0% 100.0%100.0%100.0%100.0%100.0%32.3% 19.5% 13.3% 1.5%2.6%5.6% 25.1%100.0%Örneklem grubumuz ülkenin en önemli problemi olarak gelir dağılımının adil bir şekilde gerçekleşmediğini düşünmektedir.Gelirin adil bölüşümü sosyal devlet anlayışının temelini teşkil eden bir ilkedir. Örneklem grubun ortaokul eğitimi almışolanların %23.8’i, Lise mezunlarının %33.3’ü, Üniversite tahsili yapmış üyelerin % 41.3’ü ülkemizde adil bir gelir dağılımınıntesis edilemediğini düşünmektedirler. Örneklem grubunun eğitim seviyelerinin yükselmesi ile gelir dağılımını ifade etmeleriarasında anlamlı bir ilişki sözkonusudur. Gelirin adil bir şekilde dağılımının gerçekleştirilememesi, toplumda ortaya çıkabileceksorunlara sebep teşkil edebilir. Bu anlamda gelir dağılımının sağlanması sosyal barışın sağlanması için önem teşkiletmektedir.(T.100)

Tablo 101: Görüşülenin Sivil Toplum Örgütlerinin Geleceği Açısından AvrupaTopluluğu İle İlişkilerin Artmasının Sonuçları Hakkındaki DüşünceleriSayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif YüzdeFazla değişen bir şey olmaz 43 21.8 22.4 22.4Yeni yasal düzenlemeler90 45.7 46.9 69.3olabilirEkonomik imkanlarımız artar 10 5.1 5.2 74.5Toplumsal etkinliğimiz artar 38 19.3 19.8 94.3Diğer 11 5.6 5.7 100.0Toplam 192 97.5 100.0Cevapsız 5 2.5Genel Toplam 197 100.0Kopenhang Kriterleri çerçevesinde Avrupa Topluluğu üyeliğine başvuran bir üye ülkenin sivil toplum örgütlenmesi hakkındayapması gerekli olan düzenlemeler belirtilmiş olmakla beraber, ülke gündeminde bu kriterler dahilinde yapılması gereklidüzenlemeler uzun süredir tartışılmaktadır. Sivil toplum örgütlerinin geleceği açısından Avrupa Topluluğu ile ilişkilerinartmasının neticesinde, %46.9’u, daha çok yasal düzenlemelerin yapılacağını düşünmektedir. Fazla değişen bir şeyolmayacağını düşünenler ise %22.4 ile temsil edilmiştir. Toplumsal anlamda etkilerin çevresel etmenlerden kaynaklanacağını,özellikle Avrupa Topluluğu üyeliği ile değişeceğini düşünenler % 19.8 ile temsil edilmiştir. Kuşkusuz bu sonucu açığa çıkaran,A.T. ile ilişkilerin artmasından doğan iyimser havadır. Ekonomik açıdan bir rahatlama yaşayacaklarını düşünenler ise % 5.7oranında temsil edilmiştir.(T.101)8.2. Isparta İle İlgili GörüşleriTablo 102: Görüşülene Göre Isparta’nın en önemli problemi nedir?Sayı YüzdeGeçerliYüzde Kümülatif Yüzdeİşsizlik 96 48.7 49.0 49.0Çevre kirliliği 21 10.7 10.7 59.7Ekonomik 32 16.2 16.3 76.0Ahlaki çöküntü 22 11.2 11.2 87.2Konut 13 6.6 6.6 93.9Diğer 12 6.1 6.1 100.0Toplam 196 99.5 100.0Cevapsız 1 0.5Genel Toplam 197 100.0Örneklem grubu Isparta ile ilgili en önemli sorun olarak işsizliği işaret etmektedir.( %49) Çevre kirliliği %10.7 ile temsiledilirken, ahlaki problemler %11.2 oranındadır. Dolayısıyla ülke geneli hakkında bahsedilen problemler (ekonomikproblemler) ağırlıklı olarak Isparta için de ifade edilmiştir. Fakat Isparta şehrinin öne çıkarılan sorunlardan birisi olan çevresorunu Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin çevreye karşı ilgisiz olmadıklarına da işaret eder. (T.102)

Tablo 103: Görüşülenin Eğitim Düzeyi ile Görüşülene Göre Isparta’nın EnÖnemli MeselesiSizce Isparta’nın En Önemli Meselesi Nedir?İşsizlik Çevre Kirliliği Ekonomi AhlakiÇöküntüKonut Diğer ToplamEğitimToplamİlkokulOrtaokulLiseÜniversite5 2 3 1050.0%20.0% 30.0%5.2% 6.3% 25.0%2.6% 1.0% 1.5%100.0%14 4 7 6 2 1 3441.2%14.6%11.8% 20.6% 17.6%19.0% 21.9% 27.3%7.1% 2.0% 3.6% 3.1%5.9% 2.9%15.4% 8.3%1.0% 0.5%5.1%5.1%100.0%17.3%17.3%32 11 13 12 2 5 7542.7%33.3%16.3%14.7% 17.3% 16.0%52.4% 40.6% 54.5%5.6% 6.6% 6.1%2.7% 6.7%15.4% 41.7%1.0% 2.6%100.0%38.3%38.3%45 6 10 4 9 3 7758.4%46.9%23.0%7.8% 13.0% 5.2%28.6% 31.3% 18.2%3.1% 5.1% 2.0%11.7% 3.9%69.2% 25.0%4.6% 1.5%100.0%39.3%39.3596 21 32 22 13 12 19649.0%100.0%49.0%10.7% 16.3% 11.2%100.0% 100.0%100.0%10.7% 16.3% 11.2%6.6% 6.1%100.0%100.0%6.6% 6.1%100.0%100.0%100.0%

Gelişmekte olan bir ülke konumundaki Türkiye’nin ekonomik ve sosyal içerikli bir takım problemleri yaşadığı ortadadır.Sanayileşme sürecini tam anlamıyla tamamlayamamış olan ülkemiz, ekonomik kaynaklı sorunların başında gelen istihdamsorunu ya da işsizlik gerçeğini çok ciddi şekilde yaşadığı söylenebilir.Bireyler ekonomik süreçlere eğitim yoluyla bir takım nitelikleri kazanarak dahil olurlar. Ekonominin istihdam sorununu çözücünitelikte gelişmişlik düzeyine gelmesi, bireyin hangi eğitim seviyesinde olursa olsun iş bulma ihtimalini güçlendirir.Örneklem grubumuza göre, Isparta ilinin en önemli sorunu işsizliktir. Çalışmanın başında da ifade edildiği üzere Isparta ili göçalan ve kentleşmenin başında olan bir şehirdir. Sanayi yatırımları doğrultusunda gerekli iş imkanlarının yaratılamaması işsizliğişehrin en önemli problemi olarak karşımıza getirmiştir. Isparta ilinin en önemli problemi olan işsizlik, örneklem grubumuzuneğitim seviyeleri yükseldikçe ifade edilme oranı artmıştır. Mesela ilkokul mezunlarının % 5.2’si, Lise mezunlarının % 33.3’ü,Üniversite mezunlarının % 46.9’u işsizliğin en önemli sorunu olarak öne sürmüşlerdir. (T.103)Tablo 104: Görüşülene Göre S.D.Ü.’nin Faaliyetleri Etkileme DurumuSayı YüzdeGeçerliyüzde Kümülatif YüzdeFaaliyetlerimize zenginlik54 27.4 28.0 28.0katıyorKültürel hayata canlılık81 41.1 42.0 69.9kazandırdıFaaliyetlerimize ilgi arttı 38 19.3 19.7 89.6Bir katkıdan söz edilemez 20 10.2 10.4 100.0Toplam 193 98.0 100.0Cevapsız 4 2.0Genel Toplam 197 100.01993 senesinde kurularak eğitim öğretime başlayan Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta’daki değişimin kuşkusuz belirleyiciöğelerinden birisidir. Örneklem grubumuz, üniversitenin Isparta’ya etkilerini olumlu bir çerçeveden bakarakdeğerlendirmektedir. Örneklem grubun %42.0’ı üniversitenin Isparta şehrinin kültürel hayatı zenginleştirmekte olduğunudüşünürken, %28’i faaliyetlerinde zenginlik kattıklarını, %19.7’si ise, faaliyetlerine ilginin arttığını ifade etmişlerdir. Örneklemgrubumuzun %10’4’ünün ise üniversitenin şehre olumlu yönde bir katkısından söz edilemeyeceğini ifade etmişlerdir. (T.104)Örneklem grubu üniversitenin kendi örgütlerine katkılarını olumlu bir gözle değerlendirmektedirler.

