kozhakanova-dissertacia.pdf

ҽл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 

ҼОЖ 81’25(092) 

Қолжазба құқығында 

КОЖАКАНОВА МАДИНА ТӚЛЕУБЕКҚЫЗЫ 

Абай Құнанбайұлының әдеби мұрасының әлем тілдеріндегі аудармалары 

(рецепция, интерпретация) 

6D020700 - Аударма ісі 

Философия докторы (PhD) 

ғылыми дҽрежесін алу үшін дайындалған диссертация 

Ғылыми кеңесшілер: 

Филология ғылымдарының докторы, 

профессор Ж.Д. Дҽдебаев 

Хажетеппе университетінің (Түркия) 

профессоры О.Чобаноглу 

Қазақстан Республикасы 

Алматы 2013

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ....................................................................................................... ..............3 

1.АБАЙ ӚЛЕҢДЕРІНІҢ МӘТІНІНДЕГІ МӘН МЕН МАҒЫНА ЖӘНЕ 

ОНЫҢ АУДАРЫЛУЫ.............................................................................................6 

1.1 Абайдың ақындық дүниетанымының ҿлең аудармаларындағы 

кҿрінісі……………………………………………………………………..................6 

1.2 Абай ҿлеңдерінің тҽржімаларында қолданылған амал-тҽсілдер...................21 

2. АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ОБРАЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ 

АУДАРМАДА БЕРІЛУІ...................................................................................... ..38 

2.1. Абай шығармаларындағы метафоралардың аударылу сипаты.....................38 

2.2. Абай шығармаларындағы фразеологизмдердің образдылық 

қасиетін аудару үлгілері…………………………………………………................57 

2.3. Абай ҿлеңдеріндегі образды оралымдардың туыстас тілдерге 

аударылуы..................................................................................................................74 

ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................138 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..................................................144 

2

КІРІСПЕ 

Диссертациялық жұмыста Абай Құнанбайұлы шығармаларының 

ағылшын, түрік, ҿзбек, қырғыз, татар, ұйғыр тілдеріне аударылу жолдары мен 

кҿркемділігі, олардың мағынасы мен мҽнінің трансформациялану деңгейі 

қарастырылады. 

Зерттеу жұмысының ӛзектілігі. Абайды ҿзге ұлт тілдерінде таныта білу 

– аудармашының міндеті. Ақынның ҽлем тілдеріне аударылған ҽдеби 

мұрасына баға беріп, ғылыми тұрғыдан саралау біздің зерттеуіміздің ҿзекті ҽрі 

ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады. Бұған дейін Абай 

шығармаларының орыс тіліне аударылуы ҽртүрлі деңгейде зерттелгенімен, 

оның ағылшын жҽне туыстас түркі халықтарының тілдеріндегі аудармасы 

салыстырмалы түрде жүйелі, арнайы зерттелген емес. Абайдың 

шығармашылық мұрасын тұтастай алғанда да, жеке бір туындысын бҿліп алып 

қарағанда да мазмұн мен мағынаның, мҽннің байлығы мен тереңдігі ерекше 

байқалады. Олардың ҽрқайсысын тану, қабылдау оңай емес. Сондықтан да 

аударма теориясындағы қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалаулар мҽтіндегі 

мҽнді танудың бірден бір кепілі болғандықтан, негізгі мҽнді танымай тұрып 

оны нақтылау, айқындау жҽне интерпретациялау мүмкін еместігіне кҿз 

жеткіземіз. 

Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының басты мақсаты – 

Абай ҿлеңдерінің орыс, ағылшын, туыстас халықтар тілдеріндегі 

аудармаларындағы ақынның астарлы, образды сҿздерінің, фразеологизмдердің 

берілу жолдарын идеялық – кҿркемдік ерекшеліктерін жіті зерттеп, оларды 

бүгінгі күн тұрғысынан жаңаша бағамдау. Алға қойылған мақсатқа жету үшін 

мынадай міндеттерді шешу кҿзделеді: 

– ақынның адам, қоғам, ғылым, ҿнер жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне 

ҽдеби-эстетикалық кҿзқарастарының аудармасын түпнұсқамен салыстыра 

отырып бағалау; 

– ақынның ҿзге тілдегі шығармаларының тілдік–бейнелілік 

ерекшеліктерін саралау; 

– аудармашының кҿркемдік бейнелеу құралдарын аударудағы жетістіктері 

мен кемшіліктерін жүйелеу; 

– аудармадағы дҽстүр мен жаңашылдық мҽселесін басшылыққа ала 

отырып, аудармашылардың тақырыпты игерудегі жетістіктерін кҿрсету; 

– ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне баламалы 

түрде аударуға қойылатын талаптарды қазіргі таңдағы сұраныстарға орай 

ғылыми негіздеу; 

– Абайдың шығармашылық суреттеу тҽсілдерінің, ҿлеңдерінің кҿркемдікэстетикалық 

мҽнінің аудармада сақталу деңгейін, эпикалық, лирикалық амалтҽсілдердің, 

құралдардың тұпнұсқаға сҽйкестігі тұрғысынан сараптау; 

– ақын шығармаларының аудармасында автордың дербес қолтаңбасын 

аударма транцформациялары арқылы айқындау; 

3

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысында 

аударма теориясына, салыстырмалы ҽдебиеттануға қатысты шетел 

ғалымдарының еңбектерімен бірге, отандық ғалымдар: З.Ахметов, 

А.Нұрқатов, Қ.Жұмалиев, М.Мырзахметов, Ғ.Есім, Н.Сағындықова, 

С.Абдрахманов, Ж.Дҽдебаев, Т.Жұртбай, С.Қасқабасов, А.Жақсылықов, 

Т.Есембеков, Ҽ.Тарақов, С.Құспанов, А.Кҿпбасарова, Г.Болатова т.б. 

зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, аударманың 

табиғатын жете зерттеген кҿрнекті орыс ғалымдары: В.С.Виноградов, 

Л.С.Бархударов, Е.В.Бреус, В.Г.Латышев, С.В.Тюленев, А.В.Федоров сынды 

ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынып, жалпы ҽдеби аударма жанрының 

заңдылықтары жайлы ой-пікірлері назарға алынды. Түпнұсқа мҽтіндері мен 

кҿркем аударма мҽтіндерін аударманың ғылыми-теориялық қағидалары 

бойынша сараптап, тарихи-салыстырмалы, функционалдық, компаративистік 

талдау ҽдістері қолданылды. 

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Абай 

Құнанбайұлы шығармаларындағы бейнелеу құралдарының түрік, ҿзбек, 

қырғыз, татар, ұйғыр тілдерінде берілу жолдары мен кҿркемдік деңгейі, 

олардың мағынасы мен мҽні алғаш рет қарастырылып отыр. Ақынның адам, 

қоғам, адамгершілік, ҿмір, ҿлім жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне эстетикалық 

кҿзқарастары, яғни ақындық танымының аудармадағы кҿрінісі салыстырмалы 

талдау нҽтижесінде бағаланды. Сондай-ақ, ақынның кҿңіл-күйі, сезімі, жан 

толғанысы, оның қоршаған ортаға деген үні мен кҿзқарасының берілу жолдары 

аударма қағидалары негізінде айқындалды. 

– Абай шығармаларының тікелей ағылшын, түрік, қырғыз, ұйғыр, ҿзбек 

тілдеріндегі аудармасы алғаш рет қарастырылып отыр. 

– аударма шығармаларды түпнұсқамен салыстыра отырып, аударма 

дҽлдігін, автордың идеясын берудегі аудармашылардың ұстанымы 

аударматану тұрғысынан зерделенді; 

– Л.Озеров, В.Державин, М.Касаткин, А.Кодар, Т.Боттинг, М. Максүд, 

И.Жҽлилов, З.Исмаил, А.Токомбаев сынды аудармашылардың стильдік 

ерекшеліктері талданып, олардың Абайды аударудағы ҽдіс-тҽсілдері 

толыққанды кҿрсетілді; 

– Абай аудармаларының жанрлық композициялық, тілдік, идеялықэстетикалық 

дейгейлеріне назар аударылды. 

– Абай ҿлеңдерінің аудармалары арқылы, орыс, ағылшын, сондай-ақ, 

туыстас тілдердің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері талданды; 

Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер мен тұжырымдар. 

– Абайдың ағылшын тіліндегі аудармаларында сҿз қосу, толықтыру, орын 

ауыстыру, шендестіру сияқты трансформацияның түрлері жиі пайдаланылған; 

– туыстас тілдерге ақын шығармалары кҿбінесе түпнұсқаны 

транскрипциялау арқылы берілген; 

4

– Абай шығармаларында кездесетін мегаобраз, макрообраз, микрообраз 

түрлері еркін аударылған; 

– фразеологизмнің тілдік деңгейдегі мағынасы емес, мҽні жеткізілген; 

– тҽржімадағы саймасайлық тұрғысынан алғанда, Абай ҿлеңдерінің ҿзге 

тілдерге тҽржімалану сапасы тҿмен; 

– Аударманы бағалауда ең басты белгі ретінде коммуникативтік мақсат 

алға шығуы қажет; 

– Абайдың ой мен сезімге толы метафоралық тҽсілмен ҿрілген 

ҿлеңдерінің образдылық эстетикалық қуатын аудармада жеткізу, 

аудармашыдан үлкен еңбекті жҽне ақындық талант пен шығармашылық 

шеберлікті талап етеді; 

– Абайдың мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тілдеріне 

тікелей аудару жұмыстарын жетілдіру қажет; 

– ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне адекватты 

түрде аударуға қойылатын талаптарды қазіргі таңдағы аударматану тұрғысынан 

ғылыми негіздеу қажет. 

Жұмыстың теориялық және ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. 

Диссертацияның нҽтижелері, онда тұжырымдалған ғылыми пікірлер абайтану 

саласында, Абай шығармаларының орыс, ағылшын, туыстас халықтардың 

тілдеріне тҽржімалануы мҽселелері туралы еңбектерде, кҿркем аударманың 

теориясы мен практикасы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде пайдалы бола 

алады. Сонымен қатар жоғары оқу орындарында жүргізілетін кҿркем аударма 

курстарын оқу барысында пайдалануға болады. 

Жұмыстың жариялануы мен сыннан ӛтуі. Диссертациялық жұмыстың 

негізгі нҽтижелері отандық жҽне шетелдік басылымдарда барлығы 15 ғылыми 

мақала түрінде жарияланды. Оның ішінде 1 мақала - Скопус (Scopus) 

мҽліметтер базасында, 3 мақала - халықаралық конференцияларда, 6 мақала 

университеттік ғылыми журналдар мен дҿңгелек үстел материалдарында, 5 

мақала – ҚР БҒМ Білім жҽне ғылым саласындағы қадағалау комитеті бекіткен 

тізімге енетін журналдарда жаряланды. 

Жұмыстың құрылымы мен кӛлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі 

тараудан, бес тараушадан қорытындыдан, пайдаланылған ҽдебиеттер тізімінен 

тұрады. 

5

1 АБАЙ ӚЛЕҢДЕРІНІҢ МӘТІНІНДЕГІ МӘН МЕН МАҒЫНА 

ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДАРЫЛУЫ 

1.1. Абайдың ақындық дүниетанымының ӛлең 

аудармаларындағы кӛрінісі 

Абайдың шығармашылық мұрасын тұтастай алғанда да, жеке бір 

туындысын бҿліп алып қарағанда да мазмұн мен мағынаның, мҽннің байлығы 

мен тереңдігі ерекше байқалады. Олардың ҽрқайсысының мҽнісін тану, 

қабылдау оңай емес. Абайдың ҽр шығармасы, ақынның ҿзі айтқандай, «сырты 

күміс, іші алтын» болып келеді. Басқаша айтсақ, ақын шығармасының пішіні 

келісті болғанда, мазмұны одан асып түседі. Сондықтан Абай шығармасының 

мазмұны мен мағынасын, мҽнін ұғыну, түсіну ҿте қиын. Белгілі бір түсінігі, 

білім деңгейі жоқ кісі Абайдың сҿзін де, ойын да тиісті деңгейде түсіне 

алмайды. Біздің бұл айтып отырғанымыз Абайды қазақ тілінде оқитын 

оқырмандардың қайбір тобына қатысты. Ал, Абайды қазақ тілінде оқи 

алмайтындардың Абай туралы түсінігі, Абайдың ақындығы туралы ұғымы 

мүлде басқаша болуы мүмкін. Осы тұрғыдан келгенде, Абайдың кҿркемдік 

ҽлемін түсіну, оны қабылдау ҿз алдына зерттеу нысаны болуға лайықты, іргелі 

ғылыми мҽселелердің бірі болып табылады. 

Абай шығармаларының мҽтінін қабылдау ҿте күрделі психикалық процесс. 

Ақынның қай шығармасында да құбылыстың, заттардың, жағдаяттар мен 

оқиғалардың тұтастай кҿрінісі бейнеленеді. Оларды қабылдау, дҽлірек айтсақ, 

эстетикалық қабылдау ҽркімнің парасат деңгейіне сай жүзеге асады. Ал кҿркем 

аударманың теориясында қабылдау ұғымы түсіну мен пайымдаудың, 

бағалаудың біртұтас болмысы ретінде қарастыруды қажет етеді. Қабылдау 

ұғымының ҿзі аударматануда толық айқындалмаған ұғымдардың қатарына 

жатады. Соған қарамастан аудармашы үшін түпнұсқаның мҽтінін қабылдауды 

аударма үдерісінің бірінші ҽрі негізгі кезеңі ретінде танығанымыз дұрыс. Оған 

үстірт қарауға болмайды. Бұл кезеңнің нҽтижелілігі аударма үдерісінің кейінгі 

сатыларының бҽрінің де сапалылығының басты шарты болып есептеледі. 

Қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалау мҽтіндегі мҽнді танудың бірден бір кепілі 

болғандықтан, мҽтіндегі негізгі мҽнді танымай тұрып оны нақтылау, айқындау 

жҽне аудару мүмкін емес. 

Абайдың ҽр шығармасы тұтас бір күрделі құбылыстың бейнесі екендігі 

туралы жоғарыда айттық. Ақынның ҽр шығармасының ҿзі де тұтас бір 

кҿркемдік құбылыс. Оны сол қалпында, бүтін күйінде қабылдап түсіну қиын. 

Оны түсіну үшін алдымен оның жекелеген құрамдас бҿліктерін түсіну қажет. 

Бүтіннің бҿлшегін танымайынша бүтінді білу мүмкін болмайды. Сҿйте тұра 

бүтіннің бҿлшегін түсіну үшін бүтіннің ҿзінің мҽнін тануға тура келеді. Осы 

орайда қабылдау процессіндегі түсінудің ҿзі іргелі мҽселелердің қатарынан 

орын алады. Түсіну бар жерде түсіндіру де болады. Түсіну мен түсіндірудің 

арақатынасын анықтау да үлкен ізденіс жұмыстарын талап етеді. Бұл мҽселе 

6

туралы түрлі пікірлер бар. Ҽдебиеттану мен аударматану саласындағы 

зерттеушілердің еңбектері түсіну мен түсіндірудің арасын ажыратып кҿрсетеді. 

Мысалы, М.М. Бахтин түсіну мен түсіндірудің басты айырмашылығын былай 

анықтайды: «Шығарма авторын түсіну дегеніміз - басқа адамның ҽлемін, бҿтен 

сананы, яғни басқа субъектіні түсіну деген сҿз. Түсіну кезінде – екі сана, екі 

субъект, түсіндіру кезінде бір сана, бір субъект болады. Нысанға қатысты 

диалогтік қарым- қатынас болмайды, сондықтан түсіндіруде диалогтік сҽттер 

жоқ (формальды – риторикалықтан басқасында). Ал түсінуде аздап диалогтік 

сипат болады» [1,104б.]. М.М.Бахтиннің түсіну мен түсіндіру туралы пікірінің 

маңызы зор. Ҽсіресе, түсіну үдерісінде екі сана, екі субъект арасында болатын 

диалогтік қатынас жайында айтылған ойлардың ғылыми мҽні барын ашық 

айтуымыз керек. Ал нысанға қатысты түсіндіру үдерісінде диалогтік қарым – 

қатынастың болмайтыны жҿніндегі тұжырымды бірыңғай қабылдау ҽрқашан 

дұрыс бола бермеуі мүмкін. Мұның мҽнісі түсіну нысаны аударма мҽтін болып 

келгенде айқындала түседі. Аударма мҽтінді түсінудің ҿзі түсіндірумен егіз, 

қатар жүзеге асатын процесстердің қатарына жатады. Аударма мҽтінді түсінуді 

біржақты қабылдамау керек. Аударма мҽтінді түсіну түпнұсқадан тыс жүзеге 

аспайды. Аударма мҽтін мен түпнұсқаның ҿзін қатар алып қарастыру 

нҽтижесінде ғана толық түсінікке жетуге болады. Мұндай жағдайда түсінушінің 

алдында бір емес, екі нысан тұрады. Оның үстіне түсінуші немесе 

түсіндірушінің екі нысанды ҿзара салыстырып қабылдауы барысында алатын 

түсінігінін ҿзі бір емес, бірнеше нұсқалы болып келуі мүмкін. Мұның ҿзі, 

айналып келгенде, аударма мҽтінді түсінудің ҿзі оны түсіндірумен егіз, қатар 

жүзеге асатындығы туралы жоғарыдағы пікірімізді толықтыра түседі. Сҿйтіп, 

осы айтылғандардың негізінде, аударма мҽтінді түсіну үдерісінде түсіндіру 

үдерісінің элементтері бар деген тұжырым жасауға болады. Осы тұрғыдан 

келгенде, аударма мҽтінді түсінудің ҿзінде де диалогтік қарым – қатынас орын 

алады деуіміз орынды болмақ. 

Мҽтінді түсіну дегеніміздің ҿзін дұрыс түсінуіміз керек. Мҽтінді 

қабылдаушының түсінігі түпнұсқа авторының түсінігіне неғұрлым сҽйкес 

болса, соғұрлым толық түсінік болмақ. Осы жерде мынаны ескеруге тура 

келеді. Автор ҿмір құбылыстарын суреттегенде, оларды ҿз шығармасында 

барынша толық қамтып кҿрсетпейді. Кҿп жайлар шығармаға енбей қалады. 

Екінші жағынан, автор белгілі бір кҿркемдік бейнелеу тҽсілдері арқылы 

шығарма мҽтінінде анық кҿрініс таппаған жайлар туралы да ой ұсынады. 

Автордың шығармасында суреттелген құбылыстардың нақты мазмұны мен 

мағынасынан мұндай ойлардың мҽнісін аңғару қиын. Сол себепті мҽтінді 

түсінушінің түсіну деңгейі автордың түсіну деңгейіне жете қабыл болуы сирек 

кездеседі. Алайда мҽтінді қабылдаушы автор түсінгендей деңгейге жетуге күш 

салады, авторша түсіну мүмкіндігін кҿздейді. Мұндай түсіну деңгейіне жету 

үшін, түсінуші: 

а) түпнұсқа мҽтінді терең пайымдап, ғылыми тұрғыдан саралап зерттеуі қажет; 

ҽ) түпнұсқа қай елдің тілінде жазылса, сол елдің мҽдениетін жете білу керек; 

7

б) түпнұсқадағы обьективті, субьективті ақпараттарға назар аударуы қажет; 

в) түпнұсқа авторының идеясын, шығармашылық ұстанымын, ҿмір 

шындығынан ҿнер шындығын жасау концепциясын, стилін терең түсінуі шарт. 

Кҿрсетілген талаптар түпнұсқа туындыны қабылдау, түсіну, пайымдау 

үшін аса маңызды. Қабылдаушының біліктілігіне қойылатын басқа да талаптар 

бар. Осы талаптарға тиісті деңгейде жауап бере алған жағдайда ғана 

аудармашы ҿз міндеттерін сҽтті орындауға мүмкіндік табады. Аударматануда 

мұндай түсініктің алдамшы сипаты бары, шығармашылық үдеріс алдын ала 

пайымдалмай, санадан тыс ҿтетіні туралы пікірлер де бар. Аударма нақты 

тұлғаның шығармашылығы болғандықтан, бұл пікірлердің аудармашы еңбегіне 

де тікелей қатысы болады. Алайда аудармашы еңбегінің кезеңдерін, үдерістерін 

алдын ала пайымдауға болмайтыны, олардың санадан тыс ҿтетіні туралы 

пікірлерге сыншылдықпен қарауға тура келеді. Ҿйткені шығармашылық еңбек 

үдерісінің кезеңдері мен сатыларын пайымдауға болмайтыны туралы ойлар мен 

пікірлердің ғылыми негізі ҽлсіз, дҽлелі, дҽйегі жоқ. 

Ҽрине, аудармашы мҽдениетаралық байланыстың дҽнекері қызметін 

атқарады. Бұл қызмет үстінде ол түпнұсқаны автордың дҽл ҿзі секілді танып, 

біле алмайды. Бірақ бұл аудармашының түпнұсқаны мүлде танып, біле 

алмайтындығы туралы ойға алып келуге тиіс емес. Аудармашы біліктілігі 

неғұрлым жоғары болса, оның түпнұсқаны танып, білу, түсіну, түсіндіру 

мүмкіншілігі де соғұрлым мол болмақ. 

Оқырман үшін мұндай біліктілік міндетті емес. Оқырманның белгілі бір 

мҽтінді қабылдауы, түсінуі мен аудармашының біліктілігі арасында үлкен 

айырмашылықтар бар. Мҽтіннің мазмұны айқын ҽрі ашық қана емес, үнемі 

ақпаратты болып келеді. Оқырманның мҽнмҽтінді, аллюзияны, оқиғаның 

немесе сҿздің жасырын мҽнін, кейіпкердің түптұлғасының болмысын түсінуі 

үшін, оған ҿздігінше зерттеу жүргізудің қажеті жоқ. 

Мысалы Абайдың «Сегіз аяғындағы»: 

Aлыстан сермеп, 

Жүректен тербеп, 

Шымырлап бойға жайылған... [2, 87б.]. 

секілді тармақтардағы ҽр сҿзді, ҽр суретті оқырман ҿздігінше қабылдап, 

ҿздігінше түсінеді. Оның түсінігіне сын айту орынсыз. Ал аудармашы бұл 

тармақтарды, олардағы ҽр сҿзді, оның тиісті мағыналарын терең түсінуге, 

ғылыми негізделген жүйеде бағалауға міндетті. Бұл оңай жұмыс емес. 

«Алыстан сермеп» деген екі сҿзден тұратын бір тармақтың мағынасын 

анықтаудың ҿзі аудармашы үшін үлкен қиындыққа түседі. Алыстан сермеудің 

иесі, дҽлірек айтатын болсақ, осы тармақтағы қимылдың, істің иесі – «қызыл 

тіл». Алыстан сермейтін – «қызыл тіл». Ал тіл қалайша сермейді? Қалайша 

алыстан сермейді? Жалпы, тіл сермей ме? Сермесе нені сермейді? Міне, 

осындай сұрақтар туындайтыны заңды. Бұл сұрақтарға қалай жауап беруге 

8

болады? Оқырманның ойында мұндай сұрақтар тумайды, ол мұндай сұрақтарға 

жауап та іздеп жатпайды. Енді осы тармақтың орыс тіліндегі аудармасына 

кҿңіл бҿлетін болсақ, мынадай жол шығады: 

Издали зовет... [3, с.69]. 

Аудармашы – Л.Озеров. Аудармашының ақындық ҿнеріне, аудармашылық 

шеберлігіне мін тақпаймыз. Бірақ Абайдың «Сегіз аяғының» осы сҿз болып 

отырған тармағы орыс тіліне лайықты деңгейде аударылмаған. Түпнұсқаның 

мағынасы аудармада дұрыс берілмеген, тіпті бұрмаланған. Аудармашының 

«Издали зовет» деп отырғанын сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аударғанда, мынадай 

мағына туады: «Алыстан шақырады» осылайша Абайдың «Алыстан сермеуі», 

Л.Озеровтің түсінуінде «Алыстан шақырады» болып шығады. Сермеу мен 

шақырудың мағыналары екі басқа. Олар бір-біріне балама бола алмайды. 

Бұлардың лексикалық мағыналары ҽртүрлі. Сермеу сҿзінің лексикалық 

мағынасы нақты қимылды білдіреді жҽне ол басқа кҿптеген сҿздермен тіркесе 

алады. Ал бұл Абайдың қолдануында дерексіз мағынаны білдіреді. 

Осы жолды орыс тіліне аудармашылар түрліше аударады: 

Звенящий, как ключ, Слепящий, как луч... (В.Державин) [4, с.56]. 

Далеко зовет...(М.Касаткин) [5, с.112]. 

Зазываешь, далек... (А.Кодар) [6, с.99]. 

Бұл аудармалар түпнұсқаға сай берілмесе де, белгілі дҽрежеде түпнұсқаға 

ҿзара мағыналық жағынан үндеседі. Шақыру туралы ұғым Касаткиннің, 

Озеровтің, Қодардың аудармаларында анық кҿрініс тапқан болса, Державинде 

басқаша, онда кілттей сылдырлау, сҽуледей жарқырау туралы мағына бірінші 

кезекке шыққан. Түпнұсқадағы алыстан сермеу туралы ұғым осылай ҿзгеріске 

ұшырайды, турасын айтсақ, түпнұсқадағы «алыстан сермеудің» ізі де жоқ 

болып кеткен. 

Үшінші тармақтағы «Шымырлап бойға жайылған» ұғымы да белгілі бір 

сурет, образ арқылы берілген. Осы тармақты тілдік тұрғыдан саралайтын 

болсақ, ондағы сҿздердің арасында мынадай қатынас бары белгілі болады: 

қимылдың иесі, жоғарыда кҿрсетілгендей, тіл болып табылады. Ал қимылдың 

баяны «жайылған» сҿзінің мағынасы арқылы белгілі болады. «Бойға» сҿзі осы 

қимылдың шартты кеңістігін, мекенін білдіреді. «Шымырлап» сҿзі қимылдың 

сынын, орындалу амалын білдіреді. Ҽр сҿздің лексикалық мағынасы, 

синтаксистік қызметі анық, түсінікті. Ақын ҿлеңдегі сҿздің осындай мағынасы 

мен қызметін шебер қиыстыра отырып, суретті, бейнелі мағынаға қол 

жеткізеді. Енді осы мағынаның орыс тіліндегі баянына назар аударатын болсақ, 

тағы да түпнұсқа мен аударма арасындағы сҽйкессіздіктің кҿрінісіне куҽ болар 

едік. Мысалы, осы тармақтың мағынасы Л.Озеровтің аудармасында былай 

беріледі: 

Заставляет нас трепетать... [3, с.69]. 

9

Осы тармақ басқа аудармашылардың аудармаларында тағы да түрліше 

пайымдалады, түрліше шешімін табады: 

Ты хлынешь, сердца обжигая...(В.Державин) [ 4, с.56]. 

Волнением полнит тело... (М.Касаткин) [ 5, с. 58]. 

Избавляя от боли и мук... (А.Кодар) [ 6, с. 99]. 

Бір мағынаны тҿрт аудармашы тҿрт түрлі жеткізеді. Нақты салыстырмалы 

талдау жасағанда, түпнұсқаның мағынасын тҿрт аудармашы да лайықты 

аударып бере алмайды. Шақ, жақ категориялары да сҽйкес келмейді. 

Лексикалық мағына деңгейінде де сҽйкестік жоқ. Л.Озеровтің аудармасынан 

«Бізді толқуға мҽжбүр етеді» деген ойдың ҿзегі шықса, Державиннің 

аудармасынан «Жүректі күйдіріп, баурайсың» деген мағына туады. 

М.Касаткиннің аудармасынан «денемді толқуға толтырады» деген мағына 

шығады. Бұларды Абайдың «шымырлап бойға жайылған» тармағының 

баламасы ретінде қабылдау қиын. Абайдың тармағынан шығатын мағына бір 

басқа: суретті, бейнелі, мағынаға бай. Аударма тармақтан шығатын мағына 

бұған керісінше: сурет жоқ, бейне жоқ, мағына басқа. Қазақ ортасынан шыққан 

А.Қодардың аудармасы туралы да осындай ой туады. Оның аудармасынан 

туатын мағына мынадай: «Ауру мен азаптан құтқарып». Анығын айтқанда, 

А.Қодардың аудармасы аудармадағы мағынаны ұлғайту тҽсілімен жасалынған. 

Ағылшын тіліне Т.Боттингтің аудармасы: 

You start your flight from a distance, 

Impinging on the soul’s resistance 

You penetrate all existence [ 7, р.167] 

Мұны қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда, мынадай мағына туады: 

Сіз ұшуды алыстан бастайсыз, 

Жанның қарсылығынан ҿтесіз, 

Сіз барлық тіршілікке (болмысқа) жайыласыз (бойлайсыз). 

Кері аудармада кҿрініс тапқан мағына аудармашының ойындағы немесе 

аудармасындағы мағынаға толық сай келеді деп айта алмаймыз. Оның үстіне 

Т.Боттингтің аудармасының ағылшын тілді оқырмандары мҽтіннен тыс, 

мҽнмҽтінде ашылатын кейбір мағыналық реңктерді де түсініп, қабылдауы 

мүмкін екендігін жоққа шығармаймыз. Ҽйтсе де біз ұсынып отырған кері 

аудармада Т.Боттингтің аудармасының негізгі мағынасы дұрыс берілген. Осы 

тұрғыдан келгенде, Т.Боттингтің аудармасында түпнұсқаның мағынасы толық 

кҿрініс таппаған. Ақынның поэтикалық ойы ағылшын тілді оқырманға дұрыс 

жетпеген. Түпнұсқаның мағынасы ҿз оқырмандары үшін терең, айқын ҽрі кҿп 

қырлы. Аталмыш аудармада мұндай тереңдік, айқындық, кҿп қырлылық жоқ. 

Бұл аудармашының түпнұсқа туындыны қабылдауының, түсінуінің деңгейіне 

10

тікелей байланысты орын алып отырған олқылықтардың қатарына жатады. 

Дегенмен осы жерде Т.Боттингтің Абай шығармасын түпнұсқадан емес, оның 

орыс тіліндегі аудармасынан аударып отырғаның ескеруге тура келеді. 

Түпнұсқа туындыны ағылшын тіліне тікелей аударудың маңызы ҿте зор 

екендігінде сҿз жоқ. Бірақ ондай аударма жасайтын аудармашыны іздеп табу 

қиын. Осы қиындық Абайдың шығармасын ағылшын тіліне оның орыс тіліндегі 

аудармасы арқылы аударуға алып келген. Абайдың осы шығармасының орыс 

тіліндегі аудармасы мен соның негізінде жасалған ағылшын тіліндегі 

аудармасын ҿзара салыстырып талдайтын болсақ, түпнұсқаның мағынасы 

бірден-бірге ҿзгеріп отырғанына кҿз жеткізуге болады. Жоғарыда берілген 

үзіндіге қарағанда, аудармашы ағылшын тілінің синтаксистік құрылымына 

сҽйкес сҿйлемді есімдіктен бастауды ұйғарған. Ол негізсіз емес, ҿйткені 

ағылшын тілінде мекен пысықтауыш сҿйлемнің соңында келеді. Бірақ 

аудармада осы тармақ сҽтті шықпаған. Оның бірнеше себебі бар. Бір себебі 

ағылшын тілді оқырманның ҿлеңнің басындағы екі шумақты қабылдау 

сипатына байланысты анықталады. Түпнұсқадағы «Алыстан сермеп» орыс 

тіліндегі аудармада «Издали зовет» (Л.Озеров) болса, ағылшын тіліндегі 

аудармада «Алыстан ұшу» секілді мағынада беріледі (Алыстан сермеп → 

Издали зовет → You start your flight from a distance - Алыстан сермеп → 

Алыстан шақырады → Сіз алыстан ұшасыз). 

Ағылшын тіліндегі артық сҿз қосулар түпнұсқаның кҿлемін ұлғайтып 

жіберген жҽне толықтыру, орын ауыстыру сияқты трансформацияның түрлері 

пайдаланылған. Егер аудармашы алғашқы тармақта «start – бастау» етістігін 

жҽне «сіз» есімдігін қоспай, ҿлеңді ағылшын тілінің ережесіне сҽйкес 

есімшеден бастаса түпнұсқаның құрылымына аса зиян келмес еді. Мысалы осы 

жолды есімше тұлғамен былай аударуға болады: 

Flying from a distance... 

Алыстан ұшып... 

«Жанның қарсылығына жетесіз» мағынасы түсініксіз, осы жерде 

аудармашы қандай қарсылықты айтып отыр? - деген сұрақ туындайды. Егер 

аудармашы түпнұсқаның мағынасын ашу үшін толықтырулар жасап, ҿз 

жанынан қосатын болса, оның да ретті жері бар. Т. Боттингтің ҿз жанынан 

қосуы, керісінше, мағынаны бұрмалап, оқырманды шатастырып отыр. Жүректі 

ол орыс тіліндегі аудармаға сүйене отырып «душа» деп алған. Үшінші 

тармақтағы «Барлық тіршілікке енесіз», бұл жолдағы «тіршілік» жалпы 

мағынада қолданылып тұр, «тіршілікті» түпнұсқадағы «бойға» балама етіп алу 

қиын. Абайдың қимылдың сының білдіретін бейнелі сҿзі («шымырлап») 

жойылған. 

Татар тіліндегі аудармасы: 

Ерактан балкып, 

Йҿрҽктҽн калкып, 

11

Яндырып тҽнгҽ таралган [ 8, 23б.]. 

Аудармашы - Мҽһмүд Максүд. Тармақтарды сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері 

аударғанда: 

Жырақтан балқып, (жарқырап) 

Жүректен қалқып, 

Жандырып тҽнге таралған 

«Сермеу» мен «балқу» (жарқырау) сҿздерінің түркі тілдеріндегі 

мағыналары, қолданылатын аясы ҽртүрлі. Түпнұсқадағы сҿз жүректен қалқып 

тұрған жоқ, жүректі тербетіп тұр. «Тербептің» қазақ тілінің түсіндірме 

сҿздігінде «қозғау салу, ҽсер ету, тебіренту» сияқты анықтамалары берілген. 

Татар тілінде де лайықты баламалар жоқ емес (тирбҽтү, селкү, юату, кагу). Осы 

баламалардың ішіндегі «тирбетү» сҿзінің мағынасы түпнұсқаға жақын келеді, 

бірақ аудармашының «тербеп» сҿзіне «қалқып» сҿзін балама етіп алуы жеке сҿз 

қолданысы болуы мүмкін. «Шымырлап» сҿзін «жандырып» деп аударуда да 

түпнұсқадағы мағынадан алшақтық бар сияқты кҿрінеді. Ҽйтсе де аудармада 

Абайдың айтып отырған ойының мағынасы, белгілі дҽрежеде, кҿрініс тапқан 

деуге болады. 

Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы: 

Жирақтин шилтҽп, 

Жүрҽктин тҽврҽп, 

Чимирлап тҽнгҽ йейилған; [9, 45б.]. 

Тармақтардың сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аудармасы: 

Жырақтан сілтеп 

Жүректі тербеп 

Шымырлап тҽнге жайылған 

Ұйғыр тілінің лексикасында түпнұсқадағы «сермеу» сҿзіне сҽйкес 

бірліктің болмауынан аудармашы «сілтеп» деп алған деуге болар еді, бірақ 

түркі тілдес халықтардың тілінде, солардың ішінде ұйғыр тілінде «сермеу» 

сҿзінің болмауы мүмкін емес сияқты болып кҿрінеді. Бұл ойымызға негіз 

болатын тіректі түркі тектес халықтардың екі тілді жҽне түсіндірме 

сҿздіктерінен табуымызға болады. Осы тұрғыдан келгенде, Абайдың «сермеп» 

деген сҿзін қырғыз аудармашысы А.Токомбаев секілді ҿзгеріссіз алуға да болар 

еді. Ал «Жүректі тербеп, Шымырлап тҽнге жайылған» деген тармақтарда 

аудармашы түпнұсқаның лексикалық мағынасын, бейнелілігін, бояуын, 

кҿркемдігін түркі тілдес халықтардың тілдерінде ертеден бар балама сҿздерге 

сай сақтауға тырысқан. Ҽйтсе де «жүректі тербеу» бір басқа да, «жүректен 

тербеу» бір басқа. Алғашқысы нақты, денотаттық тҿркіні заты, айқын. Абайдың 

«жүректі тербеп» деген тіркесті пайдалануына болар еді, бірақ ақын «жүректі 

тербеп» тіркесі беретін мағынадан «жүректен тербеп» тіркесі беретін мағынаны 

12

қолайлы кҿреді. Біздіңше, Абайдың осы таңдауында үлкен суреткерлік 

ұстанымның негізі бар. Ҿйткені «жүректен тербеп» тіркесінің мағынасының 

нақты денотаттық тҿркіні затты, деректі емес, абстрактылы. Бұл жерде тек қана 

«жүректің тербелуі» немесе «жүректі тербеу» туралы мағына жоқ, белгілі бір 

құбылыстың, мҽтін негізінде нақты айтатын болсақ, адамның тұтас 

болмысының «жүректен тербелуі» туралы мағына бар. 

Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы: 

Uzaktan çağirir, 

Yüreği oynatir 

Eritir, bedene yayilir [10, 139б.]. 

Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы: 

Алыстан шақырады 

Жүректі толқытады 

Балқытып, денеңе жайылады. 

З.Исмаил «Алыстан сермеуді» «Алыстан шақырады» деп береді. 

Аудармашының Абай ҿлеңінің алғашқы тармағының мағынасын осылай 

түсініп, осылай аударуының негізінде қандай себеп жатқаны бізге белгісіз. 

Сермеу сҿзі түркі тектес халықтардың тілінде бар екеніне күмҽн келтіру қиын. 

Ҿйткені бұл сҿздің шығу тҿркіні кҿшпелі тұрмыс болмыстарымен сабақтас. 

Салыстырмалы талдау барысында З.Исмаилдың «алыстан шақырадысы» 

Л.Озеровтың аудармасындағы «издали зоветпен» сҽйкеседі. Алайда З.Исмаил 

Абайдың осы ҿлеңін оның орыс тіліндегі аудармасынан (Л.Озеров) тҽржімеледі 

деуге негіз жоқ. Біздіңше, З.Исмаил Абайдың «алыстан сермеуін» қолдың 

қимылымен байланысты түсінуі мүмкін. Рас, «қол сермеу», «қол сілтеу» сҿздері 

түркі тектес халықтардың тілдерінде түрлі мағынада қолданылады. Соған орай 

бұл сҿздерді түркі тілді оқырмандардың ҿзі ҽрқалай қабылдап түсінеді. Осы 

тұрғыдан келгенде, З.Исмаил «алыстан сермеудің» түрік тіліндегі баламасы 

ретінде «алыстан шақыруды» таңдаған болуы ғажап емес. Оның үстіне қазақ 

тіліндегі «алыстан сермеудің» түрік тіліндегі лайықты баламасы да осындай 

болуы мүмкін. Бірақ түрік тіліндегі сҿздіктермен жұмыс істеу барысында 

сермеу сҿзіне «seğirtmek» сҿзі лайықты балама бола алатындығын байқадық. 

«Seğirtmek» қазақ тіліне ұша жҿнелу, ұмтылу, шұғыл бет алу болып 

аударылады. Түпнұсқадағы «алыстан сермеп» тармағын түрік тіліне «Uzaktan 

seğirtir» деп аударса «сермеудің» нақты контекстегі мағынасы сақталады деп 

ойлаймыз. Дегенмен, З.Исмаилдың аудармасын оқып отырған қазақ 

оқырманының ойында «қол бұлғау» ишарасынан туған мағынаның елесі 

қалады. Ал «қол сілтеу» ишарасының мағынасы кҿңілден тыс қалады. Ҽйтсе 

де, аудармада түпнұсқаның негізгі мағынасы сақталған деп айтуымыз орынды 

болмақ. 

Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы: 

13

Алыстан сермеп, 

Жүрҿктү термеп, 

Чымырап бойго жайылган [11, 62 б.]. 

Қырғыз тіліндегі аударма түпнұсқамен толық сҽйкес келеді. Себебі 

аудармашы аударылып жатқан тілдің графикалық ерекшеліктерін сақтай 

отырып, түпнұсқаны транскрипциялау арқылы берген. Транскрипциялаудың 

ұтымды жағы ҿзге тілдің ерекшеліктерін «ҿзінікі» етіп шығарады, ҽрі 

аударып отырған түпнұсқа тілінің ерекшеліктерін сақтап қалады. 

«Сегіз аяқтың» келесі шумағында Абайдың белгілі бір сҽттегі сезімі, 

кҿңіл күйі, толғанысы да айқын кҿрінеді. Аудармада Абайдың сезімін дҽл сол 

қалпында жеткізу оңай емес, дегенмен де аудармашылар шамалары келгенше 

түпнұсқаның мағынасын, эмоциялық мазмұнын лайықты беруге ұмтылған. 

Ақын халық жағдайының түзеліп, жақсаруына тағы да жол кҿрсетіп, ақылын 

айтады, бірақ айтылған сҿздерді тыңдайтын құлақ, ұғатын сананың жоқ екенін 

кҿргенде, кҿңілі қалып, жалғызсырайды, сырласарға, мұңдасарға жан таппай 

күйзеледі. Мысалы түпнұсқада: 

Жартасқа бардым, 

Күнде айғай салдым, 

Онан да шықты жаңғырық. 

Естісем үнін, 

Білсем деп жҿнін, 

Кҿп іздедім қаңғырып. 

Баяғы жартас – бір жартас, 

Қаңқ етер, түкті байқамас [2, 92б.] 

Орыс тіліне Л.Озеровтың аудармасы: 

Я с утеса кричал, 

Мне простор отвечал – 

Отвечали горы и дол. 

Но, услышав звук, 

Я искал вокруг: 

Как, откуда тот звук пришел? 

Был все тот же утес подо мной, - 

Отклик есть, но отклик пустой (Л.Озеров) [3, 74 б.]. 


Мен жартастан айқайладым 

Маған жазық жауап берді - 

Таулар мен аңғарлар(алқап) жауап берді. 

Бірақ дауысты естіп, 

Мен жан-жақтан іздедім: 

Қалай, қайдан сол үн келді? 

14

Астымда сол баяғы жартас болды. 

Үн бар, бірақ бос үн. 

Лирикалық кейіпкер түпнұсқада жартасқа барса, аудармада жартастың 

үстінде тұрады. Ақын жартастан шыққан жаңғырық туралы айтатын болса, 

аудармашы «жаңғырықтың» (эхо) орнына «үнді» (звук) алады. Абай 

жаңғырықтың үнін естігісі келіп, оның жҿнін білгісі келіп «кҿп іздедім 

қаңғырып» десе, Л. Озеров «сол үн қалай, қайдан келді деп жан-жақтан іздеді» 

деген ойды береді. Абайдың «қаңқ етер, түкті байқамасын» Л.Озеров «Үн бар, 

бірақ бос үн». (Отклик есть, но отклик пустой) түрінде аударады. Осы 

салыстырулардан мынадай жай белгілі болады: Абайдың айтып отырған ойы, 

оның мағынасы, мҽні аудармада ҿз деңгейінде кҿрініс таппаған. Қайсібір 

сҿздердің лексикалық мағынасы ҿзгерген, қайсібір сҿздердің эмоциялық 

мазмұны жойылып кеткен, енді бір сҿздердің мағынасы ауа жайылып, ақынның 

ойының бұрмалануына алып келген. Нҽтижесінде түпнұсқаның поэтикалық 

мағынасы жүдеп, кедейленіп шыққан. Мінсіз поэтикалық жүйенің келісімі 

бұзылған. 

А.Кодардың аудармасы: 

Я к утесу ходил, 

Криком там исходил, 

Эхо долго катало мой крик. 

Изучая тот звук, 

Я прошел путь наук, 

Мне казалось, я много постиг. 

Но утес, он на то и утес, 

Крик мой канув, нигде не пророс (А.Кодар) [ 6, 104 б.]. 

Шумақтың сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аудармасы: 

Мен жартасқа бардым, 

Айқай салдым 

Жаңғырық менің айқайымды ұзақ уақыт жаңғыртып тұрды. 

Сол дауысты зерттей келе, 

Мен ғылым жолынан ҿттім, 

Мен кҿп нҽрсеге жеткен сияқты едім. 

Бірақ жартас, ол сол үшін жартас, 

Менің айқайым жоғалып, жалғасын таппады. 

Түпнұсқадағы: «Естісем үнін, Білсем деп жҿнін, Кҿп іздедім қаңғырып», – 

жолдарын аудармашы орыс оқырмандарына нақты түсіндіру үшін ақынның 

ізденісін аударма теориясындағы лексикалық трансформация нақтылау тҽсілін 

қолданғандығын байқаймыз. «Я прошел путь наук» деп, ақынның ғылыммен 

айналысқанынан ақпарат беруді жҿн санаған. 

15

М.Касаткиннің аудармасы: 

К утесу иду, 

Зову как в бреду, 

И эхо летит с заката; 

Услышав ответ, 

Ищу я хоть след, 

Сочувствие друга и брата. 

Но отклика нет – и молчит утес, 

Не ведает он ни тоски, ни слез (М.Касаткин) [ 5, с.118]. 

Шумақтың қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы: 

Жартасқа бара жатырмын 

Шақырамын сандырақтағандай 

батыстан жаңғырық ұшады; 

Жауапты естіп, 

Мен ізін болса да, іздеймін, 

Досым мен бауырымның кҿңіл білдіргенін 

Үн жоқ - жартас сҿйлемейді, 

Ол жабырқауды да, жасты да білмейді. 

Түпнұсқа мен аударманы ҿзара салыстырып қарайтын болсақ, кҿптеген 

кемшіліктер бары кҿзге түседі. Аудармашы түпнұсқаның шақ категориясын 

сақтамай, ҿзгертулер жасаған. Десек те, аудармадағы қосу тҽсілін қолдану 

арқылы автордың жалғыздық сезімін «Ищу я хоть след, сочувствие друга и 

брата» – деп нақты беруге тырысқан. Абайдың бұл ҿлеңінде ақынның кҿңілкүйі, 

айналасына деген ҿкпе-назы, рухани жалғыздық сарыны жатыр. 

«Духовное страдание - это когда человек переживает отсутствие каких-либо 

ценностей, которые могли бы делать его жизнь осмысленной, 

целенаправленной. Это состояние полной апатии ко всему, к жизни вообще. 

Человек может не осознавать причину или истоки этого своего состояния, эти 

истоки часто скрыты в сфере бессознательного» [12, с.121]. Абайды − 

айналасындағылардың қабылдамауы, қабылдайтын деңгейлерінің жоқтығы 

ашындырады. Ҿзі ҿмір сүріп отырған қоғамға наразылығын, ішкі эмоциясын 

білдіретін аталған ҿлең жолдары кҿбінесе еркін аударылған. Десек те, 

аудармашының еркіндігінде де шек болу керек, ҽсіресе түпнұсқадағы мағына 

мен мҽннің сақталуы аса маңызды. Түпнұсқадағы «естісем үнін» тіркесінің 

мағынасы анық, онда дҽл осы шақта үнді есту туралы қалау, ізденіс бар, ал 

оның естілгені туралы мҽлімет жоқ, яғни ҽлі ешқандай үн жоқ. Бұл жолдардан 

аударма трансформациясындағы шендестіру тҽсілін байқап отырмыз. Яғни, 

түпнұсқадағы болымсыз мағынаны болымды етіп керісінше берген. Анығын 

айтқанда түпнұсқадағы естілмеген үн (жауап) естіліп қойған болып шығады 

(услышав ответ). Сҿйтіп аудармада түпнұсқадағы мағынаға мүлде қарамақарсы 

ой айтылған. Бұл, ҽрине, ақынның айтқан ойы емес. Аудармашының 

16

жанынан қосқаны. Сондай-ақ, түпнұсқадағы «онан да шықты жаңғырық» 

тармағы «батыстан жаңғырық ұшады» (и эхо летит с заката) дегендей болып 

аударылады. Аудармада жаңғырық шықпайды, нақтырақ айтсақ, ол ұшып 

келеді. Мұнда аудармашы түпнұсқада жоқ кейіптеу тҽсілін қолданған. Абайдың 

«баяғы жартас сол жартасының» орыс тіліндегі баламасын тҿрт аудармашы да 

таба алмаған. Аудармашылардың барлығы «Естісем үнін, Білсем деп жҿнін» 

деген тармақтар беретін мағынаны жартастан шығатын жаңғырықпен 

байланыстырып, үн мен жаңғырықтың екі бҿлек екенін түсінбеген. Абайдың 

талданып отырған шығармасының оның орыс, ағылшын тілдеріндегі 

аудармаларымен салыстырып пайымдағанда белгілі болатын кемшіліктер, 

олқылықтар түрліше. Ең бастысы аудармашылар түпнұсқаның негізгі, басты 

деген мағыналық жүйесін дұрыс жеткізе алмаған. Аудармадағы толықтыру, 

қысқартулар түпнұсқаның мазмұнын түгелдей ҿзгертіп жіберген. Мұның себебі 

ҽрқалай болуы мүмкін, солардың ішінде, аудармашылардың түпнұсқаның тілін 

жете білмеуі бірінші кезекте тұрады. 

Абайдың шығармаларын орыс тіліне аударудың белгілі бір қалыптасқан 

дҽстүрі бар. Бұл жерде мынадай факторларды ескеруге тура келеді. Біріншіден, 

Абайдың ҿмірі мен шығармашылығы туралы орыс тілінде жазылған бірқатар 

зерттеу еңбектері бар. Абайдың заманы, дҽуірі, қоғамы туралы да орыс тілді 

авторлардың еңбектері жоқ емес. Орыс тілінде қазақ ҽдебиетінің мҽселелері 

жайында жарық кҿрген зерттеулер аз емес. Осының бҽрі Абайдың 

шығармаларын орыс тіліне аударушылар үшін үлкен кҿмек екені анық. 

Екіншіден, Абайдың шығармаларын орыс тіліне аударушылар үшін Абайдың 

ҿмірі мен шығармашылығының Қазақстандағы зерттеушілерімен де, Абайдың 

шығармаларын қазақ, орыс тілдерінде жақсы білетін ақындармен де 

пікірлесуіне, кеңесуіне мүмкіншіліктер мол. Басқаша айтқанда, Абайдың 

шығармаларын орыс тіліне ойдағыдай аударуға қажетті жағдайлар бар. Соған 

қарамастан ақын шығармаларының орыс тіліндегі аудармасында елеулі 

олқылықтар барын жоққа шығаруға болмайды. Ақын шығармаларының орыс 

тіліндегі аудармасының сапасы осындай деңгейде болғанда, оның ағылшын 

тіліндегі аудармасының деңгейі қандай болатыны, болғаны ойландырмай 

қоймайды. Ақынның «Сегіз аяғының» жоғарыда пайымдалған тармақтарының 

ағылшын тіліне аударылу деңгейін қарастырғанда, түпнұсқаның мазмұны мен 

пішіні бірдей бұзылғанына кҿз жеткізуге болады. 

Ағылшын тіліне Т.Боттингтің аудармасы: 

At mountains I shouted and cried. 

I sought for an answer, and each time I tried 

I heard many voices resounding again [ 7, р.72]. 

Т.Боттингттің осы аудармасы мен Л.Озеровтің аудармасының қазақ тіліне 

сҿзбе-сҿз кері аудармасын (сҿзбе-сҿз кері аударған – біз) салыстырғанда, 

мынадай жолдар шығады: 

17

Таулардан мен айқайладым 

Ҽр кезде жауап іздеуге тырыстым 

Мен тағы да даңғырлаған кҿп дауыстар естідім (Т.Боттинг) 

Мен жартастан айқайладым 

Маған жазық жауап берді - 

Таулар мен аңғарлар(алқап) жауап берді (Л.Озеров) 

Енді осы жолдарды салыстырмалы түрде талдап кҿрейік. Абай «жартасқа 

бардым» десе, Л.Озеровтің аудармасында жартасқа бару туралы мҽлімет жоқ. 

Оның есесіне аудармашы «жартастан айқайладым» дегенді ұсынады. 

Түпнұсқаны аңғарып қарағанда, онда жартастан айқайлау туралы ой жоқ. Абай 

ҿз ҿлеңінде «жартастан айқайладым» демейді, «жартасқа бардым» дейді. Абай 

жартасқа шықпаған, жартасқа барған. Жартасқа бару жҽне жартастан айқайлау 

– бұл екеуі екі түрлі мағынаны білдіреді. Түпнұсқада жазықтың, таудың, жауап 

беретіндігі туралы ой жоқ. Түпнұсқадағы «жаңғырық» пен аудармадағы 

«жауап» екеуінің қолданылатын аясы екі түрлі. «Жаңғырық» жауап бола 

алмайды, «жауап» жаңғырық бола алмайды. Жаңғырыққа келетін болсақ, ол 

жартастан шығады. Аудармашылар айтып отырған жауап (жаңғырық) таудан 

да, даладан да келеді. Дұрысында жауап (жартастан шыққан жаңғырық) таудан 

да, даладан да келмейді, тауға да, далаға да естіледі. 

Кҿріп отырғанымыздай Л.Озеров шектен тыс еркін аударма жасаған, 

нҽтижесінде түпнұсқаның мағынасы бұрмаланған. Мұндай аудармадан кейін 

ағылшын тіліне Л.Озеровтің нұсқасынан тҽржімалаған Т.Боттинг 

аудармасының жақсы шықпауының себебі түсінікті болады. Т.Боттинг те 

«жартасқа бармайды», таулардан айқайлайды. Жартастың ағылшын тілінде 

«rock» деген баламасы бар, бірақ аудармашы «таулар» деп жалпылама ҽрі 

кҿпше түрде берген. Бұл аудармашының дҽл баламасын табуға немқұрайлы 

қарағандығынан деп білеміз. Түпнұсқада «жаңғырық шығады», аудармада 

болса «кҿп даңғырлаған дауыстар» естіледі. Даңғырлаған дауыстың бҽрі 

жаңғырық емес, яғни даңғырлаған дауысты жаңғырық деп тану қиын. 

Түпнұсқада жаңғырықтың саны жоқ, жаңғырықтың кҿп немесе аз екендігі 

туралы ақпарат берілмеген. Тауда жаңғырық естіледі, үн жаңғырады. Т.Боттинг 

аудармадағы кемшіліктері түпнұсқаны ағылшын тіліне қазақ тілінен емес, орыс 

тілінен сатылы түрде аударудан туындаған. 

Жоғарыда келтірілген шумақтың соңында Абай: 

Баяғы жартас - сол жартас, 

Қаңқ етер, түкті байқамас, – 

дейді. Келтірілген тармақта аудармашыға ҿлеңді тҽржімалауға қиындық 

тудыратындай күрделі ұғымдар жоқ. Қазақтың қарапайым сҿзінің мҽнісін 

аудармашының түсінбеуі немесе түсінгенімен аудармада жеткізе алмауы, 

аудармаға зиянын тигізбей қоймаған. Біз жоғарыда ағылшын аудармашысы 

Т.Боттинг ҿлеңді Л.Озеровтың аудармасынан тҽржімалағандығын айттық, бірақ 

18

осы тармақтарды Т.Боттинг В.Державиннің аудармасынан тҽржімалады деген 

ой туындайды. Бұл жағдай Т.Боттинг түпнұсқаны ағылшын тіліне аудару 

барысында тек Л.Озеровтің аудармасымен шектелмей, В.Державиннің де 

жұмысын пайдаланғандығы туралы болжам жасауға алып келеді. Мысалы, осы 

тармақтарды ағылшын тіліне Т.Боттинг мынадай үлгіде аударған: 

I found all around dead rock and bleak stone 

That answered my call with a low hollow moan [ 7, р.75]. 

Т.Боттингтің осы аудармасы мен В.Державиннің аудармасының қазақ 

тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасын(сҿзбе-сҿз кері аударған – біз) салыстырғанда, 

мынадай жолдар шығады: 

Айналамнан жаны жоқ жартас пен мұңды тасты таптым 

Менің шақыруыма жҽй ыңырсып, жауап берді (Т.Боттинг) 

Барлық жаңғырық жансыз дауыс, 

Айналамда ҽлі баяғы қайырымсыз жартастар (В.Державин) 

Түпнұсқадағы жартас туралы ұғымның, ол ұғымды білдіретін тілдік 

бірліктердің қарапайым, ұғымға жеңіл екендігін («баяғы жартас, сол жартас») 

айттық. Осы қарапайым тілдік бірліктер беретін мағына аудармада түсініксіз, 

ұғымға ауыр, ақынның ойынан алыс мҽліметтердің тобына айналып кеткен 

(«айналамнан жаны жоқ жартас пен мұңды тасты таптым») Т.Боттинг «жартас» 

сҿзінің алдына «жаны жоқ», «тас» сҿзінің алдына «мұнды» деген эпитеттерді 

қосқан. Сонымен бірге аудармашы «мұнды тасты» «таптым» деп береді. 

Түпнұсқада да, оның орыс тіліндегі аудармаларында да (Л.Озеров, В.Державин) 

«жартас» пен «тасты» табу туралы түсінік, мҽлімет жоқ, мұны аудармашы 

Роттенберг ҿз жанынан қосқан. Түпнұсқада жартастың қай жақта тұрғаны 

туралы да (айнала) мҽлімет берілмеген. Ағылшын тіліндегі аудармада жартасқа 

қатысты «жаны жоқ» эпитетінің түпнұсқада айтылмағаны белгілі. «Жаны 

жоқ» сҿзін жартасқа қатысты айту ҽдеби тілдің нормасының талаптарына 

жауап бере алмайды. Тіл мҽдениетінен хабары бар адам «жаны жоқ жартас» 

деп айтпайды. Осы тұрғыдан келгенде, Т.Боттингтің аудармашылық шешімі 

сҽтті болып шықпаған. Бірақ бұған Т.Боттингті кінҽлі санаудың жҿні жоқ. 

Т.Боттинг бұл суретті («жаны жоқ жартас») В.Державиннің аудармасынан 

тапқан. Сҿйтіп Абай ҿлеңінің орыс тіліндегі аудармасында орын алған кемшілік 

Т.Боттингтің аудармасында сол қалпында берілген. Түпнұсқадағы «қаңқ етер» 

еліктеуіш сҿзін аудармада «жауап берді» деп береді. «Қаңқ ету» «жауап беруге» 

балама бола алмайды. Абайдың айтып отырғаны жартастың айқайға жауап 

бермегені, «қаңқ» етіп түкті байқамауы. Аудармадағы жартастың «жауап беруі» 

Абайдың осы айтқан ойын («Қаңқ етер, түкті байқамас») жоққа шығарады. 

Жалпы еліктеуіш сҿздердің кҿркем туындыда ҿзіндік қызметі болады. 

Сондықтан оның аударылу мҽселесіне үстірт қарауға болмайды. Осы тұста 

19

аударма зерттеушілерінің еліктеуіш сҿздердің аударылуы туралы пікіріне 

назар аударайық. И. Левый: «еліктеуіш сҿздерді аударуға немесе басқа сҿзбен 

орнын ауыстыруға келмейді, оларды тек фонетикалық транскрипциямен беру 

керек» деген пікір айтады [13, 75б.]. С. Флорин болса, аударма тілінде қиын 

оқылатын немесе дыбысталуы мен мағынасы адекватты емес еліктеуіш 

сҿздерді транскрипциямен бере алмаймыз. Мұндай жағдайда аудармашы 

соавтордың роліне еніп, функционалды «дыбыстық эквивалент» орнатуы 

керектігін айтады [ 14, 62б.]. 

Абай қолданған «қаңқ етер» сҿзінің шығу тҿркіні тереңде жатыр, бұл 

сҿздің түпкі мағынасы түрлі тарихи жағдайлармен байланысуы да мүмкін. Бұл 

еліктеуіш сҿздің нақты осы контекстегі мағынасын жеткізу үшін, С.Флорин 

айтып ҿткендей, аудармашы орыс тіліндегі дыбыстық баламасын табуы керек 

еді. 

Түпнұсқадағы «түкті байқамас» тіркесі аудармада мүлде берілмеген. Бұл 

тармақты аудармашы Т.Боттинг «Менің шақыруыма жҽй ыңырсып, жауап 

берді» деп ҿз тарапынан қосу тҽсілін қолданған. Мұндай мағына орыс 

нұсқасында да жоқ. Абай жартасты немесе тасты шақырмайды, тек түкті 

байқамайтындығын айтады. Демек аудармашы түпнұсқаның мағынасына да, 

құрылымына да нұқсан келтірген. 

В.Державин түпнұсқадағы тармақтардың орнын ауыстырған. 

Түпнұсқадағы «баяғы жартас - сол жартас» пен аудармадағы «баяғы 

қайырымсыз жартастар» деген екеуінің беретін мағынасы екі басқа. Абай 

жартас ҿзгермеді, сол күйінде қалды деген мағынада қолданса, В.Державин 

жартастың қаңдай екендігіне (қайырымсыз) сипаттама береді. Түпнұсқада 

«қаңқ етеді», яғни дыбысқа еліктеу бар, В.Державиннің аудармасында «дауыс 

жансыз», яғни дыбыс жоқ. В.Державин ҿз тарапынан басы артық образды 

сҿздер қосып, автордың стилін, нақтылығын бұрмалаған. Т.Боттингтің 

аудармасының деңгейі мен сапасын сҽтті шықты деп айта алмаймыз, себебі 

аудармашының ҿлеңді еркін аударғандығы соншылықты, аударма негізінде 

Абайдың ҿлеңі жатқандығын сезіну қиын. 

Біз Абайдың бір ғана «Сегіз аяқ» ҿлеңінін қарастыра отырып, кҿптеген 

кемшіліктерді байқадық. Абайдың ойын, тілін ұғудың ҿзі күрделі, оны ҽр 

оқырман ҿзінше түсінеді. Абайдың шығармасын аудару дегеніміз - жауапты, ҽрі 

кҿп ізденуді қажет ететін жұмыс. Сондықтан аудармашы бұл жұмысқа үлкен 

дайындықпен келуі керек. Абайдың ҿленің орыс тіліне аударған тҿрт 

аудармашы да жҽне ағылшын тіліне аударған Т.Боттинг те аудармаға 

қойылатын басты талаптар мен міндеттерге жете назар аудармаған тҽрізді. 

