kozhakanova-dissertacia.pdf
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ҽл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті<br />
ҼОЖ 81’25(092)<br />
Қолжазба құқығында<br />
КОЖАКАНОВА МАДИНА ТӚЛЕУБЕКҚЫЗЫ<br />
Абай Құнанбайұлының әдеби мұрасының әлем тілдеріндегі аудармалары<br />
(рецепция, интерпретация)<br />
6D020700 - Аударма ісі<br />
Философия докторы (PhD)<br />
ғылыми дҽрежесін алу үшін дайындалған диссертация<br />
Ғылыми кеңесшілер:<br />
Филология ғылымдарының докторы,<br />
профессор Ж.Д. Дҽдебаев<br />
Хажетеппе университетінің (Түркия)<br />
профессоры О.Чобаноглу<br />
Қазақстан Республикасы<br />
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ<br />
КІРІСПЕ....................................................................................................... ..............3<br />
1.АБАЙ ӚЛЕҢДЕРІНІҢ МӘТІНІНДЕГІ МӘН МЕН МАҒЫНА ЖӘНЕ<br />
ОНЫҢ АУДАРЫЛУЫ.............................................................................................6<br />
1.1 Абайдың ақындық дүниетанымының ҿлең аудармаларындағы<br />
кҿрінісі……………………………………………………………………..................6<br />
1.2 Абай ҿлеңдерінің тҽржімаларында қолданылған амал-тҽсілдер...................21<br />
2. АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ОБРАЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ<br />
АУДАРМАДА БЕРІЛУІ...................................................................................... ..38<br />
2.1. Абай шығармаларындағы метафоралардың аударылу сипаты.....................38<br />
2.2. Абай шығармаларындағы фразеологизмдердің образдылық<br />
қасиетін аудару үлгілері…………………………………………………................57<br />
2.3. Абай ҿлеңдеріндегі образды оралымдардың туыстас тілдерге<br />
аударылуы..................................................................................................................74<br />
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................138<br />
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..................................................144<br />
2
КІРІСПЕ<br />
Диссертациялық жұмыста Абай Құнанбайұлы шығармаларының<br />
ағылшын, түрік, ҿзбек, қырғыз, татар, ұйғыр тілдеріне аударылу жолдары мен<br />
кҿркемділігі, олардың мағынасы мен мҽнінің трансформациялану деңгейі<br />
қарастырылады.<br />
Зерттеу жұмысының ӛзектілігі. Абайды ҿзге ұлт тілдерінде таныта білу<br />
– аудармашының міндеті. Ақынның ҽлем тілдеріне аударылған ҽдеби<br />
мұрасына баға беріп, ғылыми тұрғыдан саралау біздің зерттеуіміздің ҿзекті ҽрі<br />
ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады. Бұған дейін Абай<br />
шығармаларының орыс тіліне аударылуы ҽртүрлі деңгейде зерттелгенімен,<br />
оның ағылшын жҽне туыстас түркі халықтарының тілдеріндегі аудармасы<br />
салыстырмалы түрде жүйелі, арнайы зерттелген емес. Абайдың<br />
шығармашылық мұрасын тұтастай алғанда да, жеке бір туындысын бҿліп алып<br />
қарағанда да мазмұн мен мағынаның, мҽннің байлығы мен тереңдігі ерекше<br />
байқалады. Олардың ҽрқайсысын тану, қабылдау оңай емес. Сондықтан да<br />
аударма теориясындағы қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалаулар мҽтіндегі<br />
мҽнді танудың бірден бір кепілі болғандықтан, негізгі мҽнді танымай тұрып<br />
оны нақтылау, айқындау жҽне интерпретациялау мүмкін еместігіне кҿз<br />
жеткіземіз.<br />
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының басты мақсаты –<br />
Абай ҿлеңдерінің орыс, ағылшын, туыстас халықтар тілдеріндегі<br />
аудармаларындағы ақынның астарлы, образды сҿздерінің, фразеологизмдердің<br />
берілу жолдарын идеялық – кҿркемдік ерекшеліктерін жіті зерттеп, оларды<br />
бүгінгі күн тұрғысынан жаңаша бағамдау. Алға қойылған мақсатқа жету үшін<br />
мынадай міндеттерді шешу кҿзделеді:<br />
– ақынның адам, қоғам, ғылым, ҿнер жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне<br />
ҽдеби-эстетикалық кҿзқарастарының аудармасын түпнұсқамен салыстыра<br />
отырып бағалау;<br />
– ақынның ҿзге тілдегі шығармаларының тілдік–бейнелілік<br />
ерекшеліктерін саралау;<br />
– аудармашының кҿркемдік бейнелеу құралдарын аударудағы жетістіктері<br />
мен кемшіліктерін жүйелеу;<br />
– аудармадағы дҽстүр мен жаңашылдық мҽселесін басшылыққа ала<br />
отырып, аудармашылардың тақырыпты игерудегі жетістіктерін кҿрсету;<br />
– ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне баламалы<br />
түрде аударуға қойылатын талаптарды қазіргі таңдағы сұраныстарға орай<br />
ғылыми негіздеу;<br />
– Абайдың шығармашылық суреттеу тҽсілдерінің, ҿлеңдерінің кҿркемдікэстетикалық<br />
мҽнінің аудармада сақталу деңгейін, эпикалық, лирикалық амалтҽсілдердің,<br />
құралдардың тұпнұсқаға сҽйкестігі тұрғысынан сараптау;<br />
– ақын шығармаларының аудармасында автордың дербес қолтаңбасын<br />
аударма транцформациялары арқылы айқындау;<br />
3
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысында<br />
аударма теориясына, салыстырмалы ҽдебиеттануға қатысты шетел<br />
ғалымдарының еңбектерімен бірге, отандық ғалымдар: З.Ахметов,<br />
А.Нұрқатов, Қ.Жұмалиев, М.Мырзахметов, Ғ.Есім, Н.Сағындықова,<br />