SONUÇ ve DEĞERLENDİRMEBenzer özelliklere sahip bireylerin kendileri açısından önem arzedenproblemlerinin, kamusal alanda çözüm üretme ihtiyaçları, çoğunlukla siviltoplum örgütleri tarafından yerine getirilmektedir. Adı geçen örgütler daha genelmeselelerde toplumu bilinçlendirme ve yönlendirme işlevini deüstlenmektedirler. Bu çerçevede sivil toplum örgütlerini, bir yığın veyakalabalıktan biraraya gelmiş fertlerin oluşturduğu bir grup olma özelliğinden öte,işlevleri itibariyle bir anlam ifade eden, gelişen sosyal şartlara göre, gerekDünya’daki gerekse Türkiye’deki değişime ayak uydurabilen, kendisiniyenileyebilen, amaçları ve faaliyetleri noktasında en iyiyi yapma hedefleri güden,kamuoyunu bilinçlendirerek geniş halk yığınlarını kendisine çekmesinibecerebilen, bir olumsuzluk karşısında tepki verebilen fakat niçin tepki verdiğinirasyonel bir biçimde izah edebilen örgütlenmeler olarak görmek gerekmektedir.Fakat, sivil toplum örgütlerinin toplum içerisinde nasıl değerlendirildiği degözden uzak tutulmamalıdır.Sivil toplum, sivil toplum örgütlerinin toplamından oluşan bir yapıolarak görülmemesi gerekir. Bu anlamda sivil toplumun, kamusal sosyal hayatailişkin bir model olarak algılanması daha kabul edilebilir bir durumdur. Bumodel, aynı zamanda gönüllü, kendi kendini oluşturan, kendi desteklerine sahip,devletten özerk, özel alan ile devlet arasında aracı niteliğinde örgütlü bir sosyalyapılanmayı çağrıştırmaktadır. Bu yapı, yasal düzen veya ortak kurallar dizisigibi özgürlüklerin ve özerkliklerin güvencesi olan kurumsallaşmış bir temeleoturmaktadır. Bu temel, devlet iktidarını sınırlandırıcı bir rol oynadığı gibi,iktidarı meşrulaştırıcı bir rolü de içermektedir.Kendisine özgü bir sosyal yapının oluşumunu zorlayan sivil toplumunörgütlü boyutunu sivil toplum örgütleri oluşturur. Bu çerçevede sivil toplum, nekadar sağlam bir temele oturursa, sivil toplum örgütleri de o oranda etkinlik alanıbulurlar. Bir anlamda sivil toplum, sivil toplum örgütlerinin varlığının anlamıbakımından oldukça ehemmiyetli bir yapı arzederken, sivil toplum örgütleri de

sivil toplumun yeniden üretilmesini sağlayarak dogmatik bir yapı kazanmasınınönüne geçmektedir.Sivil toplum, bir bilinçlenme düzeyidir. Bu bağlamda gerek toplumun,gerekse sivil toplum örgütlerinin yaklaşım ve ilgisi, hedeflenen düzeyeulaşılmasında oldukça önemli aşamalardır. Bir bakıma sivil toplum örgütleri,sivil toplum bilinci konusunda aktif bir laboratuvar görünümündedir. Günümüztoplumlarında sivil toplum gelişmişliğinin en temel ölçütü, sivil toplumörgütlerinin sosyo-politik yaşam içerisindeki rol, statü ve etkinlikleridir.Sivil toplum kavramı ve sivil toplum örgütleri, sosyal yapımız dikkatealınarak değerlendirilirse, önemli çelişkileri de barındırdığı söylenebilir.Dolayısıyla, işaret edilen konular üzerinde yapılacak uygulamalı çalışmalar buçelişkilerin tespiti noktasında oldukça önem arzetmektedir.Türkiye’de sivil toplum var mıdır? Bu soru ülkemizdeki sivil toplumlailgili tartışmalarda üzerinde en çok durulan konulardan birini oluşturmaktadır.Fakat, sivil toplum kavramını tartışırken, Batı’daki karşılığı ile Türkiye’dearanması yerine, Türk tarihi ve toplumsal gerçeğinden hareketle, sivil toplumunsurlarının işlevselliğini ve özelliklerini göz önünde bulundurmak, daha doğrudeğerlendirmelerin yapılmasını sağlar. Çünkü, kavramsal düzeyde tartışılan birolgunun, sosyal gerçeklikte nasıl anlaşıldığı oldukça önemlidir. Gerek siviltoplum kavramı, gerekse sivil toplum örgütlerinin toplum nazarında nasılalgılandığı, bu örgütlerin sosyal bütünleşme açısından işlevlerinin tespitiçalışmamızın temel hedeflerindendir.“Sosyal Bütünleşme Açısından Sivil Toplum Örgütleri” isimliçalışmamızın Isparta ilinde gerçekleştirdiğimiz saha araştırmasının sonuçlarınıaşağıdaki şekilde özetleyebiliriz:Varsayım I: Sanayileşme ve Kentleşme sürecinin başlangıç aşamasında bulunanIsparta’daki Sivil Toplum Örgütleri cemaat tipi sosyal yapının özelliklerine göreşekillenmektedir.

Sanayileşme ve kentleşme sürecinin başlangıç aşamasında bulunantoplumların, sanayileşmiş ve kentleşme sürecini tamamlamış toplumlardan farklıolarak, geleneksel cemaatçi sosyal yapı özelliklerini önemli ölçüde korumayadevam etmesi, dayanışma duygusu ve ona bağlı olarak gerçekleştirilen sosyalilişkilerin sürdürülmesinde ve örgütlenme biçiminde belirleyici olmaktadır.Toplumsal yapı ile dayanışma biçiminin kurumsallaşmasında rol oynayan siviltoplum örgütleri arasındaki karşılıklı ilişkiyi tespit etmeye yönelik olarakçalışmamızda öne sürdüğümüz varsayımımız doğrulanmıştır. Bu çerçevedebirinci temel varsayımımız açısından bir değerlendirme yapmak gerekirse;üyelerin sivil toplum örgütlerine üye olmalarındaki amaçlar, eğitim düzeyleri,doğum yerleri ve göç etme eğilimleri, sivil toplum örgütü kavramınayaklaşımları, üyesi olduğu sivil toplum örgütünün amaçları, örgüt bünyesi vedışında geliştirilen sosyal ilişkiler gibi değişkenler, kentleşme ve sanayileşmesürecinin daha henüz başlarında olan Isparta ilindeki sivil toplum örgütlerinin,cemaat tipi sosyal yapının kendine mahsus özelliklerine göre şekillendiğinigöstermektedir. ( T. 22, T.26, T.39, T.60, T.93, T.95)Varsayım I/1: Isparta’daki sivil toplum örgütü üyelerinin dayanışmacı tutum vetavırları, sosyal içerikli problemlerin çözümleriyle ilgili düşünce tutum ve tavırlarınayansır.Sosyal ilişkilerin genel karakteri, dayanışma içerikli olmasından dolayısivil toplum örgütü üyelerinin sosyal olaylara karşı tutum ve tavırlarındakidayanışmacı zihniyet, bahsedilen olaylar hakkındaki düşüncelerinşekillenmesinde doğrudan etkili olmaktadır. Örgütlenme ile bir çok sosyalmeselenin daha kolay aşılacağına inancın yüksek olması, benzer faaliyet alanıiçerisinde birden fazla örgütün bulunması nedeniyle değişik fikirlerin ortayaçıkacağına ve dolayısıyla sorunların daha kolay aşılacağına inanılması, buvarsayımımızı destekleyen sonuçlardır. (T.22,T.43, T.44, T.55)Varsayım I/2: Dayanışmacı zihniyete sahip bireyler, kent hayatında sivil toplumörgütlerine üye olmakta daha etkendirler.

Göç, özellikle kentleşme sürecindeki yerleşim merkezlerinde sıkçakarşılaşılan bir olgu durumundadır. Göç eden birey, kentle bütünleşme sürecinde,aile, akrabalık bağları ve bunlardan doğan statülerini referans olarak kullanmakyerine diğer birey ve kurumlarla sözleşmeye dayalı ilişkileri güçlendirmekistemektedir. Bu anlamda sivil toplum örgütleri bireyin kentle bütünleşmesürecinde önemli roller üstlenebilmektedir. Yapılan araştırmada örneklemgrubunun yaklaşık her iki üyesinden birisinin göç tarihleri 1ay ile 10 yıl arasındadeğişmek kaydıyla göç etmiş olmaları, varsayımımızı doğrulamaktadır. (T.6, T.7,T.8)Varsayım I/3 : Sivil toplum örgütü içi yakın ilişkiler, örgüt dışı ailevi ilişkileringelişmesine etki eder.Sivil toplum örgütlenmesi, benzer özelliklere sahip üyelerin, ortayakonulmuş amaçlar dahilinde faaliyetleri gerçekleştirmek üzere bir arayagelmeleri neticesinde oluşur. Üyelerin benzer özelliklere sahip olmaları, siviltoplum örgütü faaliyetleri dışında da, birlikte çeşitli aktivitelerde beraberolabileceklerini düşündürtmektedir. Ailevi ilişkiler bu kapsamda ele alınabilir.Üyelerin örgüt dışında da, arkadaşlık ilişkilerini sürdürme eğilimleri yüksek birdağılımla temsil edilirken, ailece görüşme durumlarının yüzdesi oldukçadüşüktür. Dolayısıyla varsayımımız doğrulanmamıştır. ( T.93, T.94, T.95)Varsayım I/4 : Sivil toplum örgütleri, Demokratik kültürün öğrenilmesinde vedemokrasinin yerleşmesinde doğrudan ve dolaylı potansiyel etkilere sahiptirler.Sivil toplum ve sivil toplum örgütleri ile ilişkili olarak değerlendirilenkavramların başında “demokrasi” gelmektedir. Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ileilişkilendirilen demokrasinin tesisi bir çok yapısal unsurun biraraya gelmesi ilemümkün olabilmektedir. Demokrasinin kökleşmesi ve toplumsal anlamdakurumsallaşması için, sivil toplum örgütlerinin özel bir anlamı vardır. Siviltoplum bilinci, demokrasi düşüncesinin yerleşebilmesi ve bunun bir davranışhaline dönüşebilmesi için, doğrudan ve dolaylı roller oynayabilmektedir. Buçerçevede sivil toplum ile demokrasi arasında karşılıklı ilişki olduğunu,demokratik yapının sivil toplumu hazırlayacağını; aynı şekilde sivil toplumun dademokrasiyi sürekli kılacağını belirtmek mümkündür. Örneklem grubu,