Аудармалар түгелімен түпнұсқаның мҽнін толық жеткізбеген. Түпнұсқаның 

идеясы, мҽнері, стилі - бұлардың да ешқайсысы аудармада сақталмаған, тіпті 

түпнұсқадағы қарапайым сҿздермен берілген ойлар бұзылып, тілдік бірліктер 

күрделендіріліп, оқуға, түсінуге қиындық туғызған. Абайдың стилі, 

шығармашылық даралығы, ҽдеби мҽнері жойылған. Осы ретте Д.Самойловтың: 

«Біз кҿркем аудармадан аударылатын автордың образ мен ойын ғана емес, 

20

сондай - ақ оның ҽдеби мҽнерін, шығармашылық даралығын, стилін жеткізуді 

талап етеміз. Егер айтылған міндеттер орындалмаса, онда аударма жарамсыз 

болып есептелінеді» пікірі ойға оралады [15, 29б.]. 

Абайдың «Сегіз аяқ» ҿлеңінің орыс, ағылшын тілдеріне тҽржімалаған 

аудармашылар еркіндікке, ойды бұрмалаушылыққа кҿп жол береді. Оқырманға 

түпнұсқа авторының жазу табиғатын, стилін, шығармашылық даралығын 

жеткізу сияқты ҿздеріне тиісті міндеттерін ескере бермейді. Түпнұсқаны орыс 

тіліне аударған Л.Озеров, В.Державин, М.Касаткин, Ҽ.Кодар түпнұсқаның 

мазмұнын жеткізген, ақынның ҿлең ҿлшемін, яғни тармақ санын сақтаған. 

Дегенмен аудармада ең бастысы - шумақтағы жол санын сақтау емес, 

түпнұсқаның мағынасын аудармада жеткізу. Аудармашылар түпнұсқадағы 

тармақ санын аудармада сақтағанымен, түпнұсқа мен аудармада олардың 

беретін мағынасы екі басқа. Аудармашылар еркін аударған. Түпнұсқа мҽтінді 

ағылшын тіліне сатылы түрде орыс тілінен аударған Т.Боттинг орыс тіліне 

аударған аудармашылардың тарапынан кеткен кемшіліктерді білмеген болуы 

керек. Нҽтижесінде орыс тілінде солғын тартып тұрған мҽтін мағынасы 

ағылшын тіліндегі аудармада одан бетер кҿмескіленіп кеткен. Сондықтан 

болашақта сатылы аударма жасаушыға түпнұсқаның жолма-жол нұсқасын 

тікелей ұсыну қажет деп білеміз. 

1.2. Абай ӛлеңдерінің тәржімаларында қолданылған 

амал-тәсілдер 

Ақынның «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінде ғылым, тҽрбие туралы 

ойларын жан-жақты дамытып, адамның бойында болуға қажетті жақсы 

қасиеттерді насихаттап, жаман қасиеттерден арылып, олардан алшақ болуға 

шақырады. Абай поэзиясының ерекшелігі - оның ҿлеңдеріндегі философиялық 

таным, ҽлеуметтік этикалық кҿзқарастардың жинақталуында болып табылады. 

Аудармашы қашан да осыны ескеріп, Абай сҿзінің тек кҿркемдігін ғана емес, 

философиялық астарына да мҽн бергені жҿн. 

Ақынның мұндай кҿзқарастары мен ұстанымдарын білдіретін жекелеген 

сҿздер мен тіркестердің мҽн-мағынасын дҽлме-дҽл жеткізуге ұмтылу қажет. Бұл 

үшін аудармашы алдымен Абай философиясын, дүниетанымдық қағидаларын 

зерттеп, ұғына білсе құба-құп болар еді. Осындай міндеттерді аудармашылар 

аудармада орындай алды ма, жоқ па соны байқап кҿрсек. 

М.Петровыхтың аудармасы: 

Пока не знаешь - молчи. 

Пока блуждаешь - молчи. 

В бесцельных днях и в ночи 

Пустых забав не ищи. 

Чтоб человеком ты был 

И вровенъ с веком ты был, 

21

Ты пятерых побори, 

И пятерых избери... [3, с.41]. 

М.Петровых түпнұсқадағы «ғылым таппау», «орын таппау» тіркестерін 

ҿзгертіп аударған. «Мақтанба», «баптанба» сҿздерінің мазмұны бірдей емес, 

мағынасы екі түрлі сҿздің орнына бір ғана «молчи» («үндеме») деген сҿзді 

қолданады. Аудармашы қолданған эквиваленттер тым қарапайым, эстетикалық 

ҽсері аз. «Орын табу» тіркесінің мағынасы анық, яғни адамның ҿмірдегі ҿзінің 

жолын дұрыс тауып, сол бағытпен ҿмір сүруі. Аудармашының дұрыс 

баламасын бермегені ҿз алдына «блуждаться» деген («адасу, қаңғыру») 

мағынасы қарама-қарсы сҿзді пайдаланған. «Құмар» жҽне «ойын» мағыналары 

жақын болып келгенімен ақынның екі тармақта бҿлек қолдануы кездейсоқ 

емес. Ақын қолданып отырған «құмар» сҿзінің эмоциялық бояуы күшті, ҿлеңге 

қосымша мағыналық реңк беріп тұрған сҿзді аудармашының қалдырып 

кеткен. Аудармашы «құмар» жҽне «ойын» екі сҿздің мағынасын «забава» деп 

бір ғана сҿзбен береді. Аудармашы оқырманға түсінікті болуы үшін, ҿзінің 

тарапынан «В бесцельных днях и в ночи» деп қарапайым беруге тырысқан. 

Ҽ.Қодардың аудармасы: 

Без знаний нос не задирай, 

Найди себя, потом играй. 

Не надо смеха через край. 

Пуста веселость эта. 

Пяти вещей ты избегай, 

К пяти вещам стремленье знай, 

Раз хочешь выйти в люди. 

Все сбудется в судьбе твоей, 

Когда так жить полюбишь... [6, с.25]. 

Ҽ.Қодар түпнұсқадағы «мақтанба» деген сҿзді «нос не задирай» деп 

аударады. Тармақты қазақ тіліне кері аударсақ «білімсіз мұрныңды шүйірме» 

деген мағына шығады. Аудармашы фразеологиялық тіркесті орыс оқырманына 

эмоциялық ҽсер ету үшін қолданып отыр. Ұлы Абайдың сҿзін ҿзге тілде дҽл 

сол қалпында жаңғырту мүмкін емес. Десек те, Ҽ. Қодардың тҽржімасын 

компрессиялық аудармаға жатқызамыз. Яғни, аудармашы ақынның 

философиялық ойын қысқартып берген. Аудармашының «найди себя, потом 

играй» дегені орыс тілді оқырман үшін де түсініксіз. Аудармада ауызекі сҿйлеу 

стилі қолданылып кҿркемділігі тҿмендеген. Аудармашы «найди себя, потом 

играй» деп аударып ҽдеби, кҿркем тілден алыстап кеткен. Абайдың ҿлеңінің 

алғашқы тоғыз тармағын екі аудармашы да сҿз, сҿз тіркесі, бунақ, тармақ 

деңгейінде дҽл бере алмаған. Аудармашылар кейбір тармақтарды ҿзгертіп 

немесе тастап кетіп, олардың орнына басқа тармақтарды қосады. Ақынның 

ойы, сҿзі тіптен басқа деңгейде кҿрініс тапқан. В.Г.Белинскийдің: 

22

«Аударманың түпнұсқаға жақындығы ҽріпті емес, рухты жеткізгенде 

сақталады. Аударылатын сҿйлемнің ішкі дүниесі түпнұсқаның ішкі дүниесімен 

сҽйкес келуі керек. Ҽр тілдің ҿзіне тиісті ҽдісі, ерекшелігі, қасиеті болады. 

Бірақ түпнұсқаны қайта жасауға болмайды. Кҿркем аудармада алуға, қосуға 

болмайды, егер түпнұсқада кемшіліктер болса, ол кемшіліктерді де дұрыс 

жеткізу керек», – деген пікірін аудармашы ескеріп еркіндікке шамадан тыс жол 

бермеуі керек еді [16, 205б.]. 

Ақынның «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінің келесі тармақтарында 

адамның бес дұшпаны мен бес асыл іс туралы ойын баяндайды. Ҿлеңде адам 

болмысына тҽн жақсы жҽне жаман қасиеттер нақты жіктеліп, ақынның 

ҽлеуметтік-философиялық кҿзқарастарының басты ҿлшемдері тұжырымдалған. 

Ҿсек, ҿтірік, мақтаншақ, 

Еріншек, бекер мал шашпақ – 

Бес дұшпаның білсеңіз. 

Талап, еңбек, терең ой, 

Қанағат, рақым, ойлап қой – 

Бес асыл іс, кҿнсеңіз [2, 60 б.] 

М.Петровыхтың аудармасы: 

Злословье, ложь, хвастовство, 

Безделье и мотовство – 

Вот пять врагов твоих, знай, 

А разум и доброта, 

Упорство, скромность и труд- 

Доверья-не предадут [3, с.42]. 

Түпнұсқада «еріншек» яғни адамның қасиеті туралы айтылса, аудармашы 

оны «безделье» («ҽрекетсіздік») деп жалпы құбылыстың атымен береді. 

«Қанағат» сҿзіне дҽл баламасын бермей, «скромность» («сыпайылық, 

ибадаттылық») деп алады. «Доверья - не предадут» аудармашының ҿзінің 

тарапынан қосқан тармағы. Бұл тармақты М.Петровых ақынның «бес асыл іс, 

кҿнсеңіз» деген тармағының орнына ҿзінің тарапынан ҿзгертіп қосқан. 

Түпнұсқадағы «бес дұшпаның білсеңіз, бес асыл іс, кҿнсеңіз» деген 

тармақтардың эмоциялық бояуы күшті, оқырманның назары бірден осы 

тармақтарға түседі. Бұл тармақтар бір-бірімен тікелей байланысып 

тұрғандықтан екеуінде, яғни бірін екіншісінен бҿлмей аудармада беру қажет 

еді. Аударматанушы Н.Сағындықованың: «Аудармадағы ҿнер аудармашы ҿзі 

аударып отырған туындыдан «ҿзін кҿргенде», «сол туындыны ҿзі жазып 

отырғандай сезінген» сҽтте ғана басталады. Ҿз тарапынан қосу біреудің ісіне 

араласу деген сҿз, автордың кҿңіл күйіне енжар қарайтын адам ғана бұлай 

жасай алады. Автормен бірігіп кету, оған ерекше құрмет сезімінсіз аударма 

ҿнерге айналмайды. Қандай да бір туындыны аударған кезде аудармашыға 

үлкен табысқа жету үшін біраз құрбандыққа баруға тура келеді», – деген 

23

пікірінің маңызы зор [17,25б.]. Бірақ, аудармашылардың ақынның 

шығармасынан ҿздерін кҿре алмай жатқандығы, туындыны ҿзі жазып 

отырғандай сезінбейтіндігі, құрбандыққа бара бермейтіндігі анық байқалады. 


Узнай же, что бахвальство, ложь, 

Лень, сплетни, деньги на кутеж – 

Твои враги повсюду. 

Мысль, труд, стремлений высота, 

Довольство малым, доброта: 

Пять дел, в которых чудо [6, с.27]. 

Аудармада «еріншек» (безделье), «талап» (упорство) секілді нақты ұғымды 

білдіретін термин дҽрежесіндегі сҿздер түпнұсқадағы мағынасын жоғалтып, 

едҽуір қарабайырланып берілген. Ҽ.Қодар «бекер мал шашпақ» (деньги на 

кутеж), «қанағат» (довольство малым) ұғымдарымен берген. 

Ҽрине аудармашылардың екеуі де Абай ҿлеңінің жалпы мазмұнын берген 

жоқ деп айта алмаймыз. Аудармаларда «бес асыл іс» жҽне «бес дұшпан» деген 

қасиеттер ҽртүрлі, кҿркемдік-эстетикалық дҽрежеде беріледі. Дегенмен де, 

автордың ой – пікірінің жалпы мазмұндық желісі сақталғанымен, Абайға ғана 

тҽн шығармашылық тҽсіл, кҿркемдік болмыс, «сырты алтын, іші күміс» болып 

келетін гармониясы ҽлсірейді. 

Түпнұсқадағы жекелеген ерекше ұғымдарды, түсініктерді басқа тілде 

жеткізу аудармашыдан терең білімді, үлкен еңбекті жҽне ақындық талант пен 

шығармашылық шеберлікті талап етеді. Аудармашы үшін ең басты шарт – 

автордың шығармашылық даралығын, ҿлеңдерінің тілдік-стильдік ерекшелігін, 

оның шығармаларына арқау болған ҿмірлік шындықты тану. Бұл бағытта 

аудармашы ҿз білімін еңбекпен жетілдіріп отыруы тиіс. Үлкен тҿзімділікпен, 

табандылықпен шығармашылық шеберлігін жетілдіріп отырған аудармашы 

кҿркем мҽтіннің барлық сыр сипатын жеткізуде табыстарға қол жеткізе алады. 

Ағылшын тіліне Д.Роттенбергтің аударамасы: 

Bragging and slander, odious lies, 

Foul dissipation, laziness, too – 

These are five things a man should despise! [7, р.89]. 


Мақтаншақтық жҽне ҿсек, пасық ҿтірік, 

Лас азғындық, еріншектік, 

Бұл бес нҽрсені адам жек кҿруі керек! 

Аудармада ҿлеңнің ұлттық бояуы кҿрінбейді. Аудармашының 

түпнұсқадағы ҽрбір деталь мен бейнелі мағынаны назардан тыс қалдыруына 

24

болмайды. Д.Роттенберг «Бұл бес нҽрсені адам жек кҿруі керек!» деп 

оқырманға ақынның не айтқысы келіп тұрғанын нақты береді. Қашық болатын 

бес нҽрсені «пасық ҿтірік, лас азғындық деген баламаларды қолданады. 

«Азғындық» деген сҿз де аудармашының түпнұсқадағы «мал шашпақ» сҿзіне 

берген баламасы. Ҽрине, бұл екі сҿзді балама деп тану қиын. «Мал шашпақ» 

жҽне «азғындық» екеуі екі түрлі қасиетті анықтайды. «Мал шашпақ» іс-ҽрекетті 

сипаттаса, азғындық теріс жолға түсіп бұзылғандықты білдіреді. Ҽрине, 

ағылшын оқырмандарына «мал шашпақ» ұғымын түсіндіру қиын. Бір ұлтқа 

ғана тҽн болып келетін, ҿзге халықтың сҿз қорында кездеспейтін арнайы 

сҿздерді аударуда аудармашылардың қиындыққа кездесетіні рас. Ол үшін 

аудармадағы түсіндірмелі тҽсілді қолдану қажет. Жалпы Д.Роттенберг ақынның 

ҿлеңін, айтпақ ойын түсінгенімен Абай рухын кҿрсете алмаған. М. Хамзин: 

«Абай, бҽрінен бұрын, адамзат үшін аса қажетті рухани игіліктер ішінде осы 

халықтық поэзияны жаңаша дамытты, оған қыруар жаңалық ҽкелді. Халықтық 

поэзияның дҽуірі - алтын ғасыры басталды. Абай шын мҽнінде ҿз заманынан 

озық туды да, ҿз болмыс-бітімі, кескін-келбеті жҽне табиғи дарын, қабілетінің, 

асқан ойшылдығының, кемеңгерлігінің нҽтижесінде ҿшпес даңққа ие болды», – 

дейді [18,130б.]. Расында, Абай қазақтың қаңдай да бір қарапайым сҿзін 

түрлендіріп, ерекшелендіріп, ҽсерлі тіркестер шығарады. Мҽселен, Абай 

«Қызыл тілім буынсыз», - дейді. Жалпы қазақта қызыл тіл деген тіркес кҿп 

қолданылады. Ал тілдің «буынсыз» деп сипатталуы ақынның ҿзіндік 

қолданысы. Абай «буынсыз тіл» деген тіркесті ҿзінің ҿлеңдері мен 

аудармаларында бірнеше мҽрте қолданған. Мысалы Онегиннің Татьянаға 

жауабында, «Тіл буынсыз, бой таза гүл» деген тармақты кездестіреміз. Жалпы 

тілде буын бола ма? Тілдің буынсыз болуын қалай түсінуге болады? Ҽрине, 

мұны тура мағынасында қабылдай алмаймыз. Абай тілдің барлық 

құбылыстарын сипаттап, бейнелей алатын ерекше қасиетін бір ғана сҿзбен 

аңғартады. Тілдің шапшаңдығын, ҿткірлігін, жан-жақтылығын, шексіздігін 

яғни тілдің бірнеше қасиетін «буынсыз» деген бір ұғымға сыйдырған. Демек, 

бұл сҿздің мағыналық ауқымы үлкен, астары терең. Сондықтан аудармада бұл 

сҿзге ерекше мҽн берілуі тиіс. Тілдің осы қасиетін ашатын ұғымның 

баламасын табу аудармашыға оңай түспесі анық. Біздіңше бұл түпнұсқаның 

мҽні мен салмағын мүлде ҽлсіретіп жіберген. Л.Озеров бұл тармақты былай 

аударады: 

Но мой язык еще мне друг [3, с.88]. 

Л.Озеровтың аудармасын қазақ тіліне кері аударсақ «бірақ менің тілім 

ҽлі де менің досым» деген мағына туады. Түпнұсқада тілге берілген қасиет 

туралы айтылса Л.Озеровтың аудармасында тілді адам бейнесінде береді. 

Аудармада түпнұсқада жоқ ой орын алған. Аудармадағы «дос» бірлігі 

«буынсыз» деген анықтауыштың орнына қолдануға келмейді. Л.Озеров 

тармақты ақынның ҿз шығармашылық шеберлігі мен даралығы дҽрежесінде 

25

аудара алмаған. «Буынсыз жҽне дос» бір-бірінен алшақ, алыс ұғымдар қатарына 

жатады. Олар бірін-бірі алмастыра алмайды. 

О.Шартсе ағылшын тіліне бұл тармақты мына үлгіде аударады: 

Yet Fate has endowed me with a facile tongue [7, р.45] 

Тармақты қазақ тіліне жолма-жол аударғанда мынадай мағына береді. 

«Жаратушы маған жеңіл тілді берді». Тілдің буынсыз болуы туралы ұғым бҿлек 

те, жеңіл болуы бір бҿлек. Қазақ тілінде тілі жеңіл деп – түсінуге, қабылдауға 

жеңіл тілді айтады. О.Шартце қарапайым сҿзбен беріп түпнұсқадағы 

мағынасын тілдің кҿп қырлы қасиетін аша алмаған. 

Ақын «жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» деген ҿлеңінде сұхбат 

құрудың ғанибеттілігін, тыңдаушылардың түрлі қасиеттері туралы баяндап, ер 

жігіттерге – дос, ҽйел таңдауда жол кҿрсетіп ақыл береді. 

Ҽдетте ауызекі сҿйлеу тілінде ойын мен күлкі бір-бірінен ажыратылмай, екеуі 

ҿзара байланысты құбылыстар ретінде айтылады. Бірақ, ақын ҿзінің ҿлеңінде 

ойын мен күлкіні бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ақын осы екі құбылыстың 

айырмашылығын ашып, олардың ҽрқайсысының мҽнін бір-біріне қарама-қарсы 

мағынадағы арзан жҽне қымбат сҿздерімен кҿрсетеді. 

Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, 

Екі түрлі нҽрсе ғой сыр мен сымбат. 

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік 

Ер табылса жарайды, қылса сұхбат [ 2, 54 б.]. 

А.Гатовтың аударуында ҿлеңнің осы шумағы былай берілген: 

Жигиты, дорог смех, не шутовство, 

Несходны внешний вид и естество. 

Но если кто то от души смеется. 

То искренности верь, люби его [3, с.37] 

«Шутовство» (сайқымазақтық) «ойын» сҿзінің баламасы емес. Ақын күлкі 

мен ойынның айырмашылықтарын «арзан жҽне қымбат» мағыналары бірбіріне 

қарама-қарсы сҿздерімен кҿрсетуі бекер емес, сондықтан аудармашы 

«арзан» сҿзін қалдырып кетпей аударуы қажет болатын. Тармақты қазақ тіліне 

кері аударсақ «ойын емес, күлкі қымбат» дегендей ұғым туады. Аудармада 

ойын мен күлкі, арзан мен қымбат арасы мүлде ажыратылмаған. Аудармашы 

ойын мен күлкінің қайсысы қымбат екенін айтып екі құбылысты салыстырып 

отырғандай ҽсер қалдырады. Демек, бұл аудармада аударма 

трансформациясындағы компрессия ҽдісі арқылы сҿзді сығымдап, ықшамдап 

беру жиі ұшырасады. Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігінде «сыр - ҽркімнің ҿзіне 

тҽн, ҿзгеге белгісіз құпия ойы» деген анықтама берген. Аудармада «естество» 

(«табиғат, мҽн») сҿзінің мағынасы «сыр» сҿзімен сҽйкес келмейді. Орыс 

26

тіліндегі тармақты кері аударсақ «сыр мен сымбаттың ұқсас еместігі» туралы 

мағына туады. «Внешний вид и естество» «сыр мен сымбаттың» дұрыс 

аудармасы емес. Аудармашы негізгі мағынаны бергенімен, контекстегі мҽнін 

аша алмаған, ҽрі пішінің де бере алмаған. Сондай ақ түпнұсқадағы осы сҿздерге 

тҽн эмоциялық мазмұн да ҽлсірейді. «Внешний вид» баламасы «сымбат» сҿзінің 

жалпы мағынасын бергенімен кҿркем стильге жатпайды, тым бейтарап сҿз. 

«Естество» мен «сыр» баламаларының мазмұны да, пішіні де мүлде бір-біріне 

жанаспайды. Ең болмағанда аудармашы «тайные чувство» деген мағынасы 

жуық сҿздерді алуы керек еді. Ал, «естество» бұл шумақта ешқандай кҿркемдік 

те, танымдық та рҿл атқарып тұрған жоқ. Абайдың «сыр», «сымбат» сҿздерінің 

ҽрқайсысында сол шумақтың контексінен туындап тұрған қосымша эмоциялық 

мағына бар, яғни осы шумақтағы басқа сҿздердің мағыналарымен астасып, 

тереңдей түседі. Жоғарыда айтылғандай аудармашылардың қай қайсысы да 

Абай ҿлеңдерінің поэтикалық контексінен туындайтын ерекше мҽнді, 

мазмұнды қолданыстарды ҿз дҽрежесінде кҿркем етіп аудара алды дей 

алмаймыз. Шумақтың кейінгі екі тармағын да бұдан гҿрі дҽл жҽне кҿркем 

аударуға болар еді. Ақын күлкінің қымбат екендігі туралы ойын одан ҽрі 

жалғастырып, «арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік» ер туралы толғанады. 

Аудармашы ақынның ойын түсінбей, «егер біреу шынайы күлетін болса, оған 

сен, оны сүй» деп кері аударма жасаған. «Онымен сұхбат құру» жҽне «оған 

сену, оны сүю» екі түрлі ұғымды білдіреді. Осы ҿлеңдегі тағы бір маңызды 

жеке поэтикалық сарын-адал жанмен сұхбат құрудың ғажаптығы туралы 

ақынның ойы. «Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік, Ер табылса жарайды, 

қылса сұхбат» осындай жеке поэтикалық сарындардан (ойын арзан, күлкі 

қымбат, сыр мен сымбат) бүкіл ҿлеңнің кҿркемдік тұтастығы туындайды. 

Аудармашы олардың бірін назардан тыс қалдырмауы тиіс, ҽйтпесе ҿлеңнің 

тұтастығы мен гармониясы бұзылады. Мұндай сарындардың бҿліктерін алып 

тастау, қысқартып жіберу, бірін екіншісімен алмастырып жіберу ҿлеңнің 

композициясын, ҽуенін бұзады. А.Гатов ҿлеңнің екінші шумағын аударуда 

айтарлықтай жетістікке қол жеткізе алмаған. Соңғы тармақта ақынның ойын 

ҿзгертіп жіберген. 

Кейбіреу тыңдар үйден шыққанынша, 

Кейбіреу қояр кҿңіл ұққанынша. 

Сҿз мҽнісін білерлік кейбіреу бар, 

Абайлар ҽрбір сҿзді ҿз халінша [2, 54 б.]. 

А.Гатовтың аудармасы: 

Один пропустит все мимо ушей, 

Другой проникнет в смысл твоих речей. 

Есть и такой, кто понимает слово, 

Но истолкует к выгоде своей [3, с.38]. 

27

Ҿлең тармақтары сҿз мҽнісін білерлік адамның қасиеті туралы. 

Түпнұсқадан адамның үш түрлі қасиетін кҿреміз: «үйден шыққанша 

тыңдайтын»; «ұққанынша кҿңіл қоятын»; «сҿз мҽнісін білерлік, ҽрбір сҿзді ҿз 

халінше абайлайтын». Ақын адамның мұндай қасиеттерін жақсы немесе 

жаман деп бҿлмеген. Ал, түпнұсқадағы негізгі ой адамның жоғарыда 

кҿрсетілген қасиеттерін жақсы немесе жаман деп кҿрсету емес. Ҽрбір сҿзді 

абайлап, ҿз халінше сҿз мҽнісін білерлік адам аудармада сҿз мҽнісін білгенмен, 

ҽр сҿзді ҿз пайдасына қарай пайдаланатын жағымсыз қасиетке ие болып шыға 

келген. Абай тыңдаушылардың ешқайсысын тыңдамайды, құлақ аспайды деп 

отырған жоқ. Ҽрқайсысы шамасына қарай тындайды. Аудармада ақынның 

тыңдаушыларына берген қасиеттерінің ешқайсысы ашылмаған. Түпнұсқадағы 

ақынның сҿз мҽнісін білерлік, ҽрбір сҿзді ҿз халінше танитын адамдары 

аудармада мүлдем басқа типтегі адамдар болып шыға келген. Нҽтижесінде 

ҿлеңнің мазмұны мен мағынасы ҿзгерген. 

Абай ҿз ҿлеңдерінде заманның, замандастарының образына үнемі назар 

аударып отырған, түрлі мінездерін сипаттаған. Адам образын жасаудағы 

Абайдың бір тҽсілі – қарама-қарсы сипаттағы ҽрекеттерді, қарама-қарсы мінез 

құлықты қатарластыра сипаттау. Мысалы ақынның «Күшік асырап, ит еттім» 

ҿлеңінде осы тҽсіл кҿрініс тапқан. 

Ҿлеңінің мазмұны терең, ақын ҿлеңде ҿзінің ойын астарлап жеткізеді. 

Аудармашы түпнұсқадағы астарлы мағынаны аудармада дҽл жеткізуге үлкен 

күш салуы қажет. Ҿлеңнің идеясы «сатқындық» туралы жҽне ол қасиетті ақын 

екі түрлі образбен бейнелеу арқылы оқырманды ҿлеңнің мағынасын ұғынуға 

жетелейді. Ҿлеңдегі образдардың (күшік, ит, мерген) астарында, ҿзегінде үлкен 

мҽн, терең мағына бар. Ақын ҿзі ҿмір сүрген қоғамдағы адамдарды осындай 

образды ой, ойлы сурет арқылы бейнелеп кҿрсетеді. 

Күшік асырап, ит еттім, 

Ол балтырымды қанатты. 

Біреуге мылтық үйреттім, 

Ол мерген болды, мені атты [21, 46б.]. 

А.Глобаның аудармасы: 

Я вырастил пса из щенка, - 

Он мне ногу раз прокусил. 

Обучил я когда-то стрелка, - 

Он меня чуть не подстрелил [19, с.76]. 

Аудармашы алдыңғы екі тармақтың мағынасын белгілі бір дҽрежеде 

жеткізе алған. «Қанатты» сҿзіне «прокусил» (тістеді) дҽл баламасы 

болмағанымен ақынның негізгі ойы сақталған. Ҿзге тілді оқырманның 

түсінігіне лайықтап аудармашының «қанатты» сҿзін сҿзбе-сҿз аудармауы 

орынды. Соңғы екі тармақтың мазмұны ҿзгерген. Тармақтарды қазақ тіліне 

кері аударатын болсақ, мынадай мағына туады: «бір кездері мен атқышты 

28

үйретіп едім, ол мені атып жібере жаздады». Түпнұсқада ой нақты айтылған, 

яғни оқиға болып ҿткен. Аудармада ондай нақтылық жоқ. Түпнұсқада «мені 

атты» деп нақты айтылса, аудармада «мені атып жібере жаздады» деп оқиғаның 

болмағандығы туралы ой тастап антонимдік аударма жасайды. «Мені атты» мен 

«мені атып жібере жаздады» арасында үлкен айырмашылық бар. Түпнұсқадағы 

«атты», яғни оқиғаның болып ҿткендігі арқылы атқан адамның опасыздығы, 

сатқындығы туралы ақпарат да беріліп тұр. Сондықтан бұл сҿздің мезгілдік 

деңгейін ҿзгертпей аударудың маңызы жоғары. 

А.Жовтистің аудармасы: 

Собаку я выкормил из щенка, 

И зубы ее испытал. 

Меткости я обучил стрелка – 

И сам мишенью стал [20, с.87]. 

Түпнүсқадағы «Ол балтырымды қанатты» деген тармақтың мағынасын 

аудармада «И зубы ее испытал» деп берген. «Балтыр» сҿзін «тіс» сҿзімен 

алмастырған. Ақынның кҿңіл-күйі аудармада кҿрініс таппаған. Түпнұсқада 

ақынға ауыр тигені денесінің жарасы емес, жүрек жарасы. Сол толғаныс пен 

күйзеліс аудармада сезілмейді. Ҿлеңнің соңғы тармағының аударылу дҽрежесі 

де осындай. Онда мергеннің атқандығы туралы ақпарат аудармада жоқ, 

ақынның ойының негізгі түйіні осы ой. «И сам мишенью стал» сҿзбе-сҿз «ҿзім 

нысанаға айналдым» болып аударылады. Нақты болған жағдай аудармада жоқ, 

демек түпнұсқадағы мазмұн ҿзгерген. Аудармашы мҽтіннің астарындағы 

мағынаны ашпаған. 


Щенка, обучая, я вырастил в пса, 

Меня укусил он мгновенно. 

Кого-то стрелять научил я и сам 

Стал первою жертвой мергена [6, с.54]. 

Бұл аудармадан теориядағы аудармашы ақындар жиі қолданатын 

компенсация (орын толтыру) ҽдісін байқаймыз. Мысалы «Күшік асырап ит 

еттім» яғни мұндағы «ит ету» күшікті ҿсіргендігі оның ит болғандығы туралы 

болып отыр. Ҽ.Қодар «вырастил», «обучил» деп қатарынан екі сҿзді қолдану 

арқылы оқырманға ит еткендігі түсінікті болу үшін «вырастил» сҿзін қосып 

тұр. Жалпы, ҿлеңнің пішіні, синтаксистік құрылымы ҿзгерген. Екінші тармақта 

«ол мені ҽп-сҽтте тістеп алды» деген ойды ұсынады. Аудармашы «мгновенно» 

сҿзін тармақтарды ұйқастыру үшін қосқан. Бірақ аудармада мезгілді 

нақтылаудың маңызы жоқ. Аудармашы соңғы тармақты «мергеннің бірінші 

құрбаны болдым» деп аударады. Аудармада түпнұсқаның негізгі ойы мергеннің 

құрбандарының санында сияқты. Мҽселе нешінші құрбан болғандығында емес, 

29

сол мергеннің ҿзінің ұстазына қолы барып атқандығында болып отыр. Ҿлеңді 

орыс тіліне аударған үш аудармашының ішінде А.Жовтис түпнұсқаның жалпы 

мағынанысын сақтайды, Ҽ.Қодардың да аудармасын сҽтсіз шыққан деп айта 

алмаймыз, тек аудармада еркіндікке кҿп жол береді. Екі аударманың сапасымен 

салыстырғанда А.Глобаның аудармасының деңгейі тҿмен. 

Жалпы, кҿркем мҽтінде түгелімен үш құрылымды құрайтын деңгейлер бар. 

Тілдік деңгей – вербалды деңгейге сҽйкес келеді жҽне бейнелеу 

құралдарының белсенді жүйесін қамтиды. Ол ҿз кезегінде тілдік деңгейдің 

барлық қабаттарын қамтиды: лексикалық (семантикалық), грамматикалық 

(морфологиялық жҽне синтаксистік, сҿз жасайтын, фонетикалық т.б). Абайдың 

мына ҿлеңінің тілдік деңгейлері аудармада қаншалықты сақталғанына назар 

аударайық: 

Жүрегім менің қырық жамау 

Қиянатшыл дүниеден. 

Қайтып аман қалсын сау, 

Қайтқаннан соң ҽрнеден [21, 45б.]. 

М.Петровых мынадай үлгіде аударады: 

На сорок лоскутьев тоскою 

Растерзано ты каждым днем... 

Как же сердцу дожить в покое, 

Изверившемуся во всем! [20, с.112]. 

Ақынның «жүрегім» деген коннотатты сҿзі аудармада «сердце» деп 

денотатқа айналған. Аудармада тілдік деңгейдің жоғарыда айтылып ҿткен 

қабаттары ҿзгеріске түскен. Аудармада «жүрек» деген маңызды концептіні 

бірінші тармақта емес, үшінші тармақта беріп, басыңқы тұрғыны бағыныңқыға 

ауыстырған. Түпнұсқада ақынның жалғызсыраған, құлазыған кҿңіл күйін 

«жамау» сҿзінің астарынан ұғуға болады. «Жамау» сҿзінің түпнұсқадағы 

қызметі мен эмоциялық ҽсерінің күштілігі соншалық аудармашыға орыс 

тілінде дҽл баламасын табу оңайға соқпасы белгілі. Ҽдетте, киім жамау 

болады, ал жүректің жамау болуы бұрын сонды болмаған құбылыс. 

М.Петровых «жамау» сҿзінің мағынасын орыс тілінде екі сҿзбен береді. 

(«тоска жҽне растерзано»). Аудармашы тармақты ұлғайтқанымен түпнұсқаның 

мағынасын сақтаған. Екінші тармақтағы «каждым днем» аудармашының 

тарапынан жасалған артық сҿз қосу. Түпнұсқада «уақыт» туралы ой жоқ. 

Жүрегінің не себептен «қырық жамау» екендігінің жауабы екінші тармақта 

берілген «қиянатшыл дүниеден». Аудармашы осы тармақтың маңыздылығын 

білмеген, себебі бұл тармақ аудармада берілмеген. Жалпы, түпнұсқадағы 

объективті ақпарат аудармада сақталған. Бірақ морфологиялық, лексикалық, 

грамматикалық, синтаксистік ҿзгертулер ҿлеңнің ұлттық, эстетикалық бояуын 

ҽлсіреткен. Түпнұсқа 6-7 буынды шалыс ұйқаспен жазылған. Түпнұсқадағы 

буын сандары аудармада сақталған. 

30

Р. МакКейннің аудармасы: 

My heart is in forty shreds 

from the malicious intent of the world. 

How can it stay unharmed 

among this bigotry? [22, р.251]. 

Шумақты қазақ тіліне кері аударатын болсақ мынадай мағына шығады: 

Менің жүрегім қырық жұлым 

дүниенің жауыз пиғылынан 

Қалай аман қалсын 

бұл жанкештіліктің арасынан? 

Ричард МакКейн ақынның ішкі дүниесінің тебірене толқуын, күйінішін, 

толғанысын сезінген. Себебі ҿлеңді орыс тілінен аударғанның ҿзінде 

түпнұсқаның тҽртіп параметрлерін сақтаған. М.Петровыхтың аудармасында 

түпнұсқаның екінші тармағы түсіп қалса, Р. МакКейннің аудармасында дҽлмедҽл 

болмаса да ақынның жүрегінің не себептен жамау екендігінің себебі 

жеткізілген. Бұл ҿлеңде аудармашы шумақтың соңғы жолының мағынасын 

толық аша алмаған жҽне сұраулы сҿйлемге айналдырып түпнұсқадан 

алшақтаған. Түпнұсқада «қайтқаннан соң ҽрнеден» деп жүректің ауыр күйін, 

жағдайын сипаттаса аудармада (жанкештіліктің арасынан) деп жүректің 

ортасы, айналасы туралы сҿз қозғайды. 

Орыс жҽне ағылшын тілдерінің грамматикалық құрылымындағы 

ҿзешеліктер аудармада сҿйлем құрау кезінде білініп жатады. Ағылшын тілінде 

сҿз таптары бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш сияқты ретпен 

орналасса, орыс тілінде ағылшын тілімен салыстырғанда сҿздердің орналасу 

тҽртібіне еркіндік берілген. Қазақ, орыс тілдерінде ҿлең кҿбіне ұйқасқа 

құралса, ағылшын ҿлеңдерінің ұйқасып келуі маңызды емес. Сондықтан да 

болар аудармада түпнұсқадағыдай ұйқасқан тармақтар жоқ. Дегенмен, 

аудармашы еркіндікке салып, түпнұсқадан ауытқып кетпеген. Артық сҿз 

қосулар мен қысқартусыз түпнұсқаның мазмұнын сақтау сатылы аударма үшін 

үлкен жетістік. 

Абай аудармаларының жанрлық композициялық деңгейіне назар 

аударайық. Кҿркем шығарманың жанрлық композициялық деңгейі дегеніміз 

барлық кҿркемдік құралдарды (жанрлық ерекшеліктер, кҿркемдік 

құрылымның ерекшеліктері, кҿркемдік детальдардың орналасуы жҽне 

байланысы, образдар жүйесі) біріктіретін кең категория. Абайдың «Сегіз аяқ» 

ҿлеңінің мына тармақтарының жанрлық композициялық деңгейін аудармашы 

қаңдай деңгейде сақтап жеткізгеніне назар аударайық: 

Бойда қайрат, ойда кҿз 

Болмаған соң, айтпа сҿз [2, 88б.]. 

31


Если нет в тебе сил и ума, 

То молчи, не блуждая впотьмах [6, с.101]. 

Тармақ нақыл сҿз түрінде беріліп, егіз ұйқаспен ҿрілген. Құрылысы 

жағынан 4 буын + 3 буын болып келген. Аударма нақыл сҿз түрінде 

берілгенімен түпнұсқадағы ұйқас, интонация жоқ. Аудармада буын саны артық 

берілген. Түпнұсқадағы образдардың баламасын дҽл бермеген. Аудармашы 

«ойда кҿздің» болмауын «ақылдың» болмауы деп түсінген. Түпнұсқада басты 

концепт «кҿз» болып тұр. Жалпы ойда кҿздің болуы мүмкін бе? Ойда кҿздің 

болуын елестету қиын. Бірақ ақынның ойға кҿз беруі бекер емес. Яғни, мұнда 

«кҿзді ой» мен басқа «қарапайым ойдың» арасында айырмашылық бар. 

Ақынның айтып отыратын ғылым, білім, иман, тҽрбие, адамгершілік 

осылардың барлығы ойында кҿзі бар тұлғаның бойында болып отыр. Екінші 

тармақтың қазақ тіліндегі кері мағынасы «Онда үндеме, қараңғыда адаспай» 

болып шығады. Аудармашы «қараңғыда адасу» туралы ұғымды ҿз жанынан 

қосып, мағынаны ұлғайтқан. 

М.Касаткиннің аудармасы: 

Коль в сердце нет силы, а мысль без глаз, 

Молчи, не тупи ярких слов алмаз! [5, с.58]. 

М.Касаткиннің аудармасынан «Егер жүректе қайрат болмаса, ал ой кҿзсіз 

болса» деген ой түйеміз. Ақынның бойға берген қайратын аудармашы жүрекке 

беріп мағынаны күрделендірген. Қазақ тілінде ғана емес, орыс тілінде де 

жүректің қайратты болып келуі сирек кездесетін құбылыс, тіпті кездеспейді 

десек те болады. Қаңдай ұлт, қаңдай халық болмасын барлығының да қайраты 

бойында болады. Аудармашы түпнұсқадан сҿзбе-сҿз «мысль без глаз» деп 

аударады. Аударманың кҿркемдік, эстетикалық ҽсері жоқ, құнсыз нҽрсе болып 

шыққан. Мұндай аударманың мҽнісін орыс тілді оқырман түсінбек түгілі, 

аударманы оқуға деген қызығушылыған бҽсендететіні сҿзсіз. Бұл тармақты 

сҿзбе-сҿз аударуға келмейді. А.Байтұрсынов: «Абай сҿздері жалпы адамның 

түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған 

кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дҽрежеге жете алмағанынан болатын 

кемшілік... Абай сҿзі заманындағы ақындардың сҿзінен үздік артық. Ол 

оқушылық, артықтық басқа ақындардан Абайдың жалғыз сҿзінде ғана емес, 

ҿзінде де болған», − дейді [23, 112б.]. А.Байтұрсыновтың сҿзі негізсіз емес, 

аудармадағы қателіктер аудармашылардың ақынның сҿзінің мағынасын 

түсінуге дҽрежелері жетпегендіктен деп ойлаймыз. 

Л.Озеровтың аудармасы: 

Если мысль слепа или мысли нет, 

При себе ты оставь свой бред! [3, с.71]. 

32

Л.Озеровтың бірінші тармағының кері аудармасы «егер ой соқыр болса 

немесе ой болмаса» болып шығады. Түпнұсқадағы «қайрат» жоқ, оның орнына 

«мысль» деп екі рет қайталаған. Екінші тармақтағы «При себе ты оставь свой 

бред!» деген жолда интонация кҿтеріліп, ақын ұрысып, ашуланып айтып 

отырған секілді. Түпнұсқадағы ақынның «айтпа сҿзі» аудармада 

«сандырақтама» болып отыр. Ақынның «айтпа сҿзі» «үндеме, артық сҿйлеме» 

деген мҽнде қолданылған, сондықтан аудармашының «бред» емес, орыс 

тіліндегі қарапайым «молчи» деген сҿзді қолдануына да болар еді. 

Т.Боттингтің аудармасы: 

Such lapses in logic and absence of will 

Let them serve as a warning – don’t talk, tongue, be still [7, р.167]. 

Т.Боттингтің алғашқы тармағының кері аудармасынан «Логикасы 

жетілмеген жҽне қайраты жоқ» деген мағынаны кҿреміз. Аудармашы «ой» 

сҿзіне «логиканы» балама етіп алған. Дегенмен, аудармашы түпнұсқадағы 

объективті мағынаны сақтаған. Бірақ, түпнұсқаның пішіні айтарлықтай 

дҽрежеде ҿзгерген. Аударманың ҿлеңге тҽн ырғағы, композициясы жоқ. 

Аудармадағы идеялық-эстетикалық дейгейге назар аударайық. Бұл деңгейді 

зерттеудің мақсаты мҽтіндегі автордың астарлы ойын ашу. Мҽтіннің идеялық 

эстетикалық ақпаратын игеру үдерісі кезінде бұл деңгейді жазушы үшін (түпкі 

ойы, идея) бастапқы, ал оқырман үшін (ұғыну) соңғысы деп қарастыруға 

болады. Мысалы, Абайдың тҿмендегі ҿлеңінің идеялық эстетикалық деңгейі 

сақталмаған. 

Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап, 

Жас балаша кҿңілді жақсы уатар [2, 37б.]. 

А.Гатовтың аудармасы: 

Убаюкает сердце она, 

Укачает его, как дитя, на руках [3, с.45]. 

Түпнұсқада «жас балаша» деген теңеу ҿлеңге қатысты қолданылған. 

Ҿлеңнің жас балаша кҿңілді жұбататындығы туралы айтылады. Орыс тілінде 

ҿлеңнің мазмұны бұзылған. Аудармашы «жүрек» деген образды қосып, ҿлеңкҿңілді 

емес, жүректі жұбататын болып шыққан. 

Ағылшын тіліне Т.Роттенбергтің аудармасы: 

Creating a mood of joy and of sadness. 

Balm to the soul, like a little child’s word [7, р.96]. 

Т.Роттенбергтің аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ: «ҿлең жас 

баланың тілі сияқты кҿңіл жұбатқыш» деген мағына пайда болады. Түпнұсқада 

33

ақын «жас балаша» десе, аудармашы ағылшын тілінде «жас баланың тілі» деп 

нақтылаған. Бірінші тармақтың қазақ тіліндегі аудармасынан «Қуанышты жҽне 

мұңлы кҿңіл-күй сыйлап» деген мағынаны кҿреміз. Ал, түпнұсқада «ҽн бірде 

кҿңіл-күйді кҿтерсе, бірде мұңайтады» деген мағына жатыр. Ең бастысы 

ақынның жҽне аудармашының ойлары бір жерден шығып отыр. 

Т.Роттенбергтің аудармасы сҽтті шыққан. Түпнұсқаның идеялық эстетикалық 

деңгейі сақталған. 

Жалпы, қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалау мҽтіндегі мҽнді танудың 

бірден бір кепілі десе болғандай. Мҽтіндегі мҽнді танымай тұрып оны 

нақтылау, айқындау жҽне аудару мүмкін емес. Бұл жҿнінде ақынның ҿзі де: 

Айтушы мен тыңдаушының кҿбі надан 

Бұл жұрттың сҿз танымас бір парасы – 

дей келіп, ҿзінің шығармашылық мақсатының басқаша, терең екенін ескертеді: 

Ескі бише отырман бос мақалдап, 

Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап, 

Сҿз түзелді, тыңдаушы сен де түзел, 

Сендерге де келейін енді аяңдап – 

деп ақын ҿз оқырманының ойлау жүйесіне салмақ салып, ҿзара түсінісуге 

шақырады. Демек, Абай сҿзі «түзелген» сҿз, мҽнді де маңызды сҿз. Ҿзі 

айтқандай, «іші алтын, сырты күміс» ҿлеңіндегі ҽр сҿзінің ҽдеттегі беретін 

тұрақты мағынасына ақын ҿзінше, терең де салмақты мҽн қосады. Абай 

сҿздерінің мҽнін ұғыну – аса қиын үдеріс. 

Абайдың ҽр шығармасын, ҽр қара сҿзін терең тану үшін алдымен оны 

құрайтын бҿлшектер, кҿркемдік құралдар мен жекелеген концептілердің мҽнмағынасына 

бойлау керек болады. Бұл тҽржімашы үшін де қажет шарт. Кҽсіби 

аудармашы алдымен осылардың ҽрқайсысына сҿздік жасап, контекстуалдық 

мағынасын, поэтикалық мҽнін анықтап алуы керек. Осы тұста біз алдымен 

«мҽн» (смысл) мен «мағынаның» (значение) арақатысы мен айырмашылығын 

ажыратып алуға тиіспіз. Лингвист ғалымдардың пікірлеріне жүгінсек, бұл 

екеуінің арасында елеулі айырмашылық бар, мҽнге тҽн белгілер мен мағынаға 

тҽн белгілерді ажыратып кҿрсетеді. Мысалы, Л.С.Выготский ойдың 

субъективті сипатына «мҽн» терминін қолданып, оған «мағына» терминін 

қарсы қояды. Оның дҽлелдеуінше, «мҽн ҿзгермелі, ал мағына тұрақты». Ҽрине, 

мағынасыз мҽн болмайды. Алайда мағынаға қарағанда мҽннің аясы кең. Мҽн 

субьективті ҽрі ситуативті, яғни мҽн сҿйлеу актісінде, коммуникацияда іске 

асады. Тілдік емес құралдарда да мҽн болады, ал мағына тек сҿзде болады. 

Суретте де, қимылда да мҽн бар. Мҽн эксплициттенбейді, оны тура, тікелей 

кҿре алмаймыз, тілдік формада кҿрінбейді, ол жеке сҿзден емес, контекстен, 

нақты жағдаяттан, жалпы мағынадан кҿрінеді. Мҽн бірнеше мағынаның 

негізінде пайда болады. Осыған орай мҽн қашан да түсіну, қабылдау кезінде 

34

туады. Түсіну, жеткізу, қабылдау кезінде айқындалады. Сондықтан да 

аудармашы мағынадан гҿрі мҽнді ұғынуға, оның субьективті қыр-сырына 

бойлауы керек. 

Сонымен бірге, ең бастысы, мҽн мағынаға қарағанда концептуалды, мҽн 

мазмұнды ҽрі салмақты, танымдық сипаты терең болады. Абай ҿлеңдеріндегі 

жекелеген Алла, жүрек, махаббат, иман, ниет тҽрізді концептілерде терең мҽн 

бар. Бұл сҿздер атауыштық мағынасы асып, аясы кеңіп, мҽндік дҽрежеге 

жеткен, концептіге айналған. Сондай-ақ, Л.С.Выготский мҽн мен мағына 

арасында аралық звено ретінде «ішкі дауыс» болатындығын айтады жҽне оның 

арқасында ой сҿзбен іске асады. Біздіңше, «ішкі дауыс»дегені автордың 

тарапынан айтылатын түрлі астарлы ойлар. Сҿздің бҽрінде де мағына 

болғанымен, мҽн бола бермейді. Мҽн мағынадан гҿрі салмақты да, терең 

категория. Ал Абай тҽрізді ұлы ақындардың ҿлеңдерінде мағынадан гҿрі 

мҽннің орны мен маңызы күшті болатыны ҿз-ҿзінен түсінікті. Абайдың ҿзі де 

сҿздің мҽнісі туралы: 

Мұны жазған кісінің 

Атын білме, сҿзін біл. 

Осы жалған дүниеден 

Шешен де ҿткен не бұлбұл, 

Кҿсем де ҿткен не дүлдүл, 

Сҿз мҽнісін білсеңіз, 

Ақыл - мизан, ҿлшеу қыл, 

Егер қисық кҿрінсе, 

Мейлің таста, мейлің күл» [2, 61б.]. 

Осы шумақтардағы Абайдың «сҿз мҽнісін білсеңіз» деп отырғаны 

тыңдарманның немесе оқырманның автор айтқан ойды дұрыс пайымдай білуі, 

ақылмен ҿлшеп, бағалай білуі деп танимыз. Бұған қоса, «мҽн» категориясы 

арқылы Абай оқырманның ҿзіне қабылдау, түсіну міндетін артады. «Егер қисық 

кҿрінсе» таста дейді. «Қисық» деп отырғаны бағалаудың бір формасы. Абай 

ҿзінің осы «сҿздің мҽнісі» деген қағидасын ҿз аудармаларында да ұстанады. 

Орыс классиктерінің шығармаларын тҽржімалаған кезде олардың сҿзінің ішкі 

мҽнісіне, астарына, авторлық концепцияға үңіледі. Ал Абайдың ҿлеңін 

тҽржімалануы кезінде бұл қағидалар сақтала бермейді. 

Ақын ҿзінің бұл қағидаларын ҽрі қарай былай түсіндіреді: 

Егер түзу кҿрінсе, 

Ойлап-ойлап, құлаққа іл. 

Ақымақ кҿп, ақылды аз, 

Деме кҿптің сҿзі бұл. 

Жақынның сҿзі тҽтті деп, 

Жақыным айтты дей кҿрме, 

Надандықпен кім айтса, 

Ондай түпсіз сҿзге ерме, 

35

Ал тҽржімашы тек оқырман емес, шығарманы қайта тудырушы рҿлін де 

атқарады. Оның міндеті екі есе ауырлайды, мҽтінді түсініп қана қоймай ҿзге 

тілде қайта тудыру үшін жан-жақты зерттеуге тиіс болады. 

Мҽтінді түсінудің ҿзі оны автор түсінгендей етіп түсіну мүмкіндігін 

кҿздейді, бірақ мұндай түсінуге дейін мҽтінді тереңінен ғылыми зерттеу ғана 

емес, бҿтен елдің мҽдениетіне ену, басқаның идеясын түсіну, ҿзінің 

даралығынан бас тартып авторға айналу үдерісі жүреді. Абай мен оның 

ҿлеңдері қазақ руханиятының кҿрінісі болғандықтан, аудармашы алдымен 

қазақ халқының рухани құндылықтарымен танысып, қазақ ҿмірін зерттеуі тиіс. 

Кҿптеген аудармашылардың, практиктер мен теоретиктердің пікірінше 

тап осындай жаңа түрге айналу мен кҿшу, бейімделу, тҿселу аударманың 

міндеттерін сҽтті орындауға мүмкіндік береді. Дегенмен, бұндай түсініктің 

алдамшы сипаты бар, себебі аударма қашан да ҿзге тілдегі оқырманға арналады 

жҽне соның ыңғайына бағытталатын шығармашылық үдеріс. Аудармашының 

автор секілді шығармашылық еркіндігі жоқ, ол үнемі қабылдаушы-рецепторды 

ойлап отыруы керек. Қазақ оқырмандары үшін ҿзге тілді оқырмандарға 

қарағанда Абай шығармаларының мазмұны айқын ҽрі ашық ғана емес, үнемі 

ақпаратты болып келеді. Мҽтін астарын, аллюзияны, оқиғаның жасырын мҽнін 

кейіпкердің түптұлғасының ҿзгерісін түсіну үшін оған қосымша зерттеу 

жасаудың қажеті жоқ. Ал Абайдың шығармаларын ҿзге тілге аудару үшін 

аудармашыға кҿп зерттеу жасап, түсініктеме жасауына тура келеді. Тілді 

белгілі бір дҽрежеде меңгерген оқырман түсінікті, имплицитті, жалпы түрде 

берілген ақпаратты оңай қабылдайды. Мысалы Абай шығармаларындағы 

тҿмендегідей қанатты сҿздер мен концепт сҿздер қазақ тілді оқырман үшін 

түсінікті, мағынасы нақты болғанымен, аудармада бұларды сілтемелер, 

түсініктемелер арқылы тек эксплицитті түрде қалпына келтіруге болады. 

«Қулық саумақ, кҿз сүзіп, тіленіп, адам саумақ – ҿнерсіз иттің ісі: кҿкіректе 

сҽуле жоқ, кҿңілде сенім жоқ: кҿңілдегі кҿрікті ой ауыздан шыққанда ҿңі 

қашады: Мұхаммед Мұстафа, хакім, сҽжде, руқұғ, иман, молда, шариғат, 

құлшылық ету, намаз, ораза т.б». 

Түпнұсқа мен аударма мҽтінді қабылдау екі түрлі жүретінін, яғни сол 

тілдегі оқырманның табиғи түрде жҽне ҿзге тілді оқырманның үстірт 

қабылдауы болатынын ескерген дұрыс. Қазақ оқырмандары Абай 

шығармаларындағы кейбір сҿз тіркестерді, мақал-мҽтелдерді, қанатты сҿздерді 

табиғи түрде, таныс нҽрсе ретінде қабылдаса, ал шетелдіктер бейтаныс 

ұғымдар ретінде оқыс нҽрсе тҽрізді, ҿзгеше қабылдайды. 

Мҽселен, 

Күшік асырап, ит еттім, 

Ол балтырымды қанатты... 

..Адам бір боқ кҿтерген боқтың қабы т.б. 

Осы тармақтарды тура мағынасында аударатын болса, ҿзге тілдегі 

қабылдаушы үшін ерсі кҿрінуі мүмкін. Сол үшін аудармашы рецептордың 

37

қабылдауына бейімдеп, бұл контекстегі авторлық мҽн – мазмұнды аударма 

тілдегі мҽнге ауыстырады, бұл сҿздердің айтылу мақсатын, себебін, астарын 

түгел ескеруі тиіс. Қазақ халқын сынап, ҿзінің сҿзін, ақылын тыңдамағанға 

кҿңілі қалып, ҿзге ұлт ҿкілдерін үлгі етіп жазған Абайдың ащылау сҿздерін ҿзге 

тілді оқырман қате қабылдауы мүмкін. Олар Абайды ҿз халқына қарсы екен 

деп ойлап, «не себептен ҿз ұлтына соншалықты суық қарады» деген ойда 

қалуы мүмкін. Аудармашы осы жағына мҽн беріп, Абайдың авторлық идеясын 

ҿз аудармасында жеткізуге ұмтылуы қажет. 

2. АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ОБРАЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ 

АУДАРМАДА БЕРІЛУІ 

2.1. Абай шығармаларындағы метафоралардың аударылу сипаты 

Кҿркем шығарманың да, кҿркем аударманың да басты бірлігі – образ. 

Бірақ образ кҿркем аударманың басты бірлігі дегенде, ол бұл қасиетке түпнұсқа 

түріндегі кҿркем шығарманың басты бірлігі деп отырған образға сҽйкес келсе 

ғана ие болады. Ҿйткені образ ең алдымен эстетиканың категориясы, ол ҿмір 

шындығының бейнесін жасаудың ҿнерге тҽн тҽсілдерін сипаттайды. Образ 

жҽне образдылық ҿнер мен кҿркем ҽдебиеттегі негізгі ұғымдар болып 

табылады, дегенмен де ҽлі күнге дейін бұл терминдердің нақты анықтамасы 

жоқ. Кҿбінесе «сҿздік», «тілдік» жҽне «кҿркем» образдар ұғымдары шатасып 

араласып жүреді. И.Ф.Волковтың пікірінше «кҿркем образ - кҿркем мазмұнды, 

яғни шындық болмысқа тҽн кҿркемдік сипатты кҿрсететін бейнелеу 

құралдарының жүйесі» [24, 75б.]. 

Абай ҿлеңдерінде қолданылған кҿркем образдардың аудармасын айтпас 

бұрын, осы бейнелеу құралдарының поэтикалық аудармадағы лайықты 

кҿркемдік сипаты жҽне кҿркемдік қызметі туралы сҿз қозғауға тура келеді. 

Профессор Т.Есембеков: «Поэтикалық аудармада ҿлшем мен ұйқастың 

сҽйкестігін сақтау аздық етеді. Ҿлеңге ҽуенділік, саздылық сияқты қасиеттер 

тҽн болғандықтан мҽтіннің фонетикалық ерекшеліктеріне де назар аудару 

керек. Поэтикалық аударма автор қолданған барлық бейнелеу мен суреттеудің 

амал-құралдарын қатаң есепке алуды талап етеді. Аудармашы ондағы ой, сезім, 

тҽжірибе, пҽлсапалық ұғым, образдың қайсысының жинақталып бейнеленгенін 

ажыратып алғаны дұрыс. Поэтикалық аударма мҽселелері поэзиялық мҽтіннің 

ерекшелігіне, оның мҽдени-тілдік, образдылық қасиеттеріне байланысты. 

Мұндағы ҽдеби пішінге деген ерекше кҿзқарас, сҿздің семантикалықстилистикалық 

ҿрісінің сан алуандылығы аударма үдерісіне салмақ түсіреді», – 

деген пікір айтады [25,34б.]. Поэзия тілі – образды тіл. Поэзия аудармашысы 

сҿздің мҽн мағынасын, дыбысталуын, аударма бірліктерінің образдылығын, 

синтаксистік жҽне стилистикалық құрылымын дұрыс бере білуі тиіс. Ол 

түпнұсқаның мағынасы мен мҽнін, образдылығын, эстетикалық ҽсерін 

лайықты жеткізуі шарт. Поэзия аудармашысы түпнұсқаны мүмкіндігінше дҽл 

38

жеткізу үшін ҿзінің ана тілінде тура түпнұсқадағыдай эмоционалды ҽсері бар 

күрделі жҽне жанды байланысты орнатуы қажет. Сонымен бірге аудармашы 

автордың поэтикалық даралығын жоғалтпай, интонациясын, ырғағын, 

ұйқасын, тіл ерекшелігін сақтай отырып аударуы керек. Ефим Эткинд: «Поэзия 

– ұлттық тілдің тіршілік етуінің ең жоғары формасы. Поэзия 

шығармашылығында халықтың рухы – оның тарихы жҽне мҽдени дамуының, 

мінез бітімінің ерекшелігі барынша толық кҿрінеді. Басқа халықтың поэзиясын 

түсіну басқа ұлттық мінезді, басқа мҽдениеттің сезім ҽлемін түсіну деген сҿз», - 

дейді [26, с.3]. 

Профессор Ҽ.Тарақов поэзия аудармасына тҽн мынадай ерекшеліктерді 

айқындайды: «Поэзия аудармасында ең алдымен кҿзделетіні – сҿз, содан кейін 

поэтикалық мазмұн. Поэзия аудармашысы сҿздің мҽн-мағынасын, 

дыбысталуын, образдылықты, синтаксистік жҽне стилистикалық құрылымын 

(элементтерін) дұрыс жүйелеп, саралай білуі арқылы түпнұсқаның 

кҿркемділігіне, ырғақтық-ҽуездік сҿз үйлесімділігіне, мағыналық толық 

қуатына жеткізуге ұмтылады. Нағыз классикалық ҿлең дҽрежесіне жеткізу – 

аудармашы талантының шыңы» [27, 163б.]. 

Академик З.Ахметов: «Поэзиялық шығармада ойдың, сезімнің 

мағыналылығымен қоса бейнелілігінің, кҿркемділігінің мҽні зор. Ҽр сҿздің 

мазмұны – мағынасымен бірге ырғақ-ҽуезділігі де оқушыға үлкен ҽсер етеді. 

Сҿз ҿнеріне, ҽдеби шығармаға тҽн ойдан шығару, ҽсірелеу, кҿркемдік 

шарттылық та поэзияда ҿзінше сипат алатын»,- дейді [28, 216б.]. Осының бҽрі 

поэзия шығармаларын аударудың оңай емес екенін білдіреді. Абай сияқты ұлы 

тұлғаның шығармаларының аудармасы адамзаттың рухани мҽдениетін байыта 

түсетіндігі, оқырмандардың дүниеге кҿзқарасын кеңейтіп, эстетикалық сана 

сезімін тереңдететіні мҽлім. Аудармашы ҿзінің аудармасында лайықты сҿздер 

арқылы осы кҿзқарасты, ұғымды ҿз деңгейінде бере білуі шарт. Сондай-ақ, 

образдылықтың «пластикалық емес» түрлері де бар: лирикалық кейіпкердің, 

баяндаушының психологиялық ойлары [29, 216б.]. 

Образ ҽртекті құбылыстарды бірбүтінге айналдырып, бірін екіншісіне 

ауыстырып, біреуі арқылы екіншісін кҿрсетеді. Образ белгілі бір ұғымды 

қабылдауды жеңілдетіп немесе қиындатып, белгіліні белгісізбен, белгісізді 

белгілімен түсіндіре алады. Образдың мақсаты сҿз арқылы заттың табиғатын 

ҿзгерту, толықтыру, байыту, жҽй затты күрделіге, күрделіні жҽй затқа 

айналдырып, екі полюстің арасында ең жоғарғы мағыналық жҽне кҿркемдік 

қуатқа қол жеткізу, болмыстың ҽрқилы кҿріністерінің ҿзара тығыз тоғысуын 

анықтау. Образда заттық жҽне мағыналық қатарлар, сҿздік бейнелеу мен оның 

астарындағы ой тоғысады. Аудармашы сҿзді жалаң, жадағай, басқаша айтқанда, 

сҿзбе-сҿз аудармай, оның осындай мағыналық қырларын, ішкі табиғатын жете 

білуге міндетті. 