С.Абдрахманов, Ж.Дҽдебаев, Т.Жұртбай, С.Қасқабасов, А.Жақсылықов,<br />
Т.Есембеков, Ҽ.Тарақов, С.Құспанов, А.Кҿпбасарова, Г.Болатова т.б.<br />
зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ, аударманың<br />
табиғатын жете зерттеген кҿрнекті орыс ғалымдары: В.С.Виноградов,<br />
Л.С.Бархударов, Е.В.Бреус, В.Г.Латышев, С.В.Тюленев, А.В.Федоров сынды<br />
ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынып, жалпы ҽдеби аударма жанрының<br />
заңдылықтары жайлы ой-пікірлері назарға алынды. Түпнұсқа мҽтіндері мен<br />
кҿркем аударма мҽтіндерін аударманың ғылыми-теориялық қағидалары<br />
бойынша сараптап, тарихи-салыстырмалы, функционалдық, компаративистік<br />
талдау ҽдістері қолданылды.<br />
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста Абай<br />
Құнанбайұлы шығармаларындағы бейнелеу құралдарының түрік, ҿзбек,<br />
қырғыз, татар, ұйғыр тілдерінде берілу жолдары мен кҿркемдік деңгейі,<br />
олардың мағынасы мен мҽні алғаш рет қарастырылып отыр. Ақынның адам,<br />
қоғам, адамгершілік, ҿмір, ҿлім жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне эстетикалық<br />
кҿзқарастары, яғни ақындық танымының аудармадағы кҿрінісі салыстырмалы<br />
талдау нҽтижесінде бағаланды. Сондай-ақ, ақынның кҿңіл-күйі, сезімі, жан<br />
толғанысы, оның қоршаған ортаға деген үні мен кҿзқарасының берілу жолдары<br />
аударма қағидалары негізінде айқындалды.<br />
– Абай шығармаларының тікелей ағылшын, түрік, қырғыз, ұйғыр, ҿзбек<br />
тілдеріндегі аудармасы алғаш рет қарастырылып отыр.<br />
– аударма шығармаларды түпнұсқамен салыстыра отырып, аударма<br />
дҽлдігін, автордың идеясын берудегі аудармашылардың ұстанымы<br />
аударматану тұрғысынан зерделенді;<br />
– Л.Озеров, В.Державин, М.Касаткин, А.Кодар, Т.Боттинг, М. Максүд,<br />
И.Жҽлилов, З.Исмаил, А.Токомбаев сынды аудармашылардың стильдік<br />
ерекшеліктері талданып, олардың Абайды аударудағы ҽдіс-тҽсілдері<br />
толыққанды кҿрсетілді;<br />
– Абай аудармаларының жанрлық композициялық, тілдік, идеялықэстетикалық<br />
дейгейлеріне назар аударылды.<br />
– Абай ҿлеңдерінің аудармалары арқылы, орыс, ағылшын, сондай-ақ,<br />
туыстас тілдердің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері талданды;<br />
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелер мен тұжырымдар.<br />
– Абайдың ағылшын тіліндегі аудармаларында сҿз қосу, толықтыру, орын<br />
ауыстыру, шендестіру сияқты трансформацияның түрлері жиі пайдаланылған;<br />
– туыстас тілдерге ақын шығармалары кҿбінесе түпнұсқаны<br />
транскрипциялау арқылы берілген;<br />
4
– Абай шығармаларында кездесетін мегаобраз, макрообраз, микрообраз<br />
түрлері еркін аударылған;<br />
– фразеологизмнің тілдік деңгейдегі мағынасы емес, мҽні жеткізілген;<br />
– тҽржімадағы саймасайлық тұрғысынан алғанда, Абай ҿлеңдерінің ҿзге<br />
тілдерге тҽржімалану сапасы тҿмен;<br />
– Аударманы бағалауда ең басты белгі ретінде коммуникативтік мақсат<br />
алға шығуы қажет;<br />
– Абайдың ой мен сезімге толы метафоралық тҽсілмен ҿрілген<br />
ҿлеңдерінің образдылық эстетикалық қуатын аудармада жеткізу,<br />
аудармашыдан үлкен еңбекті жҽне ақындық талант пен шығармашылық<br />
шеберлікті талап етеді;<br />
– Абайдың мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тілдеріне<br />
тікелей аудару жұмыстарын жетілдіру қажет;<br />
– ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне адекватты<br />
түрде аударуға қойылатын талаптарды қазіргі таңдағы аударматану тұрғысынан<br />
ғылыми негіздеу қажет.<br />
Жұмыстың теориялық және ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы.<br />
Диссертацияның нҽтижелері, онда тұжырымдалған ғылыми пікірлер абайтану<br />
саласында, Абай шығармаларының орыс, ағылшын, туыстас халықтардың<br />
тілдеріне тҽржімалануы мҽселелері туралы еңбектерде, кҿркем аударманың<br />
теориясы мен практикасы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуде пайдалы бола<br />
алады. Сонымен қатар жоғары оқу орындарында жүргізілетін кҿркем аударма<br />
курстарын оқу барысында пайдалануға болады.<br />
Жұмыстың жариялануы мен сыннан ӛтуі. Диссертациялық жұмыстың<br />
негізгі нҽтижелері отандық жҽне шетелдік басылымдарда барлығы 15 ғылыми<br />
мақала түрінде жарияланды. Оның ішінде 1 мақала - Скопус (Scopus)<br />
мҽліметтер базасында, 3 мақала - халықаралық конференцияларда, 6 мақала<br />
университеттік ғылыми журналдар мен дҿңгелек үстел материалдарында, 5<br />
мақала – ҚР БҒМ Білім жҽне ғылым саласындағы қадағалау комитеті бекіткен<br />
тізімге енетін журналдарда жаряланды.<br />
Жұмыстың құрылымы мен кӛлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі<br />
тараудан, бес тараушадан қорытындыдан, пайдаланылған ҽдебиеттер тізімінен<br />
тұрады.<br />
5
1 АБАЙ ӚЛЕҢДЕРІНІҢ МӘТІНІНДЕГІ МӘН МЕН МАҒЫНА<br />
ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДАРЫЛУЫ<br />
1.1. Абайдың ақындық дүниетанымының ӛлең<br />
аудармаларындағы кӛрінісі<br />
Абайдың шығармашылық мұрасын тұтастай алғанда да, жеке бір<br />
туындысын бҿліп алып қарағанда да мазмұн мен мағынаның, мҽннің байлығы<br />