demokrasinin kurumsallaşmasında ve demokratik kültürün yaygınlaşmasındasivil toplum örgütlerinin etkilerinin farkındadır. (T.53) Üyeler, örgüt içidemokrasinin yerleşmesine oldukça önem vermektedirler. Sivil toplum örgütüüyeleri, özellikle karar alma süreçlerinde, fikirlerini ifade etme, buna mukabilçoğunluk kararlarına uyma eğiliminin yüksekliği (T.54) varsayımımızıdestekleyen sonuçlardır.Varsayım I / 5 : Erkeklerin, kadınlara oranla kamusal alanda egemen oluşları, siviltoplum örgütleri üye profilinin cinsiyet yapısı üzerinde etkilidir.Erkeklerin, kadınlara oranla kamusal alanda egemen oluşları, siviltoplum örgütleri üye profilinin cinsiyet yapısı üzerinde etkilidir. Isparta’daki siviltoplum örgütü mensubu üyelerin cinsiyetleri bakımından dağılımında erkekler,kadınlara göre yüksek bir oranla temsil edilmişlerdir. Sivil toplum örgütlerindeerkeklerin, kadınlara göre daha fazla bulunması, kamusal alanda kadın erkekfarkı üzerine öne sürmüş olduğumuz varsayımımızı desteklemektedir. (T.2)Varsayım II : Yasal düzen, ekonomik imkanlar ve üyelerin nitelikleri sivil toplumörgütlerinin faaliyetlerinin etkinlik derecesini belirler.Sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinin şekillenebilmesi, dolayısıylaetkinliklerinin artabilmesi için, yasa ve ekonomik imkanların sınırları, üyelerinnitelikleri doğrudan rol oynayabilmektedir. Hukuk devleti çerçevesindetoplumsal nitelikteki örgütlerin, kamusal alandaki faaliyet alanlarının sınırları,yasalarla belirlenir. Üye sayısı, toplanma özgürlüğü, eylemlerin sınırları,yönetiminin denetimi ve sorumlu olacakları kuruluşlar ilgili kanunlarlabelirlenmektedir. Mevcut yasal düzenlemenin sivil toplum örgütlerininfaaliyetlerini sınırlandırdığı, dolayısıyla etkinlikleri zayıflattığı ifade edilebilir.(T.86, T.87) Ekonomik imkanların genişliği, sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinive bu faaliyetlerin kalitesini arttırabileceğini ifade etmek mümkündür. Üyelerin,örgütlerinin yetersiz yönü olarak ekonomik problemi öne çıkarmasıvarsayımımızı destekler mahiyettedir. (T.63) İnsan kaynakları, örgütlenmelerinamacına uygun etkinliği göstermesi bakımından önem arzetmektedir. Yapılançalışmada örneklem grubu, örgütün faaliyetlerinin etkin bir düzeyde

seyredebilmesi için üyelerin özelliklerine dikkat çekmişlerdir. (T.63,T.90,T.91,T.92)Varsayım II/1 : Isparta’da sivil toplum kuruluşları, faaliyetleri itibariyle şekilselanlamda sivil toplum örgütü konumundadırlar.Isparta’daki sivil toplum örgütleri faaliyetleri, itibariyle şekilsel anlamdasivil toplum örgütü konumundadır. Üyelerin mensup olduğu örgütlerin misyonuve vizyonu açısından yeterli bilgi birikimine sahip olmadıkları gibi, bilgi edinmeeğilimleri de oldukça düşük bir düzeyde olduğu gözlenmiştir. Örgütfaaliyetlerinin koordine edilebilmesi için gerekli finansman kaynaklarınınoluşturulamaması, belirli bir merkez edinilememesi ya da bu merkezlerininsanlar tarafından ziyaret edilir bir hale getirilememesi, örgüt faaliyetlerihakkında kamuoyunu bilgilendirebilmek için yayın faaliyetinde bulunulamamasıgibi dikkat çekici hususlar, Isparta’daki sivil toplum örgütlerini “tabela siviltoplum örgütü” konumuna indirgemektedir. (T.63, T.90, T.91, T.57, T.34, T.33, T.29,T.27, T.28)Varsayım II/2: Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri, ekonomikimkanların dar olması nedeniyle yeterli düzeyde değildir.Sivil toplum örgütlenmesinin gerçekleşebilmesi için, nitelikli insankaynaklarına ihtiyaç duyulmasının yanında, faaliyetleri organize edebilmek içinde mali kaynakların yeterli olması gerekir. Çünkü, bu tür örgütlenmeler oldukçayüksek maliyetlerle gerçekleşmektedir. Mali kaynakların çoğunlukla ve temelolarak üye aidatlarından temin edilmesi, bunun yanında bağışlarla desteklenmesi,bu örgütlenmeler sürekli finansman problemi ile karşı karşıya bırakmaktadır.Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri, yukarıda ifade edilmiş olanekonomik imkanların kısıtlı olması nedeniyle yeterli bir düzeyde gerçekleşmesiniengellemektedir. ( T.27, T.28)belirleyicidir.Varsayım II/3: Sivil toplum örgütlerininfaaliyet alanları, üye olmada

Sivil toplum örgütlenmesi homojen bir yapıda gerçekleşmez. Kadın vekadın sorunlarından, çevre problemlerinin kamuoyu gündemine taşınmasını biraraç olarak benimsemiş örgütlere kadar geniş bir yelpazede farklı amaç venitelikte örgütlerle karşılaşmak mümkündür. Sivil toplum örgütlerinin temelözelliklerinden birisi, kişiler, örgüte spesifik bir şarta bağlı kalmadan kolaycaüye olabilmekte, istediği zaman da üyelikten ayrılabilmektedirler. Bu özelliktendolayı, bu örgütlerin üye sayıları esnek bir karakter arzetmektedir. Fakat, üyeninilgi alanı içerisindeki sivil toplum örgütünün faaliyet alanı ve etkinliği, üyelikteoldukça belirleyicidir. Özellikle tüzükte atfedilen amaç ve bu çerçevede ortayakonulan faaliyetler, örgütün kamuoyunda etkinliği hakkındaki olumlu görüşler,bireyleri üye olmaya yönelten faktörlerin başında gelmektedir. ( T.23, T.31)Varsayım II/4: Halen yürürlükteki yasal düzenlemeler, sivil toplum örgütlerininfaaliyetlerini engelleyici bir mahiyet arzeder.Sivil toplum örgütlerinin yasal çerçevede hareket etmeleri, kendivarlıklarını sürdürmeleri bakımından olduğu kadar, sivil toplum düşüncesine dekatkıları noktasında oldukça önemlidir. Fakat, sivil toplum örgütlerinin yasalarauygun davranışlar içerisinde olmaları kadar, yasal prosedürün de sivil toplumruhunu engelleyici bir mahiyet arzetmemesi gerekmektedir. Yürürlükteki yasalçerçeve, sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerini kısıtlamaktadır. Bu örgütlerleilgili yasal düzenlemeler değerlendirilirse, özellikle 1982 Anayasası ile birlikte,örgütlerin sürekli denetim altında tutulması isteğinin ön plana çıktığı gözlenir.Dolayısıyla mevcut yasalar, sivil toplum örgütlerini ciddi anlamda eylemsizliğesevk etmektedir. Mesela, bir sivil toplum örgütü yöneticisi bir konu hakkındaşayet bir basın açıklaması gereği duyarsa, basın açıklaması ile ilgili metnisavcılık ve emniyet birimlerine onaylatmak durumundadır. Yapılan çalışmaesnasında sivil toplum örgütü yöneticilerine bu yasa ile ilgili hangi zorluklarlakarşılaştıkları sorulduğunda, basın açıklaması yaparken yetkili mercilerden onayalmadıklarını, fakat onaysız açıklama yapma durumunda kaldıkları için suçişlemiş duruma düştüklerini ifade etmişlerdir. Ayrıca, derneklerin iki yılda biryapmak zorunda oldukları genel kuruldan sonra ortaya çıkan bürokrasi ve