Образдың түпнұсқадағы жҽне аудармадағы мҽнін тереңірек түсіну үшін 

оларды «бірнеше қабықшалармен қоршалған ядро түріндегі белгілі бір 

құрылымдық модель» деп қарастырып кҿрейік. Ядро шығарманың тақырыбы 

39

мен идеясын қамтиды. Сыртқы қабықшада шығарманның жасалуына негіз 

болатын материал бар. Шығарманың құрылымдық қатпарлары шығармадағы 

рухани ақпаратты жеткізуде кҿркемдік мҽнге ие болады. Шығарманың 

мҽнерлілігін арттыру үшін сыртқы қабықша мен ядроны байланыстыру қажет, 

бұл ҿз кезегінде екі аралық қабықшаны түзеді. Бұл қабықшалар құрылымның 

ішкі жҽне сыртқы формасы болып табылады. Ішкі форманы образдар жүйесі 

құрайды. Сыртқы форма тілдік тіннің құрылымы түрінде нақтыланады. Бұл 

форма мҽтіннің астарындағы кҿркем ақпараттың оқырманға жетуіне ықпал 

етіп, мҽтіннің дыбыстық жағынан жандануына да септігін тигізеді. Мұны білу 

жҽне сол білгенін ҿзінің еңбегінің барлық сатыларында ескеріп, орнымен 

пайдалану аудармашыдан үлкен филологиялық білімді талап етеді. 

Образ жасауда сҿз астары үлкен роль атқарады. Сҿз астары сҿз деңгейінде 

ғана емес, мҽтін деңгейінде ашылады. Сҿздің мҽтінде ашылатын астарлы, 

жасырын мағынасы, айналып келгенде, мҽтін астары болып шығады. Ҽдетте 

мҽтін астары психологиялық сипаттаманың құралы болып табылады, сондай-ақ 

мҽтін астары заттың, құбылыстың елесін де тудырады. Осыдан келіп сҿз 

арқылы шеті кҿрінген образ мҽтін астарында күрделі біртұтас образдық 

құрылым түрінде анықталады. Мұның кейбір терең мҽнін ҽдебиеттану мен тіл 

білімінің мамандарының ҿзі анық ажырата алмауы мүмкін, ондай жағдайда 

түпнұсқа туындының имплицитті образдық құрылымын мүлде тани алмауы 

ғажап емес. Оны тану образдық құрылымды білдіретін сҿз, мҽтін деңгейіндегі 

тілдік бірліктердің мҽнісін білудің негізін олар арқылы туатын елестің суретін 

(оқиға, іс, жағдай) синтездік игеру, шығармашылық нысанға эмоционалдық 

қарым-қатынас, потенциалды ҽсерлі күш құрайды. Л.И.Тимофеевтің пікірінше 

«образ – адам ҿмірінің қиялдан туған жҽне эстетикалық мағынасы бар нақты 

жҽне жалпыланған суреті» [30,60б.]. Ғалым ҿмірдің образды кҿрінісінің екі 

маңызды белгісіне тоқталады. Біріншісі, образда ғылымдағыдай ҿмір 

құбылыстарының ең сипатты белгілерін анықтайтын жалпылау болады. 

Екіншіден, бұл құбылыстар ҿздеріне тҽн ерекшеліктерін сақтай отырып нақты 

бір формада кҿрінеді. Л.И.Тимофеевтің пікірінше кҿркем бейнелеудің пҽні – 

адам жҽне оның табиғатпен, қоғаммен байланысы. 

Образ – адам ҿмірінің суреті. Ҿмірді образ арқылы суреттеу – адам 

ҿмірінің суретін салу (адамдардың іс-ҽрекеті, күйзелісі). Образ – адам ҿмірінің 

суреті болса, суретші адаммен байланысты барлық нҽрсені сол суретте кҿрсетуі 

тиіс. Л.И.Тимофеевтің пікірінше «образ» ұғымы характер ұғымына қарағанда 

кең, себебі образда адам ҿмір сүретін бүкіл заттық ҽлемнің кҿрінісі бар, 

дегенмен характерді бейнелемей тұрып образ да тумайды [30,38б.] «Образды» 

анықтайтын белгілі бір ҿлшемді іздегенде, образдық жүйенің сатылы түрде ҿсіп 

отыратын градациясын байқауға болады. Атап айтқанда, нақты мҽннен 

дерексіз, жинақтаушы мҽнге қарай ҿрлеу үдерісін кҿруге болады. Мұндай 

жағдайда ҿсу-ҿрлеудің үш сатысын анықтауға болады: образ-индикатор (сҿздің 

тікелей, негізгі мағынасы); образ-троп (ауыспалы мағына); образ-символ 

(жекелеген ауыспалы мағыналар негізінде жинақталған ортақ мағына). 

40

Бірінші сатыда образ кҿбінесе «сҿздің ішкі формасының тірілуі» (А.А. 

Потебня) нҽтижесінде пайда болады. Бұл мҽнді кҿрсетуші образ-индикатор. 

Екінші сатыда қайта пайымдау жүзеге асады. Бұл кезде метафоралану негізінде 

туындайтын троптар жүйесі бҿлініп шығады. Ең соңында ҽдеттегі қолдану 

дҽстүрінен кҿрінетін контекст шегінен асып кететін образ-символдар 

айқындала бастайды. 

В.В. Виноградовтың «Сҿздегі образ жҽне сҿз арқылы кҿрінетін образ» 

формуласына сүйенетін болсақ, ҽдеби туындыдағы образ жҽне образдылық 

мҽселесінің екі қыры бар екенін кҿреміз. Образ контекстен тыс алынған жеке 

сҿзде, сол сҿздің ҿзінде болуы мүмкін. Дегенмен де образ бен образдылықты 

түсіну үшін Потебняның ілімі ҿз маңызын жойған жоқ. Ҽсіресе оның сҿз 

қалыптаса бастаған кездегі үш бҿлшегі туралы пайымдауларының ерекше мҽні 

бар. Бұл бҿлшектер тҿмендегідей: 1) дыбыстардың тұтастығы (мҽннің сыртқы 

белгісі), 2) түсінік (мҽннің ішкі белгісі), 3) мҽннің ҿзі. Алғашқы жҽне үшінші 

бҿлшектер үнемі болады, ал екінші – түсінік – кейде пайда болып, кейде 

жоғалуы да мүмкін. 

Біздіңше, кҿркем шығармадағы сҿздің мҽні ешқашан оның тікелей 

номинативті-заттық мҽнімен шектелмейді. Сҿздің негізгі мҽні жаңа, басқа 

мҽндермен ұлғая береді, эмпирикалық факті типтік жинақтауға дейін ҿседі. 

Кҿркем шығармада қажетсіз, уҽжделмеген сҿз болмауы тиіс. Сҿздерді таңдау 

сҿз арқылы шындықты айту жҽне кҿрсету тҽсілімен тығыз байланысты. 

Шығарманың бүкіл контексінде ҿзара ықпалдаса отырып сҿздер мен 

айтылымдар ҽртүрлі қосымша мҽндік реңктерге ие болады. 

Кҿркем образ – реципиентке эмоционалды ҽсер беру мақсатында тілдік 

құралдар мен тілдік образдылықтың кҿмегімен стилистикалық тҽсіл 

шеңберінде іске қосылатын шындықты авторлық бейнелеудің нҽтижесі. Кҿркем 

образдың мынадай сипаттары бар: 

1) тұтастық; 

2) таным жҽне шығармашылық үдерісінде шынайы болмыстан идеалды 

болмысқа қарай үнемі ішкі қозғалыста болуы; 

3) коммуникативтілік – образ тек автор мен адресаттың арасындағы диалогтың 

барысында іске асады; 

4) пайымдаулардың кҿпмҽнділігі; 

5) импликативтілік – мҽннің мҽтінде имплицитті түрде ҿсіп-ҿну қабілеті; 

6) субъективтілік – образда объективті нысанмен қатар, мүмкін болатын, 

болжанатын, яғни субъективті, эмоциональды астар да болады. Образдың 

міндетті бҿлшегі экспрессивтілік, эмотивті жҽне эмоциональдық баға болып 

табылады. 

Кҿркем образдың типологиялық жүйесінде украиндық ғалымдар И. 

Ковалик – М. Коцюбинскаяның мегаобраз, макрообраз жҽне микрообраз 

туралы теориясы ерекшеленеді. 

Мегаобраз (гр. megas - зор) ҽдеби шығарманың ҿзіне тікелей қатысты, 

шығарманың толық мҽтіні мегаобраз ретінде қабылданады. Ол ҿзіндік 

41

эстетикалық құндылығымен ерекшеленеді жҽне ҽдебиет теоретиктері оны 

жоғары тектік жҽне бҿлінбейтін мҿлшер - шама деп есептейді. 

Макрообраз (гр. macros – кең, ұзын) ҿмірді кҿркем бейнелеу жүйесін оның 

түрлік жҽне тектік сегменттерінде (жеке бҿліктер, суреттер) ұйымдастырады. 

Макрообраздың құрылымы ҿзара байланысқан біртекті микрообраздардан 

құралады. 

Микрообраз (гр. Micros - кіші) ең кіші мҽтіндік ҿлшеммен ерекшеленеді, 

бұл образдық ойлаудың ҿлшем бірлігі, обективті шындықтың шағын бҿлігі 

кҿркемдік тұрғыдан қайта туындайды. Микрообраз жеке фразалық сҿз, сҿйлем, 

абзац болуы да мүмкін (Жауын. Түн. Күз.) Эпикалық шығарма (мегаобраз) 

бірнеше макрообраздардан тұрады. Ҿлең мҽтінінде макрообраз бірнеше 

микрообраздан құралып, керісінше, бір микрообразда мегаобразға тең болуы да 

мүмкін. И. Ковалика – М. Коцюбинскаяның концепциясына сҽйкес, сҿздік– 

кҿркем образдар арасында қарапайым (бір фразалы, кеңеймеген) жҽне күрделі 

(кеңейтілген) микрообраздар болады. Аталған образдың түрлері Абай 

шығармаларында молынан кездеседі. 

Гегель: «Кҿркем образ біздің кҿз алдымызға абстрактылы мҽнді емес, 

оның нақты ҿзін кҿрсетеді» – деген пікір айтады [31, 121б.]. 

В.Г.Белинскийдің пікірінше: «Ҿнер дегеніміз образды ойлаудың жемісі. 

Позитивистер үшін кҿркем образ - эстетикалық лҽззат сыйлайтын идеяларды 

кҿрнекі түрде кҿрсету жолы» [32, 136б.]. 

Образдылық туралы сҿз болғанда «ішкі форма» деген түсінікке тоқталып 

ҿтпеске болмайды. Ішкі форма туралы алғаш рет В.Гумбольдт айтқан болатын. 

«Тілдің ішкі формасы дүниетаным ерекшеліктерін сипаттайтын ұғымдар жүйесі 

жҽне ол сыртқы формамен бейнеленеді. Мұнда мҽселе екі ұлттың дүниетанымы 

туралы болып отыр.Тілдің ішкі формасын дүниені сезіну деп түсінемін» [33, 

80б.]. В.Гумбольдтің теориясын А.А Потебня жалғастырады. Ол сҿздің ішкі 

жҽне сыртқы формалары туралы теорияны ұсынады. Сҿздің ішкі формасы - ой 

мазмұнының санаға қарым-қатынасы: ол адамға ҿз ойының қалай берілетінің 

кҿрсетеді. Сондықтан бір тілдің ішінде бір затты сипаттау үшін бірнеше сҿз 

жұмсалып немесе керісінше бірнеше затты бір сҿзбен ғана беріп отырады [34, 

114б.]. Г.О.Винокур сҿздің ішкі формасы туралы А.А.Потебнянын зерттеуін 

жалғастырып: «кҿркем сҿздің мҽні ерекше дыбыстық формасы бар белгілі бір 

мазмұн ерекше дыбыстық сипаты жоқ басқа мазмұн формасы бола алады» – 

деген пікір айтады [35, 154б.]. 

Сҿзде шындық ҿмір бар, суреткер оны екінші рет қайта жасайды. Ҽдеби 

шығарманың мҽнмҽтінінде сҿз сҿздікте жоқ кҿркемдік кҿп мағыналыққа ие 

болады. Кҿркем сҿздің образдылығы сҿйлеу құбылыстарын (экспрессивтілік, 

троп) пайдаланғанға байланысты емес, сол сҿйлеу құбылыстарды 

пайдаланудың принципіне, сипатына байланысты. И.Ф.Волковтың 

сипаттамасына сүйене отырып, «кҿркем образға» мынадай анықтама береміз: 

«Кҿркем образ - кҿркем форманың басты бірлігі, кҿркем мазмұнды жүзеге 

асыратын нақты сезімдік құралдардың жүйесі, яғни ҿнер туындысында сҿздік 

42

жҽне кҿркемдік композициялық тҽсілдердің кҿмегімен пайда болатын ақиқат 

шындықтың кҿркем тұрғыда игерілген сипаты». Образдың екі маңызды 

бҿлшегі бар: заттық жҽне мҽндік, айтылған сҿз жҽне астары жҽне олардың 

ҿзара қатынасы. Осылайша образдардың мынадай үш түрлі классификациясы 

пайда болады: заттық, жалпы мҽндік, құрылымдық [24, 76б.]. 

Образдың заттылығы бірнеше қабаттарға бҿлінеді. Бірінші қабатқа 

эстетикалық ұсақ бірліктер, образ-детальдар жатады. Образ детальдардың 

кҿлемі ҽртүрлі. Олар құбылысты бір сҿзбен немесе құбылыс ауқымды болса 

бірнеше сҿзбен кеңінен суреттейді. Мысалы, пейзаж, портрет, интерьер. Бұл 

айтылғандардың ерекше қасиетіне – статикалық, сипаттамалық, фрагменттік 

қасиеттерді жатқызуға болады. Осыдан кейін шығарманың екінші образды 

қабаты пайда болады. Бұл барлық заттық құбылыстарды біріктіретін 

мақсатты ҽрекетке ие фабулалы қабат ішкі жҽне сыртқы қимыл образдарынан 

тұрады. Мұнда кҿркем шығармадағы динамикалық сҽттер - ҽрекет, кҿңіл күй, 

талпыныс қамтылады. Үшінші қабат ҽрекеттерге құрылатын қақтығыстар, 

коллизия, жағдаяттар пайда болатын шығарманың заттан тыс концептуалды 

қабаты, мұнда жазушының болмысты қалай ұғынып, қабылдайтындығы 

танылады. 

Характерлер мен жағдайлар образдарының байланысы нҽтижесінде тағдыр 

мен ҽлемнің тұтас образы пайда болады: бұл жалпы болмыстың образы, оны 

суреткер ҿзінше түсінеді жҽне кҿреді. 

Мҽндік жиынтығына қарай (смысловой обобщенность) образдар дара, сипатты, 

типтік, образ мотивтер, топос, архетип болып бҿлінеді. 

Дара жҽне дараландырылған образдар суреткердің ҿзіндік қиялынан 

туындайды. Мұндай образдар ҿздерінің қайталанбайтындығымен жҽне 

сонылығымен ерекшеленеді. 

Сипатты образ қоғамдық-тарихи ҿмірдің заңдылықтарын ашып, сол орта 

мен кезеңде орын алған ҽдет- ғұрып пен дҽстүрді суреттейді. 

Типтілік бұл сипаттылықтың ең жоғарғы деңгейі. Сол кезеңнің нақты 

тарихи, ҽлеуметтік ерекшеліктерін суреттеп шегіне жеткеннен кейін, адам 

болмысының тұрақты жҽне ҿмірлік қасиеттерін ашып, жалпы адамзатқа тҽн 

белгілерді сипаттайды. 

Жоғарыда кҿрсетілген образдың түрлері (дара, типтік) бір нақты 

шығарманың шеңберінде бір автордың шығармашылық туындысы болып 

табылады. 

Образдың келесі түрлері (мотив, топос, архетип) «бейнеленген» нақты 

тарихи мазмұны бойынша емес, шартты, мҽдени қалыптасқан жҽне бекітілген 

форма негізінде жинақталады. Сондықтан олар бір нақты шығарманың 

шеңберінен шығатын ҿзіндік қолданыстың тұрақтылығымен сипатталады. 

Образдар пҽндік, мҽндік, сҿзбен берілген, астарлысияқты құрылымына 

қарай «автологиялық» жҽне «металогиялық» болып бҿлінеді. Автологиялық 

образдың ҿзіндік мҽні жоғары болады, ал металогиялықта мұнда бҿлшек 

бүтіннен, заттық руханидан, үлкен кішіден сияқты сҿзбен берілген образ 

43

астарлыдан ерекшеленеді. Бұларға образдар – троптардың аллегориялық жҽне 

символдық түрлері жатады. Аллегориялық жҽне символдық образдарда астарлы 

образдың нақты сҿзбен берілгеннен айырмашылығы жоқ, бірақ ҿзінің 

жалпылығымен, дерексіздік деңгейімен басым түседі. 

А.Б.Есин образға мынадай анықтама береді: «Образ кҿркем шығармада 

суреттелген ҽлем, яғни суретшінің ақиқат ҿмірге тҽн кҿріністі салуы: заттар, 

табиғат, ҽрекеттер, күйзелістер жҽне т.б» Ғалым образдарды портрет, пейзаж, 

заттар ҽлемі деген түрлерге бҿледі жҽне бұл образдардың барлығын кҿркем 

деталь деп атайды. Кҿркем деталь – ірі образдың блогына жинақталатын 

кішігірім жеке мҽнерлеу мен бейнелеулерден тұрады. Мұндай ірі образ ҿз 

кезегінде оданда ірі – адамның тұтас образына қосылады [36, 75б.]. Осылайша 

кҿркем образдың антропоцентритті сипаты барын байқауға болады. Кҿркем 

образдың абсолюттік антропоцентритті сипаты туралы түсінікке қосымша 

ауызша кҿркем шығармада дараландырылған жҽне дараландырылмаған 

образдарды бҿліп қарастыруға болады. Адам, жануар, табиғат, заттар образы, 

(заттық, нысандық ҽлемнің образы), сезім образы, ауызша-сҿйлеу-образы, образ 

детальдар жҽне т.б. 

Метафоралық семантика бірнеше ҿзара байланысты бҿлшектерден тұрады: 

сҿздің бастапқы мағынасы, салғастыру нҽтижесінде туындайтын болатын образ 

жҽне метафораны пайымдау нҽтижесінде пайда болатын жаңа ұғымдық мазмұн. 

Осыған байланысты метафораның семантикалық қосқырлылығы, екіұдайлығы 

туралы айта аламыз, демек метафора кҿпфункционалды болып табылады, 

сондықтан оны аудару кезінде қиындыққа тап боламыз. 

Кҿп функционалдылық деп номинативті жҽне прагматикалық функцияның 

бір мезгілде жүзеге асуын түсінеміз. Метафораның номинативті функциясы 

семантикалық ақпаратты беру арқылы іске асады, метафораның образдылығы 

прагматикалық функция арқылы беріледі. Номинативті жҽне прагматикалық 

функциядан басқа, метафора стиль құрушы жҽне онымен тығыз байланысты 

жанр құрушы жҽне мҽтін құрушы функция атқарады. Стиль құрушы функция 

ретінде жазушының жҽне ҽдеби туындының жеке стилінің қалыптасуына 

метафораның қатысуын айтуға болады. Метафораның жанр құрушы функциясы 

қандай да бір метафорасы бар мҽтінді нақты бір жанрға жатқызуға мүмкіндік 

береді. 

Метафораның мҽтін құраушы қасиетіне оның уҽжделгендігі, 

кеңейтілгендігі, яғни, түсіндірілу жҽне жалғасып отыратын қабілеті жатады. 

Оның құрамына кіретін қарапайым метафоралар ҿзара байланысқан, бірін-бірі 

толықтырады, ҽдетте негізгі, тірек сҿзбен берілетін образдың уҽжделуін 

күшейте түседі. 

Осылайша, ақынның жеке стилінің маңызды құрамдас бҿлігі бола отырып, 

метафора автордың қоршаған шындыққа субъективті қарым-қатынасын 

білдіреді, кейіпкерлерді сипаттауға қызмет етеді, демек метафоралық 

қолданыстағы сҿздерді аудару аудармашыдан үлкен жауапкершілікті талап 

етеді. 

44

Лингвистикалық талдау нҽтижесіне сүйенген ғалымдардың айтуынша, 

аудармашылар метафоралардың тек жартысын ғана метафорамен аударады – 

қалғаны тілдің нейтралды құралдарымен беріледі [37,59б.]. Толық эквивалентті 

сҽйкестіктің пайызы кҿркем шығарманың ҿзіне, метафораның типіне, 

аудармашының шеберлігіне, басқа да факторларға тҽуелді, дегенмен де 

метафораның аудару кезінде үлкен қиындық тудыратыны күмҽнсіз. 

Метафораны аудару кезінде қиындық тудыратын себептің бірі, оның 

семантикалық құрылымының күрделілігі болып табылады. Сондықтан, 

бастапқы мҽтіндегі метафора мен оның аударма мҽтіндегі сҽйкестігін, оның 

семантикалық құрылымы анықталғаннан кейін салыстырған жҿн. 

Аудармадағы метафора аудармашының қалауынан ғана тумайды, 

түпнұсқаға сай пайда болады. Аудармашы түпнұсқада жоқ метафораны 

аудармаға алып келе алмайды, ҿз жанынан кҿркемдік бейнелеу құралдарын 

жасауға оның еркі жоқ. Алайда мұндай талапқа жауап беру оңай емес. 

Түпнұсқадағы метафора аудармада теңеуге айналып кетуі немесе теңеудің 

метафораға айналып кетуі тҽжірибеде аз кездеспейді. Түпнұсқа мен 

аударманың сҽйкес бірліктерін салыстырып қарастырғанда, мұндай 

жағдайлардың неше түрі кездеседі. 

Аталған жайларды салыстырып қарастырғанда, бар сҽйкестіктерді 

баламалық принципінің негізінде екі топқа бҿлуге болады: 

1. Құрылымдық баламалы сҽйкестік; 

2. Құрылымдық баламалы сҽйкестік емес; 

Құрылымдық баламалы сҽйкестікке тҿмендегідей ерекшеліктер жатады: 

– метафораларды метафорамен аудару; 

– аудармадағы ақпараттың мазмұны түпнұсқадағы ақпараттың мазмұнымен 

бірдей болуы; 

– аудармадағы метафораның түпнұсқадағы метафорамен салыстырғанда 

кҿлемді ақпаратты қамтуы; 

Құрылымдық баламалы емес сҽйкестіктің ерекшеліктері метафораны 

бейтарап тілдік құралдармен немесе образбен аударумен сипатталады. Мұндай 

жағдай түпнұсқадағы метафоралық құрылым мен прагматиканың жоғалуына, 

ал бұл ҿз кезегінде образдың жойылуына алып келеді. 

И.Р.Гальперин метафорадан «екі түрлі түсініктің белгілерінің ұқсастықтарына 

негізделген заттық логикалық мағына мен контекстуалды мағынаның 

байланысын кҿреді» [38, 74б.]. 

Метафора мҽдениетке тҽн бірлік. Аса маңызды мҽдени мағынасы бар 

концептілер метафораны түзеді. Метафора ҽмбебапты болуына байланысты 

оны бір тілден екінші тілге аудару оңай емес. Соңғы уақытта ғалымдар 

метафоралық образдың ерекшелігін сақтау мҽселесін қарастырып жүр. 

М.Морозов жанды образдар (image-bearing expressions) мен кҿнерген образдар 

(fossils) арасындағы айырмашылықты ашып алудың қажеттілігіне тоқталады. 

Ол жанды образды аудармада қайта жасап, кҿнерген образды мҽн арқылы 

жеткізетінімізді айтады. М.Морозов «метафора бірлігінің ережесін» сақтап, 

45

аудармада метафораның элементтері тек ауыспалы мағынасы жағынан ғана 

емес тура мағынасымен де бір-бірімен байланысуларының қажеттілігіне назар 

аударады. Бұл ереже аудармашының қабылдаушының тілінде нақты 

лексикалық тіркестерді табуына жҽне ол тіркестер рецепиентке таныс болуына 

сонымен қатар тіркестердің метафораның мағынасына жаңа ассоциацияларды 

тудырмауына бағытталған [39,181б.]. Авторлық образдылықты аудармада 

жеткізудің ҿзіндік қиындықтары бар. Мұнда аудармашыға образдың сипатын 

жҽне оның нақты мҽнмҽтіндегі рҿлін анықтап алған жҿн. Анықтағаннан кейін 

аудармада түпнұсқадағы образды сақтап немесе оны басқа образбен 

алмастыруға болатындығын шешуге болады. 

Ҽдетте, жҽй метафораны аудармада сақтауға болады, ал авторлық 

теңеулерді аудармада жеткізу үшін образды ауыстыруға тура келеді. Метафора 

мағына теориясы бойынша қарастырылады. Бір тілде айтылған нҽрсені басқа 

тілде жеткізуге болады, бірақ айтылған нҽрсенің реципиенттің тілінде 

мағынасы болуы керек [40, 210б.]. 

Ю.Найда аударма дегенімізді аударма тілінде түпұсқаға жақын баламаны 

жасау деп түсінеді. Сондай-ақ ғалым баламалылықты формальды жҽне 

динамикалық деп қарастырады [41,163б.]. Метафораны аудару кезіндегі 

баламалықты сақтау үшін келесі факторларды ескерген дұрыс: мҽдениет, 

метафораны аудару ережесі, мҽтін түрлері. 

Н.Ньюмарктің пікірінше метафораның аударылуы алдыменен оның 

қандай мҽтінде қолданылғанына байланысты. Мҽтіннің екі түрі бар: ақпаратты 

мҽтін, мұнда лексикаланған метафоралардың функционалды қуаты жоқ 

сондықтан олар аударудың жоғары деңгейіне ие. Екіншісі экспрессивті мҽтін, 

мұнда метафора үлкен ақпаратты қуатқа жҽне аударудың тҿменгі деңгейіне ие 

болып контекстуалды, семантикалық, прагматикалық ақпараттарды жеткізеді 

[42, 94б.]. 

Мҽдениет факторының метафораның мҽніне ҽсер етуінен аудармада 

қиындықтар туындайды. Түпнұсқадағы метафораны аудару деңгейі 

тҿмендегідей жағдайларға байланысты: 1)метафораның құрамындағы белгілі 

бір мҽдени тҽжірибе мен семантикалық ассоциацияларға байланысты; 2) ҽрбір 

нақты жағдайда «сҽйкес келу» деңгейіне тҽуелді бола тұрып, рецепиенттің 

тіліне тҽн емес туындаудың болуы немесе болмауына байланысты. 

Метафораны аудару барысында тҿмендегі ережелердің бірінің сақталуын 

ескерген жҿн: 

– түпнұсқадағы метафоралық образдарды аудармада сақтау, бірақ аударма 

тіліндегі оқырмандар үшін шынайы метафоралық образ болуы қажет; 

– метафораны басқа метафорамен алмастыру; 

– метафораны теңеумен аудару; 

– метафора аударма тілінде түсінікті болу үшін қосымша түсініктеме мҽлімет 

беріп метафоралық образды сақтау; 

– метафораны аудармада ҿзгертіп беру [37, 85б.]. 

46

Метафораны аудару когнитивистердің болжауынша екі түрлі жағдайға 

негізделеді: 

– Егер екі тілде де метафораның бір жерден екіншісіне ұлғайту бірдей болса, 

тілдердің арасында «концептуалды ілгерілеу» болмайды. 

– Егер екі тілде метафораның бір жерден екіншісіне ұлғайту екі түрлі болса, 

тілдердің арасында «концептуалды ілгерілеу» болады. 

Аталған жағдайлар шеңберінде метафораны аудару оның ҿзге тілдердегі 

метафоралармен қаншалықты ұқсас немесе қаңдай деңгейде «мҽдени 

алшақтығы» бар екенің анықтауға болады. 

Авторлық метафораны мҽтінде аудару аудармашының келесі ҽдістерді 

қолдануына байланысты: 1) Мҽтіндегі семантикалық жҽне ұлттық-ҿзгеше 

бағыттылықты ескере отырып метафоралық бірлікті аудару; 2) метафоралық 

бірлікті теңеумен аудару; 3) метафоралық бірліктің номинативті мҽнін 

түсіндіру; 

Бастапқы метафораны түрліше ҿзгерту қажеттілігі тілдік ерекшеліктердің 

талап етуінен ғана емес, метафоралық сҿз орамының қолданылатын аймақтағы 

ҽлеуметтік-мҽдени нұсқаулардың ерекшеліктеріне байланысты. 

Метафора – Абайдың ең кҿп қолданған тҽсілінің бірі. Абайдың 

метафоралары кейде терең ой, кейде нҽзік сезім, кейде кҿңіл күйін беруге 

лайықталынады. Метафоралық тіркеспен құрылған ҿлеңнің ерекшелігі оның ой 

мен сезімге бірдей ҽсер етуінде. Абай поэзиясы жанрлық ерекшеліктеріне қарай 

ҽртүрлі кҿркемдік бейнелеу құралдарының қызметімен ерекшеленеді. 

Ақынның кҿркемдік бейнелеу құралдары күрделі, ұлттық реңі бай, 

сондықтан аудармада олардың осындай ерекшеліктерін сақтау үшін 

аудармашы біраз тер тҿгуі қажет. Тҿменде келтірілген екі тармақта ақын 

халқына насихат етіп айтқан ойы мен сҿзінің тыңдаушысып таппағанына 

күйінеді. Тыңдаушысын таппай, кері қайтқан ойын кҿштен адасып, ұлып 

жұртқа қайтқан күшіктің күйімен салыстырып суреттейді. Бұл жерде 

салыстырудың, теңеудің құрылымы бары рас. Бірақ біздің айтпағымыз теңеу 

тҽсілі туралы емес, ақын суреттеуіндегі ойдың образының метафоралығы 

жайында. 

Метафоралық образдылық мұнда шарттылық емес образдылықтың деңгейі 

басымдық танытып, оқиғадағы басты ақпарат сурет арқылы бейнеленеді. 

Абайдың «Ҿлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» ҿлеңіндегі «ҿткір тіл – 

ұялшақ қыз», «жүрек-мұз» метафоралық образдардың астары терең. Қарамақарсы 

мағынадан басқа мұнда кҿптеген авторлық идеялар жасырынған. 

Аудармашы осы семантикалық бояулардың бҽрін ескеруі тиіс. Сондай ақ бұл 

ҿлең шумағы риторикалық сұрақ формасында құрылған. Бұл форманың да ҿз 

қызметі бар. Ақын ҿз ойын ҿзі дҽлелдеп, ҿз сұрауына ҿзі жауап беретіндей. 

Ҿлсем, орным қара жер сыз болмай ма? 

Ҿткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма? 

Махаббат, ғадауат пен майдандасқан, 

47

Қайран менің жүрегім мұз болмай ма? [2, 22б.]. 

Бұл жай ғана ҿлең емес. Абайдың соңғы айтар сҿзі. Ҿміріне есеп беріп, 

ҿлімге бет бұруы. Ол ҿзінің үмітсіздігін жария ете отырып, жанын түсіну үшін 

сауға сұрайды. 1898 жылы жазылған бұл ҿлең – оның ҿз ҿміріне берген 

қорытындысы. Ҿзі кҿп айтатын «жан қуатының» қайта бастағанын сезінген 

зауалды тұсы. Ҿлімнен сескенбей, оның бетіне тура қараған қасіретті кезеңінің 

басы. Бұдан кейінгі «таусыншақ күндері» сол ҿлімнің мҽн-мағынасын 

талдаумен, ҿзін-ҿзі іштей жеумен, ақылын кемітумен ҿтті [43,387б.]. 

Ю.Кузнецовтың аудармасы: 

Когда я умру, то с землей смешается прах. 

Умолкнет мой острый язык, 

Словно дева в слезах. 

И бедное сердце, любя, ненавидя и мучась. 

Растает, как льдинка у Господа в теплых руках [19, с.148]. 

Түпнұсқада кҿркем мҽтіннің антропологиялық, психологиялық, 

концептуалды, формальды мҽндік аспектілері кҿрініс тапқан. Аудармада 

түпнұсқаның психологиялық жҽне концептуалды аспектілері ашылмай қалған. 

Түпнұсқаның алғашқы тармағындағы сұраулы форма аудармада жоқ. 

Аудармашы сұраулы сҿйлемнің орнына хабарлы сҿйлем жасаған. Түпнұсқада 

ақын ҿзінің ойын ҽдейі жұмбақтап, астарлап жеткізеді жҽне сол ойының басты 

түйінін шешуді оқырманның ҿзіне қалдырады. Яғни түпнұсқадағы сұраулы 

белгі бекерден орын алып тұрған жоқ. Бұл жағдайды аудармашы ескермеген. 

Ал кері аудармадан екінші тармақтан «ҿткір тілім жым-жырт болады, жылаған 

қыз сияқты» деген мағына туады. Түпнұсқада тілдің ұялшақ қыз сияқты болуы 

емес, тілдің ұялшақ қызға айналуы туралы ақпарат бар. Аудармашы теңеу 

ҽдісін қолданып түпнұсқаның мазмұнына кҿлеңке түсірген. «Жылауық қыз» 

бен «ұялшақ қыз» екеуінің айырмашылығы бар. Аудармашының түпнұсқадағы 

ақынның берген образын ҿзгертуі дұрыс емес. Орыс тілінде «ұялшақ» сҿзінің 

баламасын табу қиын емес, сондықтан аудармашының бұл еркіндігі орынсыз. 

Ҿлеңнің басты мазмұны үшінші жҽне тҿртінші тармақтарда берілген. Ҿлең ҿлім 

немесе ҿлімнен кейінгі жағдай туралы емес, ақынның жүрегі, сол жүректің 

тартқан азабы туралы болып отыр. Аудармашы осы жағдайларға назар 

аудармаған. Тармақтарды қазақ тіліне кері аударсақ: «Байғұс жүрегім, жақсы 

кҿріп, жек кҿріп жҽне қиналып, Құдайдың жылы қолында мұз сияқты ериді» 

деген мағына шығады. Түпнұсқадағы «Қайран» сҿзінің эмоциясы күшті. 

Ақынның кҿңіл-күйі, сезімі, қайғысы, жағдайы осының барлығы ақынның бір 

ғана сҿзіне сыйып тұр. Сондықтан аудармадағы «байғұс» сҿзін «қайран» сҿзіне 

сҽйкес балама деп қабылдай алмаймыз. Түпнұсқада ақынның ойы «махаббат, 

ғадауат пен майдандасқан» нақты берілген. Аудармашының не себепті «любя, 

ненавидя и мучась» деп кҿсемшеге айналдырғаны түсініксіз, мұныменен 

48

аудармашы ҿлеңнің тек мазмұнын ғана емес, интонациясын да бұзған. 

Түпнұсқада «жақсы кҿру, жек кҿру, қиналу» туралы ұғым жоқ. 

Тҿртінші тармақта аудармашы «Құдай» деген жаңа образды қосқан. Бұл 

түпнұсқада жоқ. Сондықтан да артық образ. Сонымен қатар ҿлеңді кҿркемдей 

түсу үшін аудармашы «жылы» эпитетін қосқан тҽрізді. Аудармашының ҿзінің 

тарапынан қосқан жаңа сҿздердің барлығы да түпнұсқаның мазмұнына кері 

ҽсерін тигізген. Түпнұсқада ой жүректің мұз болуы туралы болса, аудармада 

керісінше ол жүрек мұз сияқты ериді, яғни түпнұсқа мен аудармадағы ой бірбіріне 

қарама-қарсы келген. Түпнұсқада «жүрек» ҽлі мұз болған жоқ, мұз 

болатындығы немесе болмайтындығы туралы ойды ақын оқырманның еншісіне 

қалдырған. Ал аудармада жүректің еритіндігі айтылады. Аудармашының жаңа 

сҿздер қосып, шамадан тыс еркіндікке баруынан түпнұсқадағы мҽн, мағына, 

мазмұн жоғалып ақынның емес, аудармашының ҿзінің қаламынан туған 

туындыға айналған. Метафоралық образдар сол қалпында сақталғанымен, бүкіл 

мҽн мазмұны ҿзгерген. 


Не в земле ли сырой обрету я приют, умерев? 

Не станет ли нрав мой скромнее стыдливейших дев? 

Мое сердце, в котором боролись любовь и вражда, 

Не станет ли льдом, где не властны ни радость, ни гнев?!. [6, с.59]. 

Ҽ.Қодар түпнұсқаның жалпы мазмұнын жеткізе алған. Дегенмен де, екінші 

тармақта «ҿткір тіл» деген образды метафораның бір бҿлігін қарапайым түрде 

«нрав» деп берген. Мұны аудармашы білмей жасады дей алмаймыз, бірақ біздің 

талдауымызда образды метафоралардың аудармада қалай берілгендігі туралы 

сҿз болып отырғандықтан мұндай кішігірім қателіктерге тоқталмай ҿтпеуімізге 

болмайды. Сондықтан да, бұны қателік деп ұғамыз. Түпнұсқаның мазмұны 

тҿртінші тармақта ҿзгеріске ұшыраған. «Не станет ли льдом, где не властны ни 

радость, ни гнев?!.» деп ақынның «қайран жүрегін» аудармашы не қуаныш, не 

ашу ҿктем жүргізбейтін мұзға айналдырады. Аудармашы жүректің сипатын (не 

ашу, не қуаныш ҿктем жүргізбейтін мұзды жүрек) мұздың сипатына 

айналдырған. Бірақ ақынның айтпақ ойы жүректің қасиеті туралы емес, 

махаббат пен ғадауаттың күресінен шыдайалмай мұзға айналған жүрек туралы 

болып отыр. 

Ю.Нейманның аудармасы: 

Когда умру, не стану ль я землей? 

Язык мой дерзкий –девушкой немой? 

Бездушным льдом- пылающее сердце, 

Что за любовь боролось с жизнью злой?.. [3, с.138]. 

49

Ю.Нейман ақынның ойын жете түсінбеген. Бірінші тармақтың қазақ 

тіліндегі кері аудармасынан «ҿлген кезімде жер болмаймын ба?» деген 

мағынаны кҿреміз. Тармақтың аудармасы орыс тілінде де құлаққа оғаш 

естіледі. Кҿркем тіл түгілі ауызекі сҿйлеу тілінде орыс тілділердің «не стану ль 

я землей» деп сҿйлей қоймасы анық. Бұл қателік аудармашының ақын 

ҿлеңінің мазмұнына терең үңіліп, аудармаға жеткілікті дҽрежеде күш 

салмауында деп түсінеміз. Аудармашының екінші тармақта «ұялшақ қызды» 

«мылқау қыз» етіп қоюымен келісу қиын. «Ұялшақ» ақынның қолданып 

отырған «ҿткір тілінің» екінші бҿлігі деуімізге болады. Ақынның қай ҿлеңін 

алып қарасақ та бір-біріне қарама қарсы ұғымдарды қатар алып отырады. Бұл 

ҿлеңдегі «ҿткір» жҽне «ұялшақ» ақынның ҿзіндік сҿз қолданысының ерекшелігі 

болғандықтан аудармашының «ұялшақ» сҿзіне басқа баламаны қарастырудың 

қажеті жоқ болатын. Аудармашы үшінші тармақта «жүрек, мұз» сҿздеріне 

«пылающее, бездушное» эпитеттерін қосып тармақты ұлғайтқан. Дегенмен 

ақынның «қайран жүрегі» мен «пылающее сердце» екеуінің мағынасы екі 

бҿлек. Аудармашы түпнұсқадағы сұраулы тармақтардың орнын ауыстырып, 

нҽтижесінде ҿлеңнің мағынасының жойылуына алып келген. Ақын «махаббат 

ғадауатпен майдандасқаны» жҿнінде сұрамайды. Сол майдандасқаны үшін 

жүрегінің мұз болатындығы немесе болмайтындығы жҿнінде сұрақ тастайды. 

Аудармашы болса: «қаңдай махаббат қатал ҿмірмен күрескен» деп сұраулы 

сҿйлем жасайды. Аудармадағы «злая жизнь» ақынның айтып отырған 

«ғадауатының» баламасы емес. Шумақты оқып отырғанда оқырманның назары 

алдымен «махаббат» жҽне «ғадауат» сҿздеріне түседі. Бұл сҿздер түпнұсқада 

қалай ҽсерлі болса, аудармада да сондай ҽсер қалдыратындай баламасын табу 

қажет. Дегенмен де, бұл нұсқада ақын ҿлеңінің мҽн-мазмұны біршама сақталған 


М.Дудиннің аудармасы: 

Умру. И стану вновь землей, 

И мой язык насмешкой злой 

Не тронет ледяным коварством 

Сердец, обиженных судьбой [19, с.95]. 

М.Дудин бірінші тармақта ақынның сұраулы сҿйлеммен берген 

аяқталмаған ойын екіге бҿліп «Ҿлемін. Қайтадан жер боламын» деп ойды 

аяқтап тастайды. Осындағы «вновь» сҿзі түпнұсқада жоқ ойды қосып тұр. 

Аудармашы мұнда адамзаттың топырақтан жаралғандығын сол топыраққа 

қайта оралатындығы туралы меңзеп тұрғаны белгілі, бірақ түпнұсқада жоқ ой 

аудармада кҿрініс тапқанымен одан аударманың сапасы артып кеткен жоқ. 

Екінші тармақта түпнұсқадағы «ұялшақ қыз» деген метафоралық образды 

«ызалы күлкі» деп ҿзгертіп жіберген. Бұл тармақта аудармашы «ҿткір тіл» жҽне 

«ұялшақ қыз» деген екі маңызды ұғымды қалдырып кеткен. Нҽтижесінде 

түпнұсқадағы эмоциялық мазмұн жоғалған.Соңғы екі тармақты кері 

50

аударғанда мынадай мағынаны кҿреміз: «тағдырына ҿкпелі жүректерге, мұздай 

жауыздығымен тимейді». Түпнұсқа мен аудармада мҽн, мағына, мазмұн 

деңгейінде сҽйкестік жоқ. Түпнұсқада жүрек жалғыз, ол ақынның жүрегі. 

Аудармада жүректер болып, онымен қоймай тағдырына ҿкпелі жүректер 

болып шыға келген. Жалпы аудармашы жҽй сҿзді эпитетпен беруге белсенділік 

танытқан, оны келесі тармақтан да байқауға болады. Түпнұсқадағы «ғадауатты» 

аудармашы мұздай жауыздық деп береді. Түпнұсқада «мұз» бҿлек бірлік ол 

жүрекке қатысты қолданылған, яғни оның ғадауат сҿзімен қатар тұруының 

мҽнісі жоқ. Аудармашы түпнұсқаның қарапайым субьективті мҽнін түсінбеген. 

Махаббат пен ғадауаттың майдандасуы туралы тақырыптық желі жоқ. 

Д.Роттенбергтің аудармасы: 

Is not the cold damp earth to enclose my clay when it dies? 

Will not my fearless tongue become like a timid maid? 

Will not my heart be frozen, turned into lifeless ice, 

My heart, that fought against vice and the biddings of love obeyed? [7, р.157]. 

Бірінші тармақты қазақ тіліне кері аударатын болсақ: «Ҿлгенде менің 

ылғал топырағымды суық дымқыл жер жаппайды ма?» деген мағына туады. 

Ағылшын тілінің түсіндірме сҿздігінде «clay» – ыдыс (кесе, тҽрелке) жасау 

үшін пеште қыздырылған ылғалды топырақ деген анықтама берілген [44, 

р.242]. Аудармашы бұны неге қолданғаны белгісіз. Д.Роттенберг түпнұсқаны 

орыс тілінен аударғандығы белгілі, дегенмен аудармашы «прах» сҿзіне 

баламаны дұрыс алмаған. Екінші тармақты қазақ тіліне кері аударсақ мынадай 

болады: «менің батыл тілім ұялшақ қыз сияқты болмай ма?» Аударма 

түпнұсқадағы ойды жеткізген. Аудармашы «ҿткір тілді» «батыл тіл» деп 

береді, жҽне сол батыл тілді ұялшақ қызға теңейді, дегенмен аудармашының 

теңеу ҽдісін пайдалануы түпнұсқаның мазмұнына аса зиянын тигізіп тұрған 

жоқ. Д.Роттенберг түпнұсқаны ағылшын тіліне Ҽ.Қодардың аудармасынан 

аударған, себебі махаббат пен ғадауаттың күресі туралы тек Ҽ.Қодардың ғана 

аудармасында бар. Д.Роттенберг түпнұсқаның үшінші жҽне тҿртінші 

тармақтарындағы ойды бере алған. Соңғы тармақтардың қазақ тіліндегі кері 

аудармасы былай болады: «Зұлымдық пен махаббатқа бағынудың ҽмірімен 

күрескен менің жүрегім, Қатып жансыз мұзға айналмай ма? Түпнұсқада нақты 

айтылған ойға «махаббат пен ғадауат майдандасқан» Д.Роттенбергтің «бағыну 

жҽне ҽмір» сияқты сҿздерді не себептен қосқаны түсініксіз. Мұздың жаны 

жоқ екені белгілі нҽрсе оны аудармада «жансыз мұз» деп эпитет түрінде 

берудің қажеті жоқ. Д.Роттенберг ҿлеңнің жалпы мазмұнын бере алған. 

Р.Маккейннің аудармасы: 

When I die, will not the damp earth become my resting place? 

My sharp tongue will become silent with shame, like a girl’s. 

My poor heart, where love and anger fought, 

51

Will it not, poor thing, be turned into an ice block? [22, р.262]. 

Р.МакКейн Д.Роттенбергкке қарағанда жекелеген бірліктердің, тірек 

ұғымдардың ағылшын тіліндегі баламасын дҽл беруге тырысқан. Екінші 

тармақтың қазақ тіліндегі кері аудармасы мынадай болады: «менің ҿткір тілім 

қыздыкіндей үнсіз жҽне ұялшақ болады». Аудармашы мұнда ҿткір тілді 

қыздың тілімен салыстырып отыр. Жалпы осы тармақты орыс, ағылшын 

тілдеріне аударған аудармашылар тілді қызға теңеп немесе қыздың тілімен 

салыстырып ақынның айтайын деген түпкі ойын түсінбеген. Соңғы 

тармақтарды қазақ тіліне кері аударғанда мынадай мағына береді: 

Махаббат пен ашу күрескен менің байғұс жүрегім, 

Мұзға айналмай ма менің байғұсым? 

Түпнұсқадағы «қайран» сҿзін «байғұс» деп екі рет қайталап берген. 

Аудармашы ҿлеңнің эмоциясын күшейту үшін ҽдейі қайталап отыр, бірақ 

«бедное» сҿзін қанша жерден қайталағанымен ақынның «қайран» деген 

қолданысындай ҽсер қалдырмайды. Ақын бұл сҿзге ҿз жүрегіне деген аянышты 

ғана емес, құрметін де сыйдырған. Ақын метафоралық образ жасаудың озық 

үлгісін кҿрсетеді: 

Адасқан күшік секілді 

Ұлып жұртқа қайтқан ой [21,51б.]. 


Мысль моя, как щенок шелудивый, 

На забытом кочевье скулит [20, с.15]. 

Бұл тармақтарды орыс тіліне бұлайша сҿзбе-сҿз аударуға болмайды. 

Тармақтардың сҿзбе-сҿз аудармасы орыс тілді оқырмандарға оның мазмұнын 

түсінуге қиындық тудырады. Дегенмен, аудармашы сҿзбе-сҿз аударды 

дегеннің ҿзінде ҿрескел кемшіліктер жіберген. Түпнұсқада «адасқан», 

«қайтқан» сҿздерінің мазмұны мен мағынасы кең. Аудармада осы сҿздер түсіп 

қалған. «Адасқан» сҿзі күшіктің мүшкіл жағдайын білдіреді, аудармашы болса 

бұл сҿзді алып тастап, онын орнына күшіктің сыртқы кҿрінісін «қотыр» 

сипаттағанды жҿн кҿрген. Күшіктің ұлығаны қыңсылаумен алмастырылған. 

«Қайтқан ой» деп ақын ҿзінің ойының, сҿзінің тыңдаушысына жетпегенін 

айтып отыр. Ҿлеңнің мазмұны күшіктің емес, ойдың адасқан күшік секілді 

қайтып келуінде. Аудармашы ақынның түпкі ойын түсінбеген. Соның 

нҽтижесінде ақынның образды ойы, мағынасы терең жҽне кҿрікті сҿзі 

аудармадан ажарын жоғалтып, шырайы бұзылып кҿрінеді. 

М.Дудиннің аудармасын қазақ тіліне кері аударсақ мынадай мағына туады: 

«Менің ойым қотыр күшік сияқты, ұмыт қалған жайлауда қыңсылайды». 

52

Күшік ұлымайды, қыңсылайтындығы белгілі. Бірақ ақынның күшікті ұлытып 

отырғаны бекер емес. Ақын образының ар жағында ұлуға қатысты басқаша 

түсінік бар. Ҽдетте, бҿрі ұлиды. Демек, аудармашы осы «ұлиды» сҿзіне ерекше 

назар аударғаны жҿн еді. 

Ю.Нейманның аудармасы: 

И,как заброшенный щенок, 

Душа моя скулит [3, с.144]. 

Ю.Нейманның аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ мынадай 

мағына шығады: «Иесіз қалған (қаңғырған) күшік секілді, менің кҿңілім 

мазасызданады(қыңсылайды)». Ҿлеңнің мазмұны бұрмаланған. Түпнұсқадағы 

басты ұғым «ой» аудармада жоқ. Аудармада ҿлеңнің мағынасы «жұртқа 

қайтқан ой» туралы емес, «ақынның мазасызданған кҿңілі» туралы болып 

шыққан. Түпнұсқада жоқ ұғымды («кҿңіл») аудармашы ҿз жанынан қосып, 

түпнұсқадағы образды сҿздерді («жұрт», «ой») аудармада қалдырып кетіп, 

түпнұсқаның идеясын жойып жіберген. 

Ақын «Лай суға май бітпес қой ҿткенге» деген ҿлеңінде адам ҿмірінің 

кҿрінісін тҿмендегідей етіп сипаттайды: 

Ҿмір жолы - тар соқпақ, бір иген жақ, 

Иілтіп екі басын ұстаған хақ. 

Имек жолда тыянақ, тегістік жоқ, 

Құлап кетпе, тура шық, кҿзіңе бақ [2,160б.]. 


Путь жизни – тропа, что не знает конца. 

Конец и начало ее – у Творца. 

Тропа все петляет, так будь осторожен, 

Пройди, не теряя пути и лица [6, с.45]. 

Түпнұсқадағы «тар соқпақ» деген метафораны аудармашы «тропа» деген 

сҿзбен береді. Ақын мұнда соқпақ жол деп отырған жоқ, ҿмір жолын тар соқпақ 

деп бейнелеген. Бұл жерде ҿмір туралы негізгі ұғым «тар соқпақ» сҿзі беретін 

ұғыммен сипатталады. Аудармашының беретін ұғымы басқа. Бір ұғымды 

білдіретін образды сҿздің мағынасына қатысты ақын сҿзі мен аударма арасында 

осындай үлкен айырмашылық бары байқалады. Ақын ҿмір жолын иген жақ 

секілді кҿреді. Бірінші тармақтың аудармасы «ҿмір жолы - соқпақ, ол соңын 

білмейді (соңы жоқ)» деген мағынаны береді. Түпнұсқадағы «иген жақ» 

ҿмірдің маңызды белгісін білдіретін ұғым еді, бірақ аудармашы оны 

аудармаған. «Иген жақ» жҽне «тар соқпақ» екі ұғымның орнына аудармашы 

«тропа» деген бір ұғымды пайдаланады. Бірақ «тропа» иілмейді. Жақтың 

иілуінде үлкен мҽн бар. Ақын ҿмірдің кҿрінісін бейнесін «иілген жақ» түрінде 

53

сипаттауы бекер емес. Адамның ҿмір жолын бастауы жақтың бір басына 

түсуінен басталады да, ҿмір жолын аяқтауы иілген жақтың екінші басынан 

шығуына сҽйкес келеді. Аудармашы үшінші тармақтың грамматикалық 

құрылысын ҿзгерткен. Онда «тиянақ жоқ», «тегістік жоқ» ұғымдарын 

аудармашы «петляет» деген етістікпен беруді дұрыс кҿрген. Дегенмен, 

түпнұсқадағы жолда тегістік, тиянақтың жоқ болуы мен аудармадағы 

«тропаның» «бұраңдауы» арасанда мазмұндық алшақтық болмағанмен, 

кҿркемдік, стильдік парапарлық жоқ. «Кҿзіңе бақ» - фразеологиялық тіркес. 

Бұл тіркестің орыс тілінде сҽйкес баламасы бар. Аудармашының берген 

баламасы «не теряя лица» орыстың кҿркем тілінде қолданылмайды. Орынсыз 

қолданылған тіркес шумақтың мазмұнына кері ҽсерін тигізген. 


Пусть жизни узкая тропа изогнута, как лук, 

Ее начало и конец не выпускай из рук, 

Мир жизни собственной замкнув 

В единой жизни круг [20, с.71]. 

М.Дудиннің алдыңғы екі тармағының аудармасынан «ҿмірдің жіңішке 

жалғыз аяқ жолы садақ сияқты иілгенімен, оның басы мен соңын қолдан 

шығарма» деген мағына шығады. «Пусть» сҿзі аудармада мағыналық жағынан 

да, мазмұндық жағынан да орын таппай тұрғаны кҿрініп тұр. Түпнұсқада 

ақынның ҿмір құбылыстарын тануы мен бағалауы бір басқа, аудармашының 

ҿмір құбылысын тануы мен бағалауы бір басқа болып шыққан. Осы жерде 

мына жайға назар аударған дұрыс болар деп ойлаймыз. Аудармадағы «Пусть» 

сҿзі қате жазылғанға ұқсайды. Оның үстіне аудармашы «пусть жизни» деген 

сҿз тіркесін ҽдейі таңдап алған деуге негіз жоқ. Біздіңше, мұның дұрысы «путь 

жизни» болу керек. «Иілтіп екі басын ұстаған Хақ» деген тармақта астарлы 

мағына жоқ, ақын ойы нақты, тура. Аудармашының жақтың екі басын адам 

баласына ұстатып қоюы - қателік. Аудармашы түпнұсқадағы образды басқа 

образбен ҿзгерткен. Аудармашы мұнымен түпнұсқаның тақырыбы мен 

идеясының тұтастығын жойған, ақынның дүниетанымын тани алмаған. 

Түпнұсқаның үшінші жҽне тҿртінші тармақтарындағы образдар, олардың 

құрылымы түгелімен жойылған. Аудармашы ҿзінің жанынан басқа 

тармақтарды қосқан. 

Вс.Рождественскийдің аудармасы: 

Путь жизни – узкая тропа иль напряженный лук. 

Пока ты жив, его аллах не выпустит из рук. 

Запомни твердо: правды нет в извилистом пути. 

Не поскользнись, идя в полет, вернее целься, друг! [3, с.121]. 

54

Вс.Рождественский бірінші тармақта «напряженный» деген эпитетті 

қосқан. Аударманың екінші тармағындағы «пока ты жив» түпнұсқада жоқ жаңа 

ой. Ақын тірі кезінде немесе ҿлгеннен кейін деп ойын нақтыламаған. 

Түспнұсқадағы эксплицитті мағына имплицитке айналған. Аудармада жақтың 

иілуі мен оның екі басы туралы ақпарат жоқ. Үшінші тҿртінші тармақтарда 

аудармашы ақыл айтып түпнұсқадан тіптен ауытқып кеткен. Мұндай қателік 

аудармашының ҿлеңнің тууына негіз болған ҿмір құбылыстарының сипатын 

жете танымағандығынан деп түсінеміз. Аудармашы ақынның ойлау даралығын, 

шығармашылық тұрғысы мен нысанасын түсінбеген. Дегенмен аталмыш 

ҿлеңнің тілі қарапайым, нақты болса да аудармашының тура жолдан сүрінуінен 

Абай ҿлеңдерін аударудың оңай еместігін кҿреміз. 

Аллегориялық образ. Аллегориялық құрылымы жағынан метафоралыққа 

ұқсас. Мұнда «кҿркем сурет» белгілі бір нҽрсемен немесе мҽтіндегі 

кейіпкермен байланыста болады. Аллегорияда автор ойын астарлап жеткізеді. 

Аллегориялық образ ертегілерде, ҿтірік ҿлеңдерде кҿптеп кездеседі. Абайдың 

ҿлеңдерінде де аллегориялық образдар жоқ емес. Мысалы: 

Естілер де ісіне қуанбай жүр, 

Ел азды деп надандар мұңаймай жүр. 

Ала жылан, аш бақа күпілдектер, 

Кісі екен деп ұлықтан ұялмай жүр [2, 51б.]. 

П.Карабанның аудармасы: 

Судья презирает свой сан и закон. 

К злодеям, к ворам снисходителен он, - 

И множится зло, расцветая вокруг, 

И нет преступленьям преград и препон [3, с.106]. 

Аудармашы сҿздің мағынасына бойламай, ҿзінің тарапынан үлкен 

ҿзгерістер енгізген. Ақын шығармасының кҿркемдік мҽнін, образдық жҽне 

құрылымдық жүйесін, ақынның ойлау ерекшеліктерін, мҽнерін танымаған. 

Аудармашы ҿлеңнің денотативті, сигнификативті мағыналарын аша алмаған. 

П. Карабанның аудармасынан трансформацияның тҿрт түрін де (қосу, алу, 

ҿзгерту, орын ауыстыру) кҿруімізге болады. Аударманы ақынның шығармасы 

деу қиын. П.Карабан ақынның тіліне, ойлау дүниесіне мұқият зер салмаған. 

Түпнұсқа мен аударманың сҽйкес келмеуінен аудармашы тілді жақсы білмейді 

деуге негіз бар. «Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігінде»: «Ала жылан, аш бақа - 

бір бірімен араз ҿш» деген анықтама берілген [45, 36б.] Демек, бұл тұрақты 

тіркес деуге болады. Аудармашы «злодей», «вор» деген образдарды жанынан 

қосқан. Түпнұсқада «Ала жылан, аш бақа» образдың қызметін атқарып тұрған 

жоқ, адамдардың арасындағы қарым-қатынасты сипаттап тұр. Аудармада 

аллегориялық образдардың екеуі де жойылған. Жалпы аудармашы ақын 

ҿлеңінің мазмұнын жете түсінбеген. Шҽкҽрімнің: «Ақын – жазушы ҿзінің 

55

жазған тума шығармасына жауаптылықпен қарау қажеттілігі сҿзсіз. Ал ҿте 

жауапты нҽрсе – біреудің шығармасын аудару. Бұған ҿте шеберлік керек. 

Шығарманы аударушы адам, сол шығарманың барлық мазмұнын түсіндірумен 

қатар, жазушының нҽзік сезімін, шеберлігін, шығармаларының қаңдай күйде, 

қаңдай рухта жазылғанын жақсы білу керек. Демек, аудармашы сол 

аударманың авторынан ой-санасы, сезімі тҿмен болса, онда аударма дҽл болып 

шықпайды. Шығарма аударылғанда рухынан айрылып қалса, онда 

аудармашының жазушыға қиянат істегені болады», – деген пікірі орынды 

айтылған [46, 53б.]. 

Профессор Т.Есембеков: «Поэтикалық аудармада ҿлшем мен ұйқастың 

сҽйкестігін сақтау аздық етеді. Ҿлеңге ҽуенділік, саздылық сияқты қасиеттер 

тҽн болғандықтан мҽтіннің фонетикалық ерекшеліктеріне де назар аудару 

керек. Поэтикалық аударма автор қолданған барлық бейнелеу мен суреттеудің 

амал-құралдарын қатаң есепке алуды талап етеді. Аудармашы ондағы ой, сезім, 

тҽжірибе, пҽлсапалық ұғым, образдың қайсысының жинақталып бейнеленгенін 

ажыратып алғаны дұрыс. Поэтикалық аударма мҽселелері поэзиялық мҽтіннің 

ерекшелігіне, оның мҽдени-тілдік, образдылық қасиеттеріне байланысты. 

Мұндағы ҽдеби пішінге деген ерекше кҿзқарас, сҿздің семантикалықстилистикалық 

ҿрісінің сан алуандылығы аударма үдерісіне салмақ түсіреді», - 

деген пікір айтады [47,34б.]. Кҿркем шығарманы аудару үдерісінде 

аудармашыға сҿздікке, анықтамалық сҿздікке, түсіндірме сҿздікке жүгіну аздық 

етеді. Аудармашы сонымен қатар ассоциациялар сҿздігімен жұмыс жасауы 

қажет. Ассоциация сҿздігінің басқа сҿздіктерден айырмашылығы ол жеке 

дайын кітап емес. Ассоциация (associare-жеткізу) аудармашының жылдар бойы 

жинаған тҽжірибесі мен қажырлы еңбегі арқылы келеді. Аудармашы тармақ 

пен шумақты емес, автор поэзиясының магнит ҿрісін аударуы керек. Магнит 

ҿрісі бірден кҿрінбейді. Магнит ҿрісі түпнұсқаның астарынан орын алады, сол 

түпнұсқаның астарындағы автор ойының мҽнін ашу аудармашының міндеті. 

Аудармада сҿздің мҽнімен бірге ондағы жасырылған ассоциативті ресурстар 

берілуі тиіс. Шығармашылық үдерістің мұндай түрі ҿте маңызды жҽне кҿп тер 

тҿгуді қажет етеді. Түпнұсқаны қолына алған сҽттен аудармашы біріншіден 

түпнұсқадағы барлық образдар тізбегін құрайтын стимул сҿздер мен магнит 

сҿздерді анықтайды. Анықталған сҿздердің арасында семантикалық байланыс 

орнатылып, ассоциативтік кеңістік пайда болады. Аудармашы үшін 

түпнұсқадағы сҿздердің ассоциативтік байланысын анықтау маңызды, себебі 

аудармада түпнұсқаның магниттік ассоциативтік байланысының дҽл берілуі 

аудармашы еңбегінің жемісі болып табылады. 

Абайдың «Айттым сҽлем, қалам қас» деп басталатын ҿлеңінде «қалам 

қас» сҿзі оқырманның кҿз алдына бірнеше ассоциацияларды алып келуі мүмкін. 