мен тереңдігі ерекше байқалады. Олардың ҽрқайсысының мҽнісін тану,<br />
қабылдау оңай емес. Абайдың ҽр шығармасы, ақынның ҿзі айтқандай, «сырты<br />
күміс, іші алтын» болып келеді. Басқаша айтсақ, ақын шығармасының пішіні<br />
келісті болғанда, мазмұны одан асып түседі. Сондықтан Абай шығармасының<br />
мазмұны мен мағынасын, мҽнін ұғыну, түсіну ҿте қиын. Белгілі бір түсінігі,<br />
білім деңгейі жоқ кісі Абайдың сҿзін де, ойын да тиісті деңгейде түсіне<br />
алмайды. Біздің бұл айтып отырғанымыз Абайды қазақ тілінде оқитын<br />
оқырмандардың қайбір тобына қатысты. Ал, Абайды қазақ тілінде оқи<br />
алмайтындардың Абай туралы түсінігі, Абайдың ақындығы туралы ұғымы<br />
мүлде басқаша болуы мүмкін. Осы тұрғыдан келгенде, Абайдың кҿркемдік<br />
ҽлемін түсіну, оны қабылдау ҿз алдына зерттеу нысаны болуға лайықты, іргелі<br />
ғылыми мҽселелердің бірі болып табылады.<br />
Абай шығармаларының мҽтінін қабылдау ҿте күрделі психикалық процесс.<br />
Ақынның қай шығармасында да құбылыстың, заттардың, жағдаяттар мен<br />
оқиғалардың тұтастай кҿрінісі бейнеленеді. Оларды қабылдау, дҽлірек айтсақ,<br />
эстетикалық қабылдау ҽркімнің парасат деңгейіне сай жүзеге асады. Ал кҿркем<br />
аударманың теориясында қабылдау ұғымы түсіну мен пайымдаудың,<br />
бағалаудың біртұтас болмысы ретінде қарастыруды қажет етеді. Қабылдау<br />
ұғымының ҿзі аударматануда толық айқындалмаған ұғымдардың қатарына<br />
жатады. Соған қарамастан аудармашы үшін түпнұсқаның мҽтінін қабылдауды<br />
аударма үдерісінің бірінші ҽрі негізгі кезеңі ретінде танығанымыз дұрыс. Оған<br />
үстірт қарауға болмайды. Бұл кезеңнің нҽтижелілігі аударма үдерісінің кейінгі<br />
сатыларының бҽрінің де сапалылығының басты шарты болып есептеледі.<br />
Қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалау мҽтіндегі мҽнді танудың бірден бір кепілі<br />
болғандықтан, мҽтіндегі негізгі мҽнді танымай тұрып оны нақтылау, айқындау<br />
жҽне аудару мүмкін емес.<br />
Абайдың ҽр шығармасы тұтас бір күрделі құбылыстың бейнесі екендігі<br />
туралы жоғарыда айттық. Ақынның ҽр шығармасының ҿзі де тұтас бір<br />
кҿркемдік құбылыс. Оны сол қалпында, бүтін күйінде қабылдап түсіну қиын.<br />
Оны түсіну үшін алдымен оның жекелеген құрамдас бҿліктерін түсіну қажет.<br />
Бүтіннің бҿлшегін танымайынша бүтінді білу мүмкін болмайды. Сҿйте тұра<br />
бүтіннің бҿлшегін түсіну үшін бүтіннің ҿзінің мҽнін тануға тура келеді. Осы<br />
орайда қабылдау процессіндегі түсінудің ҿзі іргелі мҽселелердің қатарынан<br />
орын алады. Түсіну бар жерде түсіндіру де болады. Түсіну мен түсіндірудің<br />
арақатынасын анықтау да үлкен ізденіс жұмыстарын талап етеді. Бұл мҽселе<br />
6
туралы түрлі пікірлер бар. Ҽдебиеттану мен аударматану саласындағы<br />
зерттеушілердің еңбектері түсіну мен түсіндірудің арасын ажыратып кҿрсетеді.<br />
Мысалы, М.М. Бахтин түсіну мен түсіндірудің басты айырмашылығын былай<br />
анықтайды: «Шығарма авторын түсіну дегеніміз - басқа адамның ҽлемін, бҿтен<br />
сананы, яғни басқа субъектіні түсіну деген сҿз. Түсіну кезінде – екі сана, екі<br />
субъект, түсіндіру кезінде бір сана, бір субъект болады. Нысанға қатысты<br />
диалогтік қарым- қатынас болмайды, сондықтан түсіндіруде диалогтік сҽттер<br />
жоқ (формальды – риторикалықтан басқасында). Ал түсінуде аздап диалогтік<br />
сипат болады» [1,104б.]. М.М.Бахтиннің түсіну мен түсіндіру туралы пікірінің<br />
маңызы зор. Ҽсіресе, түсіну үдерісінде екі сана, екі субъект арасында болатын<br />
диалогтік қатынас жайында айтылған ойлардың ғылыми мҽні барын ашық<br />
айтуымыз керек. Ал нысанға қатысты түсіндіру үдерісінде диалогтік қарым –<br />
қатынастың болмайтыны жҿніндегі тұжырымды бірыңғай қабылдау ҽрқашан<br />
дұрыс бола бермеуі мүмкін. Мұның мҽнісі түсіну нысаны аударма мҽтін болып<br />
келгенде айқындала түседі. Аударма мҽтінді түсінудің ҿзі түсіндірумен егіз,<br />
қатар жүзеге асатын процесстердің қатарына жатады. Аударма мҽтінді түсінуді<br />
біржақты қабылдамау керек. Аударма мҽтінді түсіну түпнұсқадан тыс жүзеге<br />
аспайды. Аударма мҽтін мен түпнұсқаның ҿзін қатар алып қарастыру<br />
нҽтижесінде ғана толық түсінікке жетуге болады. Мұндай жағдайда түсінушінің<br />
алдында бір емес, екі нысан тұрады. Оның үстіне түсінуші немесе<br />
түсіндірушінің екі нысанды ҿзара салыстырып қабылдауы барысында алатын<br />
түсінігінін ҿзі бір емес, бірнеше нұсқалы болып келуі мүмкін. Мұның ҿзі,<br />
айналып келгенде, аударма мҽтінді түсінудің ҿзі оны түсіндірумен егіз, қатар<br />
жүзеге асатындығы туралы жоғарыдағы пікірімізді толықтыра түседі. Сҿйтіп,<br />
осы айтылғандардың негізінде, аударма мҽтінді түсіну үдерісінде түсіндіру<br />
үдерісінің элементтері бар деген тұжырым жасауға болады. Осы тұрғыдан<br />
келгенде, аударма мҽтінді түсінудің ҿзінде де диалогтік қарым – қатынас орын<br />
алады деуіміз орынды болмақ.<br />
Мҽтінді түсіну дегеніміздің ҿзін дұрыс түсінуіміз керек. Мҽтінді<br />
қабылдаушының түсінігі түпнұсқа авторының түсінігіне неғұрлым сҽйкес<br />
болса, соғұрлым толық түсінік болмақ. Осы жерде мынаны ескеруге тура<br />
келеді. Автор ҿмір құбылыстарын суреттегенде, оларды ҿз шығармасында<br />