kırtasiye giderleri azımsanmayacak düzeydedir. Öne sürmüş olduğumuz görüşlerve örnekler varsayımımızı desteklemektedir. ( T.86, T.87)Varsayım II/5 : Sivil toplum örgütü üyeleri, faaliyetler çerçevesinde inisiyatifkullanan tavır ve davranışlardan ziyade, yönetime tabi olan tavır, davranış ve bakış açılarınasahiptirler.Sivil toplum örgütü üyeliği, gönüllülük ilkesi çerçevesinde gerçekleşir.Her üye, üyelik süreci ile beraber potansiyel yönetim kurulu üyeliği hakkınasahip olur. Fakat üyelerin, kişisel anlamdaki donanım eksikliği ( entelektüelbirikim, vizyon eksikliği, sorumluluk almaktan kaçış, kısıtlı boş zaman)nedeniyle, yönetimi, fazla seçici davranmadan gönüllülere bırakma eğilimiortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı üyeler, yönetimin güdümünde inisiyatifkullanma eğiliminde olmadan faaliyetlerini sürdürmektedirler. (T.47, T.50, T.51,T.52)Varsayım II/6 : Isparta’daki sivil toplum örgütleri, baskı grubu özelliğigöstermektedir.Sivil toplum örgütlerinin temel özelliklerinden birisi de, hiç kuşkusuzkendi amaçları doğrultusunda baskı grubu oluşturmaktadır. Fakat, bir siviltoplum örgütünün baskı grubu olarak etkili olabilmesi, bir çok şartın birarayagelmesi ile mümkün olabilmektedir. Bunları; üye sayısının çokluğu, ekonomikimkanların geniş olması, medya ile sağlıklı ilişkiler olarak belirtebiliriz.Isparta’daki sivil toplum örgütlerinin çoğunluğu yerel karakterli olup, bir çoğutek şubeli olarak faaliyet göstermektedir. Ekonomik imkanları sınırlı, üye sayısıoldukça düşük düzeylerde seyretmektedir. Dolayısıyla varsayımımızdoğrulanmamıştır. (T.65, T.66)artar.Varsayım II/7: Sivil toplum örgütüne üye olma eğilimi, eğitim düzeyi yükseldikçeSivil toplum örgütü üyeliği, toplumsal bir bilinç düzeyi göstergesidir.Eğitim, bu çerçevede belirleyici bir ölçüt olarak dikkate alınması gerekir. Fakat,

araştırma neticesinde eğitim seviyesi ile üye olma eğilimi arasında olumlu birilişki tespit edilememiştir. Dolayısıyla bu varsayımımız doğrulanamamıştır. (T.22,T.24)Bu çalışma, toplumsal yapıda belirli fonksiyonlar yüklenmiş olan siviltoplum örgütlerinin, sosyal bütünleşme sürecindeki rol ve etkilerinideğerlendirmeyi amaçlamıştır. Sosyal bütünleşme kavramı, sosyal yapınınbütününü ilgilendiren bir kavramdır. Bu anlamda sosyal bütünleşmeyi, sosyalyapıyı oluşturan öğelerin dinamik eşgüdümü olarak değerlendirebiliriz. Siviltoplum örgütleri de sosyal yapı içerisinde yer alan unsurlardan biridir.Araştırmaya konu teşkil eden üyelerin zihni arka planlarını, cemaat tipitoplumsal özellikler oluşturmaktadır. Aynı ilçeden ya da köyden gelmiş, aynı işortamında arkadaşlık veya komşuluk ilişkileri kurmuş kişilerin sivil toplumörgütlenmesini oluşturmaları, dayanışmacı tutumların bu tür örgütlenmelerde,temel kriter olarak kabul edildiğini göstermesi bakımından önemlidir. Ispartailinde bireylerin, hızlı kentleşme neticesinde, kentle bütünleşebilmek için ilkuğrak yerleri sivil toplum örgütleri olmaktadır. Fakat, üyelerin yeterli bilinçdüzeyine sahip olmamaları, eğitim seviyelerinin düşük olması, maddisıkıntılarının aşılamaması, ilgisizlik, kişisel çekişmeler, bu örgütleri gerçekkimliğinden uzaklaştırmakta, işlevleri konusunda tartışmaları beraberindegetirmektedir. Yani Isparta’daki Sivil toplum örgütlerinin politikalarınınbelirlenmesinde ve örgütsel davranışta, bütünleşmeden ziyade farklılığınvurgulandığı bir davranış modeli hakimdir. Buna mukabil, üyelerin bu örgütleritercih etmelerinde rol oynayan zihniyet ve buna bağlı olarak ortaya koyduklarıdayanışmacı tavır, kolektif davranışı gerektiren milli konularda gösterilenhassasiyet, sosyal sistem açısından değerlendirildiğinde sosyal bütünleşmeyisağlamakta önemli roller üstlenebileceklerini düşündürtmektedir. Nitekim, ülkemenfaatleri ya da yaşanılan ilin ortak çıkarları söz konusu olduğu zaman, lokalamaç ve hedefler gözardı edilebilmekte ortak tavır kolaycabenimsenebilmektedir. Dolayısıyla Isparta’daki sivil toplum örgütleribütünleşmeyi gerektirecek durumlarda hareket edilebilecek kültüre sahiptirler.Örneğin, 1998 yılının son aylarında, yirmi beş sivil toplum örgütünün bir araya

gelerek, İtalya’yı tel’in mitinginin düzenlenmesi; 2001 yılı başlarında IspartaDiyabet Hastanesinin yapılabilmesi için sivil toplum örgütlerinden teşkil eden“Kadın Platformunun” çalışmaları, yukarıda işaret edilen perspektiftendeğerlendirilebilir.Sonuç olarak farklı olaylar karşısında farklı düşünebilmek ve tarafolmak, kabul edilebilir bir durumdur. Örgütlerin il bazında, kendi aralarındarekabetçi kimliklerini koruyarak kendi alanlarında faaliyetlerini sürdürmeleri,buna mukabil gerek ülkenin, gerekse Isparta ilinin genelini ilgilendiren konulardabir araya gelerek kamuoyunu bilinçlendirme ve yönlendirme görevlerini yerinegetirmeleri oldukça önemlidir. Isparta ilindeki sivil toplum örgütleriningüçlendirilmesinde, sivil toplum bilincinin geliştirilmesinde, kentin sanayileşmesüreciyle birlikte bir üniversite kenti haline gelmesi, modern toplumlarınhedeflerini yakalanması bakımından potansiyel bir avantaj olarakdeğerlendirilebilir.

KitaplarKAYNAKÇAAKAL, Cemal,Bali ;_______________ ;ARON, Raymond ;İktidarın Üç Yüzü, Dost Kitabevi, Ankara-1998.Yasa ve Kılıç, Afa Yayınları, İstanbul-1991.Sosyolojiik Düşüncenin Evreleri, çev. Korkmaz Alemdar,III. Basım, Bilgi Yayınevi, İstanbul-1994.ARSLAN, Osman ; Kurumsal ve Tarihsel Aşamalarıyla Sivil Toplum veTürkiye Gerçeği , (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara-1999.ARSLANTÜRK, Zeki-AMMAN, Tayfun ; Sosyoloji, İFAV Yayınları, İstanbul-1999.AVCI, Nazmi ;BAL, Hüseyin ;____________ ;Türkiye’de Modernleşme Açısından Din, Kültür, Siyaset,(1839-1960), Pınar Yayınları, İstanbul-2000.Kent Sosyolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara-1999.Sosyolojik Açıdan Alevi-Sünni Farklılaşması veBütünleşmesi, Ant Yayınları, İstanbul-1997.____________ ; Sosyal Bilimlerde ve Sosyolojide Araştırma Süreçleri,Isparta-1999.BİLGİSEVEN,Amiran Kurtkan; Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul-1986.________________________ ; Eğitim Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul-1992.________________________ ; Türkiye’de Sosyal Çözülme Tehlikeleri, FilizKitabevi, İstanbul-1990BUMİN, Kürşat ; Sivil Toplum ve Devlet, Yazko Yayınevi, İstanbul-1981.CEVİZCİ, Ahmet ;ÇAHA, Ömer ;___________ ;DOĞAN, İsmail ;DUBEN, Alan ;DURSUN, Davut ;Paradigma-Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul-1999.Aşkın Devletten Sivil Topluma, Gendaş Yayınları, İstanbul-2000.Sivil Kadın-Türkiye’de Sivil Toplum ve Kadın, VadiYayınları, İstanbul-1996.Sivil Toplum –Ondan Bizde de Var -, Sistem Yayıncılıkİstanbul-2000.İnsan Hakları ve Demokratikleşme, Yerel Yönetimlerinve Gönüllü Kuruluşların Rolleri, QALD-Dünya YerelYönetimler ve Demokrasi Akademisi Yayınları, İstanbul-1994.Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İnsan Yayınlarıİstanbul-1989.