Мысалы: «сұлу қыз, жіңішке қас, қыз баланың есімі». Аудармада осы 

ассоциацияларды дұрыс жеткізу аудармашының тҽжірибесіне байланысты. 

Берілген тармақты орыс тіліне П.Шубин мынадай үлгіде аударады: «Шлю, 

тонкобровая, привет! Ақын қыз баланың бойындағы шексіз сұлулықты бір ғана 

56

«қаламқас» сҿзімен жеткізеді. Ҽдемі қаламмен сызғандай жіңішке де ұқыпты 

қастың бейнесі қазақтар үшін «қаламқас» деген сҿзбен беріледі. Орысша 

«тонкобровая», ағылшынша «slender brows» деген баламалар негізгі 

мағынасын жеткізгенімен, эмоциялық образды сипатын толық аша алмайды. 

Керемет суретті ҽрі мазмұнды образдың тек бір ғана қыры аударылған. 

Дегенмен, Б.Шубин түпнұсқаның мағынасын жеткізе алған. Ағылшын тіліне 

О.Шартсе мынадай үлгіде аударады. «I hail your slender brows, your eyes!» 

Тармақты ағылшын тіліне кері аударатын болсақ мынадай мағына туады. «Мен 

сіздің жіңішке қастарынызға, сіздің кҿздерінізге сҽлем айтамын!». Аудармашы 

қаспен бірге кҿзге де сҽлем жолдап түпнұсқадағы тармақты ұлғайтып жіберген. 

О.Шартсе ағылшын тіліне Б.Шубинның орыс тіліндегі нұсқасынан аударған. 

Себебі, Б.Шубин аудармада леп белгіні пайдаланса, түпнұсқада жоқ леп белгі 

О.Шартсенің де аудармасында орын алған. 

Ұлттық ойлауды, таным мен болмысты, салт-дҽстүрді айшықтайтын Абай 

шығармаларындағы метафорны ҿзге тілге аударудың қиындығына кҿз жеткізіп 

отырмыз. «Абайдың ҿлең сҿздегі қайталанбас ҿнерін, ҽр шығармасындағы тас 

бұлақтың суындай бірҿңкей келісіммен жарасқан сұлулықтың ішкі нұры мен 

сыртқы жарығын басқа тілде ҿз деңгейінде лайықты баға беру қиын» [48, 7б.] – 

дейді белгілі ҽдебиеттанушы Ж. Дҽдебаев. Шынында да, түпнұсқадағы ҿлеңнің 

кҿркемдік-эстетикалық ҽсерін ҿз деңгейінде жеткізу оңай емес. Абайдың ой 

мен сезімге толы метафоралық тҽсілмен ҿрілген ҿлеңдерінің образдылық 

эстетикалық қуатын аудармада жеткізу аудармашыдан үлкен еңбекті жҽне 

ақындық талант пен шығармашылық шеберлікті талап етеді. 

2.2. Абай шығармаларындағы фразеологизмдердің образдылық 

қасиетін аудару үлгілері 

Аударма шығармаларда сҿзбе-сҿзділік, баламалылық, кейде еркін кету 

сынды тҽсілдердің араласа жүретіні белгілі. Аударма теориясының негізгі 

міндеті сол тҽсілдердің қаншалықты қолданылғанына назар аудару. 

Салыстыру-салғастыру жұмысының нҽтижесінде автордың айтпақ ойы, идеясы, 

коммуникациялық мақсаты аудармада сақталынды ма? Автордың түпнұсқа 

мҽтіндегі ойы аударма мҽтінде айтылды ма? Осы мҽселелерді аудармадағы 

В.Н.Комиссаров ұсынған эквиваленттілік деңгейлері арқылы анықтау 

тиімдірек. 

«Коммуникацияның мақсатын осы пікірдің негізгі немесе доминанттық 

функциясын кҿрсететін ой мазмұнының бҿлігі ретінде түсіндіруге болады» [42, 

121б.] – деп В.Н.Комиссаров аудармадағы коммуникациялық мақсатты басты 

орынға қояды да, түпнұсқадағы мазмұнның, семантикалық-стилистикалық, 

функционалдық ақпараттың дҽл берілуін эквиваленттік деп атайды. Бұлардың 

аударма тілде қаншалықты дҽл берілгенін бағамдау үшін эквиваленттіліктің бес 

типін ұсынады: коммуникация мақсаты, жағдайды бейнелеу дҽрежесі, 

57

тілдеріне аударылуында кҿптеген қателіктер кездеседі. Себебі, біріншіден, 

аудармашы фразеологизмді тұрақты емес, тура мағынадағы лексикалық 

бірліктер ретінде қабылдап, оны сҿзбе-сҿз аударады. Екіншіден, түпнұсқадағы 

жекелеген фразеологизмдердің орыс тілінде бар баламасын таба алмайды. 

Үшіншіден, түпнұсқада ауыспалы мағынада қолданылған тілдік бірліктерді 

фразеологизм ретінде қабылдайды жҽне солай аударады. Бұндай жағдайларда 

аудармада түпнұсқаның мазмұны, мҽні, кҿркемдік ерекшеліктері дҽл беріледі 

деп айтуға болмайды. 

Жалпы, фразеологизмдер етістіктен тұрады. Оларды атқаратын қызметіне 

қарай екіге бҿліп қарастырамыз: 

1) Болымды қызметтегі етістікті фразеологизмдер (сол сҽтте болған, болып 

тұрған мағынаны береді). 

2) Болымсыздық қызметіндегі етістікті фразеологизмдер. (Бұл түр іс-ҽрекеттің 

жүзеге аспағандығын ғана білдірмейді, оған қосымша бейнелі реңк береді.мыс: 

нҽр сызбау, кҿз ашпау т.б.) 

Абай қолданылған тіркестерге болымды қызметтегі етістікті 

фразеологизмдер тҽн. Мҽселен, Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран 

жұртым» деген ҿлеңінің бір тармағы тұтастай «Аузымен орақ орған ҿңкей 

қыртың» деген фразеологизмнен құрылған. Осы фразеологизмді С.Липкин 

мынадай үлгіде аударады: «режет всех без разбора твой серп - язык [20,90б.]. 

Қазақ ҽдеби тілінде «аузымен орақ ору» бар, жҽне «орақ ауыз» кісі бар. Бұл 

екеуінің беретін мағынасы екі басқа. Аудармашы түпнұсқадағы «ауызбен орақ 

ору» туралы ұғымды жойып, оның орнына «орақ ауыз» туралы ұғымды алып 

келеді. Аудармашының «серп-язык» дегені қазақтың «орақ ауыз» дегеніне 

сҽйкес келеді. Яғни,аудармашы «аудармашының жалған досымен шатастырған. 

«Орақ ауыз» шешен, сҿзге жүйрік деген мағынаны береді. «Ауызбен орақ ору» 

тіркесінен «бос сҿйлеу, кҿп сҿйлеу (пустослов), бірақ ешқандай іс тындармау» 

(палец о палец не ударить) деген мағынада қолданылып тұр. Қазақтың 

жалқаулығын кҿрсетіп тұрған фразеологизм, осы ҿлеңде макрообраздық қызмет 

атқарып тұр. Орыс тілінде «молоть языком» жҽне «палец о палец не ударить» 

сияқты екі фразеологиялық бірліктен түпнұсқадағы «ауызбен орақ ору» туралы 

фразеологиялық бірліктің толық мазмұны шығады. Осы бірліктерді үйлестіріп, 

барынша түпнұсқаға сҽйкестендіріп қолдану аудармашының шеберлігіне 

байланысты. Аудармада ақынның «қырт» (болтун, пустослов) туралы сыншыл 

ойы аудармада «мінсіз, сҿзге жүйрік кісі» болып шыққан. Демек, түпнұсқада 

Абайдың берген басты ақпаратты макрообразы, аударма барысында солғындап 

логикалық құндылығы жоғалып, коммуникациялық мақсат сақталынбаған. 

Ҿлең жүйесіндегі ұлттың қисынды ойлау жүйесімен тығыз байланыстағы тілдік 

құбылыстар – экстралингвистиканың ерекшеліктерін жете білмеуден, 

аудармашы тарапынан үлкен кемшіліктерге жол берілген. Ю.Кузнецовтың 

тҽржімасына назар аударайық: «А твои пустозвоны гремят языком» [19, с.139]. 

Ю.Кузнецовтың аудармасы басқа аудармашылардың нұсқасымен 

салыстырғанда түпнұсқаға жақын келеді, аудармашы оқырманаға 

59

прагматикалық ҽсер ету үшін «А твой» деп нақтылауынан мағыналық 

сҽйкестікті байқауға болады. А.Кодар бұл тармақты былай аударады: 

«погрязший в пустом суесловий сброд» [6, с.91]. А.Кодардың аудармасында 

мазмұндық нақтылық бар. Бірақ ол да түпнұсқа мҽтініндегі фразеологиялық 

бірліктің аударма тіліндегі фразеологиялық толық немесе сҽйкес баламасын 

бере алмаған. Осы тармақты М.Ҽдібаев та аударған: «несете вздор, косите всех 

подряд» [19, с.48]. Аударманың жалпы мазмұны түпнұсқаға біршама сҽйкес 

келетіндей кҿрінеді. Ал нақты алып қарағанда, аудармашының қайсыбір 

ойларды оңтайлы жеткізе алмағаны рас. 

Ағылшын тіліне ҿлеңді Р.МакКейн тҽржімалаған. Түпнұсқадағы 

«ауызбен орақ орған ҿңкей қыртың» деген тармақты «аnd you rattle your tongue 

with idle talk» [22, р.242] - деп тҽржімалаған. Тармақты орыс тіліне сҿзбе-сҿз 

кері аударғанда мынадай мағына туындайды: «и ты трещешь своим языком 

пустословя». Түпнұсқадағы мағына аудармада сақталған. Дегенмен ағылшын 

тілінде түпнұсқадағы фразеологизнің мағынасын жеткізетін фразеологизм жоқ 

емес. Мҽселен «Creat cry and little wool» кҿп сҿйлеп аз іс тындыратын 

адамның образын суреттейді. 

Ең басты талап - аудармашы фразеологизмді фразеологизммен аударуға 

ұмтылуы керек. Дегенмен, кҿп жағдайда түпнұсқа мен аударма тілдерінде 

сҽйкес фразеологизмдер табыла бермейді. Мұндай жағдайларда аударма 

теориясында жиі қолданылатын: сипаттама беру, калькалау, лексикалық 

аударма жасау, контекстуалды ауыстыруларды таңдап аударуға тура келеді. 

Біздіңше, фразеологизмдерді аударуда лексико-грамматикалық, семантикалық 

трансформациялардың қай-қайсысын да лайықты жерінде орнын тауып 

қолдануға болады. Мҽселен, «Қара қылды қақ жару» фразеологизмі қазақта 

бұрыннан бар. Фразеологизмнің орыс тіліндегі сҿзбе-сҿз аудармасы 

«рассекающий конский волос пополам по оси». Бұл фразеологизм ҽділдіктің ең 

жоғарғы деңгейін образды түрде кҿрсету үшін қолданылады. Ертеде ұлыстар 

мен тайпалар, адамдар арасындағы ҽртүрлі тұрмыстық, ҽлеуметтік дау 

туындаған кезде сол даулы іске билер мен ақсақалдардың берген ҽділ шешімін 

осылай атаған. 

Абайдың жоғарыда аталған ҿлеңінен «Бір ұрты май, бір ұрты қан» деген 

фразеологизмді кҿруге болады. Осы фразеологизмді С.Липкин мынадай үлгіде 

аударады: «Зло - на левой щеке, на правой - добро» [20, с.90]. Ақынның екі 

ұрттың «бірі – қан, бірі – май» болуы туралы ойын аудармашы «оң бетінде – 

жақсылық, сол бетінде – жамандық» фразеологиялық бірліктің мағынасын 

аудармада жағдайды сипаттау деңгейімен берген. Оң жҽне сол ұғымдары 

түпнұсқаның мазмұнына ҿрескел нұқсан келтіріп тұрған жоқ, дегенмен бұл 

жерде аудармашының ойының ұтқырлығы, кҿркемдік ойлау шеберлігі де 

кҿрініс таба алмаған. Ю.Кузнецов берілген жолды былай аударады: «Где добро 

и где зло, ум ли твой разберет?!» [19, с.139]. Рецептордың мақсаты рецепиентке 

ҽсер етіп, белгілі бір эмоционалды реакция тудыру. Аудармадағы осындай 

коммуникативті ҽсер ету қызметі прагматикалық аспект немесе прагматикалық 

60

потенциал деп аталынады. А.Кодар бұл тармақты мынадай үлгіде аударады: «В 

крови и обжорстве не день и не год» [6, с.91]. Түпнұсқадағы ойлар бұл жерде 

де үлкен ҿзгерістерге түскен. Аудармадағы «в обжорстве не день и не год» 

деген тіркес мүлде орынсыз. Ақын ешқандай мезгілдік мағынасы бар ой 

қозғамаған: күн туралы да, жыл туралы да ұғым жоқ. Түпнұсқада жоқ ұғымды, 

жоқ түсінікті, жоқ ойды аудармаға алып келу, автордың ақындық ҿнеріне, 

даралығына кҿлеңке түсірген. Яғни, түпнұсқа мен аударманың лексикалық 

құрамы мен синтаксистік құрамы да, мазмұны да біз сүйеніп отырған 

эквиваленттік деңгейлерге сҽйкес келмейді. М.Сильченконың жолма-жол 

аудармасында бұл тармақ былай берілген: «На одной щеке у тебя кровь, на 

другой масло»[49, с.63]. Аудармашы тармақтың мағынасын жеткізе алғанмен, 

экспрессивті-эмоционалды мағынасын түпнұсқадағыдай ҽсерлі, 

түпнұсқадағыдай суретті, терең мағыналы деңгейде аша алмаған. 

Түпнұсқадағы «бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың» деген тармақты 

Р.МакКейн былай аударады: Now you have blood on one cheek and grease on the 

other [22, р.242]. Тармақты орыс тіліне сҿзбе - сҿз кері аударғанда, мынадай 

мағына белгілі болады: «и сейчас у тебя кровь на одной щеке, а жир на другой». 

Ричард МакКейннің аудармасы сатылы түрде М.Сильченконың аудармасы 

негізінде жасалған: тармақ сҿзбе-сҿз М.Сильченконың аудармасымен сҽйкес 

келеді. 

Осы фразеологиялық бірлікті Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы 

сергек» ҿлеңінде ҿз тарапынан ҿзгерткен, мағыналық тұрғыдан күрделендірген. 

Бірақ фразеологизмнің табиғаты сақталған. Ҿлең мҽтінінде бұл ақынның 

ҽділдік пен адалдық жҿніндегі концепциясын тереңірек танытуға қызмет етеді. 

Д.Бродский бұл тармақты мынадай үлгіде аударады: 

Мудрый зорко проникает в глубь вещей, 

Расщепляет волос на сорок частей [20, с.30]. 

Аударма түпнұсқаның мазмұнын белгілі дҽрежеде жеткізіп тұр. Оны жоққа 

шығара алмаймыз. Бірақ сҿз арасында артық, бҿгде сҿздер бары байқалады. 

Олардың ҿлең мазмұнын ашуға кедергі келтіріп тұрмағанын жоққа шығаруға 

болмайды. Бірақ артық, бҿгде сҿздер түпнұсқа табиғатына, автордың 

шығармашылық даралығына ҽсерін тигізбей қоймаған. «Ақылды қара қылды 

қырыққа бҿлмек» деген бір тармақ Д.Бродскийдың аудармасында екі 

тармақпен берілген. Аудармадағы «зорко проникает в глубь вещей» («істің 

мҽнін жете ұғыну») - аудармашының ҿз жанынан қосқан сҿздері. Түпнұсқада 

мұндай тіркестер беретін ұғым жоқ. Түпнұсқада «қара қылды қырыққа бҿлу» 

туралы айтылады. Д.Бродский болса «қара қылды» емес «шашты» бҿледі. Қыл 

мен шаштың арасында айырмашылықтар бар екені белгілі. «Қазақ тілінің 

түсіндірме сҿздігінде»: «Қыл - жалдың, құйрықтың жіңішке ҽрі ұзын бір талы. 

Шаш - адамның бас терісіне шығатын жіңішке ҽрі қалың қыл» деген анықтама 

берілген [45, 908б.]. Қазақша-орысша сҿздікте «қыл» сҿзі «волосы (хвоста и 

гривы лошади)» деп аударылған [50, 274б.]. Д.Бродскийдың аудармасында 

61

«лошадь» деген бірлік қалып кеткен. Сондықтан оқырманның кҿз алдына аттың 

қылы емес, адамның шашы туралы ұғым келеді. Оқырманға түсініктірек болуы 

үшін аудармашы жҽй «волос» емес, «конский волос» деп алуы керек болатын. 

Сондай-ақ, аудармашы түпнұсқадағы «қара» эпитетін қалдырып кеткен. Бұл 

аудармашының «қара» сҿзін маңызды деп есептемегендігінен туындауы 

мүмкін. Түпнұсқа тілінің жүйесінде «қара» сҿзінің үлкен мҽні бар. Қазақ 

ұғымында халық деген мағынаны да береді. Оны алып тастаған жағдайда 

фразеологиялық бірлік ҿзінің мҽнін жоғалтады. Осылайша түпнұсқадағы 

фразеологиялық сипаттағы тілдік бірлікті аудармашы орыс тіліне сҿзбе-сҿз 

аударады. Нҽтижесінде ақынның айтар ойының мазмұны, кҿркемдігі, 

эстетикалық ҽсері ҽлсіреген. Ал кҿркем аудармада сҿздің коннотативті, яғни 

астарлы мағынасы маңызды. Біздіңше, аудармашы ақынның қолданып отырған 

авторлық фразеологизмін оның орыс тіліндегі баламасымен орайлас бергені 

тиімді болар еді. 

Аудармашы ҿлең мҽтініндегі фразеологиялық тіркестің осындай 

мағынасын танып, зерттеген соң, алдымен аударма тілінен осыған орайлас 

келетін, осы мағынадағы фразеологизмді іздеуі қажет. Ҽрине, қай халықтың 

тарихында да ҽділ де адал кҿсемдер болған. Мҽселен, есімі қалың жұртқа 

белгілі Соломон патша ақылдылығымен, ҽділдігімен тарихта қалған. Осы 

патшаның есімімен байланысты орыс тілінде «соломоново решение» деген 

тұрақты тіркес қалыптасқан жҽне бұл фразеологизм ҽлі де қолданысын 

тоқтатқан жоқ. Демек, аудармашы орыс оқырманына түсініктірек болу үшін 

осы сияқты қалыптасқан тіркесті қолданса қате болмас еді. 

Ҽ.Қодар бұл шумақты мынадай үлгіде аударады: «разумный со всех 

поразмыслит сторон» [6, с.88]. Аудармашы түпнұсқадағы ойды сҿзбе-сҿз емес, 

оқырманның түсінуіне жеңіл етіп аударған. Бұл жерде түпнұсқадағы 

фразеологизмнің жалпы мағынасы берілгенмен, ҿзі жойылып кеткен. Екі 

аудармашы бір фразеологиялық бірлікті екі түрлі жолмен аударған: Ҽ.Қодар 

фразеологиялық бірліктің мағынасын қарапайым сҿздермен берген болса, 

Д.Бродский фразеологизмді сҿзбе-сҿз аударған. Ю. Кузнецов та Д.Бродский 

ұстанған тҽртіптен алыстай алмай, сҿзбе-сҿз аударма деңгейінде былай дейді: 

«умный может рассечь тонкий волос вдоль на сорок частей» [19, с.138]. 

Аудармашы нені бҿліп тастайтындығын (қара қылды) қалдырып, оны 

аударманың екінші тармағында (тонкий волос) түпнұсқаның екінші 

тармағымен қосып береді. Бұл ҿлең аудармасында кездесе беретін ҽдеттегі 

инверсия екені белгілі. Алайда автор ойының макрообраздық құрылымы 

бұзылғаны анық. Сонымен бірге түпнұсқа мҽтініндегі концептуалды мағына да 

аудармада саймасай берілмеген. Түпнұсқада қылдың түсі туралы ақпарат 

берілген, бірақ оның жұқа, қалың екендігі туралы мҽлімет жоқ. Аудармашы 

болса «жұқа (жіңішке) шаш» деген тіркесті қолданады. «Жұқа (жіңішке)» сҿзін 

аударма мҽтіні үшін қажеті жоқ деп санаймыз. «Жіңішке» мағынасы «қыл» 

сҿзінің ҿзінде тұр. Аудармашы тармақтың мағынасын дҽл беруге тырысқанмен, 

айтарлықтай нҽтижеге жете алмаған. Тармақтың мазмұны белгілі дҽрежеде 

62

түпнұсқаға жақын. Аудармашы ақын ҿлеңінің мазмұнын дҽл беруге ұмтылған, 

түпнұсқаға барынша жақын болу мақсатын кҿздейді. Сҿзбе-сҿз аударуының 

себебі осында. Бірақ фразеологизмдерді орыс тіліне аударған 

аудармашылардың ешқайсысы да түпнұсқадағы «ең ҽділ» деген мағынаны 

аударма адресатына дҽл жеткізе алмаған. 

Ағылшын тіліне Д.Роттенбергтің аудармасы: 

Beneath the surface looks the keen-eyed sage. 

He splits a hair in four times forty parts[7, р.30] 

Орыс тіліне сҿзбе - сҿз кері аудармасы: 

Из-под поверхности смотрит зоркий мудрец. 

Он делит волос четыре раза на сорок частиц 

Ҿлең сатылы түрде Д.Бродскийдің аудармасынан жасалған. Шашты тҿрт 

рет қырық бҿлшекке бҿлу орыс аудармашысының «расщепляет волос на сорок 

частей» дегеніне сҽйкес келеді. Д.Бродскийдің «проникает в глубь вещей» 

дегенін Д.Роттенберг «астарындағыны кҿреді» деп береді. Түпнұсқа мҽтінді 

ағылшын тіліне сатылы түрде орыс тілінен аударған Д.Роттенберг орыс тіліне 

аударған аудармашы тарапынан кеткен кемшіліктерді қайталаған. Нҽтижесінде 

орыс тілінде жіберілген қателіктер ағылшын тіліндегі аудармада қайталанады. 

Бұған ҿлеңді ағылшын тіліне аударушы Д.Роттенбергтің ҿз тарапынан 

жіберілген кемшіліктер қосылады. Осының бҽрі аударманың сапасына кері 

ҽсерін тигізген. 

Аудармашылар ақынның авторлық фразеологизмінің орыс, ағылшын 

тілдеріндегі сҽйкес баламасын таба алмаған. Д.Бродский мен Ю. Кузнецов бұл 

фразеологизмдерді сҿзбе-сҿз аударған. Ҽ.Кодар болса қарапайым сҿздермен, 

оқырманға түсінікті тілмен сипаттап тҽржімалаған. Талдау кҿрсетіп 

отырғандай, Абай ҿлеңдеріндегі фразеологизмдердің орыс, ағылшын 

тілдеріндегі аудармаларын сҽтті шықты деп айта алмаймыз. Аудармашылар 

жан-жақты ізденіп, тереңірек еңбектенсе, Абайдың фразеологизмінің орыс 

жҽне ағылшын тілдеріндегі лайықты баламасын табуға болады деп ойлаймыз. 

Ақынның ҿлеңдерінде ғана емес, қара сҿздерінен де фразеологизмдерді 

кездестіреміз. Абайдың қара сҿздерінің мҽні тереңде жатыр. Профессор А. 

Жақсылықов: «Абайдың ғақлиялары қазақ халқының мҽдени жҽне моральдық 

этикалық проблемаларын алдыңғы қатарға шығарып, қазіргі заманның ҿзекті 

мҽселелеріне барынша назар аудартып, ішкі парадигматикалық деңгейде тҽрбие 

жҿніндегі дҽстүрлі сопылық қағидаттар мен императивтердің дамуын 

жалғастыра түсті» [51, 49б.] - деп, Абай қарасҿздерінің бағытын айқындап 

береді. Негізінен ақын ғақлияларындағы басты ой кҿбінесе тұрақты 

тіркестермен тұжырымдалып отырады, ал, фразеологизмдер ҿзге тілдерге түрлі 

тҽсілдермен берілген. Абай қолданған тұрақты тіркестерді дискурс деуге де 

болады. Дискурс – ұлттық ерекшеліктерге негізделген күрделі тілдік бірлік. 

63

Профессор Б. Қалиұлы дискурсты: «Дискурс - мҽтіннің прагматикалық, 

когнитивтік, дүниетанымдық, этно жҽне лингво-мҽдениеттанымдық, 

ҽлеуметтік, менталдық, психологиялық сияқты экстралингвистикалық 

факторлармен тығыз байланысты» [52, 56б.] - деп, айқындайды. Бұларсыз 

дискурс тілдік категория бола алмайды. Мҽтіннің мазмұнын ашып қана қоймай, 

автордың келбетінен де хабар береді. Абай қолданысындағы тіркестердің 

дискурстың мақсаты, айналасындағылардың іс-ҽрекетін сынай отырып, белгілі 

бір іске жұмылдыру. Мҽселен, екінші қара сҿзінде: «халықтарды салыстырады. 

Қазақ, ноғай, татар, сарт (ҿзбек), орыс сияқты кҿршілес елдерді оқушысы қазақ 

жұртшылығына ҽділетті достық кҿңілмен ұғындырып береді. Ҽңгімені жҽй бір 

тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл ҽзіл тҽрізді бастап, ҿз халқының 

дҽлелсіз үстірт ҿзімшілдігін мысқыл ете келеді» [53]. Осы сҿзде: «...орысқа да 

күлуші еді: «ауылды кҿрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс», - деп. - «Орыс 

ойына келгенін қылады деген...не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер 

депті», - деп». Осындағы «Ұзын құлақ» деген фразеологизмдік дискурснің 

қазақ тіліндегі беретін мағынасы «ҽркімнің айтқан лақап сҿздері». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Рыжеголовый урус, этому стоит завидеть 

аул, как скачет к нему сломя голову, позволяет себе все, что на ум взбредет, 

требует «узун-кулака» показать, верит всему, что ни скажут», – говорили они о 

русских. 

В. Шкловскийдың аудармасы: «Если встречались с русским, то смеялись 

над ним за спиной: их мы считали людьми необузданными, людьми 

доверчивыми». 

С. Санбаевтың аудармасы: «Смеялись и над русскими: «Рыжеголовые 

делают все, что им взбредет на ум. Увидев в бескрайней степи юрты, спешат к 

ним сломя голову и верят всему, что им скажут. Просили даже показать «узункулак», 

а попробуй увидеть глазами, как о тебе узнали на другом конце 

стели...». 

Аудармашылар С.Санбаев пен К.Серикбаева «ұзын құлақ» деген 

фразеологизмді транскрипция тҽсілі арқылы «узун-кулак» деп аударады. «Ұзын 

құлақ» тіркесі қазақ ұлтына тҽн тіркес болғандықтан, оны реалийге 

жатқызамыз. Негізінен, реалийлерді аударудың екі жолы: «транскрипциялау» 

(аударылып жатқан тілдің графикалық ерекшеліктерін сақтай отыра, 

фонетикалық формасын беру) жҽне «аударма». А. Гердердің айтуы 

бойынша: 1) аударма «басқа» тілдің ерекшеліктерін «ҿзінікі» етіп шығарса, 

2) транскрипция «ҿзінің» тіл амалдары арқылы «басқа тіл ерекшеліктерін» 

сақтап қалады. 

Транскрипциялау ҽдісі арқылы екі аудармашыда ұлттық колоритті сақтап 

қалуды мақсат еткендігі байқалады. Десек те, орыс тілінде ұзынқұлақтың 

мағынасын беретін фразеологизмдер жоқ емес. Мысалы орыс тіліндегі «Пустая 

болтовня» деген фразеологизм ұзын құлаққа балама бола алады деп ойлаймыз. 

Ал, аудармашы В.Шкловский фразеологизмді орыс тіліне аудармай қалдырып 

64

кеткендіктен, аталған қара сҿздің орыс тіліндегі экстролингвистикалық мҽні 

сақталынбаған. 

Р.Маккейннің аудармасы: «The red-headed Urus, once he spies an aul, gallops 

fit to break his neck towards it, permits himself to do whatever comes into his head, 

demands to hear all the rumours and gossip, and believes everything he is told». 

Ағылшын тіліне фразеологизмді «demands to hear all the rumours and 

gossip» деп аударады. Сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аударатын болсақ «ҿсек пен 

сыбысты тыңдауды сұрайды» деген мағынаны береді. Бұл сҿйлемде аудармашы 

аударма теориясындағы түсіндірмелі тҽсілді қолданғандықтан, мҽтін 

ұлғайтылған. Ағылшын тілінде түпнұсқадағы «ұзын құлаққа» «A talking shop» 

деген фразеологизмді қолдануға болады. Дегенмен, сҿйлем құрамы ҽртүрлі 

болғанымен, мҽтіннің коммуникациялық мақсаты сақталынған. 

«Ҿзінің ҿмір сүрген шағындағы қазақтың ұлтсыздануы, азып-тозуы, мінезқұлқының 

ҿзгеруі, тіпті бүкіл болмысының адамшылық сипаттан кете бастауы, 

жұрттың білімнен қашықтап, надандыққа ұрынуы – осының бҽрі Абайдың 

тҽнін емес, жанын ауыртады. Сондықтан да ол осы ащы шындықты айтып, елді 

ширатуға, оятуға, намысына тиіп, қайраттандыруға тырысып, сыншылдыққа 

толы, ҿкініші мол ҿлеңдер жазып, қара сҿзбен ойланып, күйзелді» [54, 17б.] – 

деп, профессор С.Қасқабасов Абай қарасҿздерінің негізгі идеясын ашып береді. 

Мҽселен, ақын оныншы қара сҿзінде қазақты сынай отырып: «Ешбір қазақ 

кҿрмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. Бҽрі де иттікпен 

табады, иттікпенен айрылады». Мұндағы «иттікпен» деп малды ҽділетсіз, 

сорақы жолмен табуды айтып отыр. Жалпы қазақ тілінде «ит» деген бірлікпен 

байланысты фразеологизмдер жағымсыз мағынада қолданылады. Мысалы, «ит 

пен мысықтай, ит тиген табақтай қарады, ішін иттей кемірді». Мҽдениеті, тілі 

ҽртүрлі елдерде итке байланысты бірдей ассоциация қалыптасқан. Орыс тілінде 

«жить как кошка с собакой, как с цепи сорвался, собаке пятая нога, собаке под 

хвост, ко всем чертям собачьим» деген фразеологизмдер жағымсыз мағынада 

қолданылса, «как собак нерезаных, вот где собака зарыта, каждая собака, ни 

одна собака, как собака голоден, как собака на сене, собаку съел» 

фразеологизмдері кҿптік мағынада, істің мҽнін, адамның санын, қасиетін 

сипаттау үшін қолданылған. Ағылшын тілінде де ит сҿзіне қатысты 

фразеологизмдер бар. Мысалы, «done up like a dog’ s dinner» жҽне «dressed up 

like a dog's dinner» тұрпайы дҿрекі киінген адамға қатысты қолданылады. 

Тұрғылықты жері жоқ, қаңғырған, лас иттің жағдайын дҿрекі киінген адамға 

теңейтін осындай фразеологиялық тіркестер бар. Ағылшын тіліндегі иттің 

шыдамсыздығын, сыйымсыздығын білдіретін «fight like cats and dogs», деген 

фразеологиялық тіркестің баламалары орыс тілінде «жить как кошка с 

собакой» болса, қазақ тілінде «ит пен мысықтай». Бұл үш тілдегі ұқсас 

фразеологизмнің мағынасы мен мҽні бірдей. Ағылшын тілінде тағам атауына 

«ит» деген бірлік қолданылып, «Hot dog» деген фразеологизм пайда болған. Бұл 

фразеологиялық тіркес ағылшын тіліне сленг түрінде еніп, одан кейін бүкіл 

ҽлемнің тілдеріне таралған. Фразеологиялық тіркесті сҿзбе-сҿз аударғанда 

65

«ыстық ит» дегенді білдіреді. Бутербродтың бұл түрі Батыс елдері мен 

Американың нарығына келгеннен кейін «Hot dog» деген фразеологиялық тіркес 

қалыптасқан. Тамақ ішуге уақыты жоқ жұмысқа асығыс клерктердің күнделікті 

жеңіл асына айналған ыстық бутерброд қолда ұстап тұруларына қиындық 

тудырған. Ҽдетте итті де қолда ұстап тұру қиын, сол себептен де итпен 

байланысты осындай фразеологиялық тіркес қалыптасқан. 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Я еще не встречал человека, который бы, 

добыв богатство разбойным путем, использовал его на благое дело. То, что 

добыто собачьим путем и тратится по-собачьи. И не остается от такого 

богатства ничего, кроме горечи разочарования, злобы, душевных мук». 

К.Серикбаева «иттікпен табу» деген фразеологиялық бірлікке екі түрлі 

баламаны «разбойный путь» жҽне «собачьи путь» деп алады. Аудармашы 

түпнұсқадан сҿзбе-сҿз «собачьи путь» деп аударған, бірақ ҿзге тілді 

оқырманның түсінігіне «собачьи путь» дегеннен гҿрі «разбойный путь» жақын. 

С. Санбаевтың аудармасы: «Но я не встречал еще человека, который, 

разбогатев неправедным путем, нашел бы достойное применение своему 

состоянию. Бесталанно изобилие, достигнутое подлыми способами, оно 

оставляет за собой лишь муки, горечь и злобу». С. Санбаев та түпнұсқадағы 

фразеологиялық бірлікті «неправедный путь», «подлый способ» деп екі түрлі 

жолмен беруді дұрыс кҿрген. Мұндағы «подлый способ» түпнұсқанын 

мағынасын дҽлірек жеткізеді. Жалпы аудармашының қолданған «подлый» сҿзі 

түпнұсқадағы «иттік» сҿзінің астарындағы сорақылықты, айуандықты 

жеткізуде оңтайлы балама бола алады деп есептейміз. 

Р.МакКейннің аудармасы: «I have yet to see a person who, having acquired 

wealth by dishonest means, has put it to good use. Ill-gotten gains are likewise ill 

spent. And nothing remains of such wealth save the bitterness of disappointment, 

anger and anguish of the soul». 

Ағылшын тіліне Р.МакКейн фразеологизмді «dishonest means» деп 

аударады. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда «ҽділетсіз жолмен» деген 

мағына туындайды. Аудармашы автордың айтпақ болған түпкі ойын беріп тұр. 

Ақын «ит» сҿзімен байланысты тіркестер мен фразеологизмдерді кҿп 

қолданады. Солардың бірі «иттен кҿп». Жиырма екінші қарасҿзінде ақын былай 

дейді: Мырзаларды қадірлейін десең, осы күнде анық мырза елде жоқ, мал 

бергіш мырза иттен кҿп. 

С.Санбаевтың аудармасы: «Так вот, теперь не найдешь благородных мурз, 

а кинешь камень и обязательно попадешь в собаку, считай мурзу, который ради 

призрачной славы готов раздать добро «щедрой рукой». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Стал бы уважать мырзу. Но не встретить в 

наши дни истинно щедрых, а тех, кто бестолку раздает скот направо и налево, 

больше, чем собак». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «Может быть, уважать мурз? Но нет в 

настоящее время настоящих мурз. Вот мурз, дающих взятки и покупающих 

свое звание за взятки, очень много». 

66

С.Санбаев кҿптік мағынаны «кинешь камень» деген сҿз тіркесімен береді. 

Орыс тіліндегі «как собак нерезаных» фразеологизмі түпнұсқадағы «иттен кҿп» 

фразеологизміне толық сҽйкес келеді. Бірақ аудармашылырдың ізденбеуінен 

түпнұсқадағы фразеологизмді ҽрқайсысы ҽртүрлі жолмен жеткізген. 

К.Серикбаева түпнұсқадағы «иттен кҿп» фразеологиялық бірлікті «больше чем 

собак» деп сҿзбе-сҿз аударған. Шкловский «очень много» деп қарапайым 

тілмен аударған. 

Р.МакКейннің аудармасы: «I would have respected a myrza, but now you 

cannot find a truly generous one; as to those who give out their livestock right and 

left, they are as many of these as stray dogs». 

Р.МакКейннің аудармасында «иттен кҿп» фразеологизмі «they are as many 

of these as stray dogs» болып берілген. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда 

«иесіз иттер сияқты кҿп» деген мағынаны береді. Аудармашы фразеологизмді 

теңеу ҽдісімен аударып, «иттен кҿп» дегенге эмоционалды бояуды күшейтіп 

«иесіз» деген бірлікті қосады. Салыстыру нҽтижесінде аудармашылар 

түпнұсқадағы коммуникативтік мақсат, жағдай бірлігі, оны бейнелеу белгілерін 

сақтауға тырысқан. Түпнұсқа мағынасына жақындау бергендіктен, бұл қара 

сҿзді бейімделген транскодтау деп атауға болады. Десек те, бұл аудармаларда 

жағдайды сипаттау деңгейі басым. 

Профессор З. Бисенғали: «Абайды терең білу үшін оның қарасҿздерін ұғу 

керек. Ҽйтпесе ҿлең ҿрнегіне ҿрілген қабат-қабат сезімдер шұғыласына оранған 

ойларды таратып кете алмайсың. Бір ұшынан ұстасаң, екінші тармағы ұстатпай 

ҽуре қылады» [55,13б.] – деп ақын сҿздерін бірден түсіну, қабылдау 

қиындығына назар аудартады. Демек, ақын шығармаларын қазақ тілінде ұғыну 

қандай қиын болса, ҿзге тілде сҿйлету одан да қиын екенін ескермеске 

болмайды. 

«Абай пайдаланған фразеологизмдердің дҽл эквивалентін таба білу, 

кҿбінесе оның лирикалары мен қарасҿздерінің аудару сапасын айқындай түседі. 

Бұл орыс оқырманының ақынның ойын, сезімі мен күйзелісін, оның түйсігін 

түсінуіне кҿмектесуі үшін аудармашыдан ерекше жауапкершілікті талап етеді» 

[56, 35б.]. Демек, аудармашылар фразеологизмдерді түпнұсқаға сҽйкес бере 

алмаса, автордың негізгі айтпақ ойынан оқырмандарды адастырады. 

Қазақ тілінің фразеологизмдер сҿздігінде «қулық сауды» фразеологизміне 

«арамдық ойлады, пҽле қуды» – деген, «кҿз сүзді» фразеологизміне «телмірді, 

жалынышпен қарады, тілемсектенді» – деген анықтамалар берілген. Осы 

етістіктен тұратын фразеологизмдер Абайдың тҿртінші қарасҿзінде былайша 

кҿрініс тапқан: «Қулық саумақ, кҿз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - ҿнерсіз иттің 

ісі». Байқап отырғанымыздай, Абай фразеологизмдерді қолдана отырып, оның 

мағынасын түсіндіре кетеді. 

С. Санбаевтың аудармасы: «Удел бездарного существа - полагаться на 

плоды хитрости, попрошайничества и корыстолюбия» 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Жить хитростью, обманом, 

попрошайничеством – удел бездарных проходимцев». 

67

В. Шкловскийдың аудармасы: «Жить хитростью, жить слезливыми 

просьбами – это не значит жить, это значит существовать, как существует 

собака» 

Үш аудармашы да «қулық саумақ» деген фразеологиялық бірліктің орыс 

тіліндегі баламасын таба алмаған. К.Серикбаева мен В. Шкловский «жить 

хитростью» деп жалпы мағынасын берсе, С.Санбаев «плоды хитростьи» деп 

мағынасын ұлғайтып, аударған. Мұндағы «плоды» аудармашының ҿз жанынан 

қосқан лексемасы. Орыс тілінде «қулық саумақ» фразеологизміне «вилять 

хвостом», «обвести вокруг пальца» деген фразеологизмдер балама бола алады. 

Орыс тіліндегі «пялить глаза», «мерить глазами», «навострить глаза» 

фразеологизмдерінің мағынасы «кҿз сүзуге» жақын. Дегенмен аудармашылар 

түпнұсқаға орыс тілінде сҽйкес келетін фразеологизмді қолданбай, 

фразеологизмнің мазмұнын беріп аударған. Бұл аудармада да жағдайды 

сипаттау деңгейімен берілген. 

Р.МакКейннің аудармасы: «To live by lies, deceit and begging is the lot of 

good-for-nothing rogues». Р.Маккейннің аудармасы сҿзбе-сҿз К.Серикбаеваның 

аудармасымен сҽйкес келеді. Фразеологизмді қазақ тіліне аударғанда 

«Қулықпен, ҿтірікпен ҿмір сүру» деген мағына шығады. 

Қазақ тілінде ҽзірлік қылуды, қамдануды «қам жеді» деген 

фразеологизммен береді. Бесінші сҿзде ақын осы фразеологизмді қолданады: 

«Бұл мақалдардан не шықты? Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым 

үшін, білім үшін, ҽділет үшін қам жемейді екен, бірақ мал үшін қам жейді екен, 

ол малды қалайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап алмақ 

яки мақтап алмақ екен, бермесе оныменен жауласпақ екен». Мұндағы негізгі 

дискурс – мал. Қазақ үшін мал - байлық. «Қазақ қайғысы – тыныштық, ғылым, 

білім, ҽділет емес – мал. Мал табу жолында қазақ ҽділет іздеп, еңбектеніп 

басын қатырып жатпайды, жол, ҽрекет те талғамайды. Абай жауласу, ұрлық, 

қулық, сұмдық, т.б. қазақ қоғамында бар пікір-ниеттің, ақтамақ болатын 

идеологияның тұрпайылығын ҽшкерелейді» [57,81б.]. Аудармашылар автордың 

айтпақ ойын түсінген. Десек те біз осы қара сҿздегі «қам жеді» тұрақты 

тіркесінің аудармасына назар аударайық. 

С.Санбаевтың аудармасы: «О чем говорят эти пословицы? Разве говорится 

в них о мире, науке, знаниях и справедливости? Нет. Зато по ним можно 

получить представление о том, что казахи не умеют честным путем наживать 

богатство, стараются обвести вокруг пальца имущих, если же не получается, 

готовы рвать ворот друг другу». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «О чем они говорят? Не о науке и знаниях, 

не о мире и справедливости радеет казах, ему бы разбогатеть, да не знает - как? 

Вот и ловчит, хитрит, чтоб хоть лестью выманить богатство у других, не 

удастся – будет люто враждовать со всем светом». 

В. Шкловскийдың аудармасы: «Много у нас пословиц, но не говорится в 

них о науке, о знании, о справедливой и спокойной жизни. Человек любит свой 

68

скот, как собственные свои потроха. Он хочет получить все обманом. Если ему 

не да-дут, хочет ограбить» 

С.Санбаев «қам жеу» фразеологизмін «адал жолмен табу» деп аударса, 

К.Серикбаева орыс тіліне сҿзбе-сҿз «радеет» деп аударады. В.Шкловский бұл 

фразеологиялық бірлікті «получить» деп аударады. Бірақ «получить» сҿзінің 

ҽсері солғын. Түпнұсқадағы «қам жеу» фразеологиялық бірліктің астарында тек 

алу ғана емес, «ойлау», «уайым жеу» сияқты мағыналар бар. С.Санбаев пен 

В.Шкловскийдың аудармаларының мағыналары түпнұсқаға жақын келгенімен, 

К.Серикбаеваның сҿзбе-сҿз аудармасы «радеет» дұрыс деп есептейміз. 

Р.МакКейннің аудармасы: «Now, what do they tell us? It is not learning and 

knowledge, nor peace and justice, that the Kazakh holds dear – his sole concern is 

how to get rich. So he will twist and turn to cajole some of their riches from other 

people, and if he does not succeed, he will see the whole world as his enemy». 

Р.МакКейн фразеологизмге «sole concern» деген баламаны ұсынады. Қазақ 

тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда «жалғыз уайым» деген мағынаны береді. 

Р.МакКейннің аудармасы түпнұсқаға балама бола алады, себебі қам жейтін кісі 

сол істі бітірмейінше уайымдайды. Адам баласы ұялған кезде жерге кіргендей 

болады. Ҽдетте сол ұялған сҽттегі адамның күйін «жерге енді» деген 

фразеологизммен сипаттайды. Ақын бесінші қарасҿзінде осы фразеологизмді 

қолданады: «Жас бала ұялса, жерге ене жаздаушы еді, бұлар неден болса да 

ұялмайды екен». 

С.Санбаевтың аудармасы: «Дети, когда им стыдно, готовы провалиться 

сквозь землю, а взрослые, оказывается, в такие минуты даже глаз не прячут». 

Р.Сейсенбаевтың аудармасы: «Дети, стыдясь, готовы сквозь землю 

провалиться, а взрослые не ведают стыда». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «Когда детям бывает стыдно, они готовы 

провалиться сквозь землю, а люди, создавшие эти пословицы, очевидно, ничего 

не стыдятся, они отрекутся и от тебя, если ты не будешь на них похож». 

Үш аудармашы да «сквозь землю провалиться» деп орыс тілінде сҽйкес 

келетін фразеологизмді қолданып, коммуникациялық деңгейді сақтаған. 

Р.МакКейннің аудармасы: «When they feel ashamed, children would like the 

earth to swallow them up, but adults know no shame at all». 

Р.МакКейн фразеологизмді «children would like the earth to swallow them 

up» деп аударған. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда мынадай мағына 

шығады: «Балалар жер сияқты оларды жұтып қоятын», аудармашы теңеу 

арқылы аударған. 

Сегізінші қарасҿзінде ақын: «Байлар, олар ҿздері де бір күн болса да, 

дҽулет қонып, дүниенің жарымы басында тұр» – дейді. 

С.Санбаевтың аудармасы: «Богачи считают себя владыками по меньшей 

мере половины мира. По их мнению, пусть богатство дано им всего на день, но 

все в подлунном мире можно успеть купить за него». 

69

К.Серикбаеваның аудармасы: «Богачи? Те ни в чем нужды не знают. Пусть 

на день, но им дано богатство, им кажется, что они владеют сокровищами чуть 

ли не половины мира, а чего им не хватает, то купят за скот». 

В. Шкловскийдың аудармасы: «Думают они: вот сядет им на голову птица 

счастья, и станут они владельцами полумира, умножат стада и все купят за свой 

скот». 

«Дҽулет қону» деген фразеологизмнің дискурсында «бақ қонды, байлық 

бітті» деген мағына жатыр. «Дҽулет қону» С.Санбаевтың, К.Серикбаеваның 

аудармасында жоқ. В.Шкловский «сядет на голову птица счастья» деп сҽтті 

аударған. 

Р.МакКейннің аудармасы: «The rich? They want for nothing. Be it only for a 

day, they have wealth and they think they possess the treasures of well-nigh half the 

world, and they can pay in livestock for whatever they lack». 

Р.МакКейн «дҽулет қонуды» «бай болу» деп аударады. Аудармашы 

түпнұсқаның мазмұнынан алшақтамаған. 

Келесі, Абай қолданған он бірінші қарасҿзінде «сойылын соғу» 

фразеологизмінің дискурсы «сҿзін сҿйлеу, жақтасу» деген мағынаны береді. 

Осы тіркес макрообразға айналып, екіге бҿлінген елдің психологиясын ашып 

беріп тұр. Қара халық менің сонша үйім бар, сонша ауыл сойылынды соғайын, 

дауыңды айтайын деп, қай кҿп бергенге партиялас боламын деп, құдайға 

жазып, жатпай-тұрмай салып жүріп басын, ауылын, қатын, баласын сатып жүр. 

С.Санбаевтың аудармасы: «От всей этой вакханалии томятся простые 

люди. Они встают стеной за обиженного сородича, сходятся аул на аул, 

истекают кровью, потом ищут себе новых союзников, где-то идут против 

совести, продают честь, жену, сородичей». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Так и живут: вельможный - помогая баю и 

пособляя вору, бедняк - подыгрывая власть имущим, поддерживая их в спорах, 

примыкая то к одной, то к другой партии, за здорово живешь поступаясь 

собственной честью, продавая жену, детей, сородичей». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «А простой люд рассчитывает на то, что их 

много, и обещают люди поддержать одного из своих всей толпой в бою и в 

тяжбе. Перебегают люди из партии в партию. Не видя покоя ни лежа, ни стоя, 

так продают люди себя, жену, детей и свой аул». 

«Сойылын соғу» фразеологиялық бірлікті С.Санбаев «встать стеной за» 

деп беруінен түпнұсқадан алшақтамаған, дегенмен К.Серикбаеваның 

«поддерживать» деген нұсқасы «сойылынды соғуға» біршама жақын. Орыс 

тілінде «стать на сторону» деген фразеологизм бар, аударма тілінде баламасы 

бар фразеологизмді аудармашылар тауып, қолданса орынды болар еді. 

Р.МакКейннің аудармасы: «That's the way they live: the grandee by aiding the 

bey and abetting the thief, and the poor man by sucking up to the powers that be and 

backing them in disputes, siding now with one, now with another party, and selling 

dirt-cheap his honour, his wife, his children, and his kith and kin». 

70

Р.МакКейн ағылшын тіліне К.Серикбаеваның нұсқасынан аударғандықтан 

сҿзбе-сҿз К.Серикбаеваның аудармасымен сҽйкес келеді. Р.МакКейн ―backing‖ 

сҿзіне ―поддерживать‖ деген баламаны таңдаған. 

Жиырма тҿртінші қарасҿзінде ақын қазақтың бір дерті ұрлық деп оны да 

сынға алады: «Бірімізді біріміз аңдып, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз»- 

дейді. Осындағы «кірпік қақтырмау» фразеологизмін аудармашылардың қалай 

бергеніне назар аударайық: 

«Абайдың идеясы жалпы адамзатқа ортақ идея. Жалғыз қазақ ұлтының 

бойындағы кемшілікті қозғамайды, исі адамдық мҽселені тілге тиек етеді» 

[43,74б.] – дейді, профессор Т. Жұртбай. Шынында да, Абай қозғап отырған 

кемшіліктерді қазақтан ғана емес, кез-келген ұлттың бойынан, жүріп ҿткен 

жолынан кҿруге болатын түсінікті жҽйт. Сондықтан да, бұл жолдарды басқа 

тілге сақтап аудару қиын емес. 

С.Санбаевтың аудармасы: «Отличаются они и тем, что, не спуская глаз, 

выслеживают друг друга, не смыкая глаз, соперничают между собой, 

обкрадывают самих себя». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Мы враждуем, разоряем друг друга, следим 

друг за другом, не давая ближнему своему и глазом моргнуть». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «Мы друг с другом враждуем, друг у друга 

воруем, друг за другом следим и не даем друг другу сомкнуть глаз хоть на 

мгновенье». 

Аудармашылар түпнұсқа тіліндегі фразеологизмге сай келетін 

фразеологизмді қолдана отырып, дискурсты, ақпарат құрылымын сақтай 

отырып, мағыналық тұрғыда толық сҽйкес берген. 

Р.МакКейннің аудармасы: «We fight with each other, we ruin each other and 

spy on each other before our neighbour has time to blink». 

Р.МакКейннің аудармасын «before our neighbour has time to blink» қазақ 

тіліне жалпы мазмұнын беріп аударатын болсақ «кірпік қақпай тұрып» деген 

мағына шығады. Аудармашы түпнұсқаның мағынасын бере алған. 

Телміре қарау, сұқтану, қызғана кҿз тігуді «сұғын қадау» 

фразеологизмімен сипаттайды. Осы фразеологизм ақынның қарасҿзінде былай 

берілген: «Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін бірі құртпай, 

құрымай тыныш таба ма?». 

С.Санбаевтың аудармасы: «Трудно поверить в это, когда видишь, как 

двести человек зарятся на сто голов скота, и знаешь, что они не успокоятся, 

пока не изведут друг друга». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Сейчас на каждые сто голов скота зарятся 

двести человек. Разве они утихомирятся, пока не уничтожат друг друга?». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «Ведь у нас сейчас двести человек зарятся на 

сто голов скота. Разве они могут успокоиться, пока не уничтожат друг друга?». 

Орыс тіліндегі «пожирать глазами» фразеологизмімен қазақ тіліндегі 

«сұғын қадау» фразеологизмінін мағыналары бірдей, бірақ аудармашылар 

фразеологизмді фразеологизммен емес, сҿзбе-сҿз «зарятся» деп аударады. 

71

Р.МакКейннің аудармасы: «Nowadays, two hundred people hanker after a 

hundred head of livestock. Will they live in peace before they have destroyed one 

another in this scramble?». 

Р.МакКейннің «hanker after» деген баламасы «армандау, тілеу, қалау» 

деген мағыналарды береді. Аудармашының «сұғын қадауға» қолданған 

баламасы сҽтсіздеу шыққан. «Аузынан қан ағызу» фразеологизмі бұрыннан 

бар, ақын бұл фразеологизмге «қара» сҿзін қосып «аузынан қара қан ағызу» деп 

нақтылайды. 

Отыз жетінші сҿз – Абай афоризмдерінен тұрады. Афоризмдерден де 

образды фразеологизмдерді кҿруге болады. «Ашулы адамның сҿзі аз болса, 

ыза, қуаты артында болғаны. Егер де аузынан қара қан ағызса, домбыт 

мақтаншақ, я қорқақ». 

С.Санбаевтың аудармасы: «Безвреден - кто в гневе кричит. Бойся того, 

кто в гневе молчит». 

К.Серикбаеваның аудармасы: «Если некто молчит в гневе, значит всю силу 

гнева он затаил в себе. Извергающий черную брань – обычно хвастун или 

трус». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «Кричащий в гневе – смешон, молчащий в 

гневе – страшен». 

С.Санбаев пен В.Шкловский түпнұсқа мҽтінді қысқартқан, сондықтан 

«аузынан қара қан ағызу» фразеологизмінің дискурсы ашылмаған, орнына 

қарапайым түрде С.Санбаев «кричит», В.Шкловский «кричащий» деп алады. 

К.Серикбаеваның аудармасы «извергающий черную брань» түпнұсқаға 

ҽлдеқайда жақын. Орыс тіліндегі «бобы разводить», «точить лясы» деген 

фразеологизмдер бар. Аудармашы түпнұсқадағы былапыт кҿп сҿйлеуге 

осындай фразеологизмдерді қолдануы қажет болатын. 

Р.МакКейннің аудармасы: «He who keeps silent in his anger contains his 

fury within himself. He who spits abuse is either a braggart or a coward». 

Р.МакКейннің аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ «балағат 

сҿз айту» деген мағына шығады. 

«Сүттей ұю» фразеологизмі «қалтықсыз сену, шын илану, шын беріле, 

ықыласы түсе қалу» дегенді білдіреді. Жалпы, автор қазақтың кемшілігін 

кҿрсете отырып, фразеологизмдер арқылы ҿз эмоциясын білдіріп отырған. 

Абай ҿзінің қасында жақын жүрген шҽкірт достарына, үміт еткен жақсы 

жастарына аса бір жылы жүрекпен ағалық ҿсиет етіп айтқан. 

Ақын қырқыншы қарасҿзінде: «Қазақтың шын сҿзге нанбай, құлақ та 

қоймай, тыңдауға қолы да тимей, пҽлелі сҿзге, ҿтірікке сүттей ұйып, бар 

шаруасы судай ақса да, соны ҽбден естіп ұқпай кетпейтұғыны қалай?». 

С.Санбаевтың аудармасы: «Но стоит появиться вымыслу, как они 

сбиваются вокруг него, подобно молоку, в которое брошена закваска. И не 

уйдут, пока не дослушают все до последнего слова, даже если все их 

собственные дела с концами уйдут под воду». 

72

К.Серикбаеваның аудармасы: «Почему казахи не слушают праведные 

слова, не находят для этого времени, но будут охотно внимать сплетням и 

грязным наветам и не уйдут не выслушав их до конца, хоть все дела их пойдут 

прахом?». 

В.Шкловскийдың аудармасы: «И ответьте на последний вопрос: почему не 

верят добру казахи и не хотят слушать правдивое слово, не находят для 

слушания такого слова времени, но любят слушать ложные и коварные речи, от 

которых даже молоко скисает в юрте, а они слушают и не могут оторваться, 

хоть бы все их хозяйство сносило половодье?». 

«Сүттей ұю» фразеологизмін сҿзбе-сҿз аударуға келмейді. С. Санбаевтың 

«сбиваться подобно молоку» Шкловскийдың «от которых даже молоко скисает 

в юрте» деп түпнұсқадан сҿзбе-сҿз аударуынан фразеологизмнің мағынасы 

бұрмаланған. К.Серикбаева «охотно внимать» деп аударып фразеологизмнің 

дискурсын бере алған. 

Р.МакКейннің аудармасы: «Why will the Kazakhs not hearken to righteous 

words and find no time for that, but are ready to listen to all kinds of gossip, dirt and 

slander and won't go away until they hear it out to the end, even if all of their affairs 

go to pot?». 

Р.МакКейн К.Серикбаеваның аудармасынан ағылшын тіліне «тыңдауға 

дайын» деп аударады. 37-қарасҿзінің аудармасында референциалды 

эквиваленттілік орын алған, аудармашылар қолданған фразеологизмдер 

эквивалент деңгейлерінің ішінде лексикалық-семантикалық бҿлшектері 

сақталынып, жекелеген семалар арқылы коммуникациялық деңгей, жағдайды 

сипаттау деңгейі арқылы сақталынған. Абайдың қара сҿздерінің аудармасын 

қарастыру барысында фразеологизмдердің мҽні мағыналары бірдей емес 

ҽртүрлі тілдік бірліктердің кҿмегімен ғана емес, заттық жағдайда бейнеленген 

ҽртүрлі белгілерге сҽйкес келетін ҽртүрлі семалардың кҿмегімен жеткізілетініне 

кҿз жеткіздік. 

Біз бұл жұмысымызда Абайдың бірқатар шығармаларына салыстырусалғастыру 

жүргізу арқылы, ҿлеңдері мен қарасҿздерінің орыс, ағылшын 

тілдеріне аударылу, жеткізілу деңгейін байқадық. Бір ғана фразеологизмдердің 

аудармалары арқылы ақын қарасҿздерінің мағыналық деңгейінің қаншалықты 

түпнұсқаға сайма-сай бола алатындығын кҿруге болады. 

Абай қолданылған фразеологизмдер орыс, ағылшын тілдерінде кҿбінесе 

сипаттау, түсіндірмелі тҽсілмен берілгендіктен түпнұсқадан саны жағынан 

кеміп тұр. 

Аудармада: экстралингвистика, яғни ұлттық тіл, тілді қолданатын 

рецептор, оны түсініп қабылдаушы рецепиент. Осы үшеуі тілдік қарымқатынасқа 

түсіп, дискурсты құрағанда ғана, аударма ҿзіне тҽн коммуникативтік 

қызметін толық атқарады. 

Жалпы, Абайдың ҿлеңдері мен қара сҿздерінде кездесетін 

фразеологизмдерінен астарлы түрде ақын ҿмір сүрген дҽуірдің тарихы, ұлттық 

салт-дҽстүр, ұлттық мінез, ҿзіндік болмысы кҿрініс табады. Сондықтан да, 

73

фразеологиздерді аударуда аудармашылардың аударылып отырған ұлт жҿнінде 

экстралингвистикалық аясы кең болуы қажет. 

2.3. Абай ӛлеңдеріндегі образды оралымдардың туыстас тілдерге 

аударылуы 

Қазақ тілінің туыстас халықтардың тілдерімен тарихи, мҽдени, ҽлеуметтіктұрмыстық, 

психологиялық, материалды жҽне рухани жақындығы мен 

қоғамның ҽлеуметтік саяси құрылымының ұқсастығы аудармашылардың 

жұмысын жеңілдетеді. Дегенмен, туыстас тілдердің арасында да аударма 

болған соң қиындықсыз болмайды. Туыстас тілдердің фонетикалық, 

лексикалық, грамматикалық жүйелерінде генетикалық жақындық болғанымен, 

аудармашылардың фонетикалық адаптация жасауға, грамматикалық 

құрылымды ҿзгертпей кҿшіруге, тіларалық омонимдерді ауыстыруға ҽуестене 

бермей, тілдердің арасындағы ерекшеліктерге де кҿңіл аударғандары жҿн. 

Түркі тілдерін тілдік (фонетикалық, морфологиялық) тұрғыдан 

топтастыру-классификациялау, сҿйтіп ҽрбір тілдің түркі тілдері құрамындағы 

орнын айқындау М.Қашқаридан басталады. Кҿптеген түркологтар, В.В.Радлов, 

Н.Вамбери, Н.Ф.Катанов, Ф.Е.Корш, А.Н.Самойлович, В.А.Богородицкий, 

С.Е.Малов, Н.А.Баскаков сияқты кҿрнекті ғалымдар, түркі тілдерін 

классификациялауда аса құнды пікірлер айтқаны белгілі. 

Н.А.Баскаков түркі халықтарын территориясына қарай тҿрт топқа бҿледі. 

Бірінші топқа литвалық татарлар, қарайымдар, қырымшақтар, крым татарлары 

жҽне гагауздар; екінші топқа ҽзербайджан, құмық, қарашай, ноғай, түркмендер; 

үшінші топқа татар, башқұр, чуваштар; тҿртінші топқа ҿзбек, ұйғыр, 

қарақалпақ, қазақ, қырғыздарды жатқызады. Барлық түркі тілдеріне кҿне 

субстраттардың, иран, қытай, кейіннен араб, парсы, орыс тілдерінен ықпалы 

түспей қоймаған. Бұл елдердің географиялық, ҽлеуметтік- экономикалық 

жағдайларында ұқсастықтардың болуы жҽне олардың ұзақ жылдар бойы бірбірімен 

үздіксіз қарым-қатынаста болып келуі тілдердің лексика, грамматика 

саласында ортақтықты сақтап қалуға себепші болды. 

Жалпы түркі тілдерінің басқа тілдерден басты айырмашылығы – 

жұрнақтардың түбір морфемадан соң жалғануында. Сондықтан түркі тілдері 

жалғамалы тілдерге жатады, ҿйткені бұл тілдерде жаңа сҿздердің туу формасы 

қосымшалар арқылы болады [58, 321б.]. 

Түркі тектес тілдер бір-біріне қаншама жақын болса да, олардың 

фонетикалық жҽне фонологиялық жүйелерінде айырмашылық бар. Олар 

фонемалық құрамымен ғана емес, сол фонемаларды бір жүйеге қалай 

ұйысқандығымен де ерекшеленеді [59, 83б.]. 