барынша толық қамтып кҿрсетпейді. Кҿп жайлар шығармаға енбей қалады.<br />
Екінші жағынан, автор белгілі бір кҿркемдік бейнелеу тҽсілдері арқылы<br />
шығарма мҽтінінде анық кҿрініс таппаған жайлар туралы да ой ұсынады.<br />
Автордың шығармасында суреттелген құбылыстардың нақты мазмұны мен<br />
мағынасынан мұндай ойлардың мҽнісін аңғару қиын. Сол себепті мҽтінді<br />
түсінушінің түсіну деңгейі автордың түсіну деңгейіне жете қабыл болуы сирек<br />
кездеседі. Алайда мҽтінді қабылдаушы автор түсінгендей деңгейге жетуге күш<br />
салады, авторша түсіну мүмкіндігін кҿздейді. Мұндай түсіну деңгейіне жету<br />
үшін, түсінуші:<br />
а) түпнұсқа мҽтінді терең пайымдап, ғылыми тұрғыдан саралап зерттеуі қажет;<br />
ҽ) түпнұсқа қай елдің тілінде жазылса, сол елдің мҽдениетін жете білу керек;<br />
7
б) түпнұсқадағы обьективті, субьективті ақпараттарға назар аударуы қажет;<br />
в) түпнұсқа авторының идеясын, шығармашылық ұстанымын, ҿмір<br />
шындығынан ҿнер шындығын жасау концепциясын, стилін терең түсінуі шарт.<br />
Кҿрсетілген талаптар түпнұсқа туындыны қабылдау, түсіну, пайымдау<br />
үшін аса маңызды. Қабылдаушының біліктілігіне қойылатын басқа да талаптар<br />
бар. Осы талаптарға тиісті деңгейде жауап бере алған жағдайда ғана<br />
аудармашы ҿз міндеттерін сҽтті орындауға мүмкіндік табады. Аударматануда<br />
мұндай түсініктің алдамшы сипаты бары, шығармашылық үдеріс алдын ала<br />
пайымдалмай, санадан тыс ҿтетіні туралы пікірлер де бар. Аударма нақты<br />
тұлғаның шығармашылығы болғандықтан, бұл пікірлердің аудармашы еңбегіне<br />
де тікелей қатысы болады. Алайда аудармашы еңбегінің кезеңдерін, үдерістерін<br />
алдын ала пайымдауға болмайтыны, олардың санадан тыс ҿтетіні туралы<br />
пікірлерге сыншылдықпен қарауға тура келеді. Ҿйткені шығармашылық еңбек<br />
үдерісінің кезеңдері мен сатыларын пайымдауға болмайтыны туралы ойлар мен<br />
пікірлердің ғылыми негізі ҽлсіз, дҽлелі, дҽйегі жоқ.<br />
Ҽрине, аудармашы мҽдениетаралық байланыстың дҽнекері қызметін<br />
атқарады. Бұл қызмет үстінде ол түпнұсқаны автордың дҽл ҿзі секілді танып,<br />
біле алмайды. Бірақ бұл аудармашының түпнұсқаны мүлде танып, біле<br />
алмайтындығы туралы ойға алып келуге тиіс емес. Аудармашы біліктілігі<br />
неғұрлым жоғары болса, оның түпнұсқаны танып, білу, түсіну, түсіндіру<br />
мүмкіншілігі де соғұрлым мол болмақ.<br />
Оқырман үшін мұндай біліктілік міндетті емес. Оқырманның белгілі бір<br />
мҽтінді қабылдауы, түсінуі мен аудармашының біліктілігі арасында үлкен<br />
айырмашылықтар бар. Мҽтіннің мазмұны айқын ҽрі ашық қана емес, үнемі<br />
ақпаратты болып келеді. Оқырманның мҽнмҽтінді, аллюзияны, оқиғаның<br />
немесе сҿздің жасырын мҽнін, кейіпкердің түптұлғасының болмысын түсінуі<br />
үшін, оған ҿздігінше зерттеу жүргізудің қажеті жоқ.<br />
Мысалы Абайдың «Сегіз аяғындағы»:<br />
Aлыстан сермеп,<br />
Жүректен тербеп,<br />
Шымырлап бойға жайылған... [2, 87б.].<br />
секілді тармақтардағы ҽр сҿзді, ҽр суретті оқырман ҿздігінше қабылдап,<br />
ҿздігінше түсінеді. Оның түсінігіне сын айту орынсыз. Ал аудармашы бұл<br />
тармақтарды, олардағы ҽр сҿзді, оның тиісті мағыналарын терең түсінуге,<br />
ғылыми негізделген жүйеде бағалауға міндетті. Бұл оңай жұмыс емес.<br />
«Алыстан сермеп» деген екі сҿзден тұратын бір тармақтың мағынасын<br />
анықтаудың ҿзі аудармашы үшін үлкен қиындыққа түседі. Алыстан сермеудің<br />
иесі, дҽлірек айтатын болсақ, осы тармақтағы қимылдың, істің иесі – «қызыл<br />
тіл». Алыстан сермейтін – «қызыл тіл». Ал тіл қалайша сермейді? Қалайша<br />
алыстан сермейді? Жалпы, тіл сермей ме? Сермесе нені сермейді? Міне,<br />
осындай сұрақтар туындайтыны заңды. Бұл сұрақтарға қалай жауап беруге<br />
8
болады? Оқырманның ойында мұндай сұрақтар тумайды, ол мұндай сұрақтарға<br />
жауап та іздеп жатпайды. Енді осы тармақтың орыс тіліндегі аудармасына<br />
кҿңіл бҿлетін болсақ, мынадай жол шығады:<br />
Издали зовет... [3, с.69].<br />
Аудармашы – Л.Озеров. Аудармашының ақындық ҿнеріне, аудармашылық<br />
шеберлігіне мін тақпаймыз. Бірақ Абайдың «Сегіз аяғының» осы сҿз болып<br />
отырған тармағы орыс тіліне лайықты деңгейде аударылмаған. Түпнұсқаның<br />
мағынасы аудармада дұрыс берілмеген, тіпті бұрмаланған. Аудармашының<br />
«Издали зовет» деп отырғанын сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аударғанда, мынадай<br />
мағына туады: «Алыстан шақырады» осылайша Абайдың «Алыстан сермеуі»,<br />
Л.Озеровтің түсінуінде «Алыстан шақырады» болып шығады. Сермеу мен<br />
шақырудың мағыналары екі басқа. Олар бір-біріне балама бола алмайды.<br />
Бұлардың лексикалық мағыналары ҽртүрлі. Сермеу сҿзінің лексикалық<br />
мағынасы нақты қимылды білдіреді жҽне ол басқа кҿптеген сҿздермен тіркесе<br />
алады. Ал бұл Абайдың қолдануында дерексіз мағынаны білдіреді.<br />
Осы жолды орыс тіліне аудармашылар түрліше аударады:<br />
Звенящий, как ключ, Слепящий, как луч... (В.Державин) [4, с.56].<br />
Далеко зовет...(М.Касаткин) [5, с.112].<br />
Зазываешь, далек... (А.Кодар) [6, с.99].<br />
Бұл аудармалар түпнұсқаға сай берілмесе де, белгілі дҽрежеде түпнұсқаға<br />