DURKHEİM, Emile ;ERKAL, Mustafa ;ERNEST, Gellner ;ERÖZ, Mehmet ;Meslek Ahlâkı , çev. Mehmet Karasan, III. Baskı, MilliEğitim Basımevi, İstanbul-1986Sosyoloji (Toplumbilim) , Der Yayınları, İstanbul-1993.Milliyetçiliğe Bakmak, çev. Simten Coşar-Saltuk Özertürk-Nalan Soyarık, İletişim Yayınları, İstanbul-1998.İktisat Sosyolojisine Başlangıç, Filiz Kitabevi, İstanbul-1982.FARGHİ, Suraia ; Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğluİletişim Yayınları, İstanbul-1993.FERHAD, İbrahim-HEİDİ, Wedel ; Ortadoğu’da Sivil Toplumun Sorunları,İletişim Yayınları, İstanbul-1997.GEVGİLİ, Ali ;GÖKALP, Ziya ;GÖNEL, Aydın ;İBRAHİM, Saadeddin ;Türkiye’de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın veAtatürk, Bağlam Yayınları, İstanbul-1990.Türkçülüğün Esasları, Toker Yayınları, İstanbul-1970.Önde Gelen Sivil Toplum Kuruluşları – AraştırmaRaporu, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih VakfıYayınları, İstanbul-1998.Civil Society and Prospect of Democratizaion in the ArapWord, İbn Khaldoun Center Of Development Studies,Kahire-1993.KÜÇÜKÖMER, İdris ; Düzenin Yabancılaşması, Alan Yayınları, II.Baskı, İstanbul-1989.KARAMAN, B. Hasan ; Yeni Bir Sosyal Demokrasi İçin, İmge Yayınları, Ankara-1993.KARASAR, Niyazi ; Bilimsel Araştırma Yöntemi, Araştırma EğitimDanışmanlık Ltd. Şti. Yayınları, Ankara-1994.KAYA, Kamil ; Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Din-Devlet İlişkileri veDiyanet İşleri Başkanlığı, Birleşik Dağıtım, İstanbul-1998.KELEŞ, Ruşen ; Fransa’da ve İspanya’da Yerel Yönetim, TürkBelediyecilik Derneği, Konrad Adenaur Vakfı Ortak Yayını,Mahalli İdareler Eğitim Araştırma Geliştirme Merkezi,Ankara-1994.KELEŞ, Ruşen ; Yerel Yönetimler, Sivil Toplum Örgütlenmesi veDemokrasi, Kent ve Siyaset Üzerine Yazılar, 1975-1992,ULA-EMME, Toplu Konut İdaresi Ortak Yayını, İstanbul-1993.KONGAR, Emre ;Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği,Remzi Yayınevi, İstanbul-1985.KOLUKIRIK, Suat ; Endüstri İlişkilerinin Sosyolojik Boyutu, IspartaUygulaması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans) Tezi,Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Isparta-1998.

KORKMAZ, Abdullah; Şehirleşme ve Suç, Malatya Örneği , (YayınlanmamışDoktora Tezi), İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul-1988.KÖKER, Levent ; Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yayınları,İstanbul-1990.KÖSEMİHAL, Ş. N. ; Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, II. Baskı , İstanbul-1968.MAHÇUPYAN, Etyen ; İdeoloji ve Modernite, Patika Yayınları, İstanbul-1995.MARDİN, Şerif ; Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul-1995.____________ ; Türkiye’de Toplum ve Siyaset – Makaleler I, İletişimYayınevi, İstanbul-1992.____________ ; Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul-1995.ÖKSÜZ, Enis ; Sosyal Gelişme - Sanayileşen Türkiye İlişkileri( Yayınlanmamış Doçentlik Tezi) İstanbul-1980.ÖZ, Esat ;Bir Baskı Grubu Olarak Çevre Koruma DerneklerininÇevre Politikalarının Oluşumundaki Rolü; TürkiyeÖrneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), GaziÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara-1988.ÖZKAYA, Yücel ; Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık, Türk Tarih KurumuYayınları, Ankara-1994.PLATON ;Devlet, çev. S. Eyüpoğlu, İstanbul-1988.PRİENNE, Henri ; Ortaçağ Kentleri; Kökenleri ve Ticaretin Canlanması,İletişim Yayınları, çev. Ş. Karadeniz, İstanbul-1991.QHİRST, Paul ; Democracy And Civil Socitey, Reinventing Democracy, Ed.Paul Qhirst, Oxford, Blacwell, 1996.SARIBAY, A., Yaşar ; Kamusal Alan, Diyalojik Demokrasi, Sivil İtiraz, AlfaYayınları, İstanbul-2000.________________ ; Postmodernite, Sivil Toplum ve İslam, İletişim Yayınları,İstanbul-1994.SEROZAN, Rona ; Tüzel Kişilikler-Özellikle Dernekler ve Vakıflar, FilizKitabevi, İstanbul-1990.SWİNGEWOOD, Alan ; Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, çev. Osman Akınhay,Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara-1998.ŞEN, Bülent ;Türk Kooperasyon Kültürü ve Çağdaş KooperatifAnlayışı Isparta Uygulaması (Yayınlanmamış YüksekLisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Isparta-2001.TAHA, Parla ; Türkiye’nin Siyasal Rejimi, 1980-1989, İletişim Yayınlarıİstanbul-1998.WAGNER, Peter ; Modernliğin Sosyolojisi , Özgürlük ve Cezalandırma, çev.Mehmet Küçük, Sarmal Yayınevi, İstanbul-1996.

SÜRELİ YAYIN VE MAKALELERAKAT, A., Savaş ; “Sivil Toplum ve Ekonomi”, Sivil Toplum Der.YurdakulFincancı, TÜSES Vakfı Yayınları, İstanbul-1993.ALKAN, Ö., Mehmet ; “Sivil Toplum Kurumlarının Hukuksal Çerçevesi-1839-1945”, Tanzimattan Günümüze İstanbul’da Sivil ToplumKuruluşları, Der.A.N.Yücekök-İ. Turan-M.Ö.Alkan,Türkiye Ekonomik Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları,İstanbul-1988.ALPAY, Şahin ; “Türkiye’de Devlet Sivil Toplum Dengesi YenidenKurulmalı”, Sivil Toplum, Der. Yurdakul, Fincancı, TÜSESVakfı Yayınları, İstanbul-1991.ATAR, Yavuz ; “Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve SivilToplum/Devlet Düalizmi”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18, SivilToplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara, 1997.AZAKLI, Sedat ; “Devlet Sivil Toplum ve Yerel Yönetimler”, Yeni TürkiyeDergisi, S.18, Sivil Toplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık,Ankara, 1997.BAL, Hüseyin ; “Kırsal Kesimde Sosyal Kurumlar ve Sosyal Bütünleşme”S.D.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, Isparta-1996.BİERSTEDT, Robert ; “18. Yüzyılda Sosyolojik Düşünce”, SosyolojikÇözümlemenin Tarihi, Der. Tom Bottomore-Robert Nispet,Ayraç Yayınları, Ankara-1997.BOBBİO, Norberto ;BOSTANCI, Naci ;CHANDRAN, K. ;_______________ ;ÇAHA, Ömer ;____________ ;“Gramsci ve Sivil Toplum Kavramı”, Sivil Toplum veDevlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der. John Keane,Ayrıntı Yayınevi, İstanbul-1993.“Devlet ve Sivil Toplum”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18, SivilToplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara , 1997.“İslâm Demokrasi ve Sivil Toplum”, çev. B. Seçilmişoğlu-E.Köktaş, Türkiye Günlüğü, S.53, Ankara , 1998.“İslâm, Demokrasi ve Sivil Toplum İlişkisi”, İslâm, SivilToplum Piyasa Ekonomisi, Der. Ömer Demir, LiberteYayınları, Ankara-1999.“1980 Sonrası Türkiye’sindeki Sivil Toplum Arayışları”, YeniTürkiye Dergisi, S.18., Sivil Toplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara, 1997.“Osmanlı’da Sivil Toplum”, Ankara Üniversitesi SiyasalBilgiler Fakültesi Dergisi. C.49, Ankara-1994.

_____________ ;_____________ ;______________ ;DURGUN, Şenol ;DURSUN, Davut ;“Türk Aydınlarında Demokrasi, Farklı Kesimlerden AydınlarınDemokrasi Anlayışları”, Ankara Üniversitesi SiyasalBilgiler Fakültesi Dergisi, C.50, S.3-4, Ankara –1995.“Türkiye’de Sivil Toplumun Sorunları”, Liberal DüşünceDergisi, S.10-11, Ankara-1998.“İslam ve Sivil Toplum”, İslam Sivil Toplum ve PiyasaEkonomisi, Der. Ömer Demir Liberte Yayınları, Ankara-1999.“Türkiye’de Sivil Toplum ve Devlet”, Yeni TürkiyeDergisi, Sivil Toplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara,1997.“Sivil Toplum Yeniden Yapılanma (Panel)” İnsan HaklarınınNeresindeyiz, Sivil Toplum Yeniden Yapılanma, KonyaBüyük Şehir Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınları, Konya-1995.ERDOĞAN, Mustafa ; “Sivil Toplum, Bir Kavramın Anatomisi”, Liberal DüşünceDergisi, S.10-11, Ankara-1998.EROL, Kemal ; “Gönüllü Kuruluşların Türk Hukuk Sistemindeki Yeri veAvrupa Birliği Mevzuatı ile Karşılaştırılması”, GönüllüKuruluşlar Konferansı, Ankara-1995 .FİNCANCI, Yurdakul ; “Sivil Toplum ve Asgari Devlet”, Sivil Toplum, Der.Yurdakul Fincancı, TÜSES Vakfı Yayınları, İstanbul-1993.GENÇKAYA, Ö. Faruk ; “Demokratikleşme ve Sivil Toplum İlişkisi Üzerine Bir Not”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil Toplum Özel Sayısı,Kasım-Aralık, Ankara, 1997.GÖLE, Nilüfer ; “Otoriter Laisizm ve İslamcı Politikalar, Türkiye’de Durum”,Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil Toplum Özel Sayısı,Kasım-Aralık, Ankara, 1997.GÜRBEY, Gülistan ; “Türkiye’de Sivil Toplumun Oluşumunun Önündeki Siyasive Hukuki Engeller”, Ortadoğu’da Sivil ToplumunSorunları, Der. Ferhad, İbrahim-Heidi, Wedel İletişimYayınları, İstanbul-1997.KALAYCIOĞLU, Ersin ; “Sivil Toplum ve Neopatrimonyal Siyaset”, Küreselleşme,Sivil Toplum ve İslam, Der. F.Keyman-A. Y. Sarıbay, VadiYayınları, Ankara-1997.KARAMAN, M. L. ; “Cumhuriyet (Devlet)in Altını Çizerken Demokrasinin ÜstünüÇizen Bir Siyasal Düzende Sivil Toplumun Varlıkla YoklukArasındaki Yeri”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil ToplumÖzel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara, 1997.KAYA, Kamil ;“Türkiye’de Diyanet Vakfının Türk Toplumundaki Yeri veÖnemi”,Diyanet Dergisi, C.25, S.1, Ocak-Şubat,Mart,Ankara, 1988 .