Түркі тілдерінің дауысты дыбыстар құрамында кейбір ҿзгешеліктерден 

кҿрі ұқсастықтар күшті екендігі сезіледі. Мысалы, қазақ тілінде дауысты 

дыбыстардың саны 11 болса (а,ҽ,е,ы,и,і,о,ҿ,у,ү,ұ), ҿзбек тілінде 6(а,е,э,и,о,у), 

ұйғыр тілінде 8 (а,ҽ,е,и,о,ҿ, у,ү), қырғыз тілінде 8 (а,э, е,ы,и,о,ҿ,у,ү). Сол сияқты 

74

дауыссыз дыбыстар құрамында да ұқсастықтар бар. Егер қазақ тілінде 25 

дауыссыз болса ( б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,у,ш,һ,ф,х,ц,ч), қырғыз тілінде 

22 (б,в,г,д,ж,з, й, к, л, м, н,ң,п,р,с,т,ф,х,м,ч, ш, щ), ҿзбек тілінде 23 

(б,в,г,д,ж,з,й,к,л,м,н,п,р,с,т,ф,х,ц,ч,ш,қ,ғ,х), ұйғыр тілінде 24(б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ, 

л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,ц,ч,м,х). 

Түркі тілдерінде дыбыстардың үндесуінде белгілі заңдылықтар 

(прогрессивтік, регрессивтік, ассимиляциялар) бар. Бұл заңдылықтар бір тілді 

екінші тілден ажыратып, оның ҿзгешелігін кҿрсетеді. Түркі халықтары ана 

тілінің негізгі сҿздік қорын сақтап қалғандығын жалпы туыстық тектестігін 

білдіретін лексикасынан кҿруге болады. 

Түркі тілдеріндегі жер-су, табиғат, жан-жануарлар, адамның дене 

мүшелерінің аттары да жалпы түркі халықтарында, салыстырып отырған түркі 

тілдерінде жақындығы сақталған. Мысалы, Абай ҿлеңдеріндегі жайлау 

(ҿзбекше - яйлов, ұйғырша - яйлақ, татарша - жҽйлҽү), теңіз (түрікше-denuz, 

татарша-диңгез, ұйғырша-деңиз, ҿзбекше-денгиз) кҿл (ұйғырша-кҿл, татарша 

күл), топырақ (татарша-туфрак, ұйғырша-топрақ), тҿл (татарша-түл, ұйғырша 

тҿл), құс (ҿзбекше-куш, ұйғырша-куш), қозы (ұйғырша-қоза), күшік (ұйғырша 

кучук), түлкі (ұйғырша-түлкҽ, қырғызша-түлкү), жүрек (түрікше-yürek, 

татарша-йҿрҽк,ұйғырша-жүрҽк, ҿзбекше-юрак), қол (ҿзбекше-қул, ұйғырша 

қол), тіл (ұйғырша-тил, ҿзбекше-тил), құлақ (қырғызша-кулак, татарша- колак, 

ұйғырша - қулақ). 

Қазақ, ұйғыр, қырғыз, ҿзбек тілдері негізінен түркі тілдік, бір-бірімен 

тектестік қасиетін сақтап қалған. Салыстырған сҿздердің мазмұны дҽл 

келгенмен, айтылуында бірсыпыра фонетикалық ҿзгерістер пайда болған. Ҽрбір 

тіл ұлт тілі болып қалыптасуда ҿзіндік ҿзгешеліктер пайда болады. Ол 

ҿзгешеліктер бір тілді екінші тілден ажыратудағы ұлт тілінің белгісінің бірі. Кез 

келген ұлт тілі ҿзінің қалыптасу дҽуірлеріне жеткенше ҿте кҿп бұрылыстарды, 

тарихи кезеңдерді басынан кешірген, ол ҽрбір тілдің сҿздік құрамында із 

қалдырғанын кҿреміз. Осының нҽтижесінде бір тектес сҿздердің ҿзі де 

фонетикалық ҿзгерістерге түскен, дамыған, сҿздердің синонимі кҿбейген. 

Ұйғыр, ҿзбек,қырғыз тілдері ескі түркі тектестігін сақтап қалғандығы 

байқалады [59, 91б]. 

Ҿзбек тілі ұйғыр тіліне жақын, дегенмен ұйғыр тілінен гҿрі парсы, тҽжік 

тілдерінің ҽсері ҿзбек тілінде күшті сақталған. Бұл жағдай ең алдымен 

дыбыстар құрамынан да сезіледі. Ұйғыр халқының тарихы да ҿзбек халқымен 

ҿте тығыз байланысты. 

Барлық түркі тілдерінде мынадай ортақ типологиялық ерекшеліктер бар: а) 

Фонетика саласында дауыстылардың жіңішке жҽне еріндік сингармонизмдері 

мен дауыссыздардың үндесуінің бірдей ережеге бағынуы бұл тілдерде дауысты 

жҽне дауыссыз фонемалардың құрылымын анықтауға ықпал етеді; ҽ) 

Морфология саласында сҿздің түбіріне жалғамалы қосымшаларды жалғау 

сияқты сҿз жасау формаларының ерекшеліктері, грамматикалық род 

категориясының болмауы тҽн; б) Синтаксис саласында сҿйлем, сҿз 

75

тіркестерінде сҿздердің орналасу тҽртібімен, яғни барлық анықтаушы сҿздер 

анықталушы сҿздердің алдында, ал толықтыратын сҿздер толықтырылатынның 

алдында орналасуымен ерекшеленеді. 

Түркі сҿздерінің архитектоникасы бір буындылығымен жҽне түбір 

морфемасының үшдыбыстылығымен сипатталады. Түркі тілдерінде түбірдің 

басым кҿпшілігі бастапқы дауыссыз, ортаңғы дауысты жҽне соңғы дауыссыз 

болып құралатын жабық буыннан тұрады. 

Синтаксистік құрылымына қарай түркі тілдері екі негізгі құрылымдық 

синтаксистік бірліктің болуымен сипатталады. Предикаттық сҿйлем немесе сҿз 

тіркесі жҽне атрибуттық сҿз тіркесі. 

Кҿркем жанрлардың ішіндегі аударуға ең кҿп қиындық тудыратыны 

поэзия аудармасы екені белгілі. Дыбыс, ырғақ, ҽуен, ұйқас барлығын да 

аударамада сақтау кез келген аудармашының қолынан келе бермейді. 

Түпнұсқаның мазмұның ғана емес поэтикалық ҿлшемдерін сақтау поэзия 

аудармасының жетістігі болып табылады. Аудармада түпнұсқаның 

эмоционалдылығын, кҿңіл күйін жеткізу маңызды. Егер аудармашы кҿркем 

шығарманы бір тілден екінші тілге дҽлме-дҽл аударатын болса, алдымен ол 

түпнұсқадағы мҽнге кҿңіл бҿлуі қажет. Аударманың тұрақты шамасының 

(константа) негізінде автордың оқырманға жеткізгісі келген түпкі ойы болады. 

Аудараманың ауыспалы шамасына тілдік құралдардың барлық корпусы 

жатады (лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық жҽне стилистикалық). 

Олардың кҿмегімен кҿркем шығарманың мазмұны басқа тілде жеткізіледі. Кҿп 

жағдайда бір тілден екіншісіне аударған кезде түпнұсқадағы мҽн ҿзгеріске 

ұшырайды. Аудармашының біліктілігі калькалау, лексикалық жҽне 

синтаксистік ҽріпшілдікті қолданбай түпнұсқаның мҽнін жеткізуден кҿрінеді. 

Тілдік бірліктерді іріктеп олардың трансформациясына шек орнату ҿте 

жауапты жҽне күрделі мҽселе. Аудармашының тілдер арасында болатын 

объективті сҽйкестілікке, жүйелі тіларалық корреляцияға бейімделуі - мҽселені 

сҽтті шешудің жолы болып табылады. Бір қарағанда бірдей заңға жҽне ережеге 

бағынатын туыстас тілдерден аудару кезінде бұл мҽселе оңай шешілетіндей 

болып кҿрінуі мүмкін, бірақ олай емес. Тілдердің туыстас болып келуі 

аудармашының жұмысын жеңілдететіні рас, аударма тілінде сҽйкес лексикалық 

балама іздеудің, грамматикалық форма мен синтаксистік құрылымды 

түбірімен ҿзгертудің қажеті жоқ. Туысқан тілдерде ҽдетте сҿз таптары, 

грамматикалық құрылымдар бірдей болып келеді. 

Кҿркем аудармада сҿз емес, сҿзбен ҿрілген автордың қоршаған ортаға 

деген кҿзқарасы аударылады. Бұл қоршаған орта мен адамдардың оған қарымқатынасы 

кҿршілес елдерде бірдей болғандықтан туысқан тілдегі мҽтінді 

дҽлме-дҽл жеткізудің мүмкіндігі жоғары. Мҽдениеті, тарихы алыс елдің 

шығармасын аударғаннан гҿрі туысқан тілдегі шығарманы аудару ҽлдеқайда 

жеңіл. Туысқан тілден аударылатын еңбекке оқырмандар тарапынан сынның да 

кҿп болатынын аудармашылардың ұмытпағаны жҿн, себебі оқырмандар 

аталмыш шығарманы түпнұсқа тілінде оқып, танысып алуы да ҽбден мүмкін. 

76

Ҽсіресе, Абай сияқты тұлғаны бізбен кҿршілес елдердің танымауы мүмкін 

емес. Қазақ ҽдебиетіндегі белгілі шығармаларды туысқан халықтардың тіліне 

аудару мҽселесі сҿз болса алдыменен Абайдың шығармаларынан басталуы 

тиіс. Армян ақыны Г.Эминнің «ұлттық тілде шығарылатын дүниенің бҽрін орыс 

тілінде сҿйлету міндетті емес, аударуға тек ҿзінің туған ҽдебиетінде орны бар, 

халқы мойындаған жҽне ҿзге елдің оқырманның қызығушылығын оятатын 

шығарманы аудару қажет» деген пікірінің орынды айтылғанына қосыламыз. 

Неміс халқының аударма теоретигі Гарольд Раабтың «Кҿркем аудармада 

лексикалық бірліктерді дҽлме-дҽл жеткізуге болатындығы жҽне лексикалық 

бірліктерді дҽлме-дҽл аударуды ҽріпшілдік деп санаудың қате түсінік болып 

табылатындығы» туралы пікірімен келісуге болады. Туыстас тілдерден аудару 

барысында тұрақты жҽне контекстік сҽйкестілік жиі кездеседі. Түпнұсқадағы 

лексемалардың басым кҿпшілігі сақталады. 

Берекелі болса ел – 

Жағасы жайлау ол бір кҿл. 

Жапырағы жайқалып, 

Бұлғақтайды соқса жел [2, 93б.]. 

Бұл ҿлең – Абайдың ҿсиет, насихат сипатта жазылған нақыл сҿзге бай 

ҿлеңдерінің бірі. «Жаңа низам қазақ мемлекеттігін ғана құртып қойған жоқ, 

сонымен қатар оның елін де, жерін де тоздырды. Құт-берекесін қашырды. 

Жақсы болсын, жаман болсын, ҽйтеуір қазақ елінің ішінде ханның сҿзі ҿтімді 

болатын. Ең бастысы – мемлекеттік ұғым бар еді. Жер, жесір, құн дауын хан 

шешетін мемлекеттік мҽртебе бар еді. Соның бҽрінен айрылған ел 

кҿшбасшысыз қалды. Яғни елдің еркі, болашағы, бостандығы тобырдың 

қолына берілді. Аға сұлтандар бір-бір қошқар болып алды да бір қазанға 

бастары сыймады. Ал қазан дегеніміз – халық берекесі емес пе еді? Соны 

толғана келіп Абай: «сҿз біреу, билік біреу болса керек» деген. 1822 жылғы 

низам бойынша хандық билік жойылды. Демек, ортақ елдік мүдде ҿшті деген 

сҿз. ―Бас басына би болды‖. Ал ол билер ел ішіне алауыздық ҽкелді. «Жаңа 

низам» сол берекені бұзды. «Кҿп шуылдақ» ештеңе тапқан жоқ. Керісінше 

берекесі кетті.» [43,31б.] – дейді ғалым Т.Жұртбай. 

Қазақ халқы үшін «береке» аса жоғары бағаланатын ұғымдардың бірі. 

«Береке басы — бірлік», «Берекелі елдің бетін ешкім қақпайды, Берекелі 

жердің жыланы да шақпайды», «Берекелі жерден мереке кетпес», «Берекені 

кҿктен тілеме, бірлігі мол кҿптен тіле», «Су жүрген жер береке, Ел жүрген жер 

мереке» деген мақалдар осының айғағы болса керек. Ғасырлар бойы 

қалыптасқан осынау ұғымды Абай да қуаттап, «Берекелі болса ел — жағасы 

жайлау ол бір кҿл» деп, берекелі елді жағасы жайлау кҿлге балайды. Берекебірлік 

пен алауыздық, ашкҿздік ұғымдары – бір-біріне қарама-қарсы мҽнде 

Абайдың ҿлеңдерінде де, қара сҿздерінде кейде ащы сарказммен, кейде 

салқынқанды ақылмен айтылған ҿсиет ретінде жиі кездесетін тақырыптардың 

бірі. «Қазақтың бір мақалы: «Ҿнер алды - бірлік, ырыс алды - тірлік» дейді. 

77

Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады - білмейді. Қазақ ойлайды: 

бірлік - ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дҽулет ортақ болса екен дейді. Олай 

болғанда байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп 

не керек? Жоқ, бірлік - ақылға бірлік, малға бірлік емес», – деген ақын 

ұғымында ҽрбір қоғамның жақсы я жаман ел болуының тетігі оның бірлікшіл 

я бірліксіз болуында. Алайда, Абай ұғымындағы «берекеде» саяси астар бар. 

Оған ақын ҿлеңінің «Жапырағы жайқалып, Бұлғақтайды соқса жел», – деген 

келесі жолдары дҽлел. Мұндағы «соғатын жел» табиғат құбылысы емес, 

«заман желі». Береке-бірлігі жарасқан елге сырттан келер жау жоқ дегенді 

айтқысы келгендей хакім Абайдың. Абай ізгілікті кҿзқарасты насихаттайды. 

«Адамзаттың бҽрін сүй, бауырым деп», «Атаның баласы болма, адамның 

баласы бол», - дейді. Абайдың ойынша, елдің жаман-жақсы болуының тетігі 

оның ынтымақ-берекесіне байланысты. 

Ҿзбек тіліне Н.Уринбаевтың аудармасы: 

Баракали булса эл, 

Еқаси яйлов у бир кул. 

Япроқлари чайқалиб, 

Уйнаб турар эсса ел [60, 34б.]. 

Байқап отырғанымыздай, аударма сҿзбе-сҿз, тікелей аударма. Ҿзбекше 

нұсқада Абайдың ҿлеңіндегі «бұлғақтайды» сҿзі «ойнап тұрар» деп 

аударылады. Алайда, мұндағы «бұлғақтау» жағымды мағынада болғандықтан, 

«ойнап тұрар» сҿзімен семантикалық жақындық бар. Қазақ тілі синонимдер мен 

кҿп мағыналы сҿздерге аса бай. Десек те, оларды контекске қарай орынды 

қолдана білу қажет. Мысалы, Абайдағы «соқса жел» тіркесі ҿзбекше 

аудармасында «ессе жел» болып беріледі. Ҽрине, бұл үлкен кемшілік бола 

қоймас. Дегенмен де, «соққан желмен», «ескен желдің» бір емес екендігін айта 

кеткеніміз орынды. 

Ұйғыр тіліне Учкуннің аудармасы: 

Берикҽтлик болса ҽл – 

Ҽтрапи яйлақ у бир кҿл 

Япрақлири шивирлап, 

Тҽвриниди соқса йҽл [9, 60б.]. 

Аудармашы Абайдың «Берекелі болса ел, жағасы жайлау ол бір кҿл» 

деген метафоралық қолданысын «Берекелі болса ел, Жағасы жайлау ол бір 

кҿл» деп аударған. Яғни, түпнұсқадан еш алыстамаған, тура аударма. Ал келесі 

«Жапырағы жайқалып, Бұлғақтайды соқса жел» жолдарын «Жапырақтары 

жыбырлап, Тербеледі соқса жел», – деп аударады. Ақындағы «бұлғақтайды» 

етістігі «тербеледі» деп алынған. Қазақ тілінде «бұлғақтау» сҿзінің бұралаңдау, 

былқылдау, сылқылдау, шайқақтау, бұлғаңдау, еркелеу, т.б. сияқты кҿптеген 

78

синонимдері бар. Ал, «тербелу» сҿзі теңселу, ырғалу мағынасын білдіреді. Бір 

қарағанда, екеуінің мағынасы бір сияқты кҿрінгенімен, түрлі контексте 

талғаусыз қолданыла беретін синонимдер қатарында емес. Мағына бір сҿздің 

ҿзінде алуан түрлі болуы мүмкін. «Бұлғақтау» сҿзі ҽдеби тілде 

қолданылғанымен, ауызекі қолданыста жиі кездесе бермейтіндіктен болса 

керек, аталған етістік түрліше аударылып жүр. 

Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы: 

Бҽрҽкҽтле булса ил- 

Тирҽсе жҽйлҽү зҽңгҽр күл 

Агачлары чайкалып, 

Яфрак уйнар, иссҽ жил [8,78б.]. 

Яғни, «Берекелі болса ел, Жайлау жанындағы кҿк кҿл, Ағаштары 

шайқалып, Жапырақ ойнар ессе жел», – деп аударған. Татар тіліндегі 

аудармасында да ұйғыр, ҿзбек тіліндегі аудармалары сияқты «бұлғақтайды 

соқса жел» жолының бояуын солғындатып алған. 

Тілші ғалым Ҽ. Болғанбаев: «Тілде мағыналық жағынан бірдей абсолютті 

синонимдер болмайды», – дейді [61,2б.]. Демек, «бұлғақтау» мен «жапырақ 

ойнау» етістігінің семантикалық мағынасында үлкен алшақтық болмағанымен, 

кҿзге кҿрінбес, кҿңілмен аңғарылатын ерекшелік бар. Қаламгер атаулы ҿз ойын 

тыңдаушысына барынша кҿркем, ҽсерлі етіп жеткізу мақсатында түрлі 

кҿркемдік амалдарды қолданады. Абай «бұлғақтау» сҿзінің басқа 

баламаларын білмегендіктен, осы сҿзді қолданып отырған жоқ, керісінше, осы 

сҿздің оқырманының кҿз алдына елестер экспрессивтік қуаты болғандықтан 

қолданған. Сондықтан, ҿлеңдегі негізгі темірқазық сҿздерді аудару кҿбінесе 

қиынға түсіп жатады. 

Берекесі кеткен ел – 

Суы ашыған батпақ кҿл. 

Құс қаңқылдап, жағалап, 

Сулай алмас жазғы тҿл [2, 93б.]. 

«Берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ кҿл» – ақынның дербес 

метафоралық қолданысы. Қазақтың сҿз саптасында «кермек су», «ащы су», 

«тұщы су», «борсыған су» болғанымен, «ашыған су» кездесе қоймайды. Демек, 

«берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ кҿл» – ақын қолданысқа енгізген тың 

метафора. Ақын берекесіз елді қаңқылдап құс қона алмайтын, жазғы тҿл шҿлін 

баса алмайтын суы ашыған батпақ кҿлге балайды. Берекесіз ел де бір, суы 

ашыған кҿл де бір, ешкімге пайдасы жоқ деген ойын ақын осылайша ҿлеңге 

айналдырады Берекелі, берекесіз елдерді екі түрлі кҿлге балау арқылы халқын 

бірлікке шақырады. 

Ҿзбек тіліне Н.Уринбаевтың аудармасы: 

79

Баракаси кетган эл 

Суви сассиқ, ботқоқ кул. 

Кушлар қанқаб еқалаб, 

Бола очмас сира ул [60, 34 б.]. 

Абайдағы «Суы ашыған батпақ кҿл» деген жол ҿзбек тілінде «суы сасық, 

батпақ кҿл» деп аударылған. Жоғарыда атап ҿткеніміздей, «берекесі кеткен ел 

— суы ашыған батпақ кҿл» – ақынның жаңалығы. Жалпы алып қарасақ, «суы 

ашыған баптақ кҿл» мен «суы сасық батпақ кҿл» бір ұғым сияқты. Ал осы 

ұғымды ұлттық, діни таным тұрғысынан қарастырар болсақ, қазақта дүниенің 

тҿрт негізі болып табылатын от, топырақ, су, ауаға байланысты да тыйым 

сҿздер ҿте кҿп. Ҿйткені оларсыз тіршілік жоқ. Су – Алла тағаланың жан 

иесіне жасаған сыйы. Сондақтан болса керек, қазақ халқы ешқашан суды жаман 

демеген, оған қатысты жаман сҿз де айтпаған. Суға деген адамның ниеті дұрыс 

болса, ол су ешқашан бұзылмайды деген сенімде болған. Халқымыздың «Суға 

түкірме», «суға дҽрет сындырма» сияқты тыйым сҿздері - осының дҽлелі. 

Абайдың «сасық су», «иістенген су» демей, «ашыған су» деп отырғаны да осы 

түсініктен туындаса керек. 

Ал татар тіліне Н.Арсланның аудармасы: 

Бҽрҽкҽтҽ киткҽн ил- 

Суы тынчу баткак күл. 

Киек казлар, коенып, 

Жыя алмас анда түл [8,78б.]. 

Татар тіліндегі нұсқада аудармашы «ашыған суды» «тынжық су» деп 

алыпты. Бұл – аудармашының ізденісін байқатады, яғни «ашыған суды» 

Абайдың бекер қолданып отырмағанын, мұның астарында ұлттық таным 

жатқандығын аудармашы аңғарса керек. Ал түпнұсқадағы «құс қаңқылдап, 

жағалап» деген жолды аудармашы «жабайы қаздар шомылып» деп аударады. 

Ақын «Құс қаңқылдап, жағалап» деп жазғандықтан, ҽрі қаңқылдайтын, 

жағалайтын құс қаз болар деп ойласа керек, аудармашы «жабайы қаздар 

шомылып» түрінде беріпті. Сондай-ақ, соңғы «Сулай алмас жазғы тҿл» жолын 

аудармашы «Жия алмас онда тҿл» деп аударады. Ақын «сулай алмас жазғы 

тҿл» деу арқылы ашыған судың жазғы тҿлдің де мейірін қандыра алмас 

пайдасыз болып қалғандығын, яғни берекесіз елдің де осындай кейіпте 

екендігін айтқысы келсе керек. 

Ұйғыр тіліне Учкуннің аудармасы: 

Бҽрикити кҽткҽн ҽл- 

Суйи сесиқ патқақ кҿл. 

Қушлар ҽгип қақилдап, 

Су ичҽлмҽс язғи тҿл [62, 60б.]. 

80

Қазақ тіліндегі сҿзбе - сҿз аудармасы: 

Берекесі кеткен ел, 

Суы сасық батпақ кҿл. 

Құстар ұшып қаңқылдап, 

Су іше алмас жазғы тҿл, – деген ұйғыр тіліндегі аудармада да түпнұсқадағы 

«ашыған су» «сасық су» болып аударылады. Бұл аударманы ҿзбек ақыны 

Н.Уринбаевтың, татар тіліндегі Н.Арсланның аудармаларымен салыстырып 

қарар болсақ, ҿлеңнің алдыңғы екі жолын үш аудармашы да бірдей аударған. 

Абайдың жыраулар поэзиясына тҽн 7-8 буынды толғау түрінде жазылған 

ҿлеңінің ырғақтық жүйесі де сақталған. Алайда, ҿлеңнің соңғы жолдары ҿзбек, 

татар тіліндегі аудармаға қарағанда, жетік аударылған. 

Абай шығармаларында мол кҿрініс табатын «жүрек» категориясы ең ҽуелі 

оның дүние танымдық түсінігінен, соның ішінде адам болмысы туралы, оның 

түпкілікті мҽні жайындағы философиялық-танымдық, моральдық-эстетикалық 

пайымдарынан айқын кҿрініс тауып, онан ҽрі ҽдеби-кҿркем бейнелеулермен, 

тілдік ажарлы айшықтаулармен астасып жатады. Абайдың жүрек жайындағы 

ой толғауларының негізі мен ҿзекті желістері «Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек» 

(1889), «Кейде есер кҿңіл құрғырың» (1890), «малға достың мұңы жоқ малдан 

басқа» (1896), «Алла деген сҿз жеңіл» (1896) сияқты тҿл шығармалары мен 

«Менің сырым, жігіттер, емес оңай» (1897), «Жүректе кҿп қазына бар, бҽрі 

қызық» (1899) деген аудармаларында қысқа тұжырымдала баяндалған. 

Абай жүректі эмоциялық сезімнің, адамгершілік негіздегі рақымшапағаттың 

кҿзі ретінде таниды. «Абай шығармаларында 1886 жылдан бастапақ 

жүректің сырына тереңдеп үңілу, оны сан түрлі мағынадағы күрделі 

ұғымдардың баламасы ретінде қолдану жағы жыл ҿткен сайын қоюланып, 

молыға береді. Абай дүниетанымында жүрек адамзат бойындағы сезімдік 

мүшелерінің ең күрделі ҽрі ішкі органдардың бірегейі деп саналады. Ол ҿзінің 

17 қара сҿзінде жүректің атынан «... қан менен тарайды, жан менде мекен 

қылады» деп аңғартқан. Мұндай кҿзқарастың түп -тҿркіні орта ғасырдағы ой 

алыбы Ҽл-Фарабидан бастау алады. Сондай-ақ, Абайдың Шығыс 

шайырларынан кҿп үйренгендігі байқалады. Жүрек культін кҿтере жырлау 

Рудаки, Фирдоуси, Низами, Руми, Жами шығармаларында басымырақ болғаны 

белгілі [63,259б.] 

Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу, 

Сҿз тыңдамас ол баяу. 

Ҿз ҿнері тұр таяу, 

Ұқпасын ба сҿзді тез? [2, 86б.] 

«Айна – философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным 

бойынша айна екі ҽлем арасындағы шекара ретінде, ҿлімнің ажырамас бҿлігі 

81

ретінде қарастырылған. Айна мифологемі арқылы уақыт пен кеңістік 

сығымдалып, жинақталады» [64, 41б.]. 

Абай ақын халық танымындағы «кҿз–айна» ұғымын кеңейтіп, «жүрек– 

айна» концептісін ұсынады. Айнаны адамның ҿзінің ішкі ҽлеміне, рухани 

дүниесіне үңілуінің символы ретінде қолданады. Ақын поэзиясында «Дүрсіл 

қағып жүрегі» дегенде «жүрек» ҿз мағынасында қолданылып отырса, «ет 

жүрексіз ерніңнің айтпа сҿзін», «жүрегі – айна», «жүрегіменен тыңдамай», 

«жүрек – теңіз» дегенде «жүрек» ҿз мағынасында емес, ауыстыру мағынасында, 

яғни метафоралық қолданыста. Адам ҿз болмысына ҿзі үңіліп, жақсылық пен 

жамандықты екшеп, ылғап, қасиетсіздіктен ҿз бойын, жүрек айнасын таза 

ұстауы шарт. Ал ақынның осы ҿлеңі түрік тілінде қалай сҿйледі екен? 


Yüreği ayna, gönlü açık, 

Sözü anlar, bilir seçik. 

Hünerli, hem de pratik, 

Anlamasın mı sözü tez [10,51б.]. 


Журегі-айна, кҿңілі ашык, 

Сҿз ұғарлык, білер анық. 

Талантты ҽрі іскер, 

Түсінбесін бе сҿзді тез. 

Түрік тіліндегі аудармасында аудармашы ақынның «жүрек – айна» 

метафорасын дҽлме-дҽл аударған, ал қалған жолдарын еркін аударған. Абай 

қазақтың «кҿзі ашық, кҿкірегі ояу» тұрақты тіркесіне сҽйкес, «кҿңілі ояу» десе, 

түрік тілінде «кҿңілі ашық» деп берілген. Ҽрине, мұнда айтарлықтай алшақтық 

жоқ. Абай «Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу, Сҿз тыңдамас ол баяу» деп оқу-білімді 

меңгерген, сауатты жанның ҽрбір «есті сҿзді ескеріп» жүретіндігін меңзесе, 

аудармада «Жүрегі-айна, кҿңілі ашық, Сҿз ұғарлык, білер анық, – деп басты 

ойдан алыстамайды. Қалған соңғы үшінші, тҿртінші жолдарды да аудармашы 

еркін аударған. Бір назар аударарлық мҽселе, түрік тіліндегі аудармада 

түпнұсқадағы ҿлең ҿлшемдерін барынша сақтауға тырысқан. Мҽселен, Абайда 

ҿлең жолдарының соңы ... ояу, ...баяу, ... таяу болып ұйқасып келіп, тек соңғы 

тҿртінші жолы ғана ... тез деген сҿзге аяқталып, ұйқаспай, бос қалса, түрік 

тіліндегі аудармасында да ...açık, ...seçik, pratik деп алғашқы үш жолы ұйқасып, 

тҿртінші жолы ... tez деген сҿзбен ұйқассыз, бос аяқталған. «Йассауи жҽне 

Абай: Ұлылардың үндестігі» атты мақаласында жас ғалым Айнұр 

Ҽдбiрҽсiлқызы былай деп жазады: «1855-1881 жылдар аралығында жазылған 

Абай ҿлеңдерi үш түрлi ұйқасқа негiзделген: аааб («Шығыс ақындарынша», 

«Фзули, Шамси, Сайхали»), аб вб гб дб («Абралыға», «Сап, сап кҿңiлiм»), аа ба 

ва га («Қансонарда бүркiтшi шығады аңға», «Қақтаған ақ күмiстей кең 

82

маңдайлы», т.б.). ... аааб ұйқасы Абайда сегiз буынды ҿлеңдерде қолданылса, 

Йасауиде он екi жҽне таза он тҿрт буынды хикметтерде кездеседi». Яғни, 

Абайдың аааб үлгісіндегі осы ҿлеңіндегі ұйқас аудармада да сол үлгіде 

алынған. 

Татар тіліне Ҽ.Исхактің аудармасы: 

Кҿзгедҽй саф йҿрҽкле, 

Яхшы тыңлар кирҽкне, 

Чын иманлы, телҽкле 

Аңлар яхшы сүзне тиз [8, 70б.]. 


Айнадай таза жүректі, 

Жақсы тыңдар керегін. 

Шын иманды тілекті, 

Түсінер жақсы сҿзді тез 

Ақын Абай «жүрек – айна» деп метафора жасап, жүректі айнаға балап 

отырса, татар тілінде «айнадай таза жүрек» деп жүректі айнаға теңеп, теңеу 

жасаған. Тіпті үшінші жолында түпнұсқада жоқ «Шын иманды тілекті» деген 

де тіркестер кездеседі. Бір байқағанымыз, Абайдың «жүрек» мҽселесіндегі 

дүниетанымын ҿзге тілде сҿйлету ақын үшін үлкен қиындық туғызады. 

Осындайда Абайдың «Ҽрбір ғалым хакім емес, ҽрбір хакім ғалым» дегені еске 

түседі. «Прозадағы аудармашының құл, поэзиядағы аудармашының бҽсекелес» 

екендігіне кҿзіңді тағы бір мҽрте жеткізесің. Ҽрине, Абайда бҽсекелестің аз 

болуы заңдылық. 

Тҿмендегі ұйғыр тіліндегі М.Абдрахмановтың аудармасын аударма деуге 

келмейді. Ҿйткені, түпнұсқадағы негізгі идеядан мүлде алшақ кеткен. 

Аудармашы былай деп еркін аударма жасаған: 

Дили ойғақ, кҿңли пак, 

Томурида қан ойнап, 

Болса кҽлби сүттҽк ақ, 

Сҿзни уқар чапсан, түз [9,59 б.]. 


Жүрегі ойғақ кҿңілі пҽк, 

Тамырда қан ойнап. 

Болса жүрегі сүттен ақ, 

Сҿзді ұғар шапшаң, тез. 

Абайда «Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу» метафорасы «Жүрегі ояу, кҿңілі пҽк» 

деп аударылады. Негізгі ойдың арқауына айналған «жүрек– айна» қолданысы 

83

назардан тыс қалған. «Кҿңіл ояу» тұрақты тіркесін «кҿңілі пҽк» сҿзімен 

алмастыруға болмас. Тіпті, келесі жолдардағы түпнұсқада кездеспейтін 

«Тамырда қан ойнап» етістігінің қандай мақсатпен қолданғанын түсіне 

алмадық. Бұдан шығар қорытынды, аудармашы ақындық идеяны аша 

алмаған. 

Зерттеу еңбектерде Абайдың шамамен 1889 жылдары жазылған делінген 

«Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек» деген ҿлеңінде ақын жүрекпен қатар ақыл, 

қайрат сынды адам бойындағы күрделі ұғымдарға алғаш рет ерекше назар 

аударып, ой толғай бастайды. Ғалым М.Мырзахметұлының айтуынша: «Осы 

үштік ұғымның философиялық мҽн-мағынасынан ҿз ҿмірінің соңғы шағына 

дейін қол үзбеген. Абай философиясының үш тағаны – «иманигүл үш сүю». 

Біріншісі – махаббатпен жаратқан Алланы сүю, екіншісі – адамзатты сүю, 

үшіншісі – ҽділетті сүю. Абай адамның негізгі үш қасиетіне ыстық қайратты, 

жылы жүректі, нұрлы ақылды жатқызады» [63, 87б.] С.Қасқабасов: «Ыстық 

қайрат» - бұл үнемі іздену, алға ұмтылу, жасампаз болу. «Нұрлы ақыл» - елге 

сҽуле түсіріп, ізгілікті іс істеу, құдай берген ақылды тек жақсылыққа жұмсау. 

Ал «жылы жүрек» – иман жүзді болу, адамдарға түсіністікпен қарау, олардың 

мұң-мұқтажын, кҿңіл-күйін ұға білу. Міне осы үш қасиет ізгілікті мақсатта 

пайдаланылған жағдайда ғана адам деген мҽртебеге ие болуға болады», – дейді 

[65, 31б.]. 

Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек. 

Еңбекті сат, ар сатып неге керек? 

Үш-ақ нҽрсе - адамның қасиеті: 

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [2, 3б.]. 

Абай ҿзінің дүниетанымында ақыл, қайрат, жүректің бірлігіне үлкен мҽн 

береді. Абайдың осынау үлкен философиялық ойға құрылған ҿлеңін 

аудармашылардың қаншалықты жеткізгендігін байқап кҿрейік. 

Татар тіліне Ҽ.Исхактың аудармасы: 

Моны укып, уйлап кара, булсаң зирҽк, 

Хезмҽт белҽн яшҽ, байлык нигҽ кирҽк? 

Саф оч нҽрсҽ һҽр кешенең, чын сыйфаты: 

Бетмҽс гайрҽт,якты акыл, кайнар йҿрек [8,143 б.] 


Мұны оқып, ойлап қара, болсаң зерек, 

Қызметпен жаса, байлық неге керек? 

Таза үш нҽрсе ҽр адамның шын сипаты, 

Бітпес қайрат, нұрлы ақыл, ыстық жүрек. 

84

Абай осы ҿлеңінің екінші жолында «Еңбекті сат, ар сатып неге керек?», 

десе, аудармашы «қызмет жаса, байлық неге керек?» деп аударады. Алайда, 

ҿлеңдегі басты ойды арқалап тұрған, Абай ҿз ҿлеңдерімен қоса қара сҿздерінде 

жиі-жиі оралып, қайта-қайта қадап айтып, қарсылығын білдеретін «ар сату» 

туралы айтылмаған. Ар – тура мағынасында адамгершілік ізгі қасиеттердің бірі. 

Осы мҽселеге қатысты ақын ҿзінің қара сҿзінде: «Ардан кеткен соң тірі болып 

жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпен мал 

тап деген сҿз болса, ол – ар кететұғын іс емес, тыныш жатып, кҿзін сатып, 

біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек – ол адамның 

ісі», – деген. Абайдың 3,13,29-қарасҿздері «ар» концептісіне арналған. «Бұл 

жерде Абай ар – адамдықтың жоғары белгісі екендігін айта отырып, ардан 

кеткен тірліктің мҽнсіз екендігіне баса кҿңіл бҿледі. Абайдың бір ғана ар 

сҿзімен тіркесіп келген сҿз тіркестерін 27 ҿлеңінен кездестіруге болады, ал 

Шҽкҽрім ҿлеңдерінің 20-сы ар есітікті басыңқы сыңарлы сҿз тіркесі арқылы ҽр 

түрлі концептілік ҿрісте ғаламның тілдік бейнесі кҿрініс табады» [66, 13б.]. 

«Абай «сату» етістігін тіркес жасам құрамы етіп алады да, бұрыннан бар сақал 

сату, ар-ұятын сату, жақынын сату дегендердің үстіне «еңбегін сату», «жан 

сату», «терін сату», «күлкі сату», «кҿзін сату», «сҿз сату», «қылығын сату», 

«жүзін сату» деген сияқты он шақты жаңа тіркестер жасайды [67, 20б.]. 

«Үш-ақ нҽрсе - адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы 

жүрек». Міне, бүкіл ҿлеңнің жүгін арқалап отырған осы үш сҿз. Осы үш сҿзге 

Абай тарапынан мҽн беріле айтылып отырған анықтауыш сҿздер (ыстық, 

нұрлы, жылы) тектен-тек айтыла салмаған. Бұл ұғымдардың ілкі 

бастауларының келіп шығар түп-тҿркіні кҿне заман түкпірінен келе жатқан 

философиялық ұғымдарға саяды. «Мысалы, Ҽл-Фараби: «... жүрек – ішкі 

табиғи жылылықтың кҿзі. Басқа мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар 

осыдан нҽр алып отырады», – деп атап кҿрсетуі Абай айтып отырған «жылы 

жүректің» мағыналық тҿркіні қайдан шыққанынан хабардар етеді. Ҽл-Фараби: 

«Жүрек – басты мүше. Бұдан кейін ми келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші 

емес, екінші. Ҿйткені, ол барлық мүшелерді билейтін болса, оның ҿзін жүрек 

билейді», – деген [68, 209б.]. Біздің ұғымымызда осы үш қасиет нық бекіген. 

Олар тұрақты сҿз тіркестері тҽрізді орнын ауыстыруға, ҿзге анықтауыштармен 

алмастыруға кҿнбейтіндей. Алайда, татар тіліндегі аудармада «ыстық қайрат, 

нұрлы ақыл, жылы жүрек» басқаша сипатқа ие, яғни «бітпес қайрат, нұрлы 

ақыл, ыстық жүрек» деп аударылыпты. 

Ҿзбек тіліне У.Уринбаевтың аудармасы: 

Уч нарса одамзод фазилати, 

Зур ғайрат, ерқин ақл, қайноқ юракмиш [60,109б.]. 


Үш нҽрсе адамзаттың қасиеті, 

зор қайрат, еркін ақыл, ыстық жүрек 

85

Зер сала қарасақ, ешбір аудармашы «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы 

жүректі» дҽлме-дҽл аударып бере алмаған. Ол шарт та емес. Тіпті мұны қазақ 

оқырманының бірі ұқса екіншісі ұға қоймас. Мұндағы «нұрлы ақыл» деген 

сҿздің негізгі мағынасы Абайдың толық адам жҿніндегі ұғымдарымен астасып 

жатады. 

Абайдың осы ҿлеңі ұйғыр тіліндегі И.Һошуровтың аудармасында біршама 

сҽтті шыққан деуге болады. 

Шуни оқуп, ойлавҽр,болсаң зерҽк, 

Ҽмгигиң сат, һар сетиш кимгҽ керҽк? 

Учла нҽрсҽ адҽмниң хасийити, 

Чидам – ғҽйрҽт, ой - ҽқил, отлуқ жүрҽк [9, 120б.]. 


Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек, 

Еңбегің сат, ар сату кімге керек? 

Үш-ақ нҽрсе адамның қасиеті, 

Шыдам-қайрат, ой-ақыл, отты жүрек 

Аударманың соңғы жолында Абайдағы «ыстық қайрат» эпитеті шыдамқайрат 

деп, «нұрлы ақыл» эпитеті ой-ақыл болып аударылып, қайрат пен 

ақылдың айқындауыш сҿздері аударылмай қалған. Тек осы жолдағы «жылы 

жүрек» эпитетін «отты жүрек» деп жүректің ерекше қасиетін кҿрсете 

аударған. Жалпы Абай шығармашылығындағы жүрек – жай жүрек емес: 

«жылы жүрек», «ыстық жүрек», «асыл жүрек», «ынталы жүрек», «асау жүрек», 

«ызалы жүрек», «жомарт жау жүрек», «жалын жүрек», «жас жүрек», «сорлы 

жүрек», «ит жүрек», «қайран жүрек», «үрпиген жүрек», «шошыған жүрек», 

«күйген жүрек», ал енді бірде «жай соғып жатқан ауру жүрек» болып түрлі 

сипатта кездеседі. Абай ҿлеңдерінде жүректің ҽр қырын, сезімнің сан қатпарын 

ашып кҿрсету үшін алуан түрлі эпитеттер мен метафораларды пайдаланып, 

қазақ поэзиясының тілін ҿрістетіп, оны шеберліктің шыңына шығарды. 

Абайдың жүрекке қатысты қолданған теңдессіз теңеулері қазақ поэзиясында 

даралығымен, жаңалығымен ерекшеленеді. Соның бірі осы «Жылы жүрек» 

қолданысы деуімізге болады. 

Абайдың филофиялық, этикалық кҿзқарасында ерекше кҿңіл аударатын 

келесі бір бүтін ұғым – «Ҿмір» мен «Ҿлім» концептісі. 

Адамзат-бүгін адам, ертең топырақ 

Бүгінгі ҿмір жарқылдап алдар бірақ. 

Ертең ҿзің қайдасың, білемісің, 

Ҿлмек үшін туғансың, ойла, шырақ [2, 48б.]. 

Ақын бұл ҿлеңінде оқырманын «ҿмір» мен «ҿлімнің» арасын түсінуге 

шақырады. Жастайынан ислам дінінің шарттарына қанық болып, шариғатқа 

86

қайшы істерге баспаған ақын есейген жылдарында: «Малда да бар жан мен тҽн, 

Ақыл сезім болмаса, Тіршіліктің несі сҽн, Тереңге бет қоймаса?» дей келіп, 

«Ақыл мен жан – мен ҿзім, тҽн менікі. «Мені» мен «менікінің» мағынасы екі. 

«Мен» ҿлмекке тағдыр жоқ ҽуел бастан, «Менікі» ҿлсе ҿлсін, оған бекі» – 

деген тоқтамға келеді. Абай «ҿзекті жанға бір ҿлім бар екендігіне бойұсынады. 

Ҿлімнен қашып, ҿзге жол іздемейді. Тек қызыл-жасыл қызық күндердің 

арбауынан шыға алмай қалма, дүниеге келгендегі мақсатыңды ұмытпа‖ - дейді. 

Хакім «Меннің» адам баласының жаны, рухы, ал «менікінің» тҽні екендігін 

терең түйсінген. 

Татар тіліне М.Шабаевтың аудармасы: 

Ир-егет бүген – адҽм, иртҽн – туфрак, 

Бүгенге кҿн ул балкып алдар гына. 

Иртҽн үзең кайдасын белмисең син, 

Үлмҽк ҿчен тугансың, адҽм, уйла! [8,161б.]. 

Татар тіліндегі бұл аударманы мағыналық жағынан сҽтті аудармалардың 

қатарына қосуға болады. Аудармашы Абайдағы «адамзат» сҿзін «ер жігіт» 

деп алып былай дейді: 

Ер жігіт бүгін – адам, ертең – топырақ, 

Бүгінгі күн жарқырап алдар бірақ. 

Ертең ҿзің қайдасың, білемісің, 

Ҿлмек үшін туғансың, адам ойла! 

Ҿлеңнің соңғы Абайдағы «Ҿлмек үшін туғансың, ойла, шырақ!» деген 

жолды М. Шабаев «Ҿлмек үшін туғансың, адам ойла!» деп аударады. Жасы 

кiшiге еркелете айтылатын, тыңдаушының назарын ҿзіне аудару мақсатында 

қолданылатын «шырақ» қаратпа сҿзінің эмоциональды-экспрессивті реңкі 

ҿлеңнің эстетикалық қуатын еселеп тұрса, аудармада, керісінше, ҿлең 

кҿркемдігі біраз солғын тарқан. Абайдың бұл ҿлеңі 11 буынды қара ҿлең 

ұйқасы, яғни, ааба үлгісінде жазылса, аудармада ұйқас аабв түріне ойысқан. 

Қазақ ҿлеңі буын мен ұйқасқа негізделетіндіктен, осыдан келіп, түпнұсқадағы 

«топырақ», «бірақ», «шырақ» болып ҿзара ұйқасқан жолдарға татар тіліндегі 

нұсқада нұсқан келген. Соңғы жолдың ұйқаспай аяқталуы, ҿлең ырғағының 

бұзылуы аударманың бір міні деуге болады. 

Ұйғыр тіліне А.Дҿлҽтовтың аудармасы: 

Адҽмзат бүгүн адҽм, ҽтҽ топрақ, 

Ҿмүр, һаман ялқунлап алдар бирақ. 

Ҽтликкҽ ҿзҽң нҽдҽ, сҽн билҽмсҽн, 

Ҿлмҽк үчүн туғулдуң, ойла, һҽр вақ! [9,139б.] 


87

Адамзат бүгін – адам, ертең – топырақ, 

Ҿмір һаман жарқылдап алдар бірақ. 

Ҽтликкҽ ҿзің қайда, сен білемісің 

Ҿлмек үшін туылдың, ойла ҽр уақ! 

Ұйғыр тіліндегі аудармасында да негізгі ой сақталған, алайда, мұнда да 

«шырақ» сҿзі қолданылмайды. Ұлттық ойлаудан туған, қазақы бояуы қанық 

«шырақтың» аудармаларда кездеспеуі бір жағынан табиғи жайт. Қазақтың бай 

сҿздік қорында ешбір тілге аударылмайтын қалқам, қарағым, қарғам, 

қарғашым, жарығым, сҽулем, жарқыным, айналайын сияқты сҿздер мен сҿз 

тіркестері кҿптеп кездеседі. Соның бірі осы «шырақ» сҿзі болса керек. 

Ҿлеңдерінде «Ҿткен ҿмір, кҿрген түс», «Ҿткен ҿмір, ҿлген жан», – деп 

ҿткен ҿміріне ой жіберген ақын келесі бір ҿлеңінде: 

Ҿткен ҿмір — қу соқпақ, 

Қыдырады талайды. 

Кім алдады, кім тоқпақ 

Салды, соны санайды [2, 51б.] 

Ақын адам баласының ҿткен ҿмірін «қу соқпаққа» балайды. Яғни, ҿмір 

жолын қаншама адам жүріп ҿтетін жалғыз аяқ жол, алғашқы із, сүрлеуге ұқсату 

арқылы ҿмірдің баянсызын байқатады. 

Татар тіліне М.Максудтің аудармасы: 

Үткен гомер – бер сукмак, 

Кемнҽр анда йҿрмҽде. 

Кем алдады, кем тукмак 

Булды, шҽфкать белмҽде [8,163б.] 


Ҿткен ҿмір – бір соқпақ, 

Кімдер онда жүрмеді. 

Кім алдады, кім тоқпақ 

Болды, аяушылық білмеді 

Аудармашы Абайдың «Ҿткен ҿмір – қу соқпақ» метафорасын дҽл 

аударған, сондай-ақ, ҿлеңінің бірінші жҽне үшінші жолын сҿзбе-сҿз аударған. 

Ҿлеңнің екінші жолында ақын ҿмірді қу соқпаққа балай отырып, онда талай 

адамның жүріп ҿтетіндігін аңғартса, аудармашы да «кімдер онда жүрмеді» деп 

ҿлеңдегі негізгі ойдан алыстамайды. Абайдың аталған ҿлеңі 7 буынмен, абаб 

шалыс ұйқаспен жазылған. Татар тіліне аударғанда ҿлеңнің алғашқы үш жолы 

7 буынды, ал соңғы жолының буын саны 8 буынды болып, буын санының 

артық болып кеткендігін байқадық. 

88

«Осы қазақты қайтсем жұрт қатары ел етемін деп үңіле ойланған Абай 

қауырсын қаламын ҿлерінен аз күн бұрын қайта ұстаған кҿрінеді. Кҿз жұмар 

кезінде басында болған Fабитхан молда солай деп жазады. Қатырма тор кҿз 

дҽптерге түскен сҿз тҿмендегіше. «Тҿңкеріліп құбылған жұрт - бір сағым, 

жалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар, ар мен ұят ойланбай - тҽн асырап, ертеңі 

жоқ, бүгінге болған құмар; аңқау, албырт, сенгіш, кҿрсеқызар қазағын былайғы 

заманда сағымша құбылмай, бүгінге ғана мҽз болмай, ертеңгі күнді ойлаңдар» 

деп уағыз айтып, уай, пҽлі-ай! .. «Ауру жүрек ақырын соғадыжай», - деген 

қалпында қан қысымы кҿтеріліп, жүрек қабы жарылып бақи жалғанға жҿнеліп 

жүре беріпті. Қауырсын қаламы саусағының арасынан сусып түсіпті. Бидай 

қуырып, үгіп, жасаған қоңыр сия тізесінің басына тҿгіліпті [69, 83б.]. Жоғарыда 

келтірілген дерекке сүйенсек, Абай тҿмендегі ҿлеңін ҿмірінің соңғы күндерінде 

жазса керек. 

Тҿңкеріліп құбылған жұрт - бір сағым, 

Шынға шыдап, қоса алмас ынтымағын. 

Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің, 

Ҿзіңді ҿзің күзет, кел, шырағым! [2,54б.]. 

«Тҿңкеріліп құбылған жұрт – бір сағым» – ҽлеуметтік мекеншақ пен 

табиғи мекеншақтың сырт ұқсастығын нҽзік пайымдаудан туған шебер 

метафора», [70, 56б.] – дейді ғалым Б. Майтанов. Расында да, Абайға дейінгі 

қазақ поэзиясында мұндай дҽл, күрделі метафора болған емес. «Сағымдай 

бұлдырау», «сағымдай алыстау», «сағым болу» тҽрізді тұрақты, еркін тіркестер 

ауызша, жазбаша ҽдебиетімізде молынан қолданыс тапқанымен, жұртты 

тҿңкеріліп құбылған сағымға балау – ақын жаңалығы болар. Ақын елдің ел 

болып ынтымақта бола алммайтындығын, бір кҿрініп жоқ болатын сағымға 

ұқсатады. «Кҿптің аузын күзетсең, күн кҿрмейсің, Ҿзіңді ҿзің күзет, кел, 

шырағым!», – деген ақын кҿпті образды түрде нҿлге теңейді. Сондықтан, Абай: 

«Кҿп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел», – деген қорытындыға келеді. 

Абай биліктің жағдаятын жҽне оның баптарын жақсы білген. Ҿзі де заң 

шығаруға қатысқан. Ол бҿлек тақырып. 

«Алайда ақын «тобыр» демей, «кҿп» деп айтқан. Мұнда да бір мҽн барға 

ұқсайды. «Кҿп», сірҽ, «тобыр» дегеннен мағынасы ҿзгеше болса керек. Оған 

дҽлел, Абай «кҿп» деген ұғымды ҽртүрлі мҽнде қолданған. Ал тобыр болса, 

оның қолдану мағынасы біреу-ақ. Сондықтан, ақын «кҿпті» «тобыр» демей, ҽр 

қырынан келген. Ол туралы ақын: «Кҿптің бҽрін кҿп деме, кҿп те бҿлек», - деп 

кҿптің мҽнінің кҿп екендігін айтып кеткен» [71, 264б.] 

Ақынның осы ҿлеңіндегі негізгі ой ислам дінінің құндылықтарымен 

сабақтасып жатыр. Мұндағы «ҿзіңді күзету» дегені ішкі жан дүниеңді жаман 

ойлардан сақта, рухыңды, жүрегіңді кірленуден сақта дегені. Ар-ұятыңды күзет 

дегені. Ҿзгені жҿнге салмас бұрын ҿзіңнің ішіңнің таза екендігіне кҿз жеткіз 

дегені болса керек. 

89

Ұйғыр тіліне С.Мҽмҽтқұловтың аудармасы: 

Ағдурулған бит-чит бу жут-бир сҽрап, 

Иттипақ боп яшалмиди, қошалмай баш. 

Кҿп ағзиға қарап жүрсҽң күнүн харап, 

Ҿзҽңни ҿзҽң күткин, кҽл, қериндаш! [9,143б.] 


Аударылған быт-шыт бұл жұрт – бір сағым, 

Бірге болып жасай алмады, қосылмай бас. 

Кҿпшілікке қарап жүрсең, күнің қараң, 

Ҿзіңді ҿзің күткін, кел, қарындас! 

Ұйғыр тіліндегі аудармада «Тҿңкеріліп құбылған жұрт – бір сағым» 

метафорасының сарқыншағы сақталғанымен, дҽл авторлық кҿзқарасты дҽл бере 

алмаған. «Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің, Ҿзіңді ҿзің күзет, кел, 

шырағым!», - деген жолдарды аударуда аудармашы «ҿзіңді-ҿзің күзет» деген 

тіркесті «ҿзіңді-ҿзің күткін» деп, «кел, шырағым!» дегенді «кел, қарындас» деп 

аударады. «Шырағым» сҿзі қазақ халқында жасы кiшiге айтылатын қаpатпа 

сҿз. Бұдан бҿлек бұл сҿздің қалқам, қарағым, қарғам, қарғашым, жарығым, 

сҽулем, жарқыным, айналайын, т.б. варианттары бар. Алайда, аудармашы 

осылардан бҿлек «қарындас» сҿзін таңдап алыпты. Қазақ тілінің түсіндірме 

сҿздігінде «қарындас» сҿзінің тҿмендегідей нұсқалары берілген. 

1)Бipге туған ағасынан жасы кiшi қыз. 

2)Жасы үлкен еp адамның айтатын қаpатпа сҿзi. - Қаpындас, үйде кiм баp? 

3)Кҿне. Ағайын-туған, бауыp. Таp қолтықтан оқ тисе, Таpтып алаp қаpындас 

(Сейфуллин) 

Ұйғыр тіліндегі аудармадағы «қарындасты» аудармашы ағайын-туыс, 

бауыр мағынасында қолданған болуы мүмкін. 

Татар тіліне Ҽ.Рҽшитовтың аудармасы: 

Түнкҽеп барган йортым – минем сагым, 

Чынлык эзлҽп, шулмы соң омтылганым? 

Ят сүзенҽ карап кҿн күрерсеңме? 

Үзеңҽ үзең карачы, и чырагым![8,165б.]. 

Ақын Абай «Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің», десе, татар тіліндегі 

нұсқасында: 

Жат сҿзіне қарап күн кҿрермісің? 

Ҿзіңе ҿзің қарашы, ей шырағым!, – деп аударылған. Ҿзіміз кҿріп отырғандай, 

Абайдағы «ҿзіңді-ҿзің күзет» тіркесі аударма нұсқада «ҿзіңе-ҿзің қарашы» 

түрінде алынған. Негізгі айтар ойдың салмағы, ой екпіні осы соңғы жолға түсіп 

отырғандығын татар тіліндегі аударма кҿрсете алмаған. «Ҿзіңе-ҿзің қарау» 

90

етістігінің экспрессивтік бояуы солғын, ҽдеби стильден гҿрі ауызекі тілде 

кҿбірек қолданылады. 

Абайдың 1886 ж. Жазған ҿлеңінің бірі – «Адасқанның алды жҿн, арты 

соқпақ...» ҿлеңі. Кҿлемі ҽрқайсысы 4 тармақтан тұратын 7 шумақ. Бұл Абайдың 

ҿлеңді ҿндіре жазып, ақындық шеберлігін ҽр қырынан кҿрсете бастаған кезеңі. 

Ол енді тақырып ауқымын кеңейтіп, ҽлеумметтік маңызды мҽселелерді 

қозғайтын, оған ҿз қатынасын сыншылдық деңгейден айқын айта алатын биікке 

кҿтерілген. Бұл тұста ақын даусы ашық та ащы, тілі ҿткір, айтпақ ойы 

салмақты. 

Адасқанның алды – жҿн, арты – соқпақ, 

Оларға жҿн-арамның сҿзін ұқпақ 

Қас маңғаз, малға бҿккен кісімсініп, 

Ҽсте жоқ кеселді істен биттей қорықпақ [2, 52б.] 

Қазақ тілін жете білетін адам үшін ақынның ҽр сҿзі түсінікті. Алайда ақын 

сҿздерінің мағынасы мен мҽнін лингвистикалық тұрғыдан анық сипаттап түсіну 

жҽне түсіндіру оңай емес. Мысалы осы тармақтағы бірінші шумақты алып 

қарайық. Тармақ - ҿз алдына аяқталған бір ойды білдіріп тұрған синтаксистік 

тұтастық. Екінші жағынан, тармақ мақал-мҽтел үлгісінде берілген. 

«Адасқанның алды - жҿн», «адасқанның арты - соқпақ» секілді тілдік бірліктер 

беретін ұғымдардың мҽнін ашу, нақты түсіну оңайға түспейді. 

Абай ҿлеңдерінде «соқпақ» сҿзі бірнеше мҽрте кездеседі. Қазақ тілінің 

түсіндірме сҿздігінде «соқпақ» сҿзінің мағынасы «жалғыз аяқ жол, алғашқы із, 

сүрлеу» деген мағынаны білдіреді деп беріліпті. Қазақта «Соқыр сиыр 

соқпақшыл», «мал жаманы соқпақшыл...» деген де мҽтел бар. Тура 

мағынасында түсінсек, соқыр сиыр, мал жаманы ҿзі дағдыланған жолдан басқа 

жол іздемейді, «Соқыр кҿргенінін жазбас» дегендей, басқа жаққа бұрылмайды. 

Ақын адасқанына қарамай, алдым жҿн деп, артында кҿмескі соқпақ қалдырып, 

бүкіл қоғамға зардабын тигізетін зиянды құбылыстың мҽнін қарапайым тілдік 

бірлік арқылы анық ашып береді. Туынды 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен 

жазылған. 

Ақын ҿзінен басқаны тыңдамайтын, арамның сҿзін тыңдағанды жҿн 

кҿретін «адасқандарды» «малға бҿккен кісімсінген», «қас маңғаз» деп 

сипаттайды. Осындағы «малға бҿгу», «малға бҿккен кісімсіну» тіркестері де 

Абайдың қазақ ҽдеби тіліне енгізген тҿл тіркесі болар деп шамалаймыз. 

Ҿйткені, Абайдан бұрынғы зар заман ақындарынан, жыраулар поэзиясынан 

мұндай тіркесті кездестіре қоймадық. «Бҿгу» етістігі жалпы ауызекі қолданыста 

«семіру», «ҿсу» мағынасында қолданылса, ақын ҿлеңінде де осы мағынадан 

алшақтамай, «ісіну», «ҿзінен басқаны кҿрмеу», «паңдану» ұғымдарын білдіреді. 

Мұндай жандардың «кеселді істен ҽсте биттей қорықпайтын» қалпын кҿрсетеді 

ақын. Осындағы «кеселді іс», «ҽсте», «биттей» секілді тілдік бірліктердің 

лексикалық мағыналары бүгінгі оқушылардың біріне түсінікті болғанмен, 

екіншісіне түсініксіз. Бұл сҿздердің ҽрқайсысына лингвистикалық, 

91

лингвостилистикалық, лингвокультурологиялық сипаттама берудің 

артықшылығы жоқ. Ал енді осы секілді тілдік бірліктердің қырғыз, татар, ҿзбек, 

ұйғыр тілдеріндегі аудармаларының лексикалық-семантикалық баламалылығы 

деңгейін анықтау - ҿз алдына бір үлкен мҽселе. 

Ақын поэзиясында теңеудің кҿптеген түрлері бар. Абайдан бастау алған 

«Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ, Қой мойынды, қоян жақ, бҿкен қабақ»; 

«Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті»; «Шапқан атқа жеткізбес бҿкен желіс» 

сияқты теңеулермен қоса ақын шығармаларында адамдардың ҿмірі мен 

қылықтарындағы жағымсыз жайларға ҿкініш білдіргенде айтқан теңеудің басқа 

түрлері де кездеседі. Солардың бірі осы ҿлеңдегі «биттей қорықпақ» теңеуі. 

Ақын ҿте кішкентай, зҽредей деген мағынаны беруде «Биттей» теңеуін 

қолданады. Осы теңеу Абайдың 23 қара сҿзінде де кездеседі: «Біздің қазақтың 

қосқан аты алдында келсе, түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан 

иті ҿзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады.... Мұның бҽрі - қазақтың 

қазақтан басқа жауы жоқ, биттей нҽрсені бір үлкен іс қылған кісідей қуанған 

болып, ана ҿзгелерді ызаландырсам екен демек». Сондай-ақ, ақынның «Евгений 

сипаты» аудармасында да «Биттей бойы босаса, сезер сонда, Жастық жеңіп, 

кҿңілді шайқағанда», - деп «биттей» теңеуін қолданған екен. Енді осы ҿлеңнің 

аудармаларына назар аударайық: 

Татар тіліне Н. Арсланның аудармасы: 

Адашканның алды - юл, арты-сукмак, 

Аның юлы – йҿрү харам эшне хуплап, 

Түшен кагар малга ия кешесыман, 

Уйда да юк яманлыктан калу туктап [8, 28б.] 

Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы: 

Адасқанның алды – жол, арты соқпақ, 

Оның жолы – харам істі жүру қолдап. 

Тҿсін қағар, малға ие адам ұқсап, 

Ойда да жоқ жамандықтан қалу тоқтап. 

