Dosya 17: mimarlık ve mekan algısı - Mimarlar Odası Ankara Şubesi

fetişizm olarak adlandırır. Marx’ın “değişimdeki
şeyler” yerine, “toplumsal üretim süreçleri” üzerine
kavramsal ve politik vurgusu bu yüzdendir. 11
Üretimi vurgularken Lefebvre, Marx ile hemen
aynı kaygıları taşır: Kapitalist toplumun kökenlerine
gitmek, görünen olgular fetişizminin ötesine
geçmek, “bütün kanlı dehşeti içindeki derin dinamiklerinin
izini sürmek”, 12 mekânın bütün biçimleri
ve halleriyle, içsel dinamiklerindeki kapitalist
toplumsal süreçlerin gizlerini ortaya çıkarmak. Elbette
burada Lefebvre’in tarihsel materyalizmi ve
diyalektik materyalizmi derinleştirme ve genişletme
amacı da vurgulanmalıdır: Tarihsel materyalizm,
sadece şeylerin ve emeğin üretimine ve bu
üretimin ikili tarihine dayandırılamaz. Üretim kavramı,
zamanın, mekânın, doğanın üretimini içerecek
şekilde genişletilmelidir. Daha da ötesinde,
hem mekânın üretimini, hem de bu üretimin ürününü,
yani mekânı, metaları, nesneleri ve emeği
içeren bir süreç olarak kavramlaştırmak gerekir. 13
Her bir üretim tarzı, kendine özgü mekânlar üretir.
Dahası, üretim ilişkilerine toplumsal varlık kazandıran,
mekânsal varlıklarıdır. Ancak, üretim tarzı
ile üretilen mekân arasında tam bir karşılıklılık olmayabilir;
feodalizmin çözülmesi ve ticaret kapitalizminin
yükseldiği dönemdeki Rönesans kenti
örneğindeki gibi, mekânları üreten, üretim tarzları
arasındaki çelişkilerdir de. Diğer yandan üretim
ilişkileri, mekânın üretimi sürecine, kendi çelişkilerini
de aktaracaktır. Bu yüzden mekânın, mekâna
kazınmış bir tarihi vardır. 14 Ancak bu tarih,
soyutlamalar, semboller, duyumsal deneyimler,
anlamlar, bunların aralarındaki ilişkiler ve daha da
ötesinde, bütün bunların toplumsal pratikleriyle
bağlantılıdır. Ne mekân bilgisi, ne de daha doğanın
zamansal ve mekânsal ritimlerinin, toplumsal
pratiklerle dönüştürülmesinden başlayan tarihi,
geleneksel ikilik diyalektiği ile kavranamaz; mutlaka
toplumsal üretim ve yeniden üretim süreçleriyle
dolayımlanmalıdır.
Bu materyalist müdahale, aynı zamanda, mekânla
ilgili ideolojik örtünün kaldırılması için ilk adımdır.
Toplum, ürettiği mekânlarda maddileşirken,
aynı zamanda kendini de üretir. Elbette, yeniden
üretim, sonraki üretimin koşuludur ancak, mekânın
yeniden üretiminden önce, üretilmesi gerekir.
Mekânın bir üretim olarak kavramlaştırılması, her
şeyden önce, mekânın bütün boyutlarıyla, üretim
ilişkilerine katıldığı ve içerildiği vurgusunu taşır.
Böylece Lefebvre mekânı, metalar fetişizminin
kalıntısı olacak şekilde düşünmek, “kendi içinde
mekân” olarak ele almak yerine, sınıf ilişkileri de
dahil, mekânda gizli toplumsal ilişkileri açığa çıkarmaya,
mekânın üretimine ve ona aktarılan çelişkili
toplumsal ilişkilere dikkat çekmeye yönelir. 15
Kapitalist toplumda, mekânın üretimi, herhangi bir
başka meta üretimine benzer; her şey gibi, mekân
da bir metadır. 16. ve 17. yüzyıllarda, Toskana ve
Venedik gibi, her biri birer iş/eser (œuvre) olan
kentler, kapitalizmle birer ürün/meta (product) haline
dönüştürülmüşlerdir. Mekân artık, kapitalist
birikim stratejilerinin bir parçası olarak üretilmektedir.
Her bir toplumsal formasyon, üretim biçimi,
kendine uygun mekânlar üretiyor ise, kapitalizmin
mekânı soyut mekândır. Yaşanan mekânın devlet
ve sermaye için araçsallaştırılması ve metalaşmasının
yolunu döşeyen soyutlama işlemleriyle, kodlar,
temsillerle kurulmuştur. Ancak tıpkı meta gibi,
“mekân” da somut soyutlamadır. Soyutlamadır,
ancak şeylik niteliği nedeniyle değil; toplumsal
maddiliğinden, kullanımından, ihtiyaçlardan, üretildiği
eylemden koparılmış bir toplumsal “şey”
olması nedeniyle. Somuttur, pratik bir gücü olduğundan.
16 Aynı zamanda, bütün parçalama, birleştirme
ve aynılaştırma işlemlerine rağmen, çelişkili
mekândır; çünkü kapitalist üretim ilişkileri, mekânın
üretimine kendi çelişkilerini de aktaracaktır.
Bu yüzden, mekânın—binaların, anıtların, mahalle
ve bütün kentin—karmaşık etkileşimleri ve gerçek
dinamikleri, üretimine dahil olan bütün karmaşık
ve algılanamaz süreçlerin kodlarının çözülmesi ve
açığa çıkarılması gerekir.
Ancak, Lefebvre’in mekânın “kodlarının çözülmesi”
ile kastettiği, semiyolojinin varsaydığı gibi,
toplumsal mekânı, doğal mekân üzerine toplumsal
pratiklerin bıraktığı izlerden, işaretlerden ibaret
görmek ve bu izleri, dilsel ya da metinsel semboller
gibi okumak ve yorumlamak değildir. Elbette
“mekânın parçaları, söylemin parçaları gibi, karşılıklı
içerme ve dışlama ilişkileriyle eklemlenmiştir”.
17 Mekân, aynı zamanda bir şeyleri gösterir, anlamlandırır
ve hatta konuşur da. Ancak, yerleştiği
daha geniş kentsel bağlamın toplumsal ve mekânsal
pratiklerine dair bir şey söylemez; eşitsiz gelişim
ve iktidar, mekânın gösterdiklerinin arkasında
gizlenmiştir. Ayrıca, mekân, okunmadan önce,
üretilmiştir; ve dahası, okunmak için üretilmemiştir.
Mekânı söylemsel bir şey olarak alıp, dil ile ilişkisinden
giderek, kodlarını çözmek, somut mekânı
dil yoluyla soyutlamaktır. Toplumsal mekânı okuma-yazma
pratiğine dayanarak dil ya da söylem
olarak almak, en fazlasından aşırı bir biçimciliğe,
bilgide ve pratikte tutarlılık ve kararlılığın fetişleştirilmesine
götürecektir; “mekânın hakikati”ne
değil. 18 Mekân teorisi, elbette çoğu zaman yanlış
dosya mimarlık ve mekân algısı