____________ ; “Yirmibirinci Yüzyıla Girerken İdeoloji ve Sosyoloji”İ.Ü.İktisat Fakültesi Metodoloji ve Sosyoloji AraştırmaMerkezi Sosyoloji Konferansları, 26. Kitap, İstanbul-2000._______________ ;KEANE, John ;“Küçük Gruplar Tipolojisi Üzerine Sosyolojik BirYaklaşım” S.D.Ü Fen Edebiyat Fakültesi SosyalBilimler Dergisi, S.5, Isparta-2000.“Demokrasi ve Sivil Toplum”, çev. Necmi Erdoğan, SivilToplum ve Devlet – Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der.John Keane, Ayrıntı Yayınları, İstanbul-1993.____________ ;“Despotizm ve Demokrasi – Sivil Toplum ve DevletArasındaki Ayrımın Kökenleri ve Gelişimi 1750-1850”, SivilToplum ve Devlet-Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der. JohnKeane, Ayrıntı Yayınları, İstanbul-1993.KUZMİC, Helmut ; “Medenileşme Süreci”, Sivil Toplum ve Devlet –Avrupa’daYeni Yaklaşımlar, Der. John Keane, Ayrıntı Yayınlarıİstanbul-1993.LUKES, Steven ; “İktidar ve Otorite”, çev. Sabri Tekay, SosyolojikÇözümlemenin Tarihi, Der. Tom Bottomore – RobertNispet, Ayraç Yayınevi, Ankara-1997.MELUCCİ, Alberto ; “Toplumsal Hareketler ve Günlük HayatınDemokratikleşmesi”, Sivil Toplum ve Devlet –Avrupa’daYeni Yaklaşımlar, Der. John Keane, Ayrıntı Yayınlarıİstanbul-1993.MOORE, E. Wilber ; “İşlevselcilik” çev. Şirin Tekeli, Sosyolojik ÇözümlemeninTarihi, Der. T. Bottomore-R. Nispet, Ayraç Yayınları,Ankara-1997.NAZLIOĞLU, Meral ; “Gönüllü Kuruluşların Toplumdaki Yeri”, Gönüllü KuruluşlarToplantısı, (22.04.1994) Ankara – 1994.NEZİROĞLU, İrfan ; “Askeri Müdahaleler ve Birey Özürlü Sivil Toplum Örgütleri”,Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil Toplum Özel Sayısı,Kasım-Aralık, Ankara-1997.NORMAN, Barry ; “Sivil Toplum, Din ve İslam”, İslam, Sivil Toplum, PiyasaEkonomisi, Der. Ömer Demir, Liberte Yayınları, Ankara-1999.OKTAY, Cemil ; “Monark Yoksa, Asalet Yoktur, Asalet Yoksa, MonarkYoktur”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil Toplum ÖzelSayısı, Kasım-Aralık, Ankara-1997.ÖZDALGA, Elisabeth ; “Sivil Toplum ve Düşmanları”, Gelecek Fikir ve SanatDergisi, S.1 , Trabzon-1997.ÖZKUL, Metin ;“Sosyal Gelişme Açısından Sanayileşme-Kültür ve İktisadiZihniyet” S.D.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal BilimlerDergisi,S.1, Isparta-1995.

PELCZYNSKİ, Z.A. ;RUPNİK, Jacgues ;“Dayanışma ve Polonya’da Sivil Toplumun YenidenDoğuşu”, Sivil Toplum ve Devlet –Avrupa’da YeniYaklaşımlar , Der. John Keane, Ayrıntı Yayınları, İstanbul-1993.“Totalitarizmin Yeniden Değerlendirilmesi”, Sivil Toplumve Devlet –Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der. John Keane,Ayrıntı Yayınları, İstanbul-1993.SARIBAY, A. Yaşar ; “Türkiye’de Demokrasi ve Sivil Toplum”, Liberal DüşünceDergisi, S.6 , Ankara-1997.TİRYAKİAN,A.Edward; “Emile Durkheim”, çev. Ceylan Tokluoğlu, SosyolojikÇözümlemenin Tarihi, Der. T. Bottomore – R. Nispet,Ayraç Yayınları, Ankara-1997.USUL, Resul ; “Sivil Toplum, Oryantalizm, Demokrasi ve Osmanlı,Eleştirel Bir Yaklaşım”, Türkiye Günlüğü Dergisi, S.47,Ankara-1995.VERGİN, NUR ; “Demokrasi ve Sivil Toplum”, Yeni Gündem Dergisi,Demokrasi Eki, İstanbul-1985.WEDEL, Heidi; “T.C.’nde Sivil Toplumun Nüveleri DemokratikleşmeninTaşıyıcısı mı? Yeni Bir Seçkinler Örgütlenmesi mi?”,Ortadoğuda Sivil Toplumun Sorunları, Der. Ferhad,İbrahim-Heidi Wedel, İletişim Yayınları, İstanbul-1997.YERASİMOS, Stefanos ; “Sivil Toplum Türkiye ve Avrupa”, Türkiye’de SivilToplum ve Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul-2001.YILMAZ, Aytekin ; “Sivil Toplum ve Demokrasi”, Yeni Türkiye Dergisi, S.18,Sivil Toplum Özel Sayısı, Kasım-Aralık, Ankara-1997.YILMAZ, Murat ; “Sivil Toplumun Kısa Tarihi ve Aktüel Bazı Meseleler”,Yeni Türkiye Dergisi, S.18, Sivil Toplum Özel Sayısı,Kasım-Aralık, Ankara-1997.YÜCEKÖK, N. Ahmet ; “19.y.y.’da Osmanlı Toplumundan Günümüz Türkiye’sineSivil Toplum Kuruluşları ve Siyaset Sosyolojisi İlişkisi”,Tanzimattan Günümüze İstanbul’da Sivil ToplumKuruluşları, Der. A.N.Yücekök-İ. Turan-M.Ö.AlkanTürkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları,İstanbul-1988.__________________ ;“Türk Hukukunda Tüzel Kişilik”, Tanzimattan Günümüzeİstanbul’da Sivil Toplum Kuruluşları, Der. A.N.Yücekök-İ. Turan-M.Ö.Alkan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal TarihVakfı Yayınları, İstanbul-1988.

KISALTMALARa.g.e.Adı geçen esera.g.m.Adı geçen makaleA.Ü.S.B.F. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler FakültesiBkz.BakınızC. Ciltçev.ÇevirenDerDerleyen / DerleyenlerDer.DerleyenG.Ü.Gazi ÜniversitesiHac.Üni. Hacettepe Üniversitesiİ.Ü.İstanbul ÜniversitesiİFAVMarmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi VakfıLtd.Limitedm. Maddes. SayfaS. SayıS.D.Ü.Süleyman Demirel ÜniversitesiS.T.K.Sivil Toplum KuruluşuS.T.Ö.Sivil Toplum ÖrgütüSos.Bil.Ens. Sosyal Bilimler EnstitüsüŞti.ŞirketiT. TabloTÜSESTürkiye Siyasal Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfıvd.Ve diğerleriZikr.Zikreden

ANKET FORMU1-Cinsiyetiniza) Erkek b) Kadın2-Yaşınıza) 15-25 b) 26-34 c) 35-40 d) 41-45 e) 45 +3- Eğitiminiza) İlkokul b) Ortaokul c) Lise d) Üniversite e) Yüksek Lisans f) Doktora4- Doğum yeriniz ........................./...................5- (Doğduğunuz ve yaşadığınız il farklı ise) Bu ile kaç yıl önce geldiniz?a) 1 ay –12 ay b) 1 yıl – 3 yıl c) 3 yıl – 5 yıl d) 5 yıl – 10 yıl e) 10 yıl +6- (Isparta dışından geldiyseniz) Niçin Isparta’ya geldiniz?a) Akraba ve hemşehri tavsiyesi ile b) İş imkanlarının çokluğu c) Şehir hayatı daha iyiolduğundand) Tayin sebebiyle e) Burada akrabalarım var f)Diğer7- Mesleğiniza) Memur b) İşçi c) Serbest Meslek d) Ticaret e) Diğer ......................8- Halen çalıştığınız işiniz nasıl buldunuz?a) Kendi imkanlarımla b) Kendi işimi kurdum c) İ.B. Kurumu vasıtasıylad) Eş dost yardımı ile e) Baba mesleğine devam ediyorum f) Herhangi bir işte çalışmıyorum9- Daha önce hangi işte çalıştınız?a) Memur b) İşçi c) Serbest meslek d) Ticaret e) Aynı işi yapıyordumf)Herhangi bir işte çalışmıyordum g) Diğer10- Aylık geliriniz ne kadar?a) 100 milyondan az b) 101- 200 milyon c) 201- 300 milyond) 301-500 milyon e) 500 milyondan fazla11- Esas gelir getirici işiniz yanında başkaca bir ek gelire sahip misiniz?a) Evet b) Hayır Evet ise belirtiniz ................................................12-Geliriniz ihtiyaçlarınızın ne kadarını karşılamaya yetiyor? ........................................13- Halen bağlı bulunduğunuz sosyal güvenlik kurumu?a) Emekli sandığı b) SSK c)Bağ-Kur d) Hiçbiri