Аудармашы ҿлеңнің жалпы мазмұнын ашатын тілдік бірліктерді қолдана 

отырып, ақын ойын оқырманға дұрыс жеткізе алған. Ҿлеңдегі буын, бунақ, 

ұйқас тҽртібі сақталған. Алайда, «адасқанның алды жҿн» беретін мағына мен 

«адасқанның алды жол» беретін мағынада айырмашылық бары анық. Егерде, 

татар аулармашысының аудармашылық шешіміне сҽйкес, «адасқанның алды - 

жол» деп айтар болсақ (жҿн – жол), онда аударма мағынасы мен түпнұсқа 

мағынасы арасында лингвистикалық та, лингвокультурологиялық та 

қайшылыққа тап болар едік. Лингвистикалық тұрғыда татар аудармашысы 

таңдаған «жол» Абай айтып отырған «жҿн» сҿзінің лексикалық мағынасын бере 

алмайды. Ҿлеңнің соңғы екі жолындағы «Қас маңғаз, малға бҿккен кісімсініп, 

Ҽсте жоқ кеселді істен биттей қорықпақ», – деген жолдардағы ақынның ащы 

92

сарказмы біраз босаңсып, ҽдеттегі кҿп сҿздің біріне айналған. Абайдың осы 

ҿлеңіндегі «кеселді іс» эпитеті тегін алынбаған. «Кеселді іс», «кеселді ой» – 

ақын поэзиясындағы басты концепті. Ҿзінің 21 қара сҿзінде Абай: «Аз ба, кҿп 

пе, адам баласы бір түрлі мақтаннан аман болмағы - қиын іс. Сол мақтан деген 

нҽрсенің мен екі түрлісін байқадым: біреуінің атын үлкендік деп атаймын, 

біреуін мақтаншақтық деймін. Үлкендік - адам ішінен ҿзін-ҿзі бағалы есеп 

қылмақ. Яғни, надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ 

атанбастығын, ҽдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, ҿсекші, ҿтірікші, 

алдамшы, кеселді осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді 

бойына қорлық біліп, ҿзін ондайлардан зор есептемек. Бұл мінез - 

ақылдылардың, арлылардың, артықтардың мінезі», десе, 31 қара сҿзінде: «...ой 

кеселі нҽрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса, салынбау керек. 

Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға 

салыну, я бір нҽрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл тҿрт нҽрсе - күллі ақыл 

мен ғылымды тоздыратұғын нҽрселер», – деп кеселді іс, кеселді ойларды анық 

кҿрсетеді. 

Ұйғыр тіліне Һ. Бҽхниязовтың аудармасы: 

Тенигҽнниң алди –түз, кҽйни-чатақ, 

Уларға йол һарамниң сҿзин уқмақ 

Малға тойған махтанчақ киши охшаш 

Һеч йоқтур яман иштин зади қорқмақ [9, 23]. 


Адасқанның алды – түз (түзік), соңы (кейіні) – шатақ, 

Оларға жол харамның сҿзін ұқпақ. 

Малға тойған мақтаншақ кісі ұқсап, 

Еш ойы жоқ жаман істен тіпті қорқпақ. 

Ұйғыр тіліндегі аудармада Абай ҿлеңдерінде жиі кездесетін «соқпақ» сҿзі 

ұлттық реңктен алыстап, «чатак» яғни, «шатақ», «адасу» сҿздерімен берілген. 

Сондай-ақ, «малға бҿгіп кісімсінген», «кеселді істен биттей қорықпайтын» 

образ ашылмаған. Ол жай ғана мақтаншақ жан кейпінде кҿрінеді. 

Шынтуайтында, Абай ҿлеңіндегі «малға бҿгу», «кеселді іс», «биттей қорықпау» 

тҽрізді қолданыстар ҿлеңнің негізгі ойына арқау болып тұрған тірек тіркестер. 

Олардың ҽрқайсысының этнолингвистикалық, семантикалық, эстетикалық, 

поэтикалық арқалар жүгі мол. Ҿкінішке қарай, аталған аудармаларда осы 

мҽселелер ескерілмеген. Туысқан халықтардың тілдерінде тілдік бірліктердің 

ҿзара сҽйкес баламалары бары анық. Сҿлай дегенмен де кҿркем аудармада 

түпнұсқаның ҽр сҿзінің дҽл баламасын тауып, ҽр сҿздің лексикалық мағынасын 

бұлжытпай беру туралы талап қою ҽрқашанда дұрыс бола бермейді. 

Жоғарыдағы салыстырулар аудармашылардың түпнұсқадан ауытқымауға, 

алшақ кетпеуге тырысатынын кҿрсетеді. Алайда «адасқанның алды жҿн» 

93

дегендегі «жҿн» сҿзінің туысқан тілдердің бірінде «тура» болып, екіншісінде 

«жол» болып, үшіншісінде «түз» болып аударылуы ойландырмай қоймайды. 

Қазақ тілінің синонимдер сҿздігінде «жҿн» сҿзінің синонимдік қатары мынадай 

болып кҿрсетілген: дұрыс, жҿн, тура, түзу, түзік, жҿндем, жҿндемді, жҿнді, 

оңды [72, 203б.]. Абай суреттеп отырған жағдай аясында осы қатардағы 

сҿздердің ең лайықтысы – «жҿн». Ал енді түпнұсқадағы «жҿн» сҿзі беретін 

лексикалық мағынаға барабар мағыналы сҿзді аудармашылар үшін татар, ұйғыр 

тілдерінде дҽл табу оңайға түспеген. Мұның ҿзі Абай шығармаларын туысқан 

халықтардың тілдеріне аударудың ҿзінде шешілмей жатқан үлкен ғылыми 

мҽселелер барын білдіреді. 

Абай ҿзінің бірінші қара сҿзінде: «Бұл жасқа келгенше жақсы ҿткіздік пе, 

жаман ҿткіздік пе, ҽйтеуір бірталай ҿмірімізді ҿткіздік: алыстық, жұлыстық, 

айтыстық, тартыстық – ҽурешілікті кҿре-кҿре келдік. Енді жер ортасы жасқа 

келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын 

кҿрдік, бҽрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған ҿмірімізді қайтіп, не 

қылып ҿткіземіз? Соны таба алмай ҿзім де қайранмын», – дейді. Абайдың қара 

сҿздері мен ҿлеңдеріндегі идеялар бір-біріне қабысып отырады. Адам ҿз ҿмірін 

қалай мҽнді етіп ҿткізуге болады? деген осы бір сұрақ ақын 

шығармашылығының қай саласында болмасын қылаң беріп отырады. Ҿткінші 

ҿмір, баянсыз тірлік, байлаусыз ҿмір. Осы идея ақынның ҿлеңінде былайша 

кҿрініс тапқан: 

Ҿмірдің алды – ыстық, арты – суық, 

Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық. 

Жақсы ҽнді тыңдасаң ой кҿзіңмен, 

Ҿмір сҽуле кҿрсетер судай тұнық [2, 6б.] 

Абай ҿзіне шейінгі қазақ ҽдебиетіндегі бар идеяларды сҿз образы арқылы 

шын мҽніндегі үлкен философиялық биікке кҿтерді. «Ҿмірдің алды – ыстық, 

арты – суық, Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық» – бұл Абайдың қазақ 

танымын жаңаша таныммен ұштастырған метафорасы. Яғни, қазақтың 

бағзыдан келе жатқан «бес күндік жалған», «қамшының сабындай қысқа 

ғұмыр», «диірменнің тасындай шыр айналған дүние» сынды ҿмірдің ҿткінші 

екендігін еске салатын ойлармен астасып жатыр. Ақын «ҿмірдің алды – ыстық» 

деп адамның балалық, жастық шағын айтып отыр. Біз бүгінгі күні де жастық 

шақты жалындаған, лапылдаған отқа, шоққа теңеп жатамыз. Ал ақынның 

«ҿмірдің арты – суық» дегеніндегі ҿмірдің арты – адам ҿмірінің соңғы 

кезеңдері, қызығы таусылған кҽрілік. Абай антитеза арқылы жастық шақ пен 

кҽрілік сынды ұғымдарды қарама-қарсы қоя отырып, ой мен сезімді ҽсерлі, 

бейнелі жеткізген. Сондай-ақ, Абай «Ҿмір сҽуле кҿрсетер судай тұнық» деп 

жансызға жан бітіру, яғни кейіптеудің тамаша жаңа үлгісін жасайды. 


94

Ғҽмгҽ чҿкүп ҿтиду. 

Бечарҽ жүрҽк шунчҽ еғир, 

Дҽрдини кимгҽ ейтиду [53, 102]. 


Жетім қозы – тас бауыр, 

Мұңға шомып ҿтеді. 

Бейшара жүрек мұнша ауыр 

Қайғыны кімге айтады? 

Кҿшпелі ҿмір салтын ұстанып, ата-баба кҽсібі мал шаруашылығы болған 

қазақ баласының танымындағы «Жетім қозы – тас бауыр, түңілер де отығар» 

тіркесінің түсінуге оңай еместігі белгілі. Сондықтан болар, И. Һошуров 

«Жетім қозы – тас бауыр, Мұңға шомып ҿтеді», – деп аударады. Алайда, Абай 

заманындағы қазаққа «мұңға шомғаннан» гҿрі «отығу» ҽлдеқайда жақын, 

ҽлдеқайда таныс еді. 

Абай ҿлеңдері мен қара сҿздерінде «жүрек» концептісін үнемі 

махаббаттың, ізгіліктің символы ретінде бағалайды. «Абай бір ғана жүрек сҿзін 

170 рет құлпыртып, ақындық тілдің мағыналық бояуларын түрлендіруде 

тапқырлық, шеберлік кҿрсетеді. Абай жүрек тақырыбына «Жүрегім, ойбай, 

соқпа енді», «Жүректе қайрат болмаса», «Ауру жүрек ақырын соғады жай», 

«Жүрегім менің қырық жамау», «Жүрегім, нені сезесің?», «Жүрек – теңіз, 

қызықтың бҽрі – асыл тас», «Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек», «Жастықтың 

оты қайдасың?» атты ҿлеңдерінде ой қозғайды. Сонымен қатар «Білімдіден 

шыққан сҿз», «Ем таба алмай, от жалындай...», «Кейде есер кҿңіл құрғырың», 

«Кҿзінен басқа ойы жоқ», «Кҿзімнің қарасы», «Жастықтың оты жалындап», 

«Қызарып, сұрланып» жҽне т.б ҿлеңдерінде сҿзінің ҽлқиссасын жүректен 

бастап, негізгі айтайын деген ойына кҿшеді [75,13б.]. 

Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме, 

Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме, 

Жүрегіңе сүңгі де, түбін кҿзде, 

Сонан тапқан-шын асыл, тастай кҿрме, – 

деп басына іс түскенде адамды сары уайымға беріліп, жүнжіп кетпей, ҿмірге 

құштарлығын жоғалтпауға шақырады. «Ҽрбір орынды харакеттің ҿзі де уайымқайғыны 

азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа, орынды харакетпен азайт!», – 

дейді Абай. 


Kaygı duysan karşı dur, teslim olma, 

Huzur bulsan zaferden sarhoş olma. 

Yüreğindeki derinliğin içine bak, 

Sende gizli cevheri yabana atma. 

96


Қайғы келсе, қарсы тұр құлай салма, 

Бақыт тапсаң, шектен шығып, асып-таспа. 

Жүрегіңнің түбіне терең бойлап, 

Бойыңдағы қасиетіңді елемей қалма. 

Абайдың үлгі-ҿсиет түрінде жазылған 11 буынды қара ҿлеңін аударуда З. 

Исмаил ҿлең ҿлшемдерінің талабын мұқият ескерген сияқты. Яғни, ...olma, ... 

olma, ... bak, ...atma деген соңғы сҿздердің ҿзара ұйқасып, ааба үлгісі түрік 

тіліндегі аудармада да сақталған. Аудармашы ақынның жалпы айтар ойын 

түсінген, ең бастысы «жүрегіңнің түбіне терең бойлау» керектігін ҿзге тілде 

сҿйлете алған. Жалпы аударма түпнұсқамен сҿзбе-сҿз сҽйкес келуі міндетті 

емес, бұл туралы аударма ҿнерінің шебері М.Т. Цицерон ҿзінің аударма туралы 

ойларында түпнұсқаны сҿзбе-сҿз емес, сҿздердің мағыналарын, бейнелілігін, 

кҿркемдік-эстетикалық қуатын сақтап аударудың қажеттілігін айтқан. 

Татар тіліне Ҽ. Исхактың аудармасы: 

Кайгы килсҽ, гел каршы тор, башың имҽ, 

Шатлык килсҽ, аңа артык күңел бирмҽ. 

Йҿрҽгеңнең эченҽ кер, тҿбен күзҽт, 

Табарсың чын асыл ташны тикшул жирдҽ [8, 151б.]. 


Қайғы келсе, кел қарсы тұр, басың име, 

Шаттық келсе, оған артық кҿңіл берме. 

Жүрегіңнің ішін кҿр, түбін күзет, 

Табарсың шын асыл тасты тек сол жерде 

Ҽ.Исхактың татар тіліндегі аудармасында мазмұн, ой желісі 

сақталғанымен, ҿлеңнің кҿркемдігі тұрғысынан кемшіндеу түсетіні байқалады. 

Ал Абай ҿлең құрылысында эвфонияға, яғни, дыбыс ҽуезділігіне, үн үйлесіміне 

қатты назар аударған. Оның ҿлеңдерінде бір тармақ бойындағы сҿздердің 

біркелкі дыбысталудан басталып отыруы жиі кездеседі. «Қайғы келсе қарсы 

тұр, құлай берме, Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме», – деген жолдардағы 

аллитерация ҿлеңді оқуды жеңілдетеді, сҿздердің бір-бірімен жымдасуына 

жҽрдемдеседі, сол арқылы ҿлеңнің ырғақтық кұрылымын түзуге ҽсер етеді. 

«Оңғаққа ерме» дегендегі «оңғақ» сҿзінің мағынасы «айнығыш, ҿзгергiш, 

тұрақсыз» дегенді білдіреді. Ал татар тіліндегі аудармада бұл «Шаттық келсе, 

оған артық кҿңіл берме», – деумен шектелген. Абай: Жүрегіңе сүңгі де, түбін 

кҿзде, , – десе Ҽ. Исхак: Жүрегіңнің ішін кҿр, түбін күзет, - дейді. «Кҿздеу» 

мен «күзету» екі басқа ұғым. «Демек, «Жүрегіңе сүңгі де, түбін кҿзде, Сонан 

тапқан-шын асыл, тастай кҿрме ,– деп сыр айту, сыр ғана емес, зар- 

97

шындығын айту ҿмірдің ащы-тұщысын түгел татқан, сан тасып, сан басылған, 

сҿйтіп сабаға түскен, қайғыға да, қызыққа да бірдей берік, ұлы сабыр биігіне 

кҿтерілген нағыз дананың ғана қолынан келеді» [76, 34б.]. 

Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек, 

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек. 

Тоқтаулылық, қалыпты, шыдамдылық, 

Бұл – қайраттан шығады, білсең керек. 

«Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек...» – Абайдың 1889 ж. жазған ҿлеңі. 

Ҽрқайсысы 4 тармақты 3 шумақтан тұрады. Адамгершілік жайындағы 

философиялық ой толғауға негізделген. Онда ақын шын мҽнінде жақсы адам 

болу үшін ақыл, қайрат, жүрек үшеуін тең ұстау керек. Ҿлең 11 буыңды. 1- 

шумағы қара ҿлең үлгісімен ҿрнектелген де, кейінгі 2 шумағының 2-жолдары 

шұбыртпалы ұйқас түрінде тізбектеліп отырады. Түпнұсқасы Мүрсейіт 

қолжазбаларынан алынып, алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық керген 

«Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланды. 

1909, 1939, 1945 жылғы басылымдарда жеке ажыратылмай, «Ғашықтық, 

құмарлық пен ол екі жол» атты ҿлеңмен бірге, бір туынды ретінде берілген. 

Ҿлең ағылшын, қарақалпақ, қырғыз, орыс, ҿзбек, түрік, тҽжік, түрікмен 

тілдеріне аударылған [77, 134б.]. 


Evvel soğuk bir buz akıl zeyrek, 

Ilıtan tüm bedeni sıcak yürek. 

Kendine һakimlik, dayanıklılık, 

Bu gayretten çıkar bilmen gerek [10,57б.]. 


Ҽуелі суық бір мұз ақыл зерек 

Жылытқан бүкіл денені ыстық жүрек. 

Ҿзіне ҽділдік, шыдамдылық 

Бұл қайраттан шығар білуің керек 

Түрік тіліндегі аудармасында Абай ҿлеңінің ырғақтық жүйесі, буын, бунақ 

саны сақталған, негізгі мағынаны да сақтап аударған. Ҽрине, түбі бір түркі 

тілдес халықпыз дегенмен де, түрік-қазақ халықтарының арасындағы ҽдеби 

байланыс жоғары деңгейде деп айта алмаймыз. Бұл – енді-енді жолға қойыла 

бастаған мҽселе. 


Борынгыдан боздай салкын акыл-зирҽк, 

Жылытучыны бҿтен тҽнне - кайнар йҿрҽк, 

Тотрыклылык, талҽпчҽнлек һҽм ихтыяр 

98

Батырлыктан туа алар, белсҽң кирҽк [8, 80б.]. 


Бұрынғыдан мұздай салқын ақыл-зерек, 

Жылытушы бүкіл тҽнді қайнар жүрек. 

Тұрақтылық, талапшылдық жҽне ықтияр, 

Батырлықтан туа алар білсең керек. 

Ақынның «Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек» деген эпитетті метафорасы 

татар тіліндегі аудармасында «мұздай салқын ақыл-зерек» деп теңеуге 

айналған. Сондай-ақ, «қайрат» сҿзі «батырлық» сҿзімен алмастырылған. Жалпы 

мағыналары жақын болғанымен, бұл сҿздер дҽл осы контексте синонимдер 

бола алмайды. 

Ҿзбек тіліне Уйғуннің аудармасы: 

Аввалдан бир совук муз – ақл зийрак, 

Иситган бутун буйни иссиқ юрак. 

Саботлик, талабгорлик, чидамлилик 

Бу ғайратингдан чиқади, билсанг керак [78,47б.]. 


Ҽуелден бір суық мұз – ақыл зерек, 

Ысытқан бүтін бойды ыстық жүрек. 

Сабырлық, талапкерлік, шыдамдылық 

Бұл қайраттан шығады, білсең керек. 

Аудармашы ҿлеңді барынша дҽлме-дҽл аударуға тырысқан. Абай кҿбінесе 

жүректі «жылы жүрек» десе, бұл жерде «ыстық жүрек» деп алған. Алайда 

«ыстық жүрек» дегенімен, «ысытқан» демей, «Жылытқан тұла бойды ыстық 

жүрек»,– дейді. Бірақ, ҿзбек тіліндегі аудармада «Ысытқан бүтін бойды ыстық 

жүрек», – деп аударылған. «Ысу», «жылу» адам баласына тҽн ұқсас қасиеттер, 

екеуінің арасында мағыналық алшақтық жоқ. Десек те, поэтикалық тұрғыдан 

қарастырар болсақ, «Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек» қолданысы 

«Ысытқан бүтін бойды ыстық жүректен» қарағанда ойға да, тілге де 

оралымды. 

Ұйғыр тіліне М.Абдрахмановтың аудармасы: 

Ҽзҽлдин бир соғ муздур – еқил зерҽк, 

Исситар жими бойни иссиқ жүрҽк 

Йҽккҽсҿзлүк, чидамлиқ, тҽлҽпчанлиқ 

Ғҽйритиңдин чиқиду, билсҽң керҽк [9,67б.]. 


99

Ҽуелден бір суық мұз – ақыл зерек, 

Ысытар тұла бойды ыстық жүрек. 

Бірсҿзділік, шыдамдылық, талаптылық, 

Қайратыңнан шығады, білсең керек. 

Мұнда да ҿзбек тіліндегі аудармадағыдай, «жылытар тұла бойды ыстық 

жүрек» қолданысы «ысытар жими бойды ыстық жүрек» деп тҽржімаланады. 

«Тоқтаулылық, қалыпты, шыдамдылық» деген үшінші жолды «Бірсҿзділік, 

шыдамдылық, талаптылық» деп мағынасы жақын сҿздермен береді. 

Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да аз емес. 

Сҿздерін қазақтың ҿз тіл байлығынан алса да, оны қиюластырып қалауы үздік 

шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ, жаңаша ұғым болып шығады. 

Мысалы: 

Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас, 

Сол қызықсыз ҿмірде жүрек қалмас. 

Жүректен қызу-қызба кете қалса, 

Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас [2,59б.]. 

Бұл – Абайдың 1902 жылы жазған ҿлеңі. Алғаш 1909 жылы Санктпетербургте 

жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының ҿлеңі» 

деген жинақта жарияланды. 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған. 

Ҽрқайсысы 4 тармақты 3 шумақтан тұрады [77, 260б.]. Ұлы ақын қызық та, 

қызу қандылық та бҽрі жүректе дейді. Ҽсіресе, «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі 

асыл тас» деген жолда ҿмірдің философиясы жатыр. «Жүрек – теңіз, қызық – 

асыл тас» метафорасын Абайдан бұрынғы ҽдебиеттен Абай қолданған түрді 

кездестіре алмайтын жаңа қолданыс. Жаңалығы, ең алдымен мазмұнында. Осы 

сҿздердің астарлы мағынасында қанша терең ой, терең пікірлер жатыр. 

Абайдың басқа ақындардан ерекше қасиетінің бірі деуге болады. 


Yürek denuz, mutluluğun hepsi elmas, 

Mutlu olmayan ömürde yürek kalmaz. 

Yürekten kor ateş gittiği zaman, 

Başka candan daha ilginç can bulunmaz [10, 67б.]. 


Жүрек теңіз, бақыттың бҽрі алмас 

Бақ болмаған ҿмірде жүрек қалмас 

Жүректен ыстық от кеткен кезде 

Басқа жаннан қызық жан табылмас. 

100

Абай «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас»,– десе, түрік тіліне 

аударған З. Исмаил түпнұсқадағы «қызықтың бҽрі асыл тас» деген тіркесті 

«бақыттың бҽрі алмас» деп аударған. Ҽрине, «алмас» та асыл тастың бір түрі, 

табиғатта кездесетiн ең қатты минерал. Бірақ ол теңіз түбінде жатпаса керек. 

Осы тұрғыдан келгенде аудармашының логикасы сҽл қисынсыздау кҿрінеді. 

Сондай-ақ, Абайда асыл тас кҿптік мағынаға ие, ҿйткені, қызық біреу немесе 

екеу ғана емес, ол кҿп. 

Татар тіліне М.Шабаевтың аудармасы: 

Йҿрҽк – диңгез, шатлыгы – бер асылташ. 

Бер шатлыксыз йҿрҽк һич яши алмас. 

Кайнар хислҽр китҽ калса йҿрҽктҽн, 

Бу тормышта мавыгыр эш табылмас [8, 46б.]. 


Жүрек – теңіз, шаттығы – бҽрі асыл тас, 

Бір шаттықсыз жүрек еш жасай алмас. 

Ыстық сезім кете қалса жүректен 

Бұл тұрмыста қызығар іс табылмас. 

Татар тіліндегі аудармасында ақынның «Жүрек – теңіз, қызық – асыл 

тас» метафорасындағы «қызық» сҿзін «шаттық» сҿзімен аударған. Абай 

жүректі күллі қызық-қуаныштың, жастықтың мекені деп таниды-дағы, 

жүрексіз ҿзге тҽнде еш қызық жоғын айтады. Осы ой желісі аудармада 

жеткілікті деңгейде ашылмаған. «Жүректен қызу-қызба кете қалса» дегенде 

ақын бойдан қайрат-жігер кетіп, жастық отының сҿнуін астарласа, аудармада 

бұл «Қайнар істер кете қалса жүректен» деп тура мағынасында түсіндіріледі. 

«Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас», – деген ҿлеңнің соңғы жолын татар 

тілінің аудармашысы «Бұл тұрмыста қызығар іс табылмас», – деп рухани 

кеңістіктен материалды ҽлемге ойысып кеткен. 

Ұйғыр тіліне Д.Ясеновтың аудармасы: 

Жүрҽк – деңиз, қизиқ ишлар – есил таш, 

Қизиқларсиз ҿмүрдҽ жүрҽк қалмас. 

Жүрҽктики һарарҽтлҽр ҿчсҽ ҽгҽр, 

Ҿзгҽ тҽндин һеч қизиқ иш тепилмас [9, 34б.]. 


Жүрек – теңіз, қызық істер – асыл тас, 

Қызықтарсыз ҿмірде жүрек қалмас. 

Жүректегі жылулар ҿшсе егер, 

Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас. 

101

Д.Ясеновтың ұйғыр тіліндегі бұл аудармасын дҽлме-дҽл аударма деуге 

болады. Тек қана ҿлеңнің «Жүректен қызу-қызба кете қалса» деген үшінші 

жолын аудармашы «Жүректегі жылулар ҿшсе егер» деп аударады. Ҿлең 

мазмұны, құрылымы еш ҿзгеріссіз аударылған. 

Ҿзбек тіліне Р.Абдурашидовтың аудармасы: 

Юрак – денгиз, асыл тошдир қалб олови 

Шу оловсиз юрак булмас бахт гарови. 

Юракда ут, дард, харорат булмас экан. 

У юракнинг на дусти бор ва на еви! [77, 39б.]. 

Ҿзбек аудармашысы «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас» деген 

жолды «Жүрек – теңіз, асыл тастар жүрек оты», – деп аударған. Яғни, Абай 

ҿлеңі мүлде басқаша сипатқа ие болған. Ал келесі «Сол қызықсыз ҿмірде 

жүрек қалмас» деген жолды «Осы отсыз жүрек болмас бақытты», – деп 

мағынадан алшақтай аударады. «Жүректен қызу-қызба кете қалса, Ҿзге тҽннен 

еш қызық іс табылмас» деген жолдарды аудармашы мүлде жеткізе алмаған. 

Сондықтан, «Жүректе от, қайғы, қасірет жалыны, болса, Ол жүректің не досы 

бар, не пайдасы!» деген сынды аударумен шектелген. 

Абай поэзиясында қазақтың 11 буынды қара ҿлең ұйқасы жиі кездеседі. 

Аталған ҿлеңді де ақын осы ҿлең үлгісімен жазған. Ал ҿзбек тіліне аударғанда 

осы ҿлең бір буынға артып, 12 буынмен аударылған. Ал ұйқас сол ааба түрінде 

сақталған. 

Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі, 

Ар, ұяттың бір ақыл-күзетшісі 

Ар мен ұят сынбаса, ҿзге қылық, 

Арын, алқын – бұл күннің мҽртебесі, – [2,59б.]. 

Абай «малда да бар жан мен тҽн» деп адамның хайуанаттан 

айырмашылығы сезімі мен ақылында дейді. Ақыл - суық мұз, оны ысытатын - 

жүрек, жүректі сезім ұясы деп санайтын Абай қазақ поэзиясында бірінші рет 

оны теңізге санап, одан табылмайтын асыл жоқ, – дейді. Ҿмір күресінен 

қажыған шағында: «Жүрегім менің қырық жамау, қиянатшыл дүниеден» деп 

торығады. «Жүрек - теңіз»... деп басталатын ҿлеңінде «достық, қастық, бар 

қызық – жүрек ісі» дейді де, қызық қуып кетпеу үшін ҽрбір сезімді ақыл 

таразысына салып, оның тиімді-тиімсіз жағын ойлануды ескертеді» [79,62б.]. 

Абайдың ең сүйіп қолданатын жҽне кҿп қолданатын кҿркемдік құралының 

бірі – метафора. Метафора троптың басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге 

тікелей ҽсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың ҿлеңдерінде кҿп 

кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Жҽне теңеу мен метафораны сезімге 

ҽсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге тез ҽсер 

етуінде. 

102

Жалпы алғанда, метафора – сыртқы, не ішкі бір ұқсастығына қарап, бір 

нҽрсені екінші нҽрсеге балау. Абайдың ҿзінің де ҽдебиетке кіргізген жаңа 

метафоралары аз емес. Солардың бірі – «Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі». 

Абай ақылды ар ұяттың күзетшісіне балайды. Осы ой ХҮІІІ ғасырда ҿмір 

сүрген Шал ақынның «Иман – қой, ақыл– қойшы, нҽпсі – бҿрі, Бҿріге қой 

алдырмас, ердің ері» деген ойларымен орайлас келеді. Ақыл мен ұят сақталса, 

ешбір жамандыққа бой бермессің дейді ақын. Бірінші тармақтағы «достық», 

«қастық», «бар қызық» жҽне екінші тармақтағы «ар», «ұят», – бҽрі жүрек 

сипаттарын білдіреді. Ар мен ұят жоқ жерде достық та, қызық та болмайды. Ар 

мен ұят адамды достыққа бастайды, қастыққа жібермейді. Қызықтың қызуына 

ҿлшем салатын да солар. Ақын жүректің осы екі аяулы сыпатына күзетші 

қояды. Ол күзетшінің аты – ақыл. «Ар, ұяттың күзетшісі ақыл» болғанда, 

«ақылдың сҿзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылық» болуы 

шарт. Ақын танымында осы ұғымдар мен түсініктердің қатары мен жүйесінің 

маңызы зор [80, 9б.]. 


Dostluk, düşmanlık hepsi de yürek işi, 

Ar, utanmanın akıl bekçisi. 

Ar ile utanma bitmezse, başka bir konu, 

Arlanma, büyüklük bu günün mertebesi [10,159]. 


Достық, дұшпандық бҽрі де жүрек ісі, 

Ар, ұяттың ақыл күзетшісі. 

Ар мен ұят бітпесе, басқа бір сҿз, 

Арланба, биіктік бұл күннің мҽртебесі 

Аудармашы Абай идеясын біршама дұрыс жеткізуге тырысқан. Ҽсіресе, 

алдыңғы екі жолды, ондағы поэтикалық сҿздерді де дҽл аударған деуге келеді. 

Алайда, аударылып отырған ҿлеңнің композициясына келер болсақ, түрік 

тіліндегі аудармада буын, бунақ, тармақ мҽселелері ескерілмеген. 11 буынмен 

жазылған ақын ҿлеңі аударманың бірінші жолында 12 буын, екінші жолында 10 

буын, үшінші жолында 14 буынды, тҿртінші жолында 13 буынды болып ҿзгеріп 

отырады. Ҿлең ұйқасын сақтауға тырысқанымен, буын санының ҽркелкі болып 

аударылуы аударма сапасына теріс ҽсер еткен. 


Достлуқ, қҽстлик һҽммҽ қизиқ – жүрҽк иши, 

Ар, номусниң бир ҽқил – күзҽтчиси. 

Ар вэ номус келишмисҽ ғҽлитиғу, 

Номус билҽн ашар һҽр ким мҽртивиси. 

103

«Достық, қастық барша қызық – жүрек ісі, Ар, намыстың бір ақыл – 

күзетшісі», деген ҿлеңнің алғашқы жолдары дҽлме-дҽл аударылса, «Ар мен 

намыс келіспесе шаруасына, Намыспенен асар ҽркім мҽртебесі» деген 

жолдарды сҽтті аударылған жолдар деп айта алмас едік. Ақынның «ар мен ұят 

сынбаса» деген тосын ҽрі тың қолданысы ҿлеңге ҿзгеше мҽн берген. 

Күнделікті қолданыстағы «ар-ұяттан айырылса» немесе «ар-ұятын жоғалтса» 

демей, ақын дерексіз ұғымдарға деректілік сипат дарытады. Алайда, ақындық 

осы дербес ізденіс аудармалардың ешқайсысынан кҿрініс таппаған. 

Ҿзбек тіліне Р.Абдурашидовтың аудармасы: 

Юрак иши дустлик хам, душманлик хам, 

Ор - номусга соқчи булар ақл хар дам, 

Ор, уятни менсимасни бизнинг элда 

Мартаба деб билар катта-кичик одам үлкен кіші адам [78, 93б.]. 


Жүрек ісі достық та дұшпандықта, 

Ар намысқа ақыл сақшы ҽрқашан. 

Ар ұятты менсінбей біздің елде, 

Мҽртебе деп бұны білер ҽр адам. 

Аударманың алғашқы екі жолы түпнұсқадағы оймен ҿзектес болса, кейінгі 

жолдар ақын тарапынан талқыланып, адамның бойындағы надандық, 

менмендік сияқты жат қылықтарды міней айтқан ойға ұласқан. 

Адасқан күшік секілді 

Ұлып жұртқа қайтқан ой 

Ҿкінді, жолың бекінді, 

Ҽуре болма, оны қой [2,51б.]. 

«Ақын мұнда халықтың жеңіл мағынада қолданып жүретін тілдегі 

метафорасын терендетіп, қорғасын құйғандай салмақ бітіріп қолданады», - 

дейді М. Ҽуезов. Кҿпшілік тіліне «Адасқан күшік» деген сҿз болымсыз ғана 

шындықтай, сҽл күлкі күйдей танылса, Абайда сол күлкілік күймен қатар, 

екінші сипат – трагедиялық жҽне философиялық мҽн-мазмұн табады. Күшіктің 

айласыз, ҽлсіз дал болуын кҿшіп кеткен ауылдың иесіз қалған жұртымен 

байланыстырып барып, ақын ҿз басының ендігі мұңын соған теңейді. Кҿңілдің 

жұртынан, үміт пен арманның ҿрісінен кҿпшілік тірлігі, халық кҿші аулақ кетіп 

жатыр. Сондықтан бұның азалы ойы адасады. Үнін ешкім естімес, шерменде ой 

трагедиялық күйде, ұлып жүріп зарланады. Жалғыздықтың ҿз басына түсетін 

шерлі шындығын Абай кейде осындай шеберлік тереңдіктен толғайды» [81, 

164б.]. 

104

Осы үзіндіде үш эпитет бар. Адасқан, ұлып, ҿкінді жол. Адасқан күшік 

секілді деген жолдағы адасқан ҿткен шақтық есімше етіс арқылы жасалынған. 

Жай күшік емес, адасқан күшік. «Ұлып жұртқа қайтқан ой» деген жолдағы 

ұлып ҿткен шақтық кҿсемше жай қайтқан ой емес, ұлып қайтқан ой. Бұл жерде 

«адасқан» - эпитет, «ұлып жұртқа қайтқан» - күрделі эпитет. Ҿйткені негізгі 

айтайын деген пікір адасқан ой туралы болса, ондай ойды, басқа кездердегі 

ойлардан ҿзгеше түрде етіп, ерекше жекелеп кҿрсету үшін ҽлгі сҿздер лайықты 

кҿркемдік бейнелеу құралы қызметін атқарып отыр. «Адасқан күшік секілді, 

ұлып жұртқа қайтқан ой» дегенде ақын тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау 

кҿңілдің суретін «ұлып жұртқа қайтқан адасқан күшікке» балайды. Бейнелеу 

құралының пҽні – ой. Бейнелеу құралының образы күрделі. 

Абай Батыс пен Шығыс ойшылдарынан үйренумен қатар, ҿзіне дейінгі 

қазақ ақын-жырауларынан да кҿп үйренген. Ақынның жоғарыда келтірілген 

үзінді мен Дулат ақынның мына ҿлең жолдарынан идеялық үндестік 

байқалады: 

Мҿңіреп жұртқа ой қайтты, 

Бұзауы ҿлген сиырдай. 

немесе, 

Қорқау қасқыр құлықты. 

Бұзауы ҿлген сиырдай. 

Сауыны иіп Дулат жүр, 

Місе қылып тұлыпты. 

«Бұл – қазақ ҽдебиетінде Дулатқа дейін айтылмаған сҿздер. Адамдық 

қалыптан айрылып, итше ылығып, ауыл үйдің берекесін қашырған атқамінердің 

шайтани ҽрекеттері ақынды мезі еткен. Образды ойнату, адам мінезін ісқимылмен 

сомдау, ҽсіресе, Дулаттың «Біреуге», «Екінші біреуге», «Үшінші 

біреуге», «Тҿртінші біреуге» деген циклді ҿлеңдерінде шебер берілген. «Тарпаң 

тайдай қылтыңдап, ... қаққанша қабақ бұлтыңдап, ... сыртынан күліп 

жыртыңдап, ... самайы терлеп мыңқылдап» тұрған Дулат кейіпкерін Абай 

болыстарының тобырына ойланбай тоғытып жібере аласыз. Ел билеушіні 

шынайы, ҽрі дҽл берудің құралы – таптырмас деталь десек, екі ақын да бұл 

қисынды шебер қиюластырған» [82, 25б.]. 

Бұл турасында М. Базарбаев: «Ҽрине, Абайда алуан түрлі жаңалықпен 

қатар, халық поэзиясынан алынған, одан үйренген жайттар бар. Бірақ ол 

кҿбінесе, тек суреттеу тҽсілі ретінде, онда да мүлде басқаша контексте келеді. 

Мҽселен, «Кҿлеңке басын ұзартып» ҿлеңінде «адасқан күшік» дегені 

бұрыннан, қазақтың ҿлеңінде болсын, жай сҿзінде болсын, бұрыннан бар нҽрсе. 

Бірақ, тынымсыз, мазаң ойдың, жабырқау кҿңілдің суретін беруге алынуы – 

жаңалық» [83, 47б.], – деп орынды айтқан. Ақынның кҿркемдік шеберлігінің 

ҿзі осындай жаңалықтар арқылы дараланады. Сондықтан аудармашы ақынның 

кҿркемдік шеберлігін танытатын, оның шығармашылық даралығын кҿрсететін 

105

кҿркемдік бейнелеу құралдарын түпнұсқаның деңгейінде аударуға аса зор мҽн 

беруге тиісті. 

Абайдың шығармашылығы туралы жазылған еңбектерде осылай жоғары 

бағаланған тілдік бейнелеу құралының туысқан халықтар тілдеріне 

аударылуында бұған дейін сҿз болмаған бірталай мҽселелер бар. Біріншіден, 

«Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан» – «ой» сҿзі білдіретін заттың 

анықтауышы. Тілдің бейнелеу құралдарының ісінде осылардың бҽрі тұтаса 

келіп, эпитет қызметін атқарады. Ал оның жасалуына, құрамдас бҿліктеріне 

назар аударғанда, басқа да жайлар белгілі болады. Осындағы тілдік бірліктерді 

мағыналық-құрылымдық сипаттарына қарай жіктейтін болсақ, «адасқан күшік 

секілді...», М. Ҽуезов кҿрсеткендей, «ерекше теңеу» болып шығады. 

Ұйғыр тіліне М. Максудтің аудармасы: 

Адашкан эт шикелле 

Улап йортка кайткан уй, 

Барыр юлың юк инде, 

Юкны эзлҽп йҿрмҽ, куй! [9, 87б.]. 


Адасқан ит секілді, 

Ұлып жұртқа қайтқан ой. 

Барар жолың жоқ енді, 

Жоқты іздеп жүрме, қой! 

Ҿлеңнің ұйғыр тіліндегі аудармасына назар аударсақ, Абай «Адасқан 

күшік секілді» десе, аудармашы оны ұйғыр тіліне «Адасқан ит секілді» деп 

аударады. Абай ҿз жанының күйзелісін, рухани жалғыздығын, қаумалаған 

ойдан шыға алмай қалжыраған сҽттерін «адасқан күшік» хҽлімен теңестірген. 

Бҽрімізге мҽлім, күшік адасады, ал иттің адасатыны туралы сҿз қазақ ҽдеби 

тілінің қорында кездеспейді. Оның үстіне «адасқан ит секілді» тіркес жағымсыз 

эмоционалды мҽнге ие. Абай ҿлеңдерінде адам болмысын астарлаған «кҿп ит», 

«кҿк ит», «кезеген ит», «күшік ит» сияқты қолданыстармен бірге құбылыстың 

не қимыл-ҽрекеттің сын-сипатын анықтайтын «ит жүрек», «ит мінез», «ит қор», 

«итше індет тілеу», т.б. сияқты образды оралымдар да орын алған. «Ҿзі шошқа, 

ҿзгені ит деп ойлар» тҽрізді афоризмге айналған жол да жолығады [84, 169б.]. 

Бірақ бұлардың лингвокултурологиялық, лингвопоэтикалық сипаты бір басқа. 

Оларда «адасқан күшікке» жақын келердей лексикалық, семантикалық мағына 

жоқ. Қай тілде де «ит» пен «күшік» екі бҿлек заттың, нҽрсенің аттарын 

білдіретін ҿз алдына дербес, дара мағыналы сҿздер. Ҽрқайсысының лексикалық 

мағынасы анық, толық, тура жҽне ҽрқайсысының мағынасының мҽтін ішінде 

ашылатын ҿзіне тҽн эмоциялық реңі бар. Аудармашы осының бҽрін ескеріп, 

лайықты кҿркемдік шешім жасай алғанда ғана, оның ісі оң болып шықпақ. 

106

Олай болмаған жағдайда аудармашы еңбегінің нҽтижелілігі туралы сҿз айту 

орынсыз. 

«Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ой», ілгеріде айтылғандай, 

ҿте күрделі жҽне бейнелі, Абайға дейін ешкім айтпаған суретті сҿз болып 

табылады. Сҿздің пҽні «ой» туралы. Қалған сҿздердің бҽрі осының образы: 

қайтқан ой; жұртқа қайтқан ой; ұлып жұртқа қайтқан ой; күшік секілді 

ұлып жұртқа қайтқан ой; адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ой. Сҿз 

болып отырған аударма туралы мұны айтуға болмайды. Ҽрине, аудармашы 

«күшік» сҿзін «ит» деп аударғанда, ұйғыр тілінде «күшік» деген сҿз 

болмағандықтан осылай істеп отырмаған болу керек. Ал «күшік» сҿзін неге 

осылай аудару керек болды дегенге келетін болсақ, бұл сұраққа аудармашы 

лайықты жауап бере алмайды. Аудармашының мұндай шешімін денотативтік 

модель талаптарына мүлде сҽйкес келмейді демеске шара жоқ. 

Ҿзбек тіліне У. Уринбаевтың аудармасы: 

Шошган кучук щекилли 

Увиллаб юртга қайтган уй 

Укинады, йулинг епилди, 

Овора булма, уни куй [60, 120б.]. 


Сасқан күшік секілді, 

Ұлып жұртқа қайтқан ой. 

Ҿкінеді, жолың жабылды, 

Ҽуре болма, оны қой!, – 

Ҿзбекше аудармасында да «адасқан күшік» емес, «сасқан күшік» деп 

аударылған. Қазақ тілінде: «Сасқан үйрек артымен сүңгиді», - деген қанатты 

сҿз бар. Осы сҿзге толық лингвистикалық талдау жасаған жағдайда, мынаған 

кҿз жеткізуге болады: «сасу», «сасқан» сҿзінің лексикалық мағынасы а) белгілі 

бір іске, қимылға қатысты ашылады; ҽ) белгілі бір іс, қимылды ойға салып 

істеуге уақыт тығыз-таяң болған жағдайдағы психикалық күйді білдіреді. 

Абайдың «адасқан күшігінің» күйі бұдан басқа. Алайда, жалпы мағынасы 

түпнұсқаға жақын. Қазақ тілінің дауысты дыбыстарын ҿзбек тілімен 

салыстырғанда, кейбір ҿзгешеліктер анық сезіледі. Ҿзбек тілінде дауысты 

дыбыстардың саны ҽлдеқайда аз, оның үстіне жуан дауысты «ы»дыбысы жоқ, 

оның орнына ―и (і)» дыбысы қолданылады. Ҿзбек тіліндегі «о» қазақ тіліндегі 

«а, ҽ» дыбыстарының қызметін атқарады, сҿз буындарының жуан-жіңішкелігін 

талғамайды. 

Тҽуекел мен батыр ой 

Ҿткір тілді найза етіп, 

Сайысып-ақ бақты ғой, 

107

Неше түрлі айла етіп, – 

деген ақын сҿзi, халық басына тҿнген осы зұлматтың уытын қайтару 

жолындағы күреске бел шеше кiрiскен «жарлы емес, зарлы» дананың хакiмдiк 

ҽрекетiнен хабар бередi. Ақын ҿмір сүрген кезең – халқымыздың ғасырлар 

бойғы тұрмыстық, мҽдени, танымдық, рухани ҿмiрiнiң негiзi болған кҿшпелi 

ғұмырды, миссионерлiк мақсатта зорлықтың шоқпарымен отырықшылыққа 

аударып, «бiр заманды екiншi заман илемек болып» жатқан тұс болатын. 

Сондықтан, «Қуаты оттай бұрқыраған» қаһарлы сҿздi, жұрттың «бар тамырын 

қуалайтындай» етiп айту қажет едi. 

Абайда «ой» сҿзі түрлі контексте кездеседі. Мұндағы «батыр ой» эпитеті 

мен «ҿткір тілді найза» метафорасы жеке тұрғанда жаңалық болмағанымен, 

ақындық идеяны беруде аса орынды қолданыс тапқан. 

Ұйғыр тіліне А.Долҽтовтың аудармасы: 

Тавакҽл һҽм чоңқур ой, 

Ҿткүр тилни нҽйзҽ қип, 

Күришипму бақтиғу 

Нҽччҽ түрлүк һейлҽ қип [9,131б.]. 


Тҽуекел мен терең ой, 

Ҿткір тілді найза ғып. 

Күресіп бір бақты ғой 

Неше түрлі айла қып. 

Абайдың «батыр ойы» аудармада «терең ой» деп беріледі. Жалпы алғанда 

аударма сҽтті аудармалардың бірі деуге болады. Ҿлеңдегі «Ҿткір тілді найза 

ету» метонимиясы да аудармада сол қалпында ҿзгеріссіз қолданған. 

Абайдың кҿп ҿлеңдері – ҿз заманының жаман жақтарын шенеп, 

мысқылдай отырып түземек, кейінгі ұрпақтарды жамандық іс-ҽрекеттерден 

бездірмек мақсатында жазылған сатиралық ҿлеңдер. Абайда сондай-ақ, сарказм 

негізіне құрылған метафора түрлерінің де кездесетінін кҿреміз. Абайдың 

метафоралары кейде терең ой, кейде нҽзік сезім, кейде кҿңіл-күйін беруге 

лайықталынады. Абай ҿзінің айтайын деген ойына образдарды таңдап, талғап 

алатындығына дҽлел бола алады. Солардың бірінде Абай: 

Құйрығы шаян, беті адам, 

Байқамай сенбе құрбыға! 

Жылмаңы сыртта, іші арам, 

Кез болар қайда сорлыға [21,127]. 

108

Ақын ҿз кезіндегі сұм-сұрқиялыққа қарсы күрес ашып, халқын ҽділдік, 

адамгершілікке бастамақ болса, соған бҿгет жасаушы сұм-сұрқияны ел 

ұғымындағы ең жексұрын нҽрселерге балап, мысқылдап, жер-жебіне жетеді. 

«Құйрығы шаян, беті адам» – күрделі сарказмды метафора. Абай ақынның 

ҽлеумет ҿміріндегі ҽртүрлі жаман мінез-құлықты шенеп, жұртшылықты ондай 

мінез, іс-ҽрекеттерден бездірмек болса, ол үшін қолданған эпитеттері тек жай 

эпитет емес, сарказмға суарылған мысқыл, кекесін болып келеді. 

Түпнұсқадағы «құйрығы шаян, беті адам» деген екі жүзді адамның 

образын аудармашы аша алмаған. Түпнұсқада бүтіннің бҿлшегі туралы 

айтылған, түгелдей шаян емес, құйрығы ғана шаян. Ал аудармашы тҿртінші 

тармақта «шаянның» ҿзін жүрекке отырғызып қояды. Жүректе шаянның 

отыруы мен түпнұсқадағы «құйрығы шаян, беті адам» екеуінің беретін 

мазмұны екі басқа. 

Ұйғыр тіліне С.Мҽметқұловтың аудармасы: 

Куйруғи чаян, үзи адҽм – 

Ишҽнмҽ кҿрмҽй тҽңтушқа. 

Нҽйриңи сиртта, ичи һарам, 

Олтирар бир күн постуңға [9,93б.]. 

«Құйрығы – шаян, ҿзі адам, 

Кҿрмей сенбе құрбыға!» – 

деген аударманың алғашқы жолдарында алып-қосарлық ештеңе жоқ. Ал 

Абайдағы «Жылмаңы сыртта, іші арам, Кез болар қайда сорлыға» жолдары 

ұйғыр тіліне «Реңі сыртта, іші арам, Ҿлтірер бір күн теріңе», – деп аударылған. 

Абай екіжүзді аяр адамдардың кезігуінен сақтандырса, аудармада бұл ой тіпті 

«Ҿлтірер бір күн теріңе», – деп одан сайын дами түскен. 


Куйругу чаян, бети адам, 

Байкабай кҿнбҿ курбуга! 

Сырты жылма, ичи арам. 

Кҿз болот кай бир шордууга[11,106б.] 


Құйрығы шаян, беті адам, 

Байқамай кҿнбе, құрбыға. 

Сырты жылы, іші арам, 

Кез болат қай бір сорлыға, 

Аударма түпнұсқадан сҿзбе-сҿз аударылған. Бұл қырғыз-қазақтың 

территориясының жақындығымен қоса, тіл, дін, діл жақындығының нҽтижесі 

болса керек. Қырғыз тіліндегі аудармада шумақ ешқандай да ҿзгеріске 

109

ұшырамаған. Аудармашы қырғыз тілінің ережелеріне сҽйкес фонетикалық 

адаптация жасаған. Ҽрине, аударма тҽжірибесінде мұндай сҿзбе-сҿз аударма 

жиі кездесе бермейді. Соңғы шумақтағы «шордууга» деген сҿзде 

созылыңқылық сезіледі. Қырғыз тіліндегі дауыстылардың созылыңқылық 

қасиеті (аа, ҽҽ, оо, уу, үү), бұл тілді қазақ тілінен гҿрі алтай, хакас, тува 

тілдерімен жақындастырады. 

Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, 

Ашуың – ашыған у, ойың – кермек 

Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық, 

Кім кҿңілді кҿтеріп, болады ермек?[21,46б.] 

Бұл ҿлеңін жазғанда ақын 41 жаста ғана екен. Ақынның дүние, ҽлем 

туралы танымы шығыстық рухани қазынамен байыған, кемеліне келіп, 

мейлінше толысқан кезі еді. Рухани кемел деңгейге кҿтерілген ақын заман 

сырын, адам құлқын терең философиялық тыныммен таразылайды. Қайғы 

ойлау, кҿзден ұйқы қашып, ойдың кермек тартуы – мұның бҽрі 

қартайғандықтың белгісі емес. Заманынан, заманының адамынан озған, 

ақылымен, парасатымен озған ақын ҿзі жеткен рухани биіктен мұңдасарға, 

ойласарға сҿз ұғарлық кісі таппай толғанады. Толғана отырып, заман, адам 

туралы, жақсы мен жаман адал мен арам туралы ойларын білім, ақыл жайын 

дағы адамгершілік нысана тұрғысы биігінен баяндайды, адам мен арамның, 

жақсы мен жаманның парқын ақыл ғана айыра алатындығын анғарады. Ҿлеңнің 

ҽр шумағы негізгі тақырып пен идеяны ҽр қырынан ашып, тұтаса келе күрделі 

кҿркемдік құбылысқа айналады. Алғашқы екі шумақ ақынның адам мен заман 

туралы жалпы ойларынан түзілген болса, кейінгі шумақтарда бұл ойлар бейнеге 

айналып, нақты да затты сипатқа иелеңеді [76, 29б.] 

Алғаш 1909ж. Санкт-Петербургте жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим 

Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланды. Басылымдарында 

аздаған текстологиялық ҿзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1945 

жылғы жинақта 2-шумақтың 1-жолы «Ҽуелде жас қартаймақ, туған ҿлмек» 

делінсе, қалған басылымдарда 1909 жылғы жинақ бойынша «Жас қартаймақ, 

жоқ тумақ, туған ҿлмек» болып берілген. Осы шумақтың 2-жолы 1945, 1954, 

1957, 1977 жылғы жинақтарда Мұрсейіт қолжазбаларына сҽйкес «Тағдыр жоқ, 

ҿткен ҿмір қайта келмек», 5-шумақтың 3-жолы «Екеуінің бірі жоқ ауыл кҿзіп» 

деп алынса, 1909 жылғы басылымда «Тағдыр жоқ ҿткен адам қайта келмек», 

«Екеуінің бірі жоқ ауыл кҿзбек» тұрінде басылған. 1945, 1954, 1957, 1977 

жылғы басылымдарда 4-шумақтың 3-жолы 1909 жылғы жинақ негізінде 

«Арамдықтан жамандық кҿрмей қалмас» делінсе, Мүрсейіт қолжазбаларында 

бұл жол «Арамдықтан жамандық таппай қалмас» болып алынған. Туынды 

ағылшын, араб, белорус, қарақалпақ, қырғыз, латыш, орыс, ҿзбек, украин, 

ұйғыр т. б. тілдерге аударылған [77, 356б.]. 48 жолды бұл ҿлеңде он екі шумақ 

бар. Осы он екі шумақтың барлығы да: 

110

Қартайдық, қайғы ойладық; ұйқы сергек, 

Ашуың — ашыған у, ойын, — кҿрмек, 

Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық, 

Кім кҿңілді кҿтеріп болады ермек? – 

деген бастапқы шумақпен түп-түгел үйлесіп отырады. 12 шумақтағы үйлестің 

саны 36. Сондай-ақ Абай аралас буынды ҿлеңді ҿркендете түскенін кҿреміз. 

Аралас буынды ҿлеңнің, жол саны мен буын саны Абайға дейін еркіндеу, 

ұйқасы, үйлесі анда-санда ой түйіндеуге қажетті болған кезде кездессе, Абай 

оны да белгілі жүйеге салып, белгілі бір шартқа бағындырған. 

«Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек...» 48 тармақ. Бұрынғы қазақ 

ҿлеңдерінің тармақ ұйқастары кҿбінесе не жалаң «шу деді», «жҿнеді», 

«барады», «келеді» деген сияқты етістік сҿздермен, не «таға қылдым», «жаға 

қылдым», «саба қылдым» деген сияқты етістік жалғанған сҿздермен келуші еді. 

Абай ҿз ҿлеңдерінде тармақ ұйқастарын, бір жағынан, кҿбінесе зат есімдермен 

келтіреді, екінші жағынан, ҽр қилы етіп, түрлендіріп келтіреді. Кейде тіпті «ақ», 

«да», «де», «ау» деген сияқты демеушілермен де ұйқастырады, орынды, 

жарасымды етіп ұйқастырады. Абай ҿлеңдерінің бірсыпырасын 3-4-5-6-7 

буынмен, аттамалы, егіз, аралас ұйқастармен келтіріп, бірсыпырасын ҿзінше 

шумақтап, ҿзінше ұйқастырып, кейде ҿлеңді сҿз ұйқасына емес, ой ұйқасына 

құрып, ол қазақ ҿлеңіндегі силлабикалық ҿлең нысаналарын айқындай түсті. 

Абай қазақтың қиыннан қиыстырылған, тілге жеңіл, жүрекке жылы, айналасы 

теп-тегіс, жұмыр ҿлеңін, іші алтын, сырты күміс сҿз патшасын жасады [67, 

56б.]. 

Ҿзбек тіліне Уйғунның аудармасы: 

Қаридик, ғамга ботдик, уйқу сергак, 

Аччиғинғ худди захар, уйинг кулмак. 

Дардлашишга киши йуқ суз уқарлик, 

Ким кунгилни кутариб булар эрмак [77,31б.]. 

Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, Ашуың – ашыған у, ойың 

– кермек» деу арқылы кҽрілікке сипаттама беріп, адам баласының қартайған 

шағындағы ашуын «ашыған уға», ойын «кермекке» балап, метафора түзеді. 

Кермек – қышқылтым дҽм, ащы иіс. Осы қолданыстағы кҿп мағына арқалап 

тұрған «кермек» сҿзі аудармада берілмеген. «Ашуың құдды заһар,ойың 

күлмек» деп ашуға сипаттама бергенімен, ойдың айқындауыш сҿзі назардан 

тыс қалған. «Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық, Кім кҿңілді кҿтеріп болады 

ермек?, – деген ҿлеңнің келесі жолдарын «Дерттесуге қайғы бҿлу кісі жоқ сҿз 

ұғарлық, Кім кҿңліңді кҿтеріп, болар ермек?», – деп ақын ойын дұрыс 

аңғартқан. 

111


Картайдык, кайгы басты, йокы сирҽк, 

Ачуың –ачы агу, уең –бизгҽк . 

Серлҽшергҽ кеше юк сүз аңларлык, 

Кем күңлеңне күрер синең, булыр ирмҽк?[8, 21б.]. 

Абайдың аталған ҿлеңінің алғашқы «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы 

сергек» жолы татар тілінде «Қартайдық, қайғы басты, ұйқы сирек» деп 

аударылған, яғни ақын «қайғы ойладық» десе, аудармашы «қайғы басты» деп 

аударады. Бұлай деп те аударуға болады, ҽйтсе де, Абайдың бұл ҿлеңіндегі 

сҿздер бір түрлі ұйқаспен келеді: «қартайдық», «ойладық», сергек», «кермек», 

«ермек», «ҿлмек», «келмек», «ҿзгермек», «жеңбек», «кермек», «кҿнбек», 

«еңбек», «кҿлбек», «шҿлмек», «білмек», «жүрмек», «ҿткізбек», «ілмек», 

«үйренбек», «сенбек», «бергек», «кҿтерілмек», «жиренбек», «бҿлмек», 

«бермек», «дүрмек», «күлмек», «ҿкірмек», «демек», «ернек», «жемек», «кемек», 

«ҿршеленбек», «елек», «меңгермек», «теңгермек», «келтірмек» түрінде келеді. 

Градация, яғни дамыту тҽсілін пайдаланған ақын «Қартайдық, қайғы ойладық, 

ұйқы сергек» деп жеткізбек ойын бірінен-бірін оздырып, дамыта суреттеген. 

Ақын «Ашуың–ашыған у» десе, аудармашы «Ашуың – ащы у», ақын «ойың – 

кермек», десе, аудармашы «ойың – безгек» деп аударған. «Кермек» сҿзі сен 

«Безгек» сҿзінің арасында семантикалық жағынан жақындық жоқ. Безгек – ауру 

түрін білдіретін сҿз, бірақ, Абайдың ҿлеңдерінде «безгек ауру сықылды 

жүдететін ғашықтық»,т.б. түрінде бұл сҿз кездеседі. Десек те, контекске сай 

пайдаланған жҿн. Соңғы үшінші, тҿртінші жолдар «Шерлесерге кісі жоқ сҿз 

аңдарлық, Кім кҿңіліңе кірер сенің, болар ермек?» деп аударылып, ақын 

ойымен сабақтастық тапқан. 


Картайдык, кайгы ойлодук уйку сергек, 

Кыжырың чылаган уу, оюң кермек. 

Мундашып сҿздү тыңшаар адамың жок 

Кҿңүлдү ким кҿтҿрүп болот ҽрмек [11,21б.]. 


Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, 

Ашуың щылаған у, ойың кермек. 

Мұңдасып, сҿзді тыңдар адамың жоқ, 

Кҿңілді кім кҿтеріп болады ермек, – 

деп түпнұсқаға ҿте жақын етіп аударылған. Аудармашыға кҿркемдік саймасайлыққа 

жету үшін түпнұсқадағы сҿздерге сҽйкес балама іздеудің немесе 

синтаксистік құрылымды түбірімен ҿзгертудің қажеттілігі болмаған. Жалпы 

ақын ҿлеңдерінің түркі тілдес туыс тілдерге аударылуында қырғыз тіліндегі 

112

аудармалар түпнұсқамен шамамен 80-100 пайыздай 


дҽлдікпен аударылған 

Ызалы жүрек, долы қол, 

Улы сия, ащы тіл 

Не жазып кетсе, жайы сол, 

Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл [21,7б.]. 

Бұл – Абайдың ұстанымы. Осы ҿлеңді А.Пушкиннің «Поэт», «Поэту» 

деген ҿлеңдерімен үндестігін алғаш М.Ҽуезов атап кҿрсетсе, З.Ахметов 

М.Лермонтовтың «Журналист, читатель и писатель» шығармасымен сарындас, 

кей тұстары ҽбден сҽйкес келетінін дҽлелдеген болатын. Абайтанушы - 

ғалымдар дҽл осы ҿлеңнің тек орыс ақындары ғана емес, Дулат шығармасынан 

да алыс жатпағандығын айтады. Кҿтеріліп отырған тақырып, ҿлеңдегі ақын ойы 

ғана емес, сҿз қолданыстардың сҽйкес келіп жататындығына тоқталады. 

«Дулаттағы «Кеудеме қайғы толған соң, тұнық жырмен жуынамы» 

Абайда «Кірлеген жүрек ҿз ішін, тұра алмас ҽсте жуынбай» немесе, «Дүние 

кірін жуынып, кҿрініп ойға сҿз салар». Дулаттағы кеудеге толған қайғы, 

Абайдағы жүректі кірлетер дүниенің кірі ол – адам бойын құрсаулап алған мың 

сан адамсыздық. Осы дертті кҿргенде Дулаттың шабыты «тоят тҿс, салпы 

ерінді, топтан торай бермейтін тұлпар аттай» дүбірлесе, Абайдың ақындық 

қуат-күші қырымға қараған қырағы қыранша түлейді. Ҿлеңдегі «Ызалы жүрек, 

долы қол, Улы сия, ащы тіл» эпитеті Абай ҿлеңдеріндегі жаңа эпитеттердің 

бірі. «Қан жүрек», «долы қол», «алқыны күшті асау», «ҿрбіген жүрек», «желкек 

шал», «ұлыған ой», т.б. алсақ, бұл тҽрізді сҿз қолданыс Абайға дейінгі ҽдеби 

нұсқалардың ешқайсысында жоқ. «Қ. Жұмалиевтің айтуынша, эпитет Абайдың 

кҿп қолданған сҿз айшығының бірі. Оның аттың сыны, қыз сипаты, жылдың 

тҿрт мезгілі туралы ҿлеңдерінің негізгі тҽсілі эпитет. Мҽселен, «Шоқпардай 

кекілі бар қамыс құлақ» ҿлеңі 28 жолдан тұрса, «шоқпардайдан» басқа сҿз 

айшығының барлығы түп-түгел эпитет екен» [85, 232б.]. 

Бұл – Абайдың 1886 ж. жазған ҿлеңі, ҽрқайсысы 4 тармақты 7 шумақтан 

турады. Абайдың сҿз ҿнері, ҿлең, ҽн туралы ең таңдаулы лирикалық 

туындыларының бірі. Абай поэзиясы, ҿлеңді аса маңызды ҿнер ретінде 

бағалай отырып, ақындық шабыттың сыры, қуат-күші жайында тебірене ой 

толғайды. Ақын не туралы жазу керек, қай тұрғыдан келіп, қалай айтуға керек 

деген мҽселені қозғайды. Ҿлең 7-8 буынды шалыс ұйқаспен жазылған. 