ҿзара мағыналық жағынан үндеседі. Шақыру туралы ұғым Касаткиннің,<br />
Озеровтің, Қодардың аудармаларында анық кҿрініс тапқан болса, Державинде<br />
басқаша, онда кілттей сылдырлау, сҽуледей жарқырау туралы мағына бірінші<br />
кезекке шыққан. Түпнұсқадағы алыстан сермеу туралы ұғым осылай ҿзгеріске<br />
ұшырайды, турасын айтсақ, түпнұсқадағы «алыстан сермеудің» ізі де жоқ<br />
болып кеткен.<br />
Үшінші тармақтағы «Шымырлап бойға жайылған» ұғымы да белгілі бір<br />
сурет, образ арқылы берілген. Осы тармақты тілдік тұрғыдан саралайтын<br />
болсақ, ондағы сҿздердің арасында мынадай қатынас бары белгілі болады:<br />
қимылдың иесі, жоғарыда кҿрсетілгендей, тіл болып табылады. Ал қимылдың<br />
баяны «жайылған» сҿзінің мағынасы арқылы белгілі болады. «Бойға» сҿзі осы<br />
қимылдың шартты кеңістігін, мекенін білдіреді. «Шымырлап» сҿзі қимылдың<br />
сынын, орындалу амалын білдіреді. Ҽр сҿздің лексикалық мағынасы,<br />
синтаксистік қызметі анық, түсінікті. Ақын ҿлеңдегі сҿздің осындай мағынасы<br />
мен қызметін шебер қиыстыра отырып, суретті, бейнелі мағынаға қол<br />
жеткізеді. Енді осы мағынаның орыс тіліндегі баянына назар аударатын болсақ,<br />
тағы да түпнұсқа мен аударма арасындағы сҽйкессіздіктің кҿрінісіне куҽ болар<br />
едік. Мысалы, осы тармақтың мағынасы Л.Озеровтің аудармасында былай<br />
беріледі:<br />
Заставляет нас трепетать... [3, с.69].<br />
9
Осы тармақ басқа аудармашылардың аудармаларында тағы да түрліше<br />
пайымдалады, түрліше шешімін табады:<br />
Ты хлынешь, сердца обжигая...(В.Державин) [ 4, с.56].<br />
Волнением полнит тело... (М.Касаткин) [ 5, с. 58].<br />
Избавляя от боли и мук... (А.Кодар) [ 6, с. 99].<br />
Бір мағынаны тҿрт аудармашы тҿрт түрлі жеткізеді. Нақты салыстырмалы<br />
талдау жасағанда, түпнұсқаның мағынасын тҿрт аудармашы да лайықты<br />
аударып бере алмайды. Шақ, жақ категориялары да сҽйкес келмейді.<br />
Лексикалық мағына деңгейінде де сҽйкестік жоқ. Л.Озеровтің аудармасынан<br />
«Бізді толқуға мҽжбүр етеді» деген ойдың ҿзегі шықса, Державиннің<br />
аудармасынан «Жүректі күйдіріп, баурайсың» деген мағына туады.<br />
М.Касаткиннің аудармасынан «денемді толқуға толтырады» деген мағына<br />
шығады. Бұларды Абайдың «шымырлап бойға жайылған» тармағының<br />
баламасы ретінде қабылдау қиын. Абайдың тармағынан шығатын мағына бір<br />
басқа: суретті, бейнелі, мағынаға бай. Аударма тармақтан шығатын мағына<br />
бұған керісінше: сурет жоқ, бейне жоқ, мағына басқа. Қазақ ортасынан шыққан<br />
А.Қодардың аудармасы туралы да осындай ой туады. Оның аудармасынан<br />
туатын мағына мынадай: «Ауру мен азаптан құтқарып». Анығын айтқанда,<br />
А.Қодардың аудармасы аудармадағы мағынаны ұлғайту тҽсілімен жасалынған.<br />
Ағылшын тіліне Т.Боттингтің аудармасы:<br />
You start your flight from a distance,<br />
Impinging on the soul’s resistance<br />
You penetrate all existence [ 7, р.167]<br />
Мұны қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда, мынадай мағына туады:<br />
Сіз ұшуды алыстан бастайсыз,<br />
Жанның қарсылығынан ҿтесіз,<br />
Сіз барлық тіршілікке (болмысқа) жайыласыз (бойлайсыз).<br />
Кері аудармада кҿрініс тапқан мағына аудармашының ойындағы немесе<br />
аудармасындағы мағынаға толық сай келеді деп айта алмаймыз. Оның үстіне<br />
Т.Боттингтің аудармасының ағылшын тілді оқырмандары мҽтіннен тыс,<br />
мҽнмҽтінде ашылатын кейбір мағыналық реңктерді де түсініп, қабылдауы<br />
мүмкін екендігін жоққа шығармаймыз. Ҽйтсе де біз ұсынып отырған кері<br />
аудармада Т.Боттингтің аудармасының негізгі мағынасы дұрыс берілген. Осы<br />
тұрғыдан келгенде, Т.Боттингтің аудармасында түпнұсқаның мағынасы толық<br />
кҿрініс таппаған. Ақынның поэтикалық ойы ағылшын тілді оқырманға дұрыс<br />
жетпеген. Түпнұсқаның мағынасы ҿз оқырмандары үшін терең, айқын ҽрі кҿп<br />
қырлы. Аталмыш аудармада мұндай тереңдік, айқындық, кҿп қырлылық жоқ.<br />
Бұл аудармашының түпнұсқа туындыны қабылдауының, түсінуінің деңгейіне<br />
10
тікелей байланысты орын алып отырған олқылықтардың қатарына жатады.<br />
Дегенмен осы жерде Т.Боттингтің Абай шығармасын түпнұсқадан емес, оның<br />
орыс тіліндегі аудармасынан аударып отырғаның ескеруге тура келеді.<br />
Түпнұсқа туындыны ағылшын тіліне тікелей аударудың маңызы ҿте зор<br />
екендігінде сҿз жоқ. Бірақ ондай аударма жасайтын аудармашыны іздеп табу<br />
қиын. Осы қиындық Абайдың шығармасын ағылшын тіліне оның орыс тіліндегі<br />
аудармасы арқылы аударуға алып келген. Абайдың осы шығармасының орыс<br />
тіліндегі аудармасы мен соның негізінде жасалған ағылшын тіліндегі<br />
аудармасын ҿзара салыстырып талдайтын болсақ, түпнұсқаның мағынасы<br />
бірден-бірге ҿзгеріп отырғанына кҿз жеткізуге болады. Жоғарыда берілген<br />
үзіндіге қарағанда, аудармашы ағылшын тілінің синтаксистік құрылымына<br />
сҽйкес сҿйлемді есімдіктен бастауды ұйғарған. Ол негізсіз емес, ҿйткені<br />
ағылшын тілінде мекен пысықтауыш сҿйлемнің соңында келеді. Бірақ<br />
аудармада осы тармақ сҽтті шықпаған. Оның бірнеше себебі бар. Бір себебі<br />
ағылшын тілді оқырманның ҿлеңнің басындағы екі шумақты қабылдау<br />