14- Dernek / Vakıfta konumunuz nedir?a) Başkan b) Yönetim Kurulu Üyesi c) Denetim Kurulu Üyesi d) Üye15- Dernek / Vakfınızda ne kadar zamanda bir toplanıyorsunuz?a) Ayda bir defa b) Haftada bir defa c) Gerekli görüldüğü her zamand) Başkanın ya da yöneticilerin isteğine göre e) Diğer ...................................16- (Sadece üyelere sorulacak ) Yönetimde yer almama sebebiniz? ..............................................17-Dernek / Vakfınızdan memnun musunuz?a) Evet b) Hayır18- Hayır ise neden ?....................................................................................................19- Dernek / Vakfınızda üye ya da yönetici olarak kaç kadın var?a) Yok b) 1-3 c)4-6 d) 6-10 e)10+20- Dernek / Vakfınızda bir merkezi var ise ne kadar süre açıktır?a)Belirli bir merkezimiz yok. b) Mesai saatlerinde açıktırc) Yalnızca hafta sonu açıktır. d) Haftada bir gün akşamları açıktıre) Ne zaman açılacağı belli olmaz g)Diğer.....................................21- Dernek ya da Vakfınızın bir yayını var mıdır?a) Evet b) Hayır22- Evet ise hangi sürelerde yayımlanır?a) Haftada bir b) 15 günde bir c) Ayda bir d) 3 ayda bird) 6 ayda bir f)Yılda bir g) Ne zaman yayınlanacağı belli olmaz23- Dernek /Vakfınızın ne gibi faaliyetleri olmaktadır?a) Konferans b) Eğitim çalışmaları c) Kültürel faaliyetler d) Kamuoyu oluşturmae) Diğer24- Dernek/ Vakfınızın etkinliklerinin yoğunlaştığı alana) Mahalli b) İl düzeyinde c) Bölgesel d) Ulusal25- Dernek / Vakfınıza üye olmak için özel bir şart var mıdır?a) Evet b) Hayır26- Evet ise bu şartlar nelerdir?...................................................................................27- Dernek /Vakfınızın yöneticilerinin şahsiyet yapılarını nasıl değerlendirirsiniz?(Yalnızca bir şıkişaretleyiniz)a) İnsancıl b) Otoriter c) Demokratik d) İlgisiz e)Hırslı f) Bencil g)Diğer28- Dernek / Vakfınızdaki yöneticilere güveniyor musunuz?a) Güveniyorum b) Güvenmiyorum29- Güvenmiyorsanız Niçin ?.................................................................................30- (Üyelere sorulacak) Sizce Dernek / Vakfınızda görev almış olanlar yaptıkları işte gerekli gayretigösteriyorlar mı?a) Göstermiyorlar b) Gösteriyorlar c) Kısmen31- Dernek ya da Vakfınızın merkezinin dışında da arkadaşlığınızı sürdürdüğünüz kimseler var mı?a) Evet b) Hayır32- Evet ise ailece görüşür müsünüz?a) Bazılarıyla b) Hepsiyle c) Hiçbirisiyle33- Eşiniz, Dernek / Vakfınıza üyemidir?a) Evet b) Hayır34- Dernek / Vakfınızda karar alırken aşağıdaki yollardan hangisi takip edilmektedir?a)Başkan ya da yönetim kendi başına karar verir.b)Bazı kararlar yöneticilerle,bazıları üyelerce kararlaştırılırc) Bütün kararları hep birlikte alırız. d)Diğer ...............................35- Dernek ya da Vakfınızdaki diğer üyelerle ne ölçüde bilgi alışverişinde bulunursunuz?a) Çok sık b) Sık c) Seyrek d) Çok seyrek e) Hemen hemen hiç36- Dernek ya da Vakfınızda rahatsız olduğunuz kimseler var mı?a) Bazen b) Sık sık c) Hiç olmuyor37-Birden çok dernek, vakıf, birlik gibi kuruluşlara üye misiniz?a) Evet b) Hayır38-Cevabınız evet ise bu durum yaşamınızı nasıl etkiliyor?a)Hepsine zaman ayırmaya çalışıyorum. b) Hepsine zaman ayıramıyorumc) Sadece birine düzenli gidiyorum d) Ancak faaliyetlerini takip edebiliyorume) Diğer .....................................................................................................................39-Sizce aynı alanda faaliyet gösteren birden fazla dernek ya da vakıf olması faydalımıdır, zararlımıdır?a) Faydalıdır b) Zararlıdır c) Bir fikrim yok

40-Faydalı ise neden ?a) Daha çok insanın aynı konuda faaliyetine neden olur.b) Değişik proje ve fikirlerin yeşermesine olanak tanırc) Rekabete yol açarak kaliteyi artırırd) Demokratik yurttaşlık bilincini yükseltir.e) Diğer41- Zararlı ise neden? ..................................................................42-İnsanların örgütlenmesinin zararlı bulduğunuz yanları var mıdır?a) Evet b) Hayır43-Cevabınız evet ise ne tür zararları vardır.a) Toplumda bölünmelere yol açarb) İnsanların belli ideolojilerin tuzağına düşürür.c) Sadece kendi çıkarlarına hizmet edeceklerinden toplumsal adalete zarar verir.d) Belli siyasi partilere oy kazandırmaya çalışır.44-Üyesi olduğunuz dernek ya da vakfın en yetersiz yönü nedir?a) Sayıca üyelerin azlığı b) Demokratik İşleyiş c) Maddi imkanlard) Tanıtım e)Üyelerin yeterli eğitime sahip olmaması f) Dernek binasının yetersizliği45-Kabul edemeyeceğiniz bir karar alındığında nasıl bir tutum izlersiniz?a) Karara karşı çıkarım b) Üyelikten ayrılırım c) Alınan kararın yanlışlığını savunurumd) Ortak alınan bir karar olduğundan saygıyla karşılarım e) Diğer.........................46-Kendinizi dernek/Vakıf için hangi konuma yerleştirirsiniz? (Yalnızca üyeler cevaplayacak)a) Dernek için vazgeçilmez biriyim b) Derneğin çalışmalarına katkı sağlayan birisiyimc) Dernekteki herkesle eşit haklara sahip bir üyeyim. d) Derneğin projelerinde söz sahibi biriyime) Derneğe maddi manevi destek veren örnek bir üyesiyim.47-Sizce, Dernek / Vakıf ya da daha geniş anlamıyla Sivil Toplum Kuruluşları ne anlama gelir?a) Gönüllü birlikteliktir.b) Menfaât birliğidir.c) Mensuplarının haklarını savunan oluşumlardır.d) Belirli amaçlar için oluşturulan kuruluşlardıre) Diğer48-Dernek / Vakıf sizin için aşağıdakilerden hangisini ifade etmektedir?a) Bu kuruluşlar benim için vazgeçilmezdir.b) Dernek/Vakıf arkadaş çevremi oluşturmaktadır.c) Dernek/Vakıf beni sıradan insan olmaktan kurtaran yerdir.d) Dernek/Vakıf insanların bir araya gelip ülke meselelerine kafa yorduğu yerdir.e) Diğer .............................................................................................................49-Derneğinize ya da Vakfınıza hangi amaçlarla üye oldunuz?a) Örgütlü olmanın gerekliliğine inandığım içinb) Çevremdeki insanların üye olmasından dolayıc) Toplumsal bir itibar edinebilmek içind) Çevre edinebilmek içine) Siyasal beklentilerime cevap verebileceğine inandığım için.f) Diğer ...............................................................................50-Dernek / Vakfınıza üye olmanızda en etkili olan şey nedir?a) Derneğin amaçları b) Derneğin tanınmış olması c) Derneğin faaliyetlerid) Dernekteki tanıdıklar e) Derneğin yöneticileri f) İş ve arkadaş çevresig)Diğer........................................51-Dernek ya da Vakıf olarak kimden daha çok destek görüyorsunuz?a) Merkezi ve Yerel Yönetimler b) Üniversite c) Diğer dernek ve vakıflard) Kendi çevremiz e) Basın yayın kuruluşları f)Diğer .............................52- Sivil Toplum örgütü üyesi olarak devletten beklentileriniz var mı?a) Evet b) Hayır53-Cevabınız Evet ise Devletten ne gibi beklentileriniz var?a) Gerekli yasaları çıkararak faaliyetlerimizi kolaylaştırabilir b) Ekonomik yardımlarda bulunabilirc)Yerel yönetimde söz sahibi olmamızı sağlayabilir d) Devlet yol gösterici ve denetleyiciolabilire) Diğer....................................54-Sivil toplum kuruluşlarının devlet ile ilişkileri nasıl olmalıdır?

a) Devlet hakem rolünde olmalıdır. b) Devlet yol gösterici ve destekleyici olmalıdır.c) Devlet bütün kuruluşlara aynı mesafede yaklaşmalıdır.d) Devlet yalnızca denetleme ve kontrol görevini yerine getirmelidir.e) Diğer........................................................55-Dernek / Vakfınız amaçları doğrultusunda kendi politikalarını belirleyebiliyor mu?a) Evet b) Hayır c) Kısmen56-Cevabınız hayır ise neden?a) Yeterli üyeye sahip olmaması b) Üyelerin farklı görüşlere sahip olmasıc)Üyelerdeki yeterli örgütlülük bilincinin olmaması d) Ekonomik imkansızlıklare) Mevcut yasalar57-Üyesi olduğunuz kuruluş Sosyal Olaylar karşısında bir baskı grubu rolü oynayabiliyor mu?a) Evet b) Hayır c) Zaman zaman58- Cevabınız hayır ise niçin?a) Üye sayısının azlığı b) Basın yayın kuruluşlarının ilgisizliği c) Ekonomik imkansızlıkd) Amaçlarındaki farklılıklar e) Diğer59-Üyesi olduğunuz derneğin ve vakfın projeleri ve politikaları oluşturulurken katkınız oluyor mu?a) Evet b) Hayır60-“Devlet; sivil toplum kuruluşlarının etkisiyle , bireylere hizmet eden, bireylerin temel haklarınıkoruyan bir kurum haline gelir”. Bu görüşe katılıyor musunuz?a) Evet b) Hayır61-Hayır ise niçin ?a) Bireylerin yeterli bilinç düzeyinde olmamasıb) Demokrasinin tam anlamıyla yerleşmemesic) Mevcut yasaların böyle bir oluşuma müsaade etmemesid) Sivil toplum kuruluşlarının amaçları dışında hareket etmesie) Diğer62-Üyesi bulunduğunuz kuruluş amaçlarını ve etkinliklerini diğer kişilere anlatabiliyor mu?a) Evet b) Hayır63- Hayır ise neden ...............................................................................................64-Sizce Devlet bütün sivil toplum kuruluşlarına aynı mesafede mi yaklaşmaktadır?a) Evet b) Hayır65- Hayır ise neden...............................................................................................66-Derneğinizin ya da Vakfınızın maddi ihtiyaçlarını nasıl karşılıyorsunuz?a) Üye aidatları b) Bağış c) Devlet yardımıd) Ticari kuruluşların destekleri e) Diğer67-Üyesi olduğunuz kuruluşun maddi ihtiyaçları nasıl karşılanmalı ?a) Devlet yardımı b) Üyelerin aidatları c) Belediye yardımı d) Bağışe) Ticari kuruluşların yardımı68-Türkiye’de sivil toplum kuruluşlarının faaliyetleri bakımından yeterli yasal düzenlemenin olduğunainanıyor musunuz?a) Evet b)Hayır69- Bir Sivil toplum kuruluşuna üye olmanızın size ne gibi katkısı olmuştur.?a) Kendi fikirlerimi dile getirme tecrübesi b) Değişik kişilerle tanışma imkanıc)Demokrasi bilincini geliştirme imkanı d) İnsanları daha yakından tanıma imkanıe) Ekonomik beklentilerime cevap verdi f) Diğer70- Size göre Demokrasinin yerleşebilmesi için Sivil Toplum Kuruluşlarının etkinliği hangi düzeydedir?a) Demokrasinin yerleşebilmesi için gerekli ve zaruri kuruluşlardır.b) Demokratik işleyişin sürekliliğini sağlarc) Demokratik kültürün anlaşılıp, yaşanılmasına aracılık eder.d) Diğer.................................................................................71- Sizce Türkiye’deki Dernek ve Vakıflar en çok hangi amaca hizmet etmektedir?a) Bilgi ve beceri kazandırmak b) Ekonomik menfaat c) Demokrasiyi yerleştirmekd) Toplumsal itibar/saygınlık kazandırmak e) Boş zamanları değerlendirmekf) Diğer.................................................72- Dernek ya da vakfınızdan hiç ayrılmayı düşündünüz mü?a) Evet b) Hayır73-Evet ise neden?.......................................................................................74- Dernek /Vakfınızdaki diğer üyelerde de görmek istediğiniz özellik nedir?

a) Çalışkanlık b) Fedakarlık c) Disiplin d) Eleştiri yeteneği ve cesaretine sahipolmasıe)Sorumluluk f) Diğer .............................75- Sizce ülkenin en önemli proplemi nedir?a) Gelir dağılımı b) İrtica c) Demokrasinin yeterince uygulanamamasıd) Ahlaki çöküntü e) Düşünce özgürlüğünün olmaması f) Yolsuzluke) Diğer ............................................76- Mevcut siyasi partilerden hangisinin Türkiye’nin proplemlerini çözebileceğine inanıyorsunuz?a) ANAP b) DYP c) DSP d) MHP e) FPf) CHP g) Diğer ..................................................................77- Üyesi olduğunuz Dernek ya da Vakıf yerel sorunlarla mı ulusal sorunlarla mı ilgilenmektedir?a) İlgi alanı yerel sorunlardır.b) Ulusal proplemlerin çözümünde yoğunlaşmaktadır.c) Tavrımız sorunların mahiyetine göre değişmektedir.d) Diğer ...................................................................78- En güvendiğiniz kurum hangisidir?a) TBMM c) Yargı organları e) Üniversiteb) Diyanet İşleri Başkanlığı d) Genelkurmay Bşk. f) Hiçbiri79- Kendinizi hangi sosyal tabakada görüyorsunuz?a) Alt tabaka b) Orta tabaka c) Üst tabaka80- Şehrimizde Üniversitenin olması faaliyetlerinizi ne ölçüde etkilemektedir?a) Faaliyetlerimize zenginlik katıyorb) Şehrin kültürel hayatını farklılaştırdı.c) Faaliyetlerimize ilgi daha da arttı.d) Olumlu yönde bir katkıdan söz edilemez.e) Diğer ....................................................81- Gazete okuma alışkanlığınız hangi düzeydedir?a) Hergün b) Haftada bir c) Ara sıra okurumd) Elime geçtiği zaman okurum e) Gazete okumaya vaktim olmuyor.82- Basın yayın kuruluşları sivil toplum örgütlerine yeterince ilgi gösteriyorlar mı?a) Gösteriyorlar b) Kısmen c) Göstermiyorlar83- Basın yayın kuruluşları sivil toplum örgütleri hakkında ideolojik bir önyargısı var mı?a) Evet, kendilerine yakın olan örgütlere daha fazla yakınlık gösteriyorlarb) Sivil Toplum örgütlerine mesafeli ve aynı ölçüde yaklaşılıyorlarc) Genelde Sivil Toplum Örgütleri ile ilgilenmiyorlard) Diğer ................................................................84- Siyasi partiler ile Sivil Toplum kuruluşları arasındaki ilişkiyi nasıl değerlendiriyorsunuz?a) Bir takım beklentilerimiz için Devletle aramızda köprü vazifesi görür.b) Demokratik rejimin sürebilmesi için gereklidir.c) Birbirlerinin tamamlayıcısı olarak değerlendirilebilir.d) Alanları farklı olduğu için faaliyetleri de farklıdır.e) Diğer85- Siyasetle münasebetiniz hangi düzeydedir?a) Oy veririma) Miting ve toplantılara katılırımb) Parti yöneticisiyimc) Propaganda çalışmalarına katılırımd) Herhangi bir siyasi faaliyetim söz konusu değildir.86- “Mevcut siyasi partiler ülkenin sorunlarının çözümünde tam manasıyla etkili olmaktadırlar” Bu fikre;a) Kesinlikle katılıyorum b) Kararsızım c) Katılmıyorum d) Kesinliklekatılmıyorum87- Siyasi Partiler toplumun beklentilerini ve ihtiyaçlarını meclise taşıyabiliyorlar mı?a) Evet b) Hayır88- Hayır ise neden? ................................................................................................................................89- “Sivil Toplum Örgütleri kendilerinden beklenen işlevi yerine getiriyor” Bu fikre;a) Kesinlikle katılıyorum b) Kararsızım c) Katılmıyorum d)Kesinlikle katılmıyorum

90-Sivil Toplum örgütlerinin geleceği açısından Avrupa Topluluğu ile ilişkilerin artması ne gibi sonuçlardoğurabilir?a) Fazla değişen bir durum olacağını zannetmiyorumb) Bu kuruluşlarla ilgili yasal düzenlemeler daha çabuk yapılacağını düşünüyorum.c) Ekonomik imkanlarımız artar.d) Faaliyetlerimizin toplum nezninde hak ettiği yeri bulacağına inanıyorume) Diğer91-Mevcut yasalarımız AB ile ilişkilerimizi nasıl etkiler?a) Yasal düzenlemeler yapılmazsa olumsuz etkilerb) Çok fazla etkileyeceğini zannetmiyorumc) Belirli alanlarda yeni yasal düzenlemeler yapılmalıd) Yasal sistemler farklı olduğu için uyum söz konusu olmaz.92- Ülke sorunları üzerinde kalıcı çözümler üretilebilmesi noktasında siyasiler mi/ Sivil Toplum Örgütlerimi daha etkilidir?a) Siyasiler b) Sivil Toplum Örgütleri93- Dernek ya da Vakfa üyeliği size ne kazandırdı?a) Prestij b) Yeni iş imkanlarıc) Sosyal ilişkilerde sorunlarımın çözümüd) Türkiye’nin ekonomik ve sosyal gelişimine bir nebze olsa da katkı da bulunma