Алғашқы рет 1909 ж. С.Петербургте жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим 

Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланған. Туынды 

басылымдарында аздаған текстологиялық ҿзгерістер кездеседі. 1910 жылғы 

Мүрсейіттің қолжазбасында 1-шумақтың 2 - жолы «Кҿңілден алаң басылса» 

делінсе, кейінгі басылымдарда 1909 жылғы жинақ негізінде бұл жол «Кҿңілде 

алаң басылса» болып берілген. 1909, 1939 жылғы жинақтарда 3-шумақтың 3- 

жолы «Қуаттан ойдан бас құрап» болса, қалған басылымдарда Мүрсейіттің 

113

1910 жылғы қолжазбасына сҽйкес «Қуатты ойдан бас құрап» түрінде алынған 

[77, 102б.]. 


Аламли юрак, қайсар қул, 

Захар каби аччик тил 

Не езиб кетса, холи шул, 

Емон курсанг, узинг бил [60,111б.] 

Абайдың «Ызалы жүрек» эпитетін сол қалпында аударса, «долы қол» 

деген дербес қолданысын «қайсар қол» деп алған. Жалпы, тілдік қолданыста 

«Долы ҽйел», «долы дауыл», «долдану» сынды тіркестер біршама 

кездескенімен, «долы қол» деген тіркес жоқ. «Қайсар қол» да солай. Ақынның 

мұндағы «долы қолы» синекдоха. Яғни, бүтіннің орнына бҿлшек, кҿпшенің 

орнына жекешені қолданған ақын сезімге ҽсер етеді. Бұл да ақын 

жаңалығының бірі. «Улы сия, ащы тіл» эпитеті аудармада «у сияқты ащы тіл» 

деген теңеумен берілген. Ҿлеңнің соңғы «Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл» жолын 

аудармашы «Жаман кҿрсең, ҿзің біл» деп аударады. Ҿзбек тілінде де, қазақ 

тілінде де «жаман кҿру» етістігі жоқ, бұл ҿзбек аудармашысының ҿзіндік 

қолданысы. 


Ғҽзҽплик жүрҽк, күчлүк қол, 

Зҽһҽрлик сия, аччиқ тил, 

Немҽ язса, орни шу, 

Ҿч кҿрсҽңлар ҿзҽң бил[9,160б.]. 

Бұл ҿлеңдегі «Ызалы жүрек» эпитеті ұйғыр тіліне тікелей аударсақ, 

«Ашулы жүрек» деп аударылады, ызалы деп те түсінуге болады. Абай жүрек 

мҽселесіне арналған ҿлеңдерінде «жүрек» сҿзінің алдына ҽртүрлі эпитет 

қойып, оның ҽр алуан қасиетін ашады, эпитет арқылы «жүрекке» ҽртүрлі мҽн 

береді. Мысалы: «ет жүрек», «асау жүрек», «қан жүрек», «күйген жүрек», 

«ыстық жүрек», «ызалы жүрек», «кірлеген жүрек», «шын жүрек», «елжіреген 

жүрек», «ҿртенген жүрек», «сорлы жүрек», «ит жүрек», «жау жүрек», «ҿрбіген 

жүрек», «суынған жүрек», «жылы жүрек», «ынталы жүрек». Бұл сықылды бір 

сҿздің сан ерекшелігін ашып, түрлі мҽн беруді Абайға шейінгі ҽдебиеттен табу 

қиын. Абай ҿлеңдерінде қолданылатын ҽр алуан эпитеттер автордың ойпікірімен 

нық байланысып, мазмұнмен қабысып жатуы жайлы сҿз қозғағанда, 

мұны тек Абайға ғана тҽн нҽрсе демейміз. Абай алдындағы Бұхар, Махамбет, 

Дулат ақындар туралы да осыны айтуға болады. Бірақ Абай ҿзіне шейінгі ҽдеби 

тілдің жақсы дҽстүрлерін дамытты. Ал «долы қол» эпитетін «күшті қол» деген 

сҿзбен аударады, бұл ҿлеңді тым қарабайырландырып жіберген сияқты. 

Ҿлеңдегі «Долы қол» – Абай ҿлеңдерінде бұрын-соңды қолданылмаған 

114

синекдохалардың барлығына, ақын тілінің байлығына дҽлел болса, «күшті 

қол» кҽдімгі тура мағынасындағы білек күшін білдіріп тұр. 

Ұйғыр тіліне Учкунның аудармасы: 

Уятчан жүрҽк, батур қол, 

Зҽһҽрлик сия, аччиқ тил, 

Немҽ язса, орни шу, 

Ҿч кҿргҽнлҽр ҿзҽң бил [9,92б.]. 


Ұялшақ жүрек, батыр қол, 

Улы сия, ащы тіл. 

Нені жазса, орны сол, 

Ҿш кҿргендер, ҿзің біл 

Бұл аудармада ақын ҿлеңіндегі «ызалы жүрек» «ұялшақ жүрек» болып 

мүлде ҿзгеше мағынада аударылған. «Ызалы жүрек» пен «ұялшақ жүректің» 

арасында жер мен кҿктей айырмашылық бар. Оның үстіне «ұялшақ жүрек» 

тіркесінің ҿзі осы ҿлеңге келіспей тұрған сияқты. Түпнұсқадағы «ызалы» 

жүректің алқынып, қаны ойнап тұрғандығынан хабар береді, ал аудармада « 

жүрек» үнсіз, нҽзік, ұялшақ болып шыға келген. Абай ҿлеңінің соңы: «Не 

жазып кетсе, жайы сол, Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл», деп аяқталса, аудармада 

ҿлеңдегі шешуші шумақ «Нені жазса, орны сол, Ҿш кҿрсеңдер, ҿзің біл» деп 

аударылады. Абайдың «Жек кҿрсеңдер» деген сҿзін «Ҿш кҿрсеңдер» деп 

аударады. 

Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ, 

Иілтіп екі басын ұстаған хақ. 

Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ 

Құлап кетпе, тура шық, кҿзіңе бақ, [2, 160б.] – 

деген Абайдың ҽл-Фараби ашқан табиғаттың ғылыми заңдылығын тереңнен 

ұғып, ҿмірдің ҿлшемдес түсінігінен туындайтын болмыс құбылысын тап басып, 

дҽл айтқан толғанысы деп түйіндеуге болады. Яғни, оның ҿмірдің екі басы 

дегені екі дүниенің нығметін бірдей сезін дегені болса керек. «Берілген 

үзінділерде ақынның ойы екі түрлі тҽсілде кҿрініс тапқан: нақты жҽне бейнелі, 

– дейді ғалым Ж. Дҽдебаев. Бейнелісі – «Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ, 

Иілтіп екі басын ұстаған хақ». Байырғы авторлардың айтуынша, дүниеде 

иілгендердің мінсізі, иілген түрінің ҿзі оның мінсіздігі, айрықша артық қасиеті 

болатын зат біреу ғана екен. Ол – жақ, садақ. Адамның ҿмір жолының тар 

соқпақ, иілген жақ кейпінде суреттелуінде, жақтың екі басын иілтіп жаратқан 

хақтың ұстап тұруында жасырын, астарлы мағына бар. Жаратқанның адамды, 

турасын айтсақ, адамның жанын осы иілген жақтың бір басына салып жіберіп, 

115

оны екінші басынан тосып алатыны, адамға берген жанын ҿзінің қайтып алуы 

туралы түсінік осы мағынадан туады. Қалған үзінділердегі ойлар нақты, затты 

қалыпта түйінделген. Ақынның айтып отырғаны Құранның сҿзіндей екені рас» 

[86, 5б.]. 

Қазақ ұлтының «түбіне жету» үшін отаршыл ҽкімшілік пен шіркеудің 

тақуалары дүниедегі тҿрт ұлы діннің бірі – исламды оның үкіметіне жек 

кҿрінішті кҿрсетуге тырысты. ХХ ғасырдың аяғында деморатиялық бағыт, адам 

құқы, адамзаттық орта идея деген массондық желеудің бір парасына айналды. 

Мұны жамылғы етіп ислам дінін сұрқияландырып, адамзатты шошындыра 

сескендіруге ислам фундаментализмі деген ұғым қолданылды. Абайдың 

тұсында мұның аты – панисламизм еді. Ұғымның аты ҿзгерді, насихат ҿзгерген 

жоқ. Мұндай рухани арандатуды Абай да байқаған. Имек жолда тиянақ, тегістік 

жоқ – деп отырғаны діни мисссияның қитұрқылы уағызы [43, 244б.]. 

«Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ» деген образдау қазақтан ҿзге, 

айталық, Европа халықтарына жат болар. Абай поэтикасында экспрессияның 

құралы ретінде фразеологизмдерді, оның ішінде ҿз қаламынан туған жаңаларын 

жұмсауды күшейтті. Абай ҿлеңдеріндегі метафоралардың жҽне бір ҿте жиі 

кездесетін түрі – эпитеттік метафора жҽне метафораның шендестірумен 

байланысты келетін түрлері. Ақын метафораларының кҿбі эпитеттермен 

байланысты болып отырады. «Ҿмір жолы», не «тар соқпақ», не «қу соқпақ», 

«Бесік – тек жайлау емес, кең жайлау», т.б. Метафора поэтикалық тілдердің 

басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге тікелей ҽсер етеді, Абайдың ҿлеңдерінде 

кҿп кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. 

«Абай ҿзіне дейінгі қазақ ҽдебиеттануында бұрын-соңды болмаған ҽдебиэстетикалық 

жаңалық ашқан, – дейді ғалым А. Ісімақова. Ҽл-Фараби дҽстүрін 

жалғастырған Абай ҽдеби сҿзді білімге, ғылымға бағындырды. Кҿркем сҿздің 

мҽнін, сапасының сырын толықтырды. Оның дұрыс, орынды қолданылуын 

талап етті. Абай бірінші болып ақын, айтушы мен тыңдаушы, талдау мен 

талғамның ҽдебиеттанулық тұжырымдар екенін айырып, келесі ҿлең 

жолдарында айқындап берді» [87, 45б.]. 

Ҿлең – сҿздің патшасы, сҿз сарасы, 

Қиыннан қиыстырар ер данасы. 

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 

Теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы. 

Бұл – Абайдың 1887 жылы жазған ҿлеңі. Кҿлемі ҽрқайсысы 5 тармақты 15 

жолдан тұрады. Ең алдымен, бұл ҿлеңде Абай ақындықтың үлкен ҿнер 

екендігін, ҽлеуметтік мҽні бар зор құрал екендігін ҿлең тілімен алғашқы болып 

айтқан. Ҿлеңді «сҿздің патшасы» деп бағалай отырып, оны тҿмендететін 

олқылықтарды кҿрсетеді. Ҿлеңге кҿркемдіктің шартын қойып, эстетикалық 

жаңа талап қояды. Ҿлең 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған. Бірқатар 

текстологиялық ҿзгерістерге ұшыраған. Абайдың бұл ҿлеңіне А. М. Гурьевич 

116

ҽн-романс жазған. Ағылшын, араб, башқұрт, белорус, қарақалпақ, қырғыз, 

ҿзбек, тҽжік, түркімен, ұйғыр, татар тілдеріне аударылған [77, 471б.]. 

Ж.Ысмағұлов: «Біздіңше, ақын бұл ҿлеңде ҿзінің айтайын деген ойын 

жүйелеп, үш түрлі тезиске құрады. Біріншісі – жалпы ҿлеңнің сипаттамасы; 

екінші – қазақ ҿлеңінің бұған дейінгі жай-күйі; үшінші – ұлттық поэзияның 

болашақ даму бағдары» [88, 42б]. Ақынның ҿлең жҿніндегі түсінігін поэзия 

табиғаты жҿнінде жүйелі ілім қалыптастырған беделді ойшылдар – Гегель мен 

Белинскийдің пікірлері тұрғысынан қарастырып, солармен салыстырып 

ҿткеніміз теріс болмас. 

Гегельдің айтуынша, поэзия ақын қиялы негізінде, автордың ішкі тебіренуі 

арқылы, оның ойы мен сезімінен жаңа бір дербес дүние тудырады. Ал мұның 

ҿзі шынайы мазмұн мен сұлулықтың, яғни ақиқат пен ҽсемдіктің қосындысы 

болып кҿрінеді. 

Ал Белинский болса, поэзияны ҿмірдің мҽн-мағынасы деп алады да, соның 

қадір-қасиетін жеткізу үшін дүниедегі адам жанына қымбат нҽрсенің, сұлулық 

атаулының бҽрін тізбектеп келіп, ҿлеңді солардың ішіндегі ең асылы мен 

ҽсеміне балайды. 

Абай осы екі ойшылдың поэзия жҿніндегі қисындарын білді ме, білмеді 

ме, біз оған тоқталып жатпаймыз. Бізге керегі Абайдың сол екі білгір айтып 

кеткен тұжырымның дҽл үстінен түсіп, оны бір-ақ ауыз түйінмен жеткізе 

білгендігі. «Ҿлең – сҿздің патшасы», – дейді ұлы ақын [88,43б.]. 

Абай ақын сҿзі біреуге ұнау үшін, немесе мал үшін емес, адамның жанына 

қажетті болуына меңзейді. Ақынның сҿзін қабылдаушы оқырманның 

эстетикалық талғамының да дамуын, ҿзгеруін талап етеді. 


Ҿлҿң – сҿздүн падышасы, сҿз сарасы 

Кыйындан кыйыштырат эр даанасы. 

Тилге жеңил, жүрҿккҿ жылуу тийип, 

Жумуру, тегиз келсин айланасы [11, 41б.]. 

Қырғыз тіліндегі ақын ҿлеңінің алғашқы үш жолы түпнұсқамен жүз пайыз 

сҽйкес келеді. Тек соңғы жолында ақын «теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы» 

десе, А. Токамбаев: «Жумуру, тегиз келсин айланасы», - деп сҿздердің орын 

тҽртібін ҿзгертіп қана аударған. 


Шеир - сҿзниң падшасы, сҿз тажиси 

Қийиндин жипсилитар ҽр данаси. 

Тилға йеник, жүрҽккҽ иссиқ тегип, 

Сип-силиқ дүглҽк болсун бар саласи [9, 44б.]. 

117

Осы ҿлеңді ұйғыр тіліне аударуда И.Жҽлилов: «Ҿлең – сҿздің патшасы, 

сҿз сарасы» деген жолдарды «Ҿлең – сҿздің патшасы, сҿз тҽжісі» деп ҿлеңді 

патшаға, сҿзді тҽжге балай аударады. Қисынды, қонымды аударылған жол 

деуге болады. «Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы 

тиіп, Теп-тегіс жұмыр болсын бар саласы» деген қалған жолдар түпнұсқаға 

жете аударылған деуге болады. Ҿлеңнің мазмұны ғана емес, құрылысы 

жағынан да буын, бунақ, ұйқас, т.б. ерекшеліктері сақталған. 

Ұйғыр тіліне Учкунның аудармасы: 

Шеир – сҿзниң падишасы, сҿз есили, 

Тҽсликтин кураштурар ҽр данаси. 

Тилға йеник, жүрҽккҽ оттҽк тегип, 

Тҽп-тҽкши, ихчам болсун даирҽси [9,77б.]. 

Ақынның «Ҿлең сҿздің патшасы, сҿз сарасы» деген бірінші жолы «Ҿлең 

сҿздің патшасы, сҿз асылы» деп аударылуында ҿзгешелік болмаса, қалған 

жолдар «Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Тептегіс, 

ықшам болсын айналасы» деп ҿзгеріссіз сҿзбе-сҿз аударылған. 

Абайдың ҿлеңдері де, қара сҿздері де нақыл сҿздерге (афоризмдерге) 

мейлінше бай келеді. Олардың кейбіреулері халық мақалына айналып кетті. 

Мысалы, «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Жетім қозы тас 

бауыр, түңілер де отығар» деген сияқты сҿздері ауыздан-ауызға тарап, халық 

мұрасына айналды. Бұл оның нақыл сҿздерінің ел тілегімен қабысқандығын, 

түрі жағынан кҿркем, жатық, мазмұны жағынан терең, мағыналы екендігін 

дҽлелдейді. 

Ақынның нақыл сҿздерінің де түйіні ҿлеңінде болсын, қара сҿздерінде 

болсын еңбекке, ғылымға, ҿнерге, адамгершілікке, ҽділдікке үндеу идеясымен 

ұштасып жатады. 

Еңбек қылсаң ерінбей, 

Тояды қарның тіленбей. 

Немесе: 

Бақпен асқан патшадан, 

Мимен асқан қара артық. 

Сақалын сатқан кҽріден, 

Еңбегін сатқан бала артық, – 

деп, ақын оқушыларын ерінбей еңбек етіп, сол еңбек арқылы ҿмірден керегіңді 

ізде, адам баласының күн кҿрісі үшін де, адам болып жұрт қатарына қосылуы 

үшін де, еліне қызмет ету үшін де ең бірінші керек нҽрсе еңбек деген 

қорытынды шығарады. «Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетеді» деген 

мақалды: «Екі кеме құйрығын, Ұста, жетсе бұйрығың» деп, «Жарлының бір 

тойғаны – шала байығаны» деген мақалды: «Бір тойған – шала байыған деген 

қазақ, Ет кҿрінсе қайтеді күйсей бермей», – деп ҿзгертіп, ұстартқан. 

118

С. Қасқабасов: «Абай мақалдарды халықтың ҿмірімен жҽне тарихымен 

тығыз байланыста алып қараған, оларды қоғамдық мҽні тұрғысынан бағалап, 

ҿзінің қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген кҿзқарасына 

сҽйкес талдаған. Егер топтап айтар болсақ, мақал мен мҽтелдерді талдау 

барысында Абайдың кҿтерген мҽселелері – адамгершілік, ынтымақтастық, 

татулық, ҽділдік, еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел 

тарихы. Бұл мҽселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау 

барысында зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тҽрізді мінезқұлықтарға 

қарсы қоя отырып қарастырады», – дейді [89,557б.]. 

Абайдың «Сегізаяқ» атты ҿлеңінің ҽр шумағы сегіз жолдан тұрады. 

Ҿлеңнің ырғақтық құрылысы ҿзгеше ҿрнектелген. Шумақ 5 буынды тармақтар 

мен 7–8 буынды тармақтардың жүйелі түрге үйлесіп араласуынан түзілген. 

Сегізаяқта алдыңғы екі тармақта ақындық ой қорытылады. Шебер мүсінделген 

бұл ҿлең түрі – қазақ поэзиясында оқшау тұрған туынды. Абайдан соң 

«Сегізаяқ» ҿлшемін, шумақтық ҿрнегін Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтұрсынұлы, 

т.б. ақындар ҿз ҿлеңдерінде қолданған. 

Болмасын кекшіл, 

Болсайшы кҿпшіл, 

Жан аямай кҽсіп қыл. 

Орынсыз ыржаң, 

Болымсыз кылжаң 

Бола ма дҽулет, нҽсіп бұл? 

Еңбек қылсаң ерінбей, 

Тояды қарның тіленбей 


Болбочу кекчил, 

Болсоңчу кҿпчүл, 

Жан аябай кесип кыл! 

Орунсуз ыржаң, 

Жҿнү жок калжың, 

Дҿҿлҿт болбойт, насип бул. 

Эмгек кылсаң эринбей, 

Кардың тоет тилинбей [11, 64б.]. 

Абай ақынның қырғыз тіліндегі ҿзге де аудармалары сияқты «Сегіз аяқ та» 

сҽтті аударылған деуге болады. Ақын ҿлеңінің алғашқы үш жолы «Болмашы 

кекшіл, Болсаңшы кҿпшіл, Жан аямай кҽсіп қыл!» деп дҽлме-дҽл аударылады. 

Тек Абайдың «Орынсыз ыржаң, Болымсыз кылжаң» деген жолдарындағы 

«болымсыз қылжаң» сҿзін аудармашы «жҿні жоқ қалжың» деп аударыпты. 

«Қылжаң» сҿзі мен «қалжың» сҿзінің арасында едҽуір семантикалық 

119

айырмашылық бар. «Қылжаңдау» «бей-берекет күлкі, орынсыз іс-ҽрекетті 

білдірсе, «қалжың» – ҽзіл, сықақ деген мағынаны білдіреді. 

Бұл шығарма ұлы ақынның азаматтық ар-ожданының толғанысы, дүниеге, 

болмысқа деген кҿзқарасы. Сондықтан, мұнда Абай абстракт ұғым атауларын 

талғайды. «Бұл ҿлеңнің ҽр шумағы баяндау (тезис) мен қорытындыдан 

(антитезистен) тұрады. Яғни, алдыңғы алты тармақ кіріпсе-баяндау тҽрізді 

болып келеді де, соңғы екі тармақ (жол) алдыңғы баяндалған ойдың 

қорытындысы ретінде берілген афоризм (сентенция, мақал іспеттес) болады» 

[90, 44б.]. 

Ғылымды іздеп, 

Дүниені кезіп, 

Екі жаққа үңілдім. 

Құлағын салмас, 

Тіліңді алмас, 

Кҿп наданнан түңілдім. 

Екі кеме құйрығын 

Ұста, жетсін бұйрығың 

Абай – мұсылманша, яғни діни сауаты аса мол, сондай-ақ, дүниеуи ілімбілімді 

терең игерген ақын. Ақынның мұндағы «екі жаққа үңілдім» дегені осы 

ҿмір мен мҽңгілік ҿмірдің құндылығын игеріп, мҽнін түсінуге тырыстым дегені 

болар. «Екі кеме құйрығын, ұста жетсе бұйрығың» деген халық аузында 

бұрыннан бар мҽтелді де осы ойды жеткізуге қолданған болар деген ойдамыз. 

А. Байтұрсынұлы «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында: «...Не нҽрсе 

жайында жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай 

жазады. Нҽрсенің сырын, қасиетін біліп жазған соң, сҿзінің бҽрі де халыққа 

тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып табылады. Оқушы 

сҿзді сынаса, сҿз оқушыларды сынайды» – деген болатын [91, 52б.]. 

Татар тіліне М.Максудтің аудармасы: 

Гыйлемгҽ бил буып 

Һҽм дҿнья куып 

Як-якка салдым эзне. 

Һич колак салмас, 

Телемне алмас 

Наданнардан жан бизде. 

Ике коймҽ койрыгы 

Тотылмый ул берьюлы [8,76] – 

деп ақынның «Ғылымды іздеп, Дүниені кезіп, Екі жаққа үңілдім» деген 

жолдарын «Ғылымға бел буып, Һҽм дүние қуып, Жан-жаққа салдым зер» деп 

аударады. Қазақ поэзиясы орныққан ҿлең ҿлшемдері ауызекі тілде күнделікті 

120

айтылатын сҿзге тҽн ырғақтың ең жеңіл, ықшам түрлерін саралап, екшеп, 

соларды бір жүйеге түсіру негізінде жасалған. Абайдың ҿлеңдерінде аралас 

буынды ҿлең ҿлшемдері де жиі қолданылады. «Сегіз аяқ» осындай үлгімен 

жазылған. Мұнда 5 жҽне 7 – 8 буынды тармақтар белгілі ретпен кезектесіп 

отырады. Ҿлең ҿлшемі сҿздердің тек сыртқы ҿрнегі ғана емес, ол ойдың 

ҿрістеуі, сҿздердің мағыналық ҿзара байланысына, қиюласуына орайлас келеді. 

Ал аудармадағы буын саны бестен асып, 6-7 буынды ҿлең болып аударылған. 

К.Сағындықов мақал – мҽтелдерді аударуда мынадай қағидаларды ұстанады: 

«сҿздердің заттық образды мағынасын сақтай отырып мақалды дҽл аудару. 

Қазақ тіліндегімен сҽйкес келмейтін, бірақ мазмұны мен сипаты қазақшаға 

жақын келетін жаңа мақал-мҽтелдерді жасау; қазақ тіліндегі мақал-мҽтелге 

баламалы болатын мақал-мҽтелдерді қолдану» [92, 170б.]. 


Илимди издеп, 

Дүйнҿнү кҿздҿп, 

Чартарапка үңүлдүм, 

Кулагын салбас, 

Тилиңди албас, 

Кҿп наадандан түңүлдүм. 

Эки кеме куйругун, 

Карма, жетсин буйругуң! [11,70б.]. 

Ілімді іздеп, 

дүниені кҿздеп, 

шартарапқа үңілдім. 

Құлағын салмас, 

Тіліңді алмас, 

Кҿп наданнан түңілдім. 

Екі кеме құйрығын, 

Ұста жетсе бұйрығың!, – 

деген қырғыз тіліндегі аударма дҽл аударылған аудармалардың қатарында. 

Мұндағы байқалар ҿзгешелік, ақынның «Екі жаққа үңілдім» деген қолданысын 

аудармашы «шартарапқа үңілдім» деп аударады. «Шартарап» сҿзі ҽлем, жержаһан 

деген мағынаны білдіреді. Мысалы, «Кҿңіл құсы құйқылжыр 

шартарапқа» (Абай). Жоғарыда айтып ҿткеніміздей, ақынның «екі жақ» деп 

отырғанының біріншісі – діни, яғни ислам қағидаларына негізделген Шығыс 

мұралары болса, екіншісі – ақынның батыстан үйренген заманауи білімі болса 

керек. «Сегіз аяққа» тҽн ҿлең ҿлшемдері аудармада да мықтап сақталған. 

Ҿлеңнің жалпы мағынасы түсінікті, дҽл жеткізілген. Абайдың бұл ҿлеңін 

қырғыз тіліне аудармай-ақ, қырғыз тіліндегі оқырмандар түсіне беретін 

сияқты. 

121

«Сегіз аяқтағы» ҽр шумақтың соңғы екі жолының кҿбі бұл күнде 

афоризмге айналған түйіндеулер: Еңбек қылсаң, ерінбей, тояды қарның 

тіленбей; Кеш деп қайтар жел емес, жол азығым мол емес; Екі кеме құйрығын, 

Ұста жетсе бұйрығың; баяғы жартас – бір жартас, қаңқ етер түкті байқамас; 

моласындай бақсының, жалғыз қалдым тап шыным! Бұл жолдардың афоризмге 

айналуының себебі – олардың алдында айтылған ойдың шыншылдығында, 

дҽлдігінде, ақынның осы ҿлеңде айтпақ идеясының тұтастығында [90,44б.]. 


Илимни, издҽп, 

Дунияни кҿзлҽп, 

Икки яққа иңиштим. 

Қулақму салмас, 

Тилиңни алмас, 

Кҿп надандин ваз кҽчтим. 

Икки кемҽ қуйруғин, 

Тутқин, андин қуруғин![9, 57б.]. 

Ҿлеңнің алғашқы жолдарын аудармашы «Ілімді іздеп, Дүниені кҿздеп, Екі 

жаққа үңілдім», – деп сҿзбе-сҿз аударса, келесі жолдардағы «Кҿп наданнан 

түңілдім» деген сҿйлемді «Кҿп наданнан баз кештім» деп аударады. «Баз кешу» 

мен «түңілудің» синонимдер екеніне дау жоқ, алайда, ҿлеңде ...үңілдім, ... 

түңілдім, ...құйрығын, ... бұйрығың деген сҿздердің ҿзара ұйқасып, ҿлеңнің 

ҽуезділігін арттырып тұрғандығын ескеру қажет. 

Қайратым мҽлім, 

Келмейді ҽлім, 

Мақсұт – алыс, ҿмір шақ 

Ҿткен соң базар, 

Қайтқан соң ажар, 

Не болады құр қожақ?! 

Кеш деп қайтар жол емес, 

Жол азығым мол емес. 

Шынында да, адамның мақсұты тым алыс, ал ҿмірі ҿткінші. Абайдың 

бейнелі сҿздері сипаттауларының қай-қайсысын алсақ, ұлы ақынға тҽн зор 

мағыналық, кҿркемдік қасиеті кҿзге түседі. Мақсұт – алыс, ҿмір – шақ 

дегендегі алыс, шақ деген сипаттаулар қарапайым ғана сҿздер екені рас. Ал, 

бірақ, осы сҿздерде терең мағына жатыр. Алыс деген сипаттауы арқылы ақын 

ҿзі алдына қойған мақсаттың, сҿз зергері, қоғам қайраткері болғандағы негізгі 

міндетім деп түсінген мақсатының қаншалықты зор ҽлеуметтік жалпы 

халықтық мҽні бар екенін аңғартады. Осы мақсаттың жолына бар қалған ҿмірі 

жұмсалса да аз екенін айтқанда да ақын екі ұғымды (алыс мақсат пен шақ, аз 

122

ҿмір) шендестіру ҽдісімен қарама-қарсы қою арқылы, екі нҽрсені екі түрлі 

сипаттау арқылы тағы да сол негізгі ойын ширата, шыңдай түседі. Мұндағы 

«базар» сауда-саттық оpны емес, адам ҿмірінің ең қызықты шағы ретінде 

алынып отырған «базар» да ҿте мағыналы астарлау болып шыққан. Абайда 

«Базар» сҿзі ҿмірдің баламасы ретінде біршама жиі кездеседі. «Базарға қарап 

тұрсам ҽркім барар», т.б. 


Максат – ерак, гомер-аз 

Базарым бетте, 

Күркҽмлек китте, 

Я, ни мҽгьнҽ, үтте яз. 

Кире кайтыр юл түгел, 

Юл азыгым мул тугел[8,73б.] 

«Мақсұт – алыс, ҿмір – шақ», – 

деген ақынның жолдарын татар тіліне «Мақсат – алыс, ҿмір – аз» деп аударған. 

«Ҿмір» – абстарктылы ұғым, ҽрі ол кҿптік мҽнге ие. Сондықтан оны аз, кҿп деп 

ҿлшей алмаймыз. Образды түрде қазақта ҿмірдің қысқалығын «қамшының 

сабындай қысқа ҿмір», «күрмеуге келмейтін келте ғұмыр», «диірменнің 

тасындай шыр айналған дүние» деген сҿздермен бағалап жатады. Бірақ, «аз 

ҿмір» деген тіркес қазақ ҽдеби тілінің нормасында да, ауызекі сҿйлеу стилінде 

де қолданылмайтындықтан, «ҿмір аз» дегеннен гҿрі басқалай аударған жҿн бе 

деп ойлаймыз. Сондай-ақ, осы аудармада түпнұсқадағы ой қарама-қайшы 

келетін мынадай жолдар бар. Абай: «Кеш» деп қайтар жол емес, Жол азығым 

мол емес», десе, аудармашы: «Кері қайтар жол түгел, Жол азығым мол түгел», 

деп мүлде бҿлек арнада аударған. Ақын: «Кеш» деп қайтар жол емес, Жол 

азығым мол емес» деген жолдар арқылы ҿмірге адам болып келмек бар да, 

кетпек бар. Сондықтан, сынаққа берілген аз күндік жалғанда ҿзіңе рухани азық 

жина демекші. Осы ойдың сҿлін аудармашы оқырманға дұрыс аударып бере 

алмаған. 


Кайратым маалим, 

Келалбайт алым, 

Үмүт алыс, ҿмүр чак; 

Ҿткҿн соң базар, 

Кайткен соң ажар, 

Эмине болот куржалак?! 

―Кеч‖ деп кайтар жол эмес, 

Жол азыгым мол эмес [11,67б.]. 

123

Қырғыз тіліндегі аудармада ақынның «Мақсат – алыс, ҿмір – шақ» деген 

жолдарын «Үміт – алыс, ҿмір шақ» деп аударады. Үміт – адамның кҿңіл күйін, 

сезімін білдіретін ұғым, түсінік, яғни, оның нақтылы заттық сипаты жоқ. 

Мақсат та сол сияқты дерексіз ұғымдардың бірі. Алайда, «Үмітсіз шайтан» 

деген қазақтың ҽр күні үмітке толы, үміт оларға алыс емес. «Үміт үзбек 

қайратсыз иттің ісі» деген Абай ақын осыны терең түйсінгендіктен, мақсат – 

алыс десе керек. Абайдың бейнелі сҿздері сипаттауларының қай-қайсысын 

алсақ, ұлы ақынға тҽн зор мағыналық, кҿркемдік қасиеті кҿзге түседі. Мақсұт – 

алыс, ҿмір – шақ деген сҿздерде терең мағына жатыр. Осы мақсаттың 

жолына бар қалған ҿмірі жұмсалса да аз екенін айтқанда да ақын екі ұғымды 

(алыс мақсат пен шақ, аз ҿмір) шендестіру ҽдісімен қарама-қарсы қою арқылы, 

екі нҽрсені екі түрлі сипаттау арқылы тағы да сол негізгі ойын ширата, шыңдай 

түседі. Қырғыз тіліндегі аудармада ақынның «Кеш» деп кайтар жол емес, Жол 

азығым мол емес» деген ойы дұрыс аңғарылған, дұрыс аударылған. 

Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей, 

Тоқ тұра алмас дҽмдіден дҽмді іздемей. 

Бір тойған шала байлық деген қазақ, 

Ет кҿрінсе қайтеді күйсей бермей, [2, 158б.] – 

деген ҿлеңінде Абай қазақтың ҿзінде бұрыннан бар «Кедейдің бір тойғаны 

шала байығаны» деген мҽтелді айтар ойдың эстетикалық қуатын арттыру, 

еселеу мақсатында қолданғаны анық. Бұлардың ҿзге тілде де дҽл осылай 

аударылғанын байқадық. 

Татар тіліне Ҽ.Исхактың аудармасы: 

Ач юанмас, тапса, майлы ашны калмый, 

Тук туктамас, иң тҽмлене эзлҽп тапмый. 

―Бер туюың - ярты байлық‖ дигҽн казак 

Ит очратса, ничек түзсен чҽйнҽп бакмый? [8,139б.]. 

Абайдың 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған бұл ҿлеңін татар тіліне 

аударған аудармашы 12 буын етіп аударады. Бұл ҿлеңіндегі «Аш қарын жұбана 

ма, майлы ас жемей» деген жолын «Аш жұбанбас, тапса, майлы ас қылмай» деп 

мағынаға жақын аударса, «Бір тойған шала байлық» деген қазақ аузында 

мҽтелге айналған қолданысты да сол қалпында «Бір тоюың – жарты байлық» 

деген қазақ, Ет ұшыраса, не істейді шайнап бақпай? деп аударған. 

Ҿзбек тіліне Миртемирдің аудармасы: 

Оч киши тинчланарми туймагунча, 

Тук киши то ерилиб улмагунча? 

―Бир туйсанг – чала бойлик‖ деген қозоқ 

Эт топса – қуймас холдан тоймагунча[77,73б.]. 

124

Түпнұсқада ақын тойып тамақ іше алмайтын жарлы-жақыбайларды «аш 

адам» деп тура суреттемей, оны «аш қарын» сҿзімен алмастырып, тойып тамақ 

ішіп, дҽмдіден дҽмдіні іздеген бай ұлын «тоқ адам» демей, оны «тоқ тұра алмас 

дҽмдіден дҽмді іздемей» деп бүтіннің орнына бҿлшекті қолданған. 

Ал аудармада «аш қарын», «тоқ» синекдохалық қолданыстары «Аш кісі», 

«Тоқ кісі» деп еркін тіркеске айналған. Жалпы ҿлеңдегі айтылар ойға нұсқан 

келмеген, алайда поэтикалық тұрғыдан кҿркемдігі кеміген. «Бір тойсаң – шала 

байлық, деген қазақ», – деп ел аузындағы афоризмге айналған қолданысты 

аудармашы дҽл сол қалпында аударған. 


Ач карын алымсынбас майлуу жебей, 

Ток турбас даамдуусунан даамдуу издебей. 

«Бир тойгон орто байлык»- деген казак, 

Эт берсе, кантмек эле кепшей бербей [11,117б.]. 


Аш қарын қанағаттанбас майлы жемей, 

Тоқ тұрмас дҽмдісінен дҽмді іздемей. 

«Бір тойған шала байлық», – деген қазақ, 

Ет берсе,қайтер екен тек шҽйнҽй бермей , – 

деген аудармада аудармашы ҿлеңдегі «майлы ас жемей» тіркесін «майлы 

жемей» деп аударады. Егер аудармашы «майлы ас жемей» деп ҿлеңдегідей 

аударғанда 11 буынды ақын ҿлеңінің буын саны қырғыз тіліне аударғанда бір 

санға артық болып кеткен болар еді. Мұны аудармашының сезімталдығы деуге 

болар. 

Ауызы асқа жарымаған, дҽмді ас іше алмаған кедей байғұс бір тойсам 

деп армандаумен күн кешкен. «Бір тойған шала байлық» деген сҿз содан шықса 

керек. Тоя тамақ ішпеген жарты құрсақ адамның байлық туралы ұғымы бір 

тойғаннан ҽрі аса алмаған. 

Ұйғыр тіліне И.Һошуровтың аудармасы: 

Ач қосақ течлинамду тамақ йемҽй, 

Тоқ туралмас сехилардин дҽм издимҽй. 

«Бир тойған йерим байлиқ» дегҽн қазақ, 

Гҿш болса, нҽ илажҽ чайнавҽрмҽй?[9,117б.]. 

Аудармашы ақынның ҿлеңдегі айтар ойын, кҿңіл-күйін сҿзбе-сҿз 

жеткізеді. Ақынның 11 буынды қара ҿлең ұйқасы сақталады, тек қана 

аудармадағы екінші жолдың буын саны 12 болып бір буынға артқан. 

125

Абай ҿлеңдерінде қазақ арасына бұрыннан белгілі афоризмдер мен мақалмҽтелдер 

кездесіп отырады. Сондай-ақ, ақынның кейбір оралымды ойлары 

халық құлағына ҽбден сіңісті болғаны соншалық, олардың кҿбі қанатты сҿзге 

айналған. Абай мұрасындағы афоризмдер арнайы аражігін ажыратуды қажет 

ететін мҽселе деп ойлаймыз. Осындай мҽтелдің бірі – «Тесiк моншақ жерде 

қалмас». Абай: 

Сҿзді ұғар осы күнде кісі бар ма? 

Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар. 

Жазған соң жерде қалмас тесік моншақ, 

Біреуден біреу алып, елге тарар. 

Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, 

Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар. 

Ит маржанды не қылсын‖ деген сҿз бар, 

Сҽулесі бар жігіттер бір ойланар, – дейді. «Тесiк моншақ жерде қалмас» сҿзінің 

негізгі мағынасы асыл зат керексiз болып қалмайды, ҽйтеуір бір күн кҽдеге 

жарайды дегенді білдірсе, ақын ҿз жазғанын «тесік моншаққа» балап, бұл да бір 

күн пайдаларыңа жарар дегенді айтпақшы болған. Бұл мҽтелдің аудармалары да 

осы сипатты. 


Сүз кыйммҽтен аңлый торган кеше бармы? – 

Ҽйтмим маны бҿтен илгҽ ошар диеп. 

Ятмый, дигҽндҽй, тишекле тҿймҽ жирдҽ‖, 

Бер-береңнҽн ишет, тарат илдҽ йҿреп. 

Беркешене түгел, язам ил турында, 

Рҽнжемичҽ, чырагларым, аңлау ярар. 

―Ҽткҽ мҽржҽн нигҽ хажҽт?‖ дигҽн сүз бар, 

Якты аңлы егетлҽр бер уйлап карар [8,35б.] – 

деген аудармашы Абайдың үмітпен күдікке толы осы бір ҿлеңінің «Сҿзді ұғар 

осы күнде кісі бар ма?» деп оқырманын ойлануға шақырған жолын «Сҿз 

қымбатын түсінетін кісі барма?» деп аударады. «Сҿзді ұғу» етістігі Абайдың 

ҿлеңдерінде де, қара сҿздерінде де кҿп кездеседі. «Біреу ұқпас бұл сҿзді, біреу 

ұғар», «Сҿзді ұғар осы күнде кісі бар ма?» деген ақын сҿз қадірін білетін 

адамның жоқтығына налыған болатын. Осы жолды аудармашының ҿзінше 

кҿркемдеп беруге тырысқаны байқалады. Кҿптің бҽрінің бірдей ҿзін түсінбесін 

білген ақын: «Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар» деген еді. Мұны 

аудармашы: «Айтпаймын мұны бҿтен елге жағар деп», – аударған. Ақын 

«Жалпақ жұрт» сҿзін тегін қолданбаса керек. «Жұрт» сҿзінің мағынасы терең. 

«Халық», «ел», «мемлекет», «Отан» деген ұғымдармен астасып жатқанын 

дҽлелдейді. Бұған дҽлел Алаш қайраткері Ҽ. Бҿкейханның «Жалпақ жұрттың 

кҿкірегінде жақсылық болмаса, жұрт «жұрт болып» тіршілік құра алмақ емес» 

деген елдік мағынасы терең сҿзін айтуға болады. Абайда «жұрт» сҿзі «қазақ» 

126

ұғымымен қатар қолданылады, сҿзін де сол «жұртына» арнайды. Ал 

аудармашыда осы сҿз «бҿтен ел» болып аударылған. «Бҿтен» сҿзінің мағынасы 

жат, бҿгде, ҿзге, бҿлек, бейтаныс, бейсауат, қаймана, т.б. сҿздерімен 

баламаланады. Осы тұрғыдан келгенде, басты ойдан алшақтақтап кеткен. Ал 

«тесік моншақ жерде қалмас» деген тіркесті қолданудағы ақын мақсатын 

аңғарғанымен, аудармашы «тесік моншақты» «тесік түйме» деп аударады. 

Қазіргі кезде «тесік моншақ» пен «тесік түйме» сҿздерінің екеуінің де 

қолданылып жүргеніне куҽ болып жүрміз. Ҽйтсе де, түйменің онсыз да тесік 

болатындығын ескерсек, «тесік түймеден» гҿрі «тесік моншақ» деу қисынға 

кҿбірек келіңкірейді. 

Ақын ҿлеңінің басында айтқан ойға ҿлең соңында қайта айналып келеді: 

«Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң 

жарар», – деген ақынның осы жолын аудармашы: «Ренжімеші, шырақтарым, 

түсінгенің жарар», – деп аударады. Түпнұсқада «ренжімеші» деген сҿз жоқ, 

ақынның «шамдану», яғни, ашулану, ызалану, долдану, тұлдану, шамырқану, 

шіміркену, бұрқану мағынасында қолданған етістігін аудармашы «ренжу» деп 

түсінген сыңайлы. Ҿлеңдегі бір сҿздің мағынасын дұрыс түсінбей аударудың 

ҿзі ҿлеңнің мінезін ҿзгертеді. Сол себепті сҿз мағынасын жақсы ұғынып, сҿз 

жүйесін таба білу – аудармашыға басты керек қасиеттердің бірі. 


Сҿз угар ушу кезде киши барбы, 

Айталбайм жалпы журтка бирдей жагар. 

Жазган соң, тешик мончок жерде калбас, 

Бирҿҿдҿн бирҿҿ алып, элге тарар. 

Бир киши эмес, жазганым жалпы журтка 

Шашылбастан балдарым тыңшасаңар. 

―Ит мончокту кантмекчи‖ деген сҿз бар, 

Шооласы бар жигиттер ойлоп карар [11,19], – 

деген аудармашы Абай ҿлеңін «Сҿзді ұғар осы кезде кісі барма, Айта алмаймын 

жалпы жұртқа бірдей жағар. Жазған соң жерде қалмас тесік моншақ, Біреуден 

біреу алып елге тарар», – деп сҿзбе-сҿз аударма үлгісін жасаған. Аударма мен 

түпнұсқада 100 пайызға жуық жақындық бар деуге болады. Ал келесі «Бір кісі 

емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар», – 

деген жолдарды «Бір кісі емес жазғаным барлық жұрт қой, Асықпай балалар, 

тыңдасандар» деп аударған. Жоғарыда «шамдану» сҿзінің ашулану, ызалану, 

долдану, тұлдану, шамырқану, т.б. мағына білдіретіндігін айтқан болатынбыз. 

Сондықтан, «шамдану» мен «асықпау» сҿздерінің семантикалық алшақтығы 

жайлы айтпаса да белгілі. Сондай-ақ, ақын «шамданбай-ақ, шырақтар» деп ш, 

ш дыбыс үндестігіне де мҽн берсе, екіншіден, «шамданбай-ақ» дегендегі -ақ 

деген күшейтпелі шырайдың жұрнағын жалғау арқылы ойдың қуатын еселей 

түскен. Ал аудармада бұл жайт ескерусіз қалған. 

127

Ұйғыр тіліне Һ.Бҽхниязовтың аудармасы: 

Сҿзни уқар мошу күндҽ киши барму? 

Демҽймҽн барчҽ жутқа бирдҽк яқар. 

Ҽслидҽ, йҽрдҽ қалмас тҿшүк мончақ, 

Биридин бири елип, ҽлгҽ тарар. 

Бир киши ҽмҽс язғиним, барчҽ жутқу, 

Қизишмай, ҽзизлирим, уқсаң болар, 

―Ишт мажанни нҽ қилсун‖ дегҽн сҿз бар, 

Ялқуни бар жигитлҽр бир ойлинар [9,30б.]. 

Ақынның «жалпақ жұрт» тіркесін «барша жұрт» деп аударып бастапқы 

мағынаға жақын аударыпты. «Түбінде жерде қалмас тесік моншақ» деген 

мҽтелді де сол қалпында аударған. Аудармада буын саны бірде 11 буын, енді 

бірде 12 буын болып ҿзгеріп отырады. ұйқас үлгісі сақталған деуге болады. 

Ҿлең соңына таман ақын «Сҽулесі бар жігіттер бір ойланар» десе, аудармада 

«Жалыны бар жігіттер бір ойланар» деп аударылған. Абай «сҽулесі бар» деу 

арқылы санасы ашық, кҿкірегі ояу адамдарды бейнелеп кҿрсеткен. Ал, 

«жалыны бар» деген тіркес Абайда «бойында жастық жалыны бар», яғни жас 

деген мағынада кездеседі. 

Ұйғыр тіліне Учқуннің аудармасы: 

Бу күндҽ сҿз уққидҽк киши барму? 

Демҽймҽн сҿзүм жутқа бирдҽк яқар. 

Адҽттҽ йҽрдҽ қалмас тҿшүк мончақ, 

Бирсидин бирси елип, ҽлгҽ тарар. 

Язғиним бир киши ҽмҽс, пүткүл жутқу, 

Шубһилҽнмҽй достлирим уқсаң ярар. 

―Ишт маржанни немҽ қилсун‖ дегҽн гҽп бар, 

Пҽми-дити бар жигитлҽр бир ойлинар [9,75б.]. 

Ҿлеңнің ҿзге жолдарын барлық ақын бірдей түпнұсқаға сҽйкес 

аударғанымен, аудармалардың басым кҿпшілігінде ақынның «шамданбай-ақ, 

шырақтар, ұқсаң жарар» деген жолын дҽл аудара алмаған. Бұл аудармада да 

осы жолдар: «Күдіктенбей достарым, ұқсаң жарар», – деп аударылған. 

Күдіктену – бір нҽрседен қауіптену, сезіктену, күмҽндану, шүбҽлану 

мағынасын білдірсе, «шамданудың» мағынасы бұлардан мүлде бҿлек. Сондайақ, 

Абайдағы кейде еркелету, кейде кекету, кейде үміт күту мақсатында жиі 

кездесетін «шырақтар» қаратпа сҿзін «достарым» деп еркін аударған. Мұнда 

Абайдың «Сҽулесі бар жігіттер» дара алмастыруын «Ақылы бар жігіттер» деп 

аударып, ақын ойына жақындайды. 


128

Сүз уқар ушбу кунда киши борми? 

Демайман сүзим юртга бирда еқар. 

Езган сунг ерда қолмас тешик мунчоқ, 

Бировдан-биров олиб, элга тарар. 

Бир кишимас езганим ялли юрт-ку, 

Ғижинмаек чироқлар уқсанг ярар. 

―Ит маржонни на қилсин‖ – деган сүз бор, 

Дили утли йигитлар бир уйланар [77, 39б.] 

Ҿзбек тіліндегі аудармасындағы басты ерекшелік аудармашы ақын 

сҿздерін басқа сҿздермен аударғанымен, сҿздердің синонимдерін сҽтті таңдап 

алып отырған. Мҽселен, ақынның «Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар», 

деген жолдарын «Ашуланбайық шырақтар, ұқсан жарар» деп ҿзге 

аудармалармен салыстырғанда дҽл аудара алған. «Сҽулесі бар жігіттер» деген 

образды сҿзді «Жүрегі отты жігіттер» деп сҽтті баламасын берген. Ақынның 

осы ҿлеңінің ҿзге туыстас тілдердегі аудармаларын саралай келе, осы соңғы 

нұсқаның түпнұсқадағы оймен кҿбірек үндестік тапқанын байқадық. 

1986 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба» атақты ҿлеңін жазды. 

«Ғалым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба. Құмарланып шаттанба, Ойнап 

босқа күлуге, – деген ақын «ғылым» деген сҿзді қайталай айта отырып, адам 

бойындағы қазынаның үлкені жҽне ҽрбір жігерлі жастың талпынатын арманы – 

ғылым болуы керектігін түсіндіреді. Ғылым сҿзі Абай шығармаларында жиі 

қолданылатын сҿз. Оның да ғылым табу, ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу 

тізбелері Абай шығармаларында ғана кездесетін тіркестер. Абайдың ҿлең 

тіліндегі айқын ҿзгешелік – ондағы Абайдың ҿзі жасаған сан алуан мҽнді жаңа 

тіркестердің молдығы. «Жаңа сҿздер, эпитеттер, теңеулер, жаңа сҿйлемдер 

жасау, қазақтың ҽдеби тілін дамыту, ұстарту жҿнінде Абайдың қазақта ҽлі 

теңдесі жоқ. Ҿзі тапқан, ҿзі жасаған сҿздер, сҿз тіркесі, эпитет, теңеулер, жаңа 

сҿйлемдер, мақал-мҽтелдер Абай ҿлеңдерін тағы да дҽл, ҿткір кҿрікті етті», – 

деген екен ғалым Б. Кенжебаев [92, 133б.]. 


Илм топмай махтанма 

Урин топмай бопланма 

Хуморланиб шодланма, 

Уйнаб бекор кулигига! [77,40б.]. 

Аудармашы «Ілім таппай мақтанба, Орын таппай баптанба. Құмарланып 

шаттанба, Ойнап бекер күлуге!, – деп дҽлме-дҽл аударма жасайды. Ақын ҿлеңі 

сҿзбе-сҿз аударылған деуге болады. Тек қана ақын «босқа күлуге» десе, 

аудармашы «бекер күлуге» деп мағыналас сҿзімен аударған. 


129

Илим таппай мактанба, 

Орун таппай баптанба 

Ойноп бошко күлүүгҿ, 

Кумарданып шаттанба [11,35б.], – 

Қырғыз тіліндегі аудармада ҿлең жолдарының орыны ауысқаны болмаса сҿзбесҿз 

аударылған. 


Илим тапмай махтанма, 

Орун тапмай талтайма, 

Хумарлинип шатланма 

Ойнап бошқа күлүшкҽ [9,31б.], – 

деп тура аударма жасаған. Абайдың туыстас тілдерге аударылған ҿлеңдерінің 

ішінде осы «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңі 100 пайызға жуық дҽлдікпен 

аударылған. Мұның себебі, ақынның аталған ҿлеңінің ақынның ҿзі 

айтқанындай, «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюінде» болса керек. Сондай-ақ, 7 

буынды толғау түріндегі үгіт-насихат сипатындағы ҿлеңнің құрылысы да 

ықшам, ұйқасы да жеңіл болғандықтан болар осы ҿлең ең сҽтті аударылған 

ҿлеңдердің бірі. «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінің біз келтірген ҿзбек, ұйғыр, 

қырғыз тіліндегі аудармалары сҿзбе-сҿз аудармалар. Аудармашылар ҿлеңінің 

тҽрбиелік мҽнін ұғынып, оқырманға ұғынықты етіп жеткізеді. Абайда ҽр жерде 

ҽртүрлі айтылғанмен, құятын арнасы біреу. Талап пен еңбек бір жерде қайрат 

болып, ой ғылым болып, рахым жүрек болып айтылса да, ақыл, еңбек, жүрек, 

ғылым – осы тҿрт сҿздің маңынан алыс кетпейді. Оның кҿп ҿлеңдерінде осы 

тҿрт сҿздің мҽнін кеңінен шолып, тереңірек түсінгендігі байқалады. 

Абай – ҿз дҽуірінің ҽр алуан жағын суреттеген реалист ақын. Ол ҿзі ҿмір 

сүрген заманының жаман, жақсы құбылыстарын шығармаларында айқын 

суреттеп, ҽлеуметтік, таптық ірі, келелі мҽселелермен қатар, кейбір елеусіз 

нҽрселерге дейін кҿре білді. Сҿйтіп ол ҿз заманының айқын айнасы болды. 

Ақын, ең алдымен, ҿз дҽуіріндегі жҽне ҿзінен бұрынғы мҽдениетсіздікті, 

жалқаулықты, ру тартысын, пҽлеқорлық сияқты мінездерді сынады. Осындай 

ҿлеңдерінің бірінде Абай былай дейді: 

Атаны бала аңдиды, ағаны – іні? 

Ит қорлық немене екен сүйткен күні? 

Арын сатқан мал үшін антұрғанның 

Айтқан сҿзі құрысын, шыққан үні. 

Абайдың осы ҿлеңі зар заман ақыны Шортанбайдың : 

Заманақыр кезінде 

Ұл сыйламас атасын, 

…Қыз сыйламас анасын, 

Жасы он беске келген соң 

130

.. Жас сыйламас ағасын, 

Алып жыртар жағасын, – деген жыр жолдарымен үндесіп жатыр. «Мал ашуыжан 

ашуы» – дегенді шығарған қазақ салықтан құтылған қандастарын 

кҿрсетуден еш тайынбайды. Арыз-жаланың бҽрі осыдан ҿршіді. Сайлау кезінде, 

санақ кезінде мал мен жан басы туралы үнемі жасырын келісімдер жасалған. 

Бірақ олардың ашылмай қалғаны аз. Ҿйткені «Ереже» бойынша: «Егерде 

жасырып қалғандарды болыстың ҿзі немесе сайлаушылар ҽшкерелейтін болса, 

онда ол адам айып тҿлеуден құтылады». Қаңдай нҽзік ҽрі ҽккі бап. Ағайынның 

арасына іріткі салудың ең оңай ҽрі нҽтиже беретін тҽсілі. Қазақ ағайынға 

ҿкпелемей жүрмейді. Сол нҽрсеге бола Абай айтқан кҿп «дептінің» бірін айтып 

шыға келеді. Би мен болыс сайлауынан кейінгі қазақты арандатқан ең үлкен 

қырқыстың бірі осы салық жҿніндегі «Ереже» болды. Ағайынды екі адамның 

ҽкеден алған еншісін де таласқа салған осы қитұрқы бап. Бҽйбіше мен тоқалдын 

балаларын ҿш қылған да сол. Ҿйткені бірі мен бірі байлықтың бҽсекесіне 

түседі. Бҽсеке бар жерде – бҽсеңдік жоқ. Балаға ҽкесін, ініге ағасын аңдытқан, 

малға арын саттырған дҽстүрлі заң емес, отаршылдардың басыбайлы етуге 

бағытталған басқару «Ережесі»[43,151б.]. Ҿлең 11 буынды қара ҿлең 

ұйқасында жазылған. 


Сагалый атаны ул, аганы эне, 

Нидҽн килҽ мондый этлек, хурлык кҿне? 

Мал ҿчен намус саткан, ант органның 

Корып китсен ҽйткҽн сүзе, чыккан ҿне [8,24б.] 


Сақалды атаны ұл, ағаны іні, 

Неден келер мұндай иттік, қорлық күні? 

Мал үшін намыс сатқан антұрғанның, 

Құрып кетсін айтқан сҿзі, шыққан үні, – 

деген аудармада Абайдың ел пиғылының бұзылып, ҽкенің балаға, ағаның ініге 

жау болған кейпін аудармашы жеткізуге тырысқан. Аудармада ақын жүрегінен 

үлкен ызамен шыққан «антұрған» сҿзін аудармашы сол қалпында берген. 

Абай поэзиясында жиі ұшырасатын «Ар сату» етістігін татар тілінде «намыс 

сатқан» деп аударады. Абай туындыларында бір-біріне қарсы қойылатын – 

«еңбекпен мал табу» жҽне «ұрлықпен мал табу» ұғымдары ұтымды 

пайдаланылады. Сондай-ақ, осылардың екіншісіне орайлас «иттікпен мал табу» 

тіркесі де кездеседі. «Ешбір қазақ кҿрмедім, малды иттікпен тапса да, 

адамшылықпен жұмсаған. Бҽрі де иттікпен табады, иттікпен айырылады», - 

дейді ойшыл [21, 336б.]. Осындай ащы ызадан Абайдың «ит қорлық» 

метафорасы туындаған. Ақын ҿз тұстастарының мінезіне қосақтасқан жҽне 

талас-тартысқа толы заманының жағымсыз белгі-бедерлерінен байқалған иттік 

131

құбылысының қыртыс-қатпарына осылай бойлайды. Ал аудармада ақынның 

«ит қорлық» метафорасын аудармашы «мұндай иттік» деп аударыпты. 

Абайдың кҿпке мҽлім «Қансонарда бүркітші шығады аңға...» деп 

басталатын ҿлеңінің кҿркемдік-эстетикалық қасиеті оқырманның да, 

абайтанушылардың да лайықты бағасына ие болған. Табиғат пен адамның 

ажырамас бүтін-бірлігі мұндай кемел суреттелген жалғыз ҿлеңімен ғана талай 

ақын тарихта қалар еді. Тіпті, табиғат лирикасы дегеннен гҿрі кҿргіш, сезгіш, 

ой қорытқыш ұшқыр қиял иесі ҽр адамның кҿңіл күйін тереңнен тартып, 

жалаңаштай, жарқырата кҿрсетудің ғажайып үлгісі осындай [94]. 

Құсы да иесіне қоразданар, 

Алпыс екі айлалы түлкі алғанда. 

―Үйірімен үш тоғыз‖ деп жымыңдап, 

Жасы үлкені жанына байланғанда. 

Қазақ тілінде малға байланысты кҿрініс тапқан фразеологизмдер ҿте кҿп. 

Сондықтан ұлттық ҿмірдің айнасы болып табылатын фразеологизмдердің 

ҽлемнің тілдік бейнесін жасаудағы орны ерекше болса, оны танымдық 

тұрғыдан талдау, ҿзге тілге аудару оңай емес. 

Татар тіліндегі Н.Арсланның аудармасы: 

Бҿркете дҽ, хужасы да кукраема 

Житмеш тҿрле хҽйлҽ остасын алганда, 

―Ҿере белҽн ҿч тугыз‖ дип, шаян кҿлеп, 

Агасы мал бҽйлҽсҽ тагын янга [8,18], – 

деп аудармашы «Құсы да иесіне қоразданар» деген жолды «Бүркіті де 

қожасына кісімсінеді» деп шалажансар аударады. «Қораздану» – қодыраңдау, 

едіреңдеу, қоқилану мағынасын білдіретін сынды құсқа тҽн қылықтар болса. 

Ақын «қораздану» етістігі арқылы құстың мінез-ҽрекетін образды түрде шебер 

бейнелеген. Ал осы сҿзді «кісімсінеді» деп адамға тҽн жағымсыз мағынада 

кҿрсетуін аудармашылық тапқырлық дей алмас едік. Аудармада ақынның 

«Алпыс екі айлалы түлкі алғанда» деген жолын «Жетпіс түрлі ҿнер ҽдісін 

білгенде» деп мүлде жҿнсіз аударған. «Алпыс екі айлалы» – сҿзі қу, айлакер 

мағынасын білдіріп кҿбінесе түлкінің асқан айлакерлігіне қатысты айтылады. 

Ал аудармадағы «жетпіс түрлі ҿнер» сҿзі түлкіден гҿрі адамға, оның ішінде ер 

жігітке лайық қолданыс. Сондай-ақ, осы ҿлеңдегі «үйірімен үш тоғыз» – 

кҿбінесе аңшыларға қарата айтылатын «олжа кҿбейсін!» деген мағынадағы 

тұрақты тіркес, осынау жақсы тілекті аңғартатын фразеологиялық тіркесті 

аудармашы «Тобыменен үш тоғыз» деп аударған. «Үйір», «топ» сҿздері бірінің 

орнына бірін қолдана беретін мағыналас сҿздер болғанымен, тұрақты 

тіркестердің мағыналық сыңарларын ауыстыруға болмайтын аудармашы 

ескермеген тҽрізді. Ҽр халықтың аңшылық дҽстүрі ҿзіне ғана тҽн, ҿз 

132

дүниетанымына, түсінігіне сай қалыптасады. Мысалы, тұрақты тіркеске 

айналған «қанжығаға байлау» жасы кіші аңшының олжасын жасы үлкенге 

сыйлайтын, жасы үлкеннің қанжығасына олжа байлау салтына байланысты 

айтылады. Ал оның негізі қазақ халқының жасы үлкенді сыйлау, құрметтеу 

ҽдетінде жатқаны белгілі. «Ал соғып алған аңды, атып алған құсты жасы үлкен 

немесе сыйлы адамға тарту ету байлау деп аталады. Бұл – этнографизм, яғни 

халықтың дҽстүрлі ҽдет-ғұрпына қатысты қалыптасқан сҿз» [90,48б.] Осы 

этнографизмді аудармашы «ағасы мал байласа» деп мағынасын тарылта 

аударыпты. 

Ұйғыр тіліне Һ.Бҽхниязовтың аудармасы: 

Кушиму, егисиму махтиниду, 

Атмши икки һелилик түлкҽ алғанда. 

―Үйири билҽн үч тоққуз‖ дҽп ҽркилҽп, 

йеши чоңниң йениға бағлиғанда [9,11б.]. 

Алайда Абайдың «Құсы да иесіне қоразданар» деген жолын ұйғыр тіліне 

аударушы «Құсы егесіне мақтанар» деп аударған. Жалпы алғанда, «Қораздану» 

мен «мақтану» семантикалық тұрғыдан бір-біріне жуықтайды. Десек те, 

«қораздану» құсқа тҽн қасиет болса, «мақтану» кҿбінесе адам баласына тҽн 

сипат. Байқағанымыздай, ҿзге ҿлеңдеріне қарағанда, «Қансонарда бүркітші 

шығады аңға...» ҿлеңі ҿзге тілге аударылғанда ҿңі қашып, біраз бояуы кеміген. 

Олай болатын себебі, бұл ҿлеңде ақын құс салып, аң аулаудың тамаша 

кҿрінісін жасайды. Ал мұндай кҿріністі ҿзге халық тұрмақ, аңға шығып 

кҿрмеген қазақтың ҿзінің бірден түсіне қоюы екіталай. 