сипатына байланысты анықталады. Түпнұсқадағы «Алыстан сермеп» орыс<br />
тіліндегі аудармада «Издали зовет» (Л.Озеров) болса, ағылшын тіліндегі<br />
аудармада «Алыстан ұшу» секілді мағынада беріледі (Алыстан сермеп →<br />
Издали зовет → You start your flight from a distance - Алыстан сермеп →<br />
Алыстан шақырады → Сіз алыстан ұшасыз).<br />
Ағылшын тіліндегі артық сҿз қосулар түпнұсқаның кҿлемін ұлғайтып<br />
жіберген жҽне толықтыру, орын ауыстыру сияқты трансформацияның түрлері<br />
пайдаланылған. Егер аудармашы алғашқы тармақта «start – бастау» етістігін<br />
жҽне «сіз» есімдігін қоспай, ҿлеңді ағылшын тілінің ережесіне сҽйкес<br />
есімшеден бастаса түпнұсқаның құрылымына аса зиян келмес еді. Мысалы осы<br />
жолды есімше тұлғамен былай аударуға болады:<br />
Flying from a distance...<br />
Алыстан ұшып...<br />
«Жанның қарсылығына жетесіз» мағынасы түсініксіз, осы жерде<br />
аудармашы қандай қарсылықты айтып отыр? - деген сұрақ туындайды. Егер<br />
аудармашы түпнұсқаның мағынасын ашу үшін толықтырулар жасап, ҿз<br />
жанынан қосатын болса, оның да ретті жері бар. Т. Боттингтің ҿз жанынан<br />
қосуы, керісінше, мағынаны бұрмалап, оқырманды шатастырып отыр. Жүректі<br />
ол орыс тіліндегі аудармаға сүйене отырып «душа» деп алған. Үшінші<br />
тармақтағы «Барлық тіршілікке енесіз», бұл жолдағы «тіршілік» жалпы<br />
мағынада қолданылып тұр, «тіршілікті» түпнұсқадағы «бойға» балама етіп алу<br />
қиын. Абайдың қимылдың сының білдіретін бейнелі сҿзі («шымырлап»)<br />
жойылған.<br />
Татар тіліндегі аудармасы:<br />
Ерактан балкып,<br />
Йҿрҽктҽн калкып,<br />
11
Яндырып тҽнгҽ таралган [ 8, 23б.].<br />
Аудармашы - Мҽһмүд Максүд. Тармақтарды сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері<br />
аударғанда:<br />
Жырақтан балқып, (жарқырап)<br />
Жүректен қалқып,<br />
Жандырып тҽнге таралған<br />
«Сермеу» мен «балқу» (жарқырау) сҿздерінің түркі тілдеріндегі<br />
мағыналары, қолданылатын аясы ҽртүрлі. Түпнұсқадағы сҿз жүректен қалқып<br />
тұрған жоқ, жүректі тербетіп тұр. «Тербептің» қазақ тілінің түсіндірме<br />
сҿздігінде «қозғау салу, ҽсер ету, тебіренту» сияқты анықтамалары берілген.<br />
Татар тілінде де лайықты баламалар жоқ емес (тирбҽтү, селкү, юату, кагу). Осы<br />
баламалардың ішіндегі «тирбетү» сҿзінің мағынасы түпнұсқаға жақын келеді,<br />
бірақ аудармашының «тербеп» сҿзіне «қалқып» сҿзін балама етіп алуы жеке сҿз<br />
қолданысы болуы мүмкін. «Шымырлап» сҿзін «жандырып» деп аударуда да<br />
түпнұсқадағы мағынадан алшақтық бар сияқты кҿрінеді. Ҽйтсе де аудармада<br />
Абайдың айтып отырған ойының мағынасы, белгілі дҽрежеде, кҿрініс тапқан<br />
деуге болады.<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
Жирақтин шилтҽп,<br />
Жүрҽктин тҽврҽп,<br />
Чимирлап тҽнгҽ йейилған; [9, 45б.].<br />
Тармақтардың сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аудармасы:<br />
Жырақтан сілтеп<br />
Жүректі тербеп<br />
Шымырлап тҽнге жайылған<br />
Ұйғыр тілінің лексикасында түпнұсқадағы «сермеу» сҿзіне сҽйкес<br />
бірліктің болмауынан аудармашы «сілтеп» деп алған деуге болар еді, бірақ<br />
түркі тілдес халықтардың тілінде, солардың ішінде ұйғыр тілінде «сермеу»<br />
сҿзінің болмауы мүмкін емес сияқты болып кҿрінеді. Бұл ойымызға негіз<br />
болатын тіректі түркі тектес халықтардың екі тілді жҽне түсіндірме<br />
сҿздіктерінен табуымызға болады. Осы тұрғыдан келгенде, Абайдың «сермеп»<br />
деген сҿзін қырғыз аудармашысы А.Токомбаев секілді ҿзгеріссіз алуға да болар<br />
еді. Ал «Жүректі тербеп, Шымырлап тҽнге жайылған» деген тармақтарда<br />
аудармашы түпнұсқаның лексикалық мағынасын, бейнелілігін, бояуын,<br />
кҿркемдігін түркі тілдес халықтардың тілдерінде ертеден бар балама сҿздерге<br />
сай сақтауға тырысқан. Ҽйтсе де «жүректі тербеу» бір басқа да, «жүректен<br />
тербеу» бір басқа. Алғашқысы нақты, денотаттық тҿркіні заты, айқын. Абайдың<br />
«жүректі тербеп» деген тіркесті пайдалануына болар еді, бірақ ақын «жүректі<br />
тербеп» тіркесі беретін мағынадан «жүректен тербеп» тіркесі беретін мағынаны<br />
12
қолайлы кҿреді. Біздіңше, Абайдың осы таңдауында үлкен суреткерлік<br />
ұстанымның негізі бар. Ҿйткені «жүректен тербеп» тіркесінің мағынасының<br />
нақты денотаттық тҿркіні затты, деректі емес, абстрактылы. Бұл жерде тек қана<br />
«жүректің тербелуі» немесе «жүректі тербеу» туралы мағына жоқ, белгілі бір<br />
құбылыстың, мҽтін негізінде нақты айтатын болсақ, адамның тұтас<br />
болмысының «жүректен тербелуі» туралы мағына бар.<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Uzaktan çağirir,<br />
Yüreği oynatir<br />
Eritir, bedene yayilir [10, 139б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Алыстан шақырады<br />
Жүректі толқытады<br />
Балқытып, денеңе жайылады.<br />
З.Исмаил «Алыстан сермеуді» «Алыстан шақырады» деп береді.<br />
Аудармашының Абай ҿлеңінің алғашқы тармағының мағынасын осылай<br />
түсініп, осылай аударуының негізінде қандай себеп жатқаны бізге белгісіз.<br />
Сермеу сҿзі түркі тектес халықтардың тілінде бар екеніне күмҽн келтіру қиын.<br />
Ҿйткені бұл сҿздің шығу тҿркіні кҿшпелі тұрмыс болмыстарымен сабақтас.<br />
Салыстырмалы талдау барысында З.Исмаилдың «алыстан шақырадысы»<br />
Л.Озеровтың аудармасындағы «издали зоветпен» сҽйкеседі. Алайда З.Исмаил<br />
Абайдың осы ҿлеңін оның орыс тіліндегі аудармасынан (Л.Озеров) тҽржімеледі<br />
деуге негіз жоқ. Біздіңше, З.Исмаил Абайдың «алыстан сермеуін» қолдың<br />
қимылымен байланысты түсінуі мүмкін. Рас, «қол сермеу», «қол сілтеу» сҿздері<br />
түркі тектес халықтардың тілдерінде түрлі мағынада қолданылады. Соған орай<br />
бұл сҿздерді түркі тілді оқырмандардың ҿзі ҽрқалай қабылдап түсінеді. Осы<br />
тұрғыдан келгенде, З.Исмаил «алыстан сермеудің» түрік тіліндегі баламасы<br />
ретінде «алыстан шақыруды» таңдаған болуы ғажап емес. Оның үстіне қазақ<br />
тіліндегі «алыстан сермеудің» түрік тіліндегі лайықты баламасы да осындай<br />
болуы мүмкін. Бірақ түрік тіліндегі сҿздіктермен жұмыс істеу барысында<br />
сермеу сҿзіне «seğirtmek» сҿзі лайықты балама бола алатындығын байқадық.<br />
«Seğirtmek» қазақ тіліне ұша жҿнелу, ұмтылу, шұғыл бет алу болып<br />
аударылады. Түпнұсқадағы «алыстан сермеп» тармағын түрік тіліне «Uzaktan<br />
seğirtir» деп аударса «сермеудің» нақты контекстегі мағынасы сақталады деп<br />
ойлаймыз. Дегенмен, З.Исмаилдың аудармасын оқып отырған қазақ<br />
оқырманының ойында «қол бұлғау» ишарасынан туған мағынаның елесі<br />
қалады. Ал «қол сілтеу» ишарасының мағынасы кҿңілден тыс қалады. Ҽйтсе<br />
де, аудармада түпнұсқаның негізгі мағынасы сақталған деп айтуымыз орынды<br />
болмақ.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
13
Алыстан сермеп,<br />
Жүрҿктү термеп,<br />
Чымырап бойго жайылган [11, 62 б.].<br />
Қырғыз тіліндегі аударма түпнұсқамен толық сҽйкес келеді. Себебі<br />
аудармашы аударылып жатқан тілдің графикалық ерекшеліктерін сақтай<br />
отырып, түпнұсқаны транскрипциялау арқылы берген. Транскрипциялаудың<br />
ұтымды жағы ҿзге тілдің ерекшеліктерін «ҿзінікі» етіп шығарады, ҽрі<br />
аударып отырған түпнұсқа тілінің ерекшеліктерін сақтап қалады.<br />
«Сегіз аяқтың» келесі шумағында Абайдың белгілі бір сҽттегі сезімі,<br />
кҿңіл күйі, толғанысы да айқын кҿрінеді. Аудармада Абайдың сезімін дҽл сол<br />
қалпында жеткізу оңай емес, дегенмен де аудармашылар шамалары келгенше<br />
түпнұсқаның мағынасын, эмоциялық мазмұнын лайықты беруге ұмтылған.<br />
Ақын халық жағдайының түзеліп, жақсаруына тағы да жол кҿрсетіп, ақылын<br />
айтады, бірақ айтылған сҿздерді тыңдайтын құлақ, ұғатын сананың жоқ екенін<br />
кҿргенде, кҿңілі қалып, жалғызсырайды, сырласарға, мұңдасарға жан таппай<br />
күйзеледі. Мысалы түпнұсқада:<br />
Жартасқа бардым,<br />
Күнде айғай салдым,<br />
Онан да шықты жаңғырық.<br />
Естісем үнін,<br />
Білсем деп жҿнін,<br />
Кҿп іздедім қаңғырып.<br />
Баяғы жартас – бір жартас,<br />
Қаңқ етер, түкті байқамас [2, 92б.]<br />
Орыс тіліне Л.Озеровтың аудармасы:<br />
Я с утеса кричал,<br />
Мне простор отвечал –<br />
Отвечали горы и дол.<br />
Но, услышав звук,<br />
Я искал вокруг:<br />
Как, откуда тот звук пришел?<br />
Был все тот же утес подо мной, -<br />
Отклик есть, но отклик пустой (Л.Озеров) [3, 74 б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Мен жартастан айқайладым<br />
Маған жазық жауап берді -<br />
Таулар мен аңғарлар(алқап) жауап берді.<br />
Бірақ дауысты естіп,<br />
Мен жан-жақтан іздедім:<br />
Қалай, қайдан сол үн келді?<br />
14
Астымда сол баяғы жартас болды.<br />
Үн бар, бірақ бос үн.<br />
Лирикалық кейіпкер түпнұсқада жартасқа барса, аудармада жартастың<br />
үстінде тұрады. Ақын жартастан шыққан жаңғырық туралы айтатын болса,<br />
аудармашы «жаңғырықтың» (эхо) орнына «үнді» (звук) алады. Абай<br />
жаңғырықтың үнін естігісі келіп, оның жҿнін білгісі келіп «кҿп іздедім<br />
қаңғырып» десе, Л. Озеров «сол үн қалай, қайдан келді деп жан-жақтан іздеді»<br />
деген ойды береді. Абайдың «қаңқ етер, түкті байқамасын» Л.Озеров «Үн бар,<br />
бірақ бос үн». (Отклик есть, но отклик пустой) түрінде аударады. Осы<br />
салыстырулардан мынадай жай белгілі болады: Абайдың айтып отырған ойы,<br />
оның мағынасы, мҽні аудармада ҿз деңгейінде кҿрініс таппаған. Қайсібір<br />
сҿздердің лексикалық мағынасы ҿзгерген, қайсібір сҿздердің эмоциялық<br />
мазмұны жойылып кеткен, енді бір сҿздердің мағынасы ауа жайылып, ақынның<br />
ойының бұрмалануына алып келген. Нҽтижесінде түпнұсқаның поэтикалық<br />
мағынасы жүдеп, кедейленіп шыққан. Мінсіз поэтикалық жүйенің келісімі<br />
бұзылған.<br />
А.Кодардың аудармасы:<br />
Я к утесу ходил,<br />
Криком там исходил,<br />
Эхо долго катало мой крик.<br />
Изучая тот звук,<br />
Я прошел путь наук,<br />
Мне казалось, я много постиг.<br />
Но утес, он на то и утес,<br />
Крик мой канув, нигде не пророс (А.Кодар) [ 6, 104 б.].<br />
Шумақтың сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аудармасы:<br />
Мен жартасқа бардым,<br />
Айқай салдым<br />
Жаңғырық менің айқайымды ұзақ уақыт жаңғыртып тұрды.<br />
Сол дауысты зерттей келе,<br />
Мен ғылым жолынан ҿттім,<br />
Мен кҿп нҽрсеге жеткен сияқты едім.<br />
Бірақ жартас, ол сол үшін жартас,<br />
Менің айқайым жоғалып, жалғасын таппады.<br />
Түпнұсқадағы: «Естісем үнін, Білсем деп жҿнін, Кҿп іздедім қаңғырып», –<br />
жолдарын аудармашы орыс оқырмандарына нақты түсіндіру үшін ақынның<br />
ізденісін аударма теориясындағы лексикалық трансформация нақтылау тҽсілін<br />
қолданғандығын байқаймыз. «Я прошел путь наук» деп, ақынның ғылыммен<br />
айналысқанынан ақпарат беруді жҿн санаған.<br />
15
М.Касаткиннің аудармасы:<br />
К утесу иду,<br />
Зову как в бреду,<br />
И эхо летит с заката;<br />
Услышав ответ,<br />
Ищу я хоть след,<br />
Сочувствие друга и брата.<br />
Но отклика нет – и молчит утес,<br />
Не ведает он ни тоски, ни слез (М.Касаткин) [ 5, с.118].<br />
Шумақтың қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жартасқа бара жатырмын<br />
Шақырамын сандырақтағандай<br />
батыстан жаңғырық ұшады;<br />
Жауапты естіп,<br />
Мен ізін болса да, іздеймін,<br />
Досым мен бауырымның кҿңіл білдіргенін<br />
Үн жоқ - жартас сҿйлемейді,<br />
Ол жабырқауды да, жасты да білмейді.<br />
Түпнұсқа мен аударманы ҿзара салыстырып қарайтын болсақ, кҿптеген<br />
кемшіліктер бары кҿзге түседі. Аудармашы түпнұсқаның шақ категориясын<br />
сақтамай, ҿзгертулер жасаған. Десек те, аудармадағы қосу тҽсілін қолдану<br />
арқылы автордың жалғыздық сезімін «Ищу я хоть след, сочувствие друга и<br />
брата» – деп нақты беруге тырысқан. Абайдың бұл ҿлеңінде ақынның кҿңілкүйі,<br />
айналасына деген ҿкпе-назы, рухани жалғыздық сарыны жатыр.<br />
«Духовное страдание - это когда человек переживает отсутствие каких-либо<br />
ценностей, которые могли бы делать его жизнь осмысленной,<br />
целенаправленной. Это состояние полной апатии ко всему, к жизни вообще.<br />
Человек может не осознавать причину или истоки этого своего состояния, эти<br />
истоки часто скрыты в сфере бессознательного» [12, с.121]. Абайды −<br />
айналасындағылардың қабылдамауы, қабылдайтын деңгейлерінің жоқтығы<br />
ашындырады. Ҿзі ҿмір сүріп отырған қоғамға наразылығын, ішкі эмоциясын<br />
білдіретін аталған ҿлең жолдары кҿбінесе еркін аударылған. Десек те,<br />
аудармашының еркіндігінде де шек болу керек, ҽсіресе түпнұсқадағы мағына<br />
мен мҽннің сақталуы аса маңызды. Түпнұсқадағы «естісем үнін» тіркесінің<br />
мағынасы анық, онда дҽл осы шақта үнді есту туралы қалау, ізденіс бар, ал<br />
оның естілгені туралы мҽлімет жоқ, яғни ҽлі ешқандай үн жоқ. Бұл жолдардан<br />
аударма трансформациясындағы шендестіру тҽсілін байқап отырмыз. Яғни,<br />
түпнұсқадағы болымсыз мағынаны болымды етіп керісінше берген. Анығын<br />
айтқанда түпнұсқадағы естілмеген үн (жауап) естіліп қойған болып шығады<br />
(услышав ответ). Сҿйтіп аудармада түпнұсқадағы мағынаға мүлде қарамақарсы<br />
ой айтылған. Бұл, ҽрине, ақынның айтқан ойы емес. Аудармашының<br />
16
жанынан қосқаны. Сондай-ақ, түпнұсқадағы «онан да шықты жаңғырық»<br />
тармағы «батыстан жаңғырық ұшады» (и эхо летит с заката) дегендей болып<br />
аударылады. Аудармада жаңғырық шықпайды, нақтырақ айтсақ, ол ұшып<br />
келеді. Мұнда аудармашы түпнұсқада жоқ кейіптеу тҽсілін қолданған. Абайдың<br />
«баяғы жартас сол жартасының» орыс тіліндегі баламасын тҿрт аудармашы да<br />
таба алмаған. Аудармашылардың барлығы «Естісем үнін, Білсем деп жҿнін»<br />
деген тармақтар беретін мағынаны жартастан шығатын жаңғырықпен<br />
байланыстырып, үн мен жаңғырықтың екі бҿлек екенін түсінбеген. Абайдың<br />
талданып отырған шығармасының оның орыс, ағылшын тілдеріндегі<br />
аудармаларымен салыстырып пайымдағанда белгілі болатын кемшіліктер,<br />
олқылықтар түрліше. Ең бастысы аудармашылар түпнұсқаның негізгі, басты<br />
деген мағыналық жүйесін дұрыс жеткізе алмаған. Аудармадағы толықтыру,<br />
қысқартулар түпнұсқаның мазмұнын түгелдей ҿзгертіп жіберген. Мұның себебі<br />
ҽрқалай болуы мүмкін, солардың ішінде, аудармашылардың түпнұсқаның тілін<br />
жете білмеуі бірінші кезекте тұрады.<br />
Абайдың шығармаларын орыс тіліне аударудың белгілі бір қалыптасқан<br />
дҽстүрі бар. Бұл жерде мынадай факторларды ескеруге тура келеді. Біріншіден,<br />
Абайдың ҿмірі мен шығармашылығы туралы орыс тілінде жазылған бірқатар<br />
зерттеу еңбектері бар. Абайдың заманы, дҽуірі, қоғамы туралы да орыс тілді<br />
авторлардың еңбектері жоқ емес. Орыс тілінде қазақ ҽдебиетінің мҽселелері<br />
жайында жарық кҿрген зерттеулер аз емес. Осының бҽрі Абайдың<br />
шығармаларын орыс тіліне аударушылар үшін үлкен кҿмек екені анық.<br />
Екіншіден, Абайдың шығармаларын орыс тіліне аударушылар үшін Абайдың<br />
ҿмірі мен шығармашылығының Қазақстандағы зерттеушілерімен де, Абайдың<br />
шығармаларын қазақ, орыс тілдерінде жақсы білетін ақындармен де<br />
пікірлесуіне, кеңесуіне мүмкіншіліктер мол. Басқаша айтқанда, Абайдың<br />
шығармаларын орыс тіліне ойдағыдай аударуға қажетті жағдайлар бар. Соған<br />
қарамастан ақын шығармаларының орыс тіліндегі аудармасында елеулі<br />
олқылықтар барын жоққа шығаруға болмайды. Ақын шығармаларының орыс<br />
тіліндегі аудармасының сапасы осындай деңгейде болғанда, оның ағылшын<br />
тіліндегі аудармасының деңгейі қандай болатыны, болғаны ойландырмай<br />
қоймайды. Ақынның «Сегіз аяғының» жоғарыда пайымдалған тармақтарының<