Бүркүт да, ээси да короздонот, 

Алтымыш эки айлалуу түлкү алганда. 

―Үйруң менен үч тогуз‖ жымыңдашат, 

Түлкүнү улуулары байлаганда [11,16б.]. 

«Құсы да иесіне қоразданар» деген жолды қырғыз тіліне «Бүркіті де иесі де 

қоразданар» деп аударған. Ал қалған жолдарда түпнұсқамен айырмашылық жоқ 


Ҿзбек тіліндегі У.Уринбаевтың аудармасы: 

Қуши хам эгасига хурозланар, 

Олтмиш икки хийлали сайд олганда. 

Овчининг чехрасига шодлик чиқар. 

Тулкини қанжиғага бойлаганда, [60,88б.]. 

133

«Құсы хам иесіне қоразданар, Алпыс екі айлалы олжа алганда» деген 

аудармашы ҿлеңнің алғашқы екі жолын дұрыс аударғанымен, «Үйірімен үш 

тоғыз деп жымыңдап, Жасы үлкені жанына байланғанда» деген келесі 

жолдарды «Аңшының бетінен күлкі шығар, Түлкіні қаңжығаға байлағанда» 

деп құрғақ қана аудара салған. Ҿлеңдегі «Үйірімен үш тоғыз» фразеологиялық 

тіркес тіпті шет қалған. 

Абай татулық, достық мҽселесін басты мҽселелердің бірі етіп кҿтеріп, 

терең жырлады. Абай – ірі гуманист ақын. Сондықтан ол адам адамды сүйе 

білуі керек деген идеяны берік ұстады. Абайдың кҿп ҿлеңдерінде адам баласы 

біріне-бірі жаулық емес, достық іздесін деген пікір ҿзек болып тартылып 

жатады. «Жігіттер, ойын – арзан, күлкі – қымбат» деген ҿлеңінде осы идея 

алдыңғы орынға шығады. 

Күншілдік, мақтаншақтық, ҿтірік, ҿсек, кербездік, жалқаулық сол 

кездегі қазақ қоғамының басты дерті болған. Сондықтан Абай: 

Жаман тату қазады ҿзіңе ор, 

Оған сенсең, бір күні боларсың қор. 

Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, 

Ҿзі зордың болады ығы да зор [2, 57б.] – 

деп «ақыл сенбей сенбеуге» үндейді. «Жаман дос - кҿлеңке: басыңды күн 

шалса, қашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың», – 

деген қара сҿзінде айтылған ойын ҿлең тілінде осылай ҿреді. Абайдың басқа 

ҿлеңдерін былай қойғанда, осы ҿлеңінің ҿзі-ақ алауыздықты, пҽлеқорлықты 

жексұрын етіп кҿрсетеді. Мұндай ел бұзарлардан аулақ болу керек деп, ол 

«ызалы сҿз, ҿткір тілін» соларға қарсы жұмсайды. 


Намҽрт дайим ҿзҽңгҽ ора қазар, 

Гҽр ишҽнсҽң бир күни жиғлайсҽн зар 

Ари бар, номуси бар чоңға ишҽн, 

Ҿзи зорниң болиду һориму зор [9,28б.]. 

«Жаман тату қазады ҿзіңе ор» деген жолды аудармашы, «Қорқақ ҽрқашан 

ҿзіне ор қазар» деп аударыпты. Абайдың «жаман» деп отырғаны тек қана 

қорқақ емес, екіжүзді аярадам. «Оған сенсең, бір күні боларсың қор», деген 

ақын шығармаларында «қор болу» етістігі жиі ұшырасады. Осы жолды «Егер 

сенсен, бір күні жылайсын зар» деп аударады. Алайда, «қор болу» мен «зар 

жылаудың» мағынасы екі басқа. «Зар жылау» – қайғы, қасipет кҿру мағынасын 

білдірсе, «қор болу» – соpлы, бишаpа, байғұс адам болу дегенді білдіреді. Яғни, 

«қор болудың» эмоционалды-экспрессивтік мҽні «зар жылаудан» гҿрі 

басымырақ. «Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, Ҿзі зордың болады ығы да зор», - 

деген ақын жолдарындағы «зор» сҿзінің бір жолда екі рет қайталанып келуі 

ақынның осы сҿзге ерекше жүк артқанын аңғартады. Сондай-ақ, ҿлең 

134

жолдарының соңы ор, қор, зор болып ұйқасуы арқылы құлаққа жағымды 

ерекше эмоциялық реңк береді. Бұл ұйқас ақын ҿлеңінің қырғыз тіліндегі 

аудармасында да берілген. 


Жаман татуу ҿзүңҿ даярдайт ор, 

Ага ишенсең бир күнү болсуң кор. 

Ары бар, уяты бар улууга ишен, 

Ҿзү чондун ийни да болотко зор [11,33], – 

деп «Жаман тату қазады ҿзіңе ор» жолын «Жаман тату ҿзіңе даярлайды ор» 

деп «қазады ор» дегенді «даярлайды ор» деген етістікпен алмастырады. Алайда, 

қазақта «Біреуге ор қазба, ҿзің түсерсің», т.б. мақал-мҽтелдерде кҿрініс 

тапқанындай, «ор қазу» етістігі жиі қолданылады. Ал «ор даярлау» тіркесі 

мүлде қолданылмайды деуге болады. Ҿлеңнің келесі жолдарындағы «Оған 

сенсең бір күні боласың қор» дегенді «Ағаға сенсең, боларсың бір күні қор» деп 

аударған. Ҿлеңде «жаман тату» дегеннің нақты кім екендігі айтылмаған. «Ары 

бар, ұяты бар үлкенге сен, Ҿзі зордың болады ығы да зор», – деген ақын осы 

сҿзімен жай зорды емес, ар-ұяты бар зорды үлгі етеді. Аудармашы осы 

жолдарды «Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, ҿзі үлкеннің інісі де болады зор», – 

деп «Ағасы бардың жағасы бар» мағынасында аударған. 


Емон дустлик қазийди узингга гур, 

Ишонсанг унга, бир кун буларсан хур. 

Ори бор, уяти бор зурга ишон, 

Узи зурнинг булади химмати зур [60, 82б.]. 

Абай «Жаман тату қазады ҿзіңе ор» деген жолдарында «жаман тату» сҿзі 

арқылы «жаман дос» ұғымын астарлай берсе, ҿзбек тіліндегі аудармада 

«Жаман достық ҿзіңе қазады ор» деп тура мағынасында аударылады. Ҿлеңнің 

соңғы жолындағы «Ары бар, ұяты бар» қолданысы ақынның «Ары бар, ақылы 

бар, ұяты бар, Ата-ананың қызынан ғапыл қалма», т.б. түрінде жиі кҿрініс 

табады. Ҿлеңнің соңғы жолдарын аударуда аудармашы «Ары бар, ұяты бар 

күштіге сен, ҿзі күштінің болады адамгершілігі зор» деп еркін аударма жасаған. 

Ҿлеңді аударуда ақын буын, ұйқас жүйесін сақтаған. Абай 

шығармашылығында Ар, Намыс, Ұят – ең негізгі ұғымдар. 

Ақын ҿлеңдерінің ағылшын тіліндегі нұсқасын талдау барысында мынадай 

жағдайларды байқадық: ағылшын тілінде сҿйлемдегі сҿздер ҿздерінің орын 

тҽртібі бойынша орналасады. Ағылшын тіліндегі сҿздердің орын тҽртібі 

мынадай үлгіде жасалады: алдыменен ҽңгіме болып отырған зат, одан кейін ісқимыл, 

одан соң нысан кҿрсетіледі, соңында болып жатқан іс-ҽрекеттің 

шартын кҿрсететін пысықтауыш орналасады. Ағылшын тілінде жалғау 

135

болмайды, егер сҿйлемдегі сҿздердің орын тҽртібін ҿзгертсе сҿйлемнің 

мағынасы бұзылады. Ағылшын тілінде сҿйлемді соңынан бастап аударады. 

Себебі орыс тіліндегі сҿйлем пысықтауыштан басталады, яғни алдымен 

жағдайды сипаттайды. Тағы бір айырмашылығы ағылшын тілінде сҿйлем 

міндетті түрде бастауыш пен баяндауыштан құралады. Бұлардың біреуі жоқ 

болса, онда сҿйлем болмайды. Орыс тілінде сҿйлем бастауышсыз немесе 

баяндауышсыз жасала береді. Ағылшын тілінде бір сҿз табы екіншісіне 

формасын ҿзгертпестен ауыса алады. Мысалы ақынның «ұлып жұртқа қайтқан 

ой» деген ҿлеңінің ағылшын тіліндегі аудармасында «whine – қыңқыл», «to 

whine – қыңсылау». Екі түрлі сҿз табының қайсысында қолданылғанын 

аудармашы сҿйлемнің мағынасына қарай табады. 

Жалпы, қазақ тілінде етістік соңында келсе, ағылшын тілінде сҿйлемнің 

басында келеді. Сондықтанда аударма барысында сҿйлем құрылысы дҽл 

сақталмайды. Осы арада қос тілдің фонетикасынада назар аудара кетейік. 

Дауысты дыбыстардың саны жағынан қазақ тілі мен ағылшын тілінде 

айырмашылықтар бар. Қазақ тілінде 15, ағылшын тілінде 20 дауысты дыбыс 

бар. Кҿптеген фонемалар дыбысталуы жағынан бірдей болып келеді, бірақ 

артикуляциясында ерекшелікті байқауға болады, бұл ерекшелік екі тілдегі 

фонемалардың санының бірдей болмауынан ғана емес, фонемалардың 

құрамының ҽртүрлілігінен туындаған. Ағылшын тілінде дауыстылардың 

созылыңқылығы мен қысқалығына қарай корреляттар болса, қазақ тілінде 

жуандығы мен жіңішкелігіне қарай болады. Ағылшын тіліндегі дауыссыз 

дыбыстардың саны қазақ тілінен айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Қазақ 

тілінде 25 дауыссыз дыбыс болса, ағылшын тілінде 24 дауыссыз дыбыс бар. Бұл 

екі тілдегі дауыссыз дыбыстардың жасалу жолдары бірдей. Еріндік, тілдік, 

таңдай дыбысы. Ағылшын тілінде род категориясы жоқ, жанды нҽрселерді 

білдіретін зат есімдер, ҿздік есімдіктер, кейбір жануарлар мен заттардың 

аналық немесе аталық родтары болады. Қазақ тілінде род категориясы 

болмайды. Сондықтан екі тілдегі бірдей сын есімдер, есімдіктер, реттік сан 

есімдер сҿйлемдегі мҽніне қарай ағылшын тіліне ҽртүрлі болып аударылады. 

Ҽртүрлі тілдердің тілдік бірліктерінің мағынасы сҽйкес болмағандықтан, 

түпнұсқадағы немесе аудармадағы бір-бірінің орнын басатын элементтер де 

мағынасы жағынан сҽйкес келмейді. Осыған қарамастан кҿп жағдайда аударма 

түпнұсқадағы ақпаратты жеткізе алады. Ал, қазақ тілінен орыс, ағылшын 

тілдеріне қарағанда туыстас тілдерге аудару жеңілірек. Негізінен, ақын 

ҿлеңдері туыстас халықтардың тілдеріне транскрипция тҽсілі арқылы 

аударылған. Қазақ тілі мен түркі халықтарының тілдерінің грамматикасында 

ортақ заңдылықтар баршылық. Мҽселен «-ып» (жайқалып), «-п» (жағалап), 

жалғауына аяқталатын кҿсемше туысқан тілдерде бар. Ҿзбек тілінде «-иб» 

(чайқалиб), «-аб» (еқалаб), ұйғыр тілінде «-ап» (шивирлап), татар тілінде «-ып» 

(чайкалып), түпнұсқа тіліндегі «жарқылдап, қаңқылдап», татар тілінде «балкып, 

коенып», ұйғыр тілінде «ялқунлап, қақилдап», яғни туысқан тілдерде қазақ 

тіліне ұқсас «-п», «-ып», «-иб», «-аб» жалғауларына аяқталып отырады. 

136

«Қартайдық» етістігіндегі «-қ» қосымшасы айтушының оқиғаға қатысы барын 

білдіреді, яғни «қартайдық, қайғы ойладық» деп ақын ҿзінің атынан сҿйлеп 

отыр. Бұл тармақ ҿзбек тілінде «Қаридик, ғамга ботдик, уйқу сергак», татар 

тілінде «Картайдык, кайгы басты, йокы сирҽк», қырғыз тілінде «Картайдык, 

кайгы ойлодук уйку сергек» болып аударылған. Туысқан тілдерде осы «-қ» 

қосымшасы сақталып, түпнұсқадағы ақынның ҿзінің атынан сҿйлеп 

отырғандығы сақталған. 

Десек те, аударма барысында ең бастысы сҿздердің лексикалық 

мағынасының түрлеріне ерекше тоқталған жҿн. Сҿздің дұрыс аудармасы сол 

сҿздің лексикалық мағынасына дұрыс талдау жасау нҽтижесінде ғана мүмкін 

болады. 

Жалпы, туыстас тілдердің жақындығы басқа шетел тілдерінен аударма 

жасағанда пайдаланатын жолма-жол аударманы қолдануды қажет етпейді. 

Қазақ, қырғыз тілдеріндегі лексикалық, морфологиялық жақындық түпнұсқада 

ұйқастың сақталуына мүмкіндік береді. Түпнұсқадағы ұйқастың аудармада 

сақталуы ҿз кезегінде түпнұсқадағы жолдардың сақталуына алып келеді. Абай 

ҿлеңдерінің туысқан тілдердегі аудармасынан жолдардың ғана емес, бүтін 

шумақтың сҿзбе-сҿз сақталғанын салыстырулар арқылы байқадық. Қай 

аудармашыны алып қарасақ та, Абай ҿлеңдерін ҿз оқырмандарына барынша 

түсінікті беру үшін, автордың астарлы сҿздерін аударма теориясындағы 

трансформациялар: жіктеу, алмастыру, нақтылау, шендестіру тҽсілдері арқылы 

нақтылауға тырысқандығы байқалады. Ақынның аудармаларымен таныса 

отырып, Абай қазақ халқының ғана емес, ҿзге туыстас тілдер ҽдебиетінің де 

рухани байлығына айналатынына кҿз жеткіздік. Ал, қазақ тілінен орыс тіліне 

аудару барысында екі ел тілінің ҿлең құрылыстары арасындағы 

айырмашылықтың барлығын назарға ұстаған жҿн. Қазақ ҿлең құрылысы 

буынға негізделсе, орыс ҿлең құрылысы – буын-екпінді. Яғни, қазақ жҽне орыс 

ҿлең құрылыстары арасындағы айырмашылық екі ҿлеңнің де ырғақ 

табиғатының ҿзгешелігінде болып отыр. Аударма барысында түпнұсқадағы 

ҿлшемге сҽйкестіктер табудың қиындығы осыдан келіп шығады. Десек те, 

Абай ҿлеңдері қай тілге аударылса да стилистикалық жҽне мазмұндық 

ауқымының, тұтас ҿлең композициясын құрудағы функционалдық бағытының 

жеткілікті деңгейде толық жеткізілгені дұрыс. Функционалды аударма 

дегеніміздің ҿзі аударманың түпнұсқаға эстетикалық жағынан тепе-теңдігін, 

эстетикалық мҽнінің бірдейлігін, сайма-сайлығын, құндылығын білдіреді. 

137

ҚОРЫТЫНДЫ 

Аударма адамзаттың рухани қарым-қатынасының негізгі құралдарының 

бірі, ҽдебиеттер мен мҽдениеттер арасындағы рухани кҿпір. «Аударма бүгінгі 

заманда адам қызметінің барлық қырын қамтып, халықтар арасындағы рухани 

жҽне материалдық алыс-берісті жүзеге асыра отырып, халықтардың ҿмірін 

байытады, адамдардың ҿзара түсіністігіне септігін тигізеді» [95, 3б.]. Расында 

Гете, Пушкин, Лермонтов шығармалары қазақ даласында сҿйлегенде қазақ 

мҽдениеті мен тілі рухани тұрғыдан толығып, оқырмандардың поэзияға деген 

қызығушылығын арттыра түсті. Ал, Абайдың мазмұны терең мұрасы ҿзге 

ұлттың тілінде барлық бояуы, кҿркемділігі, мағынасы, мҽні сақталып 

аударылса, сол ұлттың ҽдебиеті одан бетер байи түсетіні сҿзсіз. Абайдың ҽдеби 

мұрасы – біздің ҽдебиетіміз бен мҽдениетіміздің ғасырлар бойы маңызын 

жоғалтпайтын рухани қазынасы. Жылдар ҿтіп, заман ҿзгергенімен бұл қазына 

ҽр кезең үшін ҿзінің жаңа қырларымен ашылып, жаңа ғылыми жаңалықтар 

пайда болып жатқанының куҽсі болып келеміз. Ұлы Абайдың ҽдеби мұрасы 

сарқылмайтын бұлақ десек те болады. Ақынның шығармаларын қайтара оқыған 

сайын сҿздерінің астарынан жаңа мҽн, жаңа мағына тауып жатамыз. 

Аударматанушы, ғалым Н.Сағындықова: «Абай – қазақтың бас ақыны. Оның 

шығармаларында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, дүниетанымы, 

ойлау ерекшелігі, күйіну, сүйіну сипаты, сҿйлеу мҽдениеті мейлінше терең 

кҿрініс тапқан. Сондықтан, Абайды орыс тіліне аударамын деген жанның орыс 

ақыны немесе орыс тілді ақын ғана болуы жеткіліксіз. Ол алдымен Абай 

деңгейіндегі ақын болуы шарт» [96, 229б.] – деп Абай шығармаларын ҿзге 

ұлттың тілдерінде танытудың маңызды екендігіне назар аудартады. Ақынның 

ҽлем тілдеріне аударылған ҽдеби мұрасына баға беріп, ғылыми тұрғыдан 

саралау біздің зерттеуіміздің ҿзекті ҽрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа 

арналғандығын байқатады. Сондықтан да диссертациялық жұмысымызда Абай 

аудармаларына қатысты ой тұжырымдарды жүйелеп, түпнұсқа мен аударма 

мҽтінді аударматанудағы салыстырмалы-салғастырмалы талдау ҽдісі арқылы 

қарастырып шықтық. Зерттеу жұмысымызда ақынның поэзиясы кҿп 

талданады. Себебі, Абай шығармашылығының негізін поэзия құрайды жҽне 

оның ҿлеңдерінің тақырыптық аясы кең, мазмұны терең. Бұл ойымызды 

А.Нұрқатовтың мына пікірімен дҽлелдегіміз келеді: «Абай творчествосының 

салмағы оның поэзиясында. Оның шығармаларының дені лирикалық ҿлеңдер 

болып келеді. Ол ҿзінің үздік таланты мен асқан шеберлігін сол лирикалық 

шығармаларында ҽсіресе жарқын танытты. Абай лирикасының аясы мол, 

тақырыптық қамтуы кең, қай тақырыпқа жазса да, Абай ҿзінің лирикалық 

шығармаларында қазақ даласында оған дейін естілмеген ойлы да сырлы сҿзін 

айтты, жҽне оны мейлінше жаңа түрде айтты» [97,182 б.]. 

Ақын ҿлеңдерінің орыс тіліндегі аудармаларында, аудармашы ақын 

ойының жүйесін ҿзгертіп, мҽтіннің мағыналық құрылымын ҿздігінше құрады, 

түпнұсқада айтылған басты ойға мҽн бермей, керісінше қосалқы мағынада 

138

айтқан ойды негізгі, басты ой дҽрежесінде береді. Түпнұсқадағы жалпы 

сипаттағы ұғымдарды аудармада жалқы немесе, керісінше, жалқы ұғымдарды 

жалпы сипаттағы ұғымдар арқылы жҽне бүтінді бҿлшекпен, бҿлшекті бүтінмен 

аударып түпнұсқаның кҿркемдік-эстетикалық деңгейін ҽлсіретіп жіберген. 

Абайдың ҿлеңдеріндегі кҿркемдік бейнелеу құралдар да аудармада ҿзгеріске 

түскен. Метафораның теңеуге, теңеудің метафораға алмастырылуы, эпитет, 

метонимия сияқты бейнелеу құралдарының да бір-бірімен алмастырылуы жиі 

ұшырасады. Түпнұсқадағы қарапайым сҿздермен берілген ойлар бұзылып, 

тілдік бірліктер күрделендіріліп, оқуға, түсінуге қиындық туғызған. Абайдың 

стилі, шығармашылық даралығы, ҽдеби мҽнері жойылған. Аудармада 

жіберілген қателіктердің себебі, Абай тілінің күрделілігінен, тіпті қазақ 

оқырмандарының ҿздерінің Абайдың сҿздерінің мағынасын тануға дҽрежелері 

жете бермейді. Бұл туралы Г.Бельгер Абайдың шығармаларын аударудың 

тҿмендегідей қиындықтары болатынын айтады: «Абай поэзиясының 

қанықтығы, ойдың тығыздығы, метафоралылығы, нақыл сҿздерге байлығы, 

асқан ұлттық менталдық, Абайдың ҽр сҿзінің кҿп тұрғылылығы, тарихитұрмыстық 

реалийлердің кҿптігі, ғибратты, кҿтеріңкі үндестілік, 

тыңдаушысына жылы жүрегімен тіл қатуы, жұмбақтылығы, ҿзін түсінбеген 

жалғыздың трагизмі» [98, 180б.]. 

Абай шығармаларын аударуға бел буған аудармашы ақынмен деңгейлес 

тұруы керек, ол түсінгенді түсініп, сезінгенді сезінуі қажет. Абай 

шығармаларындағы қателіктер орысша ойлап отырып аударғаннан, елді 

білмеуден, фондық білімінің болмауынан туындаған. Бұл туралы Н.Гарбовский: 

«түпнұсқа тілін толық түсінбеуден, когнитивті, яки танымдық тҽжірибенің 

жетіспеуінен, түпмҽтіндегі мағыналық жүйеге ықтиятты қарамаудан, автордың 

дара стиль ерекшелігі кҿрінбей жатады», – дейді [99, 226б.]. Расында да 

аудармашының когнитивті тҽжірибесінің жетіспеуінен ағылшын тіліне 

аударған аудармашылар ақын шығармаларындағы маңызды ұғымдарды тастап 

кетіп, орнын басқа ұғымдармен толықтырып жатады. Жалпы, ағылшын 

тіліндегі аудармада толықтыру кҿптеп кездеседі. Себебі, аудармашы 

түпнұсқадағы мағыналық мазмұнды тҽржіме тілінде дҽл жеткізе алмағандықтан 

толықтыру жасаған. 

Аудармашы шығарманы аударудан бұрын алдымен оның қашан, қалай, 

қаңдай жағдайда жазылғанын біліп алуы керек. Абайдың қолына қалам алып 

қаншама ҿлеңдерінің дүниеге келуіне басынан ҿткен жағдайлар себепші болған. 

Ал ол жағдайлар ақын ҿмірінің ҽртүрлі кезеңінде орын алған. Гете аударманың 

екі түрі бар: біріншісі шетелдік авторды біздің ҿзіміздің отандасымыз болып 

кететіндей етіп жақындатып жіберу, екіншісі, керісінше, жатжұрттық 

қаламгердің еліне аттанып, соның елінің ҿмір салтына, соның тілінің 

ерекшелігіне, басқа да даралықтарына бейімделу деген. «Ұққың келсе ақынды. 

Сапар шек оның еліне» дегенінен Гете аударманың екінші түрін ұстанған 

тҽрізді [95,11б.]. Бізде Гетенің айтқанына қосыла отырып, Абайды аударамын 

деген аудармашыға алдымен Абайдың еліне аттанып, соның елінің ҿмір 

139

салтына, соның тілінің ерекшелігіне, басқа да даралықтарына бейімдел дегіміз 

келеді. С.Абдрахмановтың: «Аудармашы үшін ауадай қажет қасиеттің бірі – 

басқа ақынға барын бере білу, ал мұның басты шарты – ҿзі аударатын ақынды 

жан-жүрегімен жақсы кҿру» дегеніндей аудармашы Абайды жан-жүрегімен 

жақсы кҿріп ҿзіндегі бардың бҽрін берсе ҿзге ұлттың тілінде Абайдың бай 

мұрасы ҿз деңгейінде танылар еді. Шындығына келгенде қазіргі таңда ҿзінің 

аудармақшы болып отырған авторын жан-жүрегімен жақсы кҿріп аударатын 

аудармашының болатынына сену қиын [95,53б.]. Алайда аудармашы ақынды 

жан жүрегімен жақсы кҿрмесе де оның сҿздерін жүрегінен ҿткізе білуі керек. 

Ғалым Т.Жұртбай: «Абай сҿзінің астарын ұғу үшін ең алдымен сол Абайдың 

жандүниесіндегі запыранды, сезімнің буырқасынын ҿз жүрегіңнен ҿткізе білуің 

керек», – деген болатын [43,3б.]. 

Абайды аудару кез келген аудармашының қолынан келе бермейді. Абайды 

аудару үшін аудармашы жан-жақты ізденіп үлкен дайындықпен келу керек. 

Дайындықсыз келген аудармашы ҿзге ұлттың алдында кемеңгер ақынымыздың 

деңгейін түсіргенше Абайды аударамын деген жұмысты қолына алмай-ақ 

қойғаны дұрыс. Абай мұрасын аудармас бұрын алдымен аудармашы Абайды 

тануы керек. Абайды тану деңгейін анықтайтын кҿрсеткіштер ғалым 

Ж.Дҽдебаевтың пікірінше мынадай болуы керек: «Талант, терең білім, мол 

тҽжірибе, кҿркемдік шеберлік, биік парасат пен зерттеушілік зерде, суреткерлік 

нҽзік талғам,жауапкершілік, екі тілге бірдей жүйріктік, Абайды аударуға деген 

шығармашылық құлшыныс пен құштарлық» [100,16б.]. 

Ақын ҿлеңдері қазақ тілінен орыс тіліне одан ағылшын тіліне аударылған. 

Бірақ осы үш тілдің фонетикалық принциптері алуан түрлі. Орыс ҿлеңінің 

жүйесі силлаботоникалық жҽне тоникалық жүйе болса, ағылшын ҿлеңі екпінді 

жҽне екпінсіз бунақтардың кезектесіп отыруына негізделеді. Орыс сҿздерінде 

есімше, кҿсемше, сын есім, тағы басқалар ұзақтау болып келеді, осы себептен 

ҿлеңнің ҿлшемін дҽл шығару мүмкін емес. Ағылшын сҿздері орыс сҿздерінен 

қысқарақ, сондықтан ағылшын ҿлеңі орыс ҿлеңінен жұмырлау шығады, ұғым 

сҿздерді молырақ қамтиды. Егер орыстың сҿздерінде осындай ерекшеліктер 

болса, онда қазақ тілінен орыс тіліне, одан ағылшын тіліне аудару үшін 

аудармашының жұмысы одан самайын қиындай түсетіні анық. Тағы бір айта 

кететін жҽйт Абайдың поэзиясы ұйқасқа бай. Ал ағылшын тіліндегі 

аудармаларды Абайдың ұйқасқан ҿлеңдерін кҿрмейміз. Мұның себебі ағылшын 

тілінде ҿлеңнің ұйқасқа құрылуы шарт емес болғандықтан деп білеміз. Ал қазақ 

поэзиясы ұйқасымен ерекшеленеді. Бұл туралы Г.Бельгердің: «Қазақ 

поэзиясының ұйқасқа келгенде бағы бар», – деген сҿзі тауып айтылған [101, 

60б.]. Негізі Абай шығармаларын қазақ тілінен ағылшын тіліне аударуға жағдай 

жасау қажет. Мұндай жұмысты жүргізу үшін кҿп тер тҿгу қажет. Алдыменен 

аударма теориясы мен тҽжірибесі мықтап қалыптасқан басқа елдердің 

аудармашылық тҽжірибелерімен жақсы танысып, ҿзімізге қажет тұстарын 

іріктеп алғанымыз дұрыс. М.Ҽуезовтің, Тихоновтың грузин тілінен жасаған 

аудармаларының тарихына берген сипаттамасымен Абай шығармаларын 

140

аударамын деген аудармашының танысып шығуы маңызды болмақ: а) ҿзіне 

сарыны сҽйкес келетін ақынды алады; ҽ) сҿзбе-сҿз аударманы біреу жасап 

бергеннің үстіне ҿзі де жасап алады; б) аударатын ҿлеңін грузин тілінде ҽр 

түрлі қып оқытып, үн ырғағына құлағын жаттықтырады; в) аудармасының ҽрбір 

қайтармасын грузин сыншыларына оқып беріп, түзеп отырады [102, 27б.]. Бұл 

берілген сипаттамаларға алып қосарымыз Абай мұрасын аударуды тарихшы, 

ҽдебиетші, философ, абайтанушы ғалымдармен кеңесеп отырып жасау қажет. 

Абайды аудару жалғыз адамның емес бірнеше адамның араласуымен 

жүргізілетін үлкен жұмыс. 

Ағылшын тіліндегі аудармада аудармашы баяндау, сипттау ҽдісіне кҿбірек 

жүгінеді. Бірақ баяндау мен сипаттаутүпнұсқаның жоғары кҿркемдік дҽрежеде 

аударылуына мүмкіндік бермейді. Түпнұсқадағы кҿркемділік пен бейнелілікті 

аудармада баяндау автордың ақындық тұрғысын, шығармашылық даралығын, 

ойлау ерекшелігін ҿз дҽрежесінде ашпайды. Нҽтижесінде түпнұсқадағы 

образдылық кҿркемдік эстетикалық мҽн ҽлсірейді. 

Абайдың ҿлеңдеріндегі фразеологизмдерді аудару аудармашы үшін ҿте 

ауыр, кҿп жағдайда түпнұсқадағы фразеологизмнің баламасы аударма тілінде 

кездесе бермейді. Орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармаларда фразеологиялық 

бірліктердің образдылығы біршама ҿзгерген. Я.Рецкер фразеологиялық 

бірліктерді (мақал-мҽтелдердің, қанатты сҿздердің) тұтас құрылымын ҿзгертіп 

(приемом целостного преобразования), яғни түпнұсқадағыдай стилистикалық 

жҽне экспрессивті бояуы мен мағынасы болатындай етіп аудару қажеттігіне 

тоқталады. Маңыздысы аудармада фразеологизмді түпнұсқа тілінде мағынасы 

жақын фразеологизммен берген дұрыс [103, 46б.]. Рецкердің пікіріне толық 

қосыламыз, себебі Абайдың ҿлеңіндегі орыс, ағылшын тілдеріне сҿзбе-сҿз 

аударылған «Бір ұрты май, бір ұрты қан» деген фразеолгизм оқырманның 

түсініп қабылдауына ауыр, сондықтан аударма тілінде сҽйкес келетін 

фразеологизммен, болмаса мазмұнын баяндап аудару керек. Абайдың 

поэзиясындағы фразеологизмдердің орыс, ағылшын тілдеріне аударған 

аудармашылар фразеологизмді тұрақты емес, тура мағынадағы лексикалық 

бірліктер ретінде қабылдап, оны сҿзбе-сҿз аударады. Екіншіден, түпнұсқадағы 

жекелеген фразеологизмдердің орыс тілінде бар баламасын таба алмайды. 

Үшіншіден, түпнұсқада ауыспалы мағынада қолданылған тілдік бірліктерді 

фразеологизм ретінде қабылдайды жҽне солай аударады. Бұндай жағдайларда 

аудармада түпнұсқаның мазмұны, мҽні, кҿркемдік ерекшеліктері дұрыс 

(адекватно) беріледі деп айтуға болмайды. 

Ең басты талап – аудармашы фразеологизмді фразеологизммен аударуға 

ұмтылуы керек. Дегенмен, кҿп жағдайда түпнұсқа мен аударма тілдерінде 

сҽйкес фразеологизмдер табыла бермейді. Мұндай жағдайларда сипаттама 

беруге, калькалауға, лексикалық аударма жасауға, контекстуалды ауыстыруға, 

таңдап аударуға тура келеді. Біздіңше, фразеологизмдерді аударуда лексикограмматикалық, 

семантикалық трансформациялардың қай-қайсысын да 

лайықты жерінде орнын тауып қолдануға болады. 

141

Ақын шығармаларының орыс, ағылшын тілдеріне жасалған аудармаларына 

қарағанда туыстас халықтардың тілдеріне аударылған шығармаларының 

деңгейі жоғары. Тілдердің фонетикалық, ұйқас жақындығы анық сезіледі. 

Сонымен қатар ортақ сҿздердің молдығынан аударманы емес, түпнұсқаның ҿзін 

оқып отырғандай ҽсер аласыз. Аударманың сапасының жоғары болуы аударма 

тікелей қазақ тілінен жасалғандықтан деп білеміз. 

Туыстас тілдерден жасалған аудармалардың дҽрежесін салыстырып 

сараптау нҽтижесінде қырғыз тіліндегі аударма саймасай, ҿзбек тіліндегі едҽуір 

саймасай, ұйғыр, түрік тілдеріне біршама саймасай деңгейде аударылғандығы 

анықталды. Дегенмен де туыстас тілдерге аударылған мҽтінде семантикалық 

деңгейдегі қателіктер кездеседі, яғни тармақ ішінде ауысулар мен ҿзгертулер 

орын алған. Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмысымызда: 

− Абай ҿлеңдеріндегі бейнелеу құралдардың орыс, ағылшын, туыстас 

халықтардың тілдерінде берілу жолдары зерттеліп, зерделенді. 

− Ақынның адам, қоғам, ғылым, ҿнер жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне 

эстетикалық кҿзқарастарының аудармалары түпнұсқамен салыстырыла отырып 

бағаланды. 

− Абай шығармаларындағы кҿркемдік бейнелеу құралдардың, 

фразеологизмдердің мҽні, мағынасы ажыратылып олардың басқа тілдегі 

аудармалары салыстырылып талданды. 

− Аудармашының кҿркемдік бейнелеу құралдарын аударудағы 

жетістіктері мен кемшіліктері жүйеленді. 

− Ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне баламалы 

түрде аударуға қойылатын талаптар қазіргі таңдағы сұраныстарға орай ғылыми 

негізделді. 

− Ұлттық бояуы қалың кҿркемдік құралдарды адекватты түрде аударуға 

қойылатын талаптар қазіргі таңдағы аударматану тұрғысынан ғылыми 

негізделді. 

− Тақырыпты зерттеу барысында кҿптеген ғылыми нҽтижелер теориялықпрактикалық 

тұрғыдан негізделді. 

Зерттеу бойынша нақты тәжірибелік ұсыныстар. Аударма жұмысына 

мемлекет тарапынан кҿңіл бҿліну қажет. Қазір аудармамен айналысатын 

жекеменшік ұйымдар кҿбейіп кетті. Аударылған, аударылып жатқан 

еңбектердің саны жетерлік, бірақ сол аудармалардың сапасын қадағалайтын, 

саны бар сапасы жоқ ұйымдардың қызметін ретке келтіретін жұмысқа 

мемлекет тарапынан кҿңіл бҿліну қажет. Ғалым С. Абдрахманов біздегі 

аударма саласындағы кемшіліктерді тҿмендегідей етіп сипаттап ҿткен 

болатын: «Қазақ поэзия аудармасына тҽн елеулі кемшіліктің бірі − барлық 

аудармашылардың дерлік осы іспен шығармашылығының негізгі арнасы, 

ҿмірлік кҽсібі ретінде айналыспағандығы, аударманы жаңбыр-жаңбырдың 

арасында жасау белең алғандығы. Аудармашылық − жалғыз шабытпен шалып 

түсетін, тек алымдылықпен алып түсетін шаруа емес. Тҽржіменің машығын 

алмайынша, аударма техникасын емін-еркін меңгермейінше, кҿркем сҿзді 

142

алақанында ойнататын зергерлікке қол жеткізбейінше аударма асуы 

алдырмайды»[95, 268б.]. Біздің ғалымның сҿзіне алып қосарымыз бұл 

кемшіліктер тек поэзия аудармасына ғана қатысты емес, кҿркем жанрдың 

барлық түрлерінің аудармалары кҿп жағдайда кҿңілден шыға бермейді. 

Аудармашы аударма техникасын меңгерумен қатар, аударма теориясынан да 

хабары болуы керек. 

143

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1 Бахтин М. // Собрание сочинений В 5 т. – М, 1975. – т.5. – 289 с. 

2 Құнанбаев А. //Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, 

2002. – т .1. – Б.295. 

3 Кунанбаев А. Избранное //пер. с каз; сост. М.Магауина, вступит.статья 

М.Ауэзова, послесл.М.Каратаева. – М: Художественная литература, 1981. – 126 

с. 

4 Кунанбаев А. Избранное //пер. с каз В.Державина. – Алма-Ата: Казахское 

государственное издательство художественной литературы, 1951. – 256 с. 

5 Абай. Стихотворения и поэмы //пер с каз. М.Касаткина. – Ленинград, 1966. 

– 128с. 

6 Кунанбаев. А. Избранное //пер с каз и комментарии А.Кодара. – Алматы: 

Ана тілі, 1996 – 340 c. 

7 Abai. Poems. Designed by Victor Chistyakov. – M, 1971.- Р. 167. 

8 Конанбаев А Шигырьлҽр һҽм поэмалар. – Казан: китап нҽшрияты, 1981. – 

310 c. 

9 Абай шеирлар вэ поэмилар, Алмута: Жазушы, 1987. – Б.300 

10 Abayin eserlerinden seçmeler. Türkçe tercüme Z.Ismail. – Ankara, 1995. – S. 

240. 

11 Абай Ырлар, Бишкек: Шам басмасы, 1995. – Б. 178. 

12 Абишева А.К. Проблемы ценностного смысла в философии и психоанализ. 

Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. - Б. 121. 

13 Левый Иржи. Искусство перевода. – М: Прогресс, 1974. – 236с. 

14 Влахов С. Флорин С, Непереводимое в переводе. - М., 1980. – 330с. 

15 Сулейменова Э. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы: 

Мектеп, 1989. – 150 с. 

16 Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. В 13 томах, Т2 М, 1953 – 768 

с. 

17 Сагандыкова Н Основы художественного перевода. – Алматы: Санат, 1996. 

–208 с. 

18 Хамзин М.Абай мұрасы – тілдік ҿрістің негізі. //Халықаралық ғылымитеориялық 

конференция материалдары. - Алматы, 2005. – Б.368. 

19 Абай. Тридцать семь стихотворений. //сост и пер М. Адибаева. – Алматы: 

Дом Печати Эдельвейс, 2006. – 321 с. 

20 Абай. Стихи. Слова назидания. – М, Русская книга, 2003. – 240 c. 

21 Құнанбаев А. //Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 

2002. – т .2. – Б. 335. 

22 Абай. Қарасҿз - Книга слов – Book of words. Международный клуб Абая, 

2009. – 335с. 

23 Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // 5 томдық. - Алматы: Алаш, 2003. – 

т.2. Б.275. 

24 Волков И.Ф. Теория литературы. - М., 1995. – C.75-76 

144

25 Есембеков Т. Аударманың поэтикалық мҽселелері // Аударматану мен 

ҽдеби компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылымитеориялық 

конференция материалдары. – 2010, мамыр – 13. - Б 260. 

26 Эткинд Э. Поэзия и перевод. - М., 1963. – 365с. 

27 Тарақов С. Аударма ҽлемі. - Алматы, 2007. – Б. 160. 

28 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 

Б.368. 

29 Борисова Е.Б. О содержании понятий ―художественный образ‖ и 

―образность‖ в литературоведении и лингвистике //Вестник Челябинского 

государственного университета. Серия филологическая. - 2009. - №35(173). – 

C.20-26 

30 Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М., 1976. - 280с. 

31 Гегель Г.В.Работы разных лет // В 2 т. – Мысль, М., 1970. – Т2. –221с. 

32 Белинский, В. Г.Избранные эстетические работы. М: Искусство, 1986. – 

136с. 

33 Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М., 1985. – 344 с. 

34 Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М.,1976. - 114 с. 

35 Винокур Г.О. О языке художественной литературы. - М., 1991. – 267 с. 

36 Есин А.Б. Принципы анализа литературного произведения. – М., 1998. – 

75с. 

37 Новикова М.Л. Метафора, ее структура, семантика и связь с 

текстом//Лингвистическая семантика и логика. - М, 1983. – 124-137с. 

38 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. –М, 

2007. – 291с. 

39 Полозова И.В. Метафора как средство философского и научного познания: 

дис.док.фил.наук...- М., 2003. – 346 с. 

40 Lorher W. Translation Performance, Translation Process, and Translation 

Strategies: Psychological investigation. – Tubingen: Gunter NarrVerlag, 1991. - 307 

p. 

41 Nida. Е. The Theory and Practice of Translation. - Leiden, 1969. – 336р. 

42 Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. – М.: ЧеРо, 2000.-136с. 

43 Жұртбай Т. Күйесің жүрек... сүйесің. – Алматы: Санат, 2001. – Б.408. 

44 Macmillan English Dictionary. For advanced learners. Cover design by Conor 

Mangat of Boag Associates. - London, 2005. – Р. 540. 

45 Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігі //жалпы редакциясын басқарған 

Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – Б.380. 

46 Абдрахманов С. Ҿлең аудармасының теориясы мен поэтикасы: фил. ғыл. 

докт...дис. - Алматы, 2007. – Б. 300 

47 Есембеков Т. Аударманың поэтикалық мҽселелері // Аударматану мен ҽдеби 

компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық 

конференция материалдары. – 2010, мамыр – 13. Б 260. 

48 Дҽдебаев Ж. Абайдың ақындық дүниетанымы: түпнұсқа жҽне аударма 

(түсіну, пайымдау, бағалау) //Аударматану мен ҽдеби компаративистиканың 

145

ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция 

материалдары. – 2011, мамыр – Б. 278. 

49 Сильченко М. Творческая биография Абая. – Алма-Ата: Издательство 

Академии Наук Казахской ССР, 1957. – 270 с. 

50 Сыздықова Р.Ғ., Хұсайн К.Ш. Қазақша орысша сҿздік. - Алматы, Дайк- 

Пресс, 2008. – Б.235. 

51 Жақсылықов А.Ж. Поэтика и эстетика Абая //Ҽдеби шығармашылық жҽне 

кҿркем аударма теориясы (таңдамалы дҽрістер) – Алматы: ценные бумаги, 

2010. - Б.180 

52 Қалиұлы Б. Дискурс жҽне оның тілдік белгілері //Ақиқат. - 2009. -№12 . 

Б.56-60. 

53 Ҽуезов М. Абайдың қара сҿздері // Қазақстанның ашық кітапханасы. 

http://ikitap.kz/book/ 

54 Қасқабасов С. Абай шығармашылығындағы ұлт мҽселесі //Абай. – 2005. - 

№4. Б.15-18. 

55 Бисенғали З. Абай ойларының қара сҿздеріндегі ҿрнектері // Абай 

институтының хабаршысы. - 2010. - №3 – Б.12-14. 

56 Болатова Г. Теория и практика перевода «слов назиданий» Абая на русский 

язык. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – Б.108 

57 Есім Ғ. Хакім Абай. – Астана: Фолиант,2012. – Б.400 

57 Ярцева В.Н. Принципы типологического исследования родственных и 

неродственных языков. Проблемы языкознания. – М: Наука, - 1967. -203 с. 

58 Гилсон Т. Введение в дискриптивную лингвистику. – М., Изд-во 

иностр.лит.,- 1959. –337с. 

59 Нұрмаханова Ҽ.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. –Алматы, 

2003. – Б156. 

60 Абай. Насихат сузлар У.Уринбаев таржимеси. – Алматы: Жазушы, 2006.- 

Б.160. 

61 Болғанбаев Ҽ. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. – Алматы, 1957. – 

Б.320. 

62 Абай кҿзүмниң қаричуғи. Учкун таржимеси. Алматута: Жазушы нҽшрияти, 

- 1972. –180с. 

63 Мырзахметұлы М. Абайтану // 2 томдық.. Астана: Деловой мир, 2010. – Т. 

1. 189Б. 

64 Айтмұхамбетова Ж. Мифтің поэтикадағы қызметі (қазіргі қазақ поэзиясы 

арқауында) //фил. ғыл. канд...дис. – Астана, 2007. – Б. 167. 

65 Қасқабасов С. Абай поэзиясының ренессанстық сипаты. Абай мұрасы – 

тілдік ҿрістің негізі.//Халықаралық ғылыми-теориялық конференция 

материалдары. – Алматы; 2005. – Б. 368. 

66 Тулекова Г. Х. «Қазақ тіліндегі сҿз тіркестерінің басыңқы сыңары: 

грамматикалық құрылымы жҽне танымдық мҽні (Абай, Шҽкҽрім 

шығармалары бойынша): фил. ғыл.докт. авторефераты: – Алматы, 2010 – Б.20. 

67 Сыздықова Р. Абайдың сҿз ҿрнегі. – Алматы, 1995. – Б.110. 

146

68 Ҽл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, 1987. – Б.236. 

69 Дүкенбай Д. Жан тҽтті (хикаят). – Алматы, 2005. – Б. 154. 

70 Майтанов Б. Пейзаждың кҿркемдік семантикасы: монография. – Алматы: 

Қазақ университеті, 2010. – Б 108 

71 Есім Ғ. Абай философиясындағы Алла жҽне адам болмысы. Кітапта: 

Ҽлемдік философиялық мұра. //20 томдық. Қазіргі түркі философиясы. - 

Алматы: жазушы, 2009. т.20 – Б.512 

72 Қазақ тілінің синонимдер сҿздігі //Құраст. С.Бизақов, Ҽ. Болғанбаев, Ш. 

Дҽулетқұлов. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. 

73 Қайдар Ҽ. Халық даналығы. - Алматы: Тоғанай Т, 2004. – Б.560. 

74 Абайдың ҿнері һҽм қызметі // http:www. еl.кz. – ұлттық порталы 

75 Сейітова Айнаш Қасымқызы. Абай поэзиясындағы шығыстық сарындар 

//Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дҽрежесін алу үшін 

дайындалған диссертацияның авторефераты Алматы, 2009. 

76 Дҽдебаев Ж. Абай адам мен заман туралы //Абай институтының 

хабаршысы. – 2011. -№3(9)-Б. 24-34 

77 Абай. Энциклопедия // Бас.ред. Р.Н. Нұрғалиев; ред.алқасы: З.Ахметов, 

Л.М.Ҽуезова, Б.Г. Ерзакович т.б. – Алматы: Атамұра баспасы, 1995 – Б.720. 

78 Абай Кунонбаев. Танланган Асарлар, Бадиий Адабиет Нашриети Тошкент, 

1961 

79 Мұқанов С. Жазба ҽдебиет белестері. Алматы, 1990 

80 Дҽдебаев Ж.Д. Абайдың ақындық дүниетанымы //Абай институтының 

хабаршысы. - 2010. - №3 – Б.3 - 12. 

81 Ҽуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Том ХХ. Монография 

мен мақалалар // Жауапты шығарушылар: Л. Ҽуезова, З. Серікқалиев. – 

Алматы: Жазушы, 1985. 

82 Ердембеков Б. Абайдың ҽдеби ортасы жҽне ақындық мектебі докторлық 

диссертацияның авторефераты, Алматы, 2008. 

83 Базарбаев М. Ҽдеби мұра жҽне оны зерттеу. Алматы: Қазақ ССР Ғылым 

академиясы баспасы. 1961ж. -374б 

84 Шҽріп А. Қазақ поэзиясы жҽне ұлттық идея.алматы, Білім, 2000.-336б. 

85 Мҽдібай Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ ҽдебиеті. 2-кітап: Оқу құралы.-Алматы: 

Қазақ университеті, 2004.-270б 

86 Дҽдебаев Ж. Абайдың антропологизмі //Абай институтының хабаршысы. 

Алматы, - 2011.- №6 (12) – Б. 3-8 

87 Ісімақова А. Алаш ҽдебиеттануы. –Алматы: Мектеп, 2009. – Б.560. 

88 Ысмағұлов Ж. Абай эстетикасының кейбір қырлары. Абай мұрасы – тілдік 

ҿрістің негізі //Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. 

Алматы: 2005. - 368 бет 

89 Қасқабасов С. Шығармалары. Бірінші том. Жаназық. Ҽр жылғы зерттеулер. 

Астана -2011. Фолиант – Б.568. 

90 Сыздық Р, Шалабай Б, Ҽділова А. Кҿркем мҽтінді лингвистикалық талдау. 

– Алматы: Ғылым, 2002. 

147

91 Байтұрсынұлы А // Бес томдық шығармалар жинағы. Бірінші том. Алматы: 

Алаш, 2003 

92 Сағындықов К. Перевод на казахский язык идиом, крылатых слов, пословиц 

и поговорок, встречающихся в произведениях В.И.Ленина – А: 1960 С. 167- 

178. 

93 Кенжебаев Б. Ҽдебиет белестері. Алматы, 1986. Б.180 

94 Зарқын Тайшыбай. Абай мақтаған құс қаңдай? // http:www Аbai.kz. – 

ұлттық порталы. 

95 Абдрахманов С. Ҿлең аудармасының теориясы мен поэтикасы: фил. ғыл. 

докт...дис. - Алматы, 2007. – Б. 300 

96 Сагандыкова Н. Казахская поэзия в русском переводе: 

Дисс....доктор.фил.наук. – Алматы, 1994. – С.333 

97 Нұрқатов А. Идея жҽне образ ҽдеби-сын мақалалар. Қазақтың мемлекеттік 

кҿркем ҽдебиет баспасы. – Алматы, 1962. – Б. 324 

98 Бельгер Г. Ода переводу. Алматы, 2002 

99 Гарбовский Н. Теория перевода. М, 1997. – 514 с. 

100 Дҽдебаев Ж. Абайдың ақындық дүниетанымы: түпнұсқа жҽне аударма. 

Аударманың поэтикалық мҽселелері //Аударматану мен ҽдеби 

компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық 

конференция материалдары. – 2011. – 19 мамыр. – Б. 3 -17. 

101 Бельгер Г. Гете Абай. Земные избранники. – Алматы: Жазушы, 1995. – 220 

с. 

102 Дҽдебаев Ж. М.Ҽуезов кҿркем аударма сапасы туралы //Аударматану мен 

ҽдеби компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылымитеориялық 

конференция материалдары. – 2012. Ақпан. – Б. 23-28 

103 Рецкер. Теория перевода. − Москва, 2007. – 250 с. 

104 Вопросы теории и практики художественного перевода (Сборник статей). 

– Рига: Латвиийский университет им.Петра Стучки, 1968. - 123 с. 

105 Попович А. Проблемы художественного перевода. – М.: Высшая школа, 

1980. -199 с. 

106 Черняховская Л.А. Перевод и смысловая структура. – М.: Международные 

отношения, 1976. – 261 с. 

107 Кҿркем аудаманың кейбір мҽселелері. Мақалалар жинағы //Құрастырған 

Қ.Жармағамбетов.–Алматы:Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы, 

1957. – Б. 172 . 

108 Жұбанов Қ. Абай қазақ ҽдебиетінің классигі // Жұбанов Қ. Қазақ тілі 

жҿніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – Б.286-306 

109 Сыздықова Р. Абай ҿлеңдерінің синтаксистік құрылысы. – Алматы: 

Ғылым, 1970. – Б.176 

110 Молдағалив Ж. Ерлікпен тең еңбек: Абайдың орыс тіліне аударылуы 

туралы //Қазақ ҽдебиеті. – 1969. – декабрь. 

148

111 Тұрарбеков 3. Қазақ аудармасының теориясы мен 

практикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік 

университеті, 1972. – Б.70 

112 Фаткуллин Ф.Х. Проблемы воспроизведения национального 

своебразия подлинника в переводе /на материале перевода прозы 

С.Сейфуллина, Б.Майлина и И.Джансугурова на русский язык/. 

Автореферат дисс. ...канд.филол.наук. – Чимкент, 1973. – 31 с. 

113 Баймусаева Б.Ш. Проблема воссоздания стиля оригинала \на 

материале перевода произведений О.Бакеева, О.Сарсенбаева, 

Е.Елубаева на русский язык: Дисс...канд.филол.наук. – Алматы, 1994. –168 с. 

114 Бельгер Г. Исповедь великих поэтов //Абай. 1995. – 1-2. – С.101-106. 

115 Карабаев С. Абайтану ғылымының бел-белестері //Абай. - 1995. – 1-2. - 

С.25-33. 

116 Ҽбілов А.Ҽ. Ҽ.Жұмабаевтың кҿркем аудармадағы шеберлігі: филол. 

ғыл.канд... дисс.авторефераты. – Алматы, 1997. – Б.18 

117 Бейбытова К.Д. Традиции Абая в казахской поэзии начала XX 

века. - Алматы: Рауан, 1997. – 208 с. 

118 Талжанов С. Аударма, оның мҽдени-ҽлеуметтік ролі //Талжанов С. 

Аударма жҽне қазақ ҽдебиетінің мҽселелері. – Алматы: Ғылым, 1975. – Б.102- 

159 

119 Тұрарбеков 3. Ҽдебиеттер достығының дҽнекері /қазақ аударма ҿнері 

жайлы ойлар/. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 147 б. 

120 Ҽлімқұлов Т. Жұмбақ жан. Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Жазушы, 

1978. – Б.368 

121 Қалмырзаев А.С. Эстетическое в творчестве Абая. – Алма-Ата: Казахстан, 

1979. – 160 с. 

122 Қаратаев М. Аударма ауқымы //Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. Үш 

томдық.-ІІІ том. -Алматы:Жазушы, 1974. – 250-279 б. 

123 Мұқанов С. Абай Құнанбаев //Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. Он 

алты томдық. Он алтыншы том. – Алматы: Жазушы,1980. – Б.169-391 

124 Бельгер Г. Созвучие: Гете, Лермонтов, Абай – Алма-Ата: Жалын, 1982. - 

34 с. 

125 Мырзахметов М. Мұхтар Ҽуезов жҽне абайтану 

проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 296 б. 

126 Шаханова Р.А. Проблемы перевода поэзии А.С.Пушкина на казахский 

язык, /на примерах поэм/: дисс. ...канд.филол.наук. – Алма-Ата,1989. -167 с. 

127 Абдраимова С.С. Проблемы воссоздания психологии героя и национальное 

своебразие писателя в художественном переводе: Дисс. ...канд.филол.наук. - 

Алма-Ата, 1991. – 192 с. 

128 Алимов А.К. Проблемы художественного перевода в 

Казахстане в 1920-е – 30-е годы: Дисс... канд.филол.наук. - 

Алматы, 1993. -177 с. 

149

129 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. -2-е изд. -М.: Искусство, 

1986. – 445 с. 

130 Поэтика перевода. Сборник: Пер. с разных яз. /Составл.с Гончаренко: 

Предисл.Е.Николовой. – М.: Радуга, 1988. —236 с. 

131 Чуковский К.И. Высокое искусство. —М.: Сов.писатель, 1988. - 345 с. 

31 Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика /Пер.с фр. -М.: Прогресс, 

1989. – 616 с. 

132 Абдрахманов С. Біздің Пушкин. Зерттеу. – Астана: Ел орда, 1999. -192 б. 

133 Абдыкаримов К.Стих и искусство перевода. Лит.крит.статьи. – Фрунзе: 

Мектеп, 1970. – 144 с. 

134 Абдуашвили А.Б. За строкой лирики /О художественном переводе. – М.: 

Сов.писатель, 1989. – 208 с. 

135 Бархудар Л.С. Язык и перевод. Вопросы общей и частной теории 

переводов. —М.: Между нар. отношения, 1975. – 239 с. 

136 Любимов Н.М. Перевод-искусство. – 2-е изд.допол. – М.: Советская 

Россия, 1982. – 127 с. 

137 Мастерство перевода [1966. Сборник статей. Ред.коллегия: К.И.Чуковский 

(Глав.ред. и др.)]. -М.:Сов.писатель,1968. -534 с. 

138 Мастерство перевода. Сборник. -М.: Сов.писатель, 1971. – 488 с. 



141 Миньяр -Белоручев Р.К. Общая теория перевода и устный перевод. —М.: 

Воениздат, 1980. —237 с. 

142 Мусаев К. Культура языка перевода. —Ташкент.: Фан, 1982. -189 с. 

143 Куспанов С.К. Переводы поэзии Абая на русский язык; Автореф. дисс. 

...канд.филол.наук. -Алма-Ата, 1966. -18 с. 

144 Куспанов С.К. Переводы Абая: Дисс... канд. филол. наук. -Алма-Ата-1966. 

-163 с. 

145 Камбарбаева Г.М. Лирика Абая. (К проблеме жанра). Дисс... 

канд.филол.наук. — Алма-Ата, 1974. —168с. 

146 Ахметов 3. Бҿтен сҿзбен былғанса сҿз арасы (Абай шығармаларының 

орысшаға аудармасы не күйде?) //ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы.— 

1995. №3. – 17-30. 

147 Ахметов З.А. Ҿлең сҿздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1976. – 218 б. 

148 Ахметов З.А. Абайдың ақындық ҽлемі. -Алматы: Ана тілі, 1995. -272 б. 

149 Нұрмаханов Қ. с. Ақаулы аудармалар //Нұрмаханов Қ. Дҽстүрлі достық 

(ҽдеби зерттеу мен сын). -Алматы: Жазушы, 1978. —315-324 б. 

150 Нұрмаханов Қ. Түпнұсқа жҽне аударма //Нұрмаханов Қ. Дҽстүрлі 

достық.(ҽдеби зерттеу мен сын). – Алматы: Жазушы, 1978.-242-315. 

151 Алимжанов А. О переводах произведений Абая // Советский Казахстан, 

1955. -№.6. -С.113-116. 

152 Габдуллин Б. За полноценный перевод произведений Абая.- 

//Коммунист Казахстана, 1955. – №1. – С.61-64. 

150

153 Лилина Л. Исправленный Абай //Казахстанская правда, 1959. 3 октября. 

154 Ахметов 3. "Восмистишья" Абая //Вопросы казахской филологии. — 

Алматы, 1964. – С. 109-127. 

155 Фаткуллин Ф.Х. Перевод реалий и проблама Воссоздания национаьного 

своебразия подлинника (на материале перевода прозы Б.Майлина и 

И.Джансугурова) //Филологический сборник. – Алматы, 1973.-Вып.Ш. —С.63- 

69. 

156 Озеров Л. Читая Абая //Простор, 1971. – №1. – С.7-11. 

157 Махмудов Х.Х. Судьба творческого контекста в 

художественном переводе //Простор, 1971. —№5. —С.7-11. 

158 Нысаналин А. Аударма тҽлімі //Қазақ ҽдебиеті, 1971. 21 май. 

159 Хайруллин Р. Аударма сипаты. – Алматы: Қазақстан, 1976. — 

118 б. 

160 Султанбеков М. Стихи Абая о четырех временах года //Абай, 

1996. №2. - С.72-78. 

161 Айтбаев Ҿ. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы: 

Ғылым, 1985. -178 б. 

162 Вопросы художественного перевода. Сборник статей 

/Сост.Вл.Россельс. – М.: Сов.писатель, 1955. -312 с. 

163 Лорие М. О редактуре художественного перевода. – М., 1959. 

164 Озеров Л. Мастерство перевода. —М., 1959. 

165 Эткинд Е.Г. Поэзия и перевод. – М.: Сов.писатель, 1963. - 428 с. 

166 Гачечиладзе Г.Р. Вопросы теории художественного перевода. – Тбилиси: 

Литература да хеловича, 1964. – 268 с. 

167 Тынянов Ю. Перевод стихотворного языка. —М., 1965. 

168 Эткинд Е.Г. Стихотворный перевод как проблема 

сопоставительной стилистики. – Л., 1965. 

169 Феличкин Ю. Передача национального колорита при 

переводе поэзии. —Таганрог, 1966. 

170 Брагинский И. Теория художественноого перевода как наука. — М., 1967. 

171 Иванов В.В. Актуальные проблемы теории художественного перевода. — 

М.: Сов.писатель, 1971. 

172 Елигулашвили Э. В оригигинале и переводе. —Тбилиси, 1969. 

173 Левик В.В. Мастерство перевода. – М.: Сов.писатель, 1970. 

174 Лотман Ю. Структура художественного текста. – М.: 1970. 

175 Вопросы теории художественного перевода. Сборник статей. — М.: 

Художественная литература, 1971. – 254 с. 

176 Гаспаров М.Л. Мастерство перевода. —М.: Сов.писатель, 1971. 

177 Соболев Л.С. Абай Кунанбаев //Соболев Л.С. Десятилетия дружбы. Очерки 

и статьи о Казахстане. —Алма-ата: Жазушы, 1971. -С.112-120. 

178 Соболев Л.С. Поэт-мыслитель //Соболев Л.С. Десятилетия дружбы. 

Очерки и статьи о Казахстане. —Алма-Ата: Жазушы, 1971. -С.107-112. 

151

179 Россельс В.М. Эстафета слова. Искуство художественного 

перевода. – М.: Знание, 1972. – 124 с. 

180 Коптилов В.В. Мастерство перевода. —М.: Сов.писатель, 1973. 

181 Велиханова Ф. Проводники дружбы //Живое единство: О взаимодействии 

литератур народов СССР. Сборник. – М.: Сов.писатель, 1974. -С.333-362. 

182 Левый И. Исскусство перевода /Перевод с чешского и предисловие 

Вл.Россельса. – М.: Прогресс, 1974. – С.398. 

183 Коптилов В.В. Этапы работы переводчика. – М., 1973. 

184 Хантемирова Г. Национальное своебразие оригинала и проблемы перевода. 

—Казань, 1974. 

185 Крупнов В.В. В творческой лаборатории переводчика. – М., 1976. 

186 Файзуллаева Р. Национальный каларит и художественный перевод. - 

Ташкент: Фан, 1979. —112 с. 

187 Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – М.: Междунар.отношения, 1980. 

—166 с. 

188 Тимофеева Л. Слово в стихе. – М.: Сов.писатель, 1982. —344 с. 

189 Федоров А. В. Основы общей теории перевода 

/лингвистические проблемы/. - 4-е изд., перераб. – М.: Высшая 

школа, 1983. —303 с. 

190 Федоров А. Искусство перевода и жизнь литературы. Очерки. - 

Л.: Сов.писатель, 1983. —352 с. 

191 Флорин С. Муки переводческие. Практика перевода.–М.: 

Высшая школа, 1983. – 184 с. 

152

kozhakanova-dissertacia.pdf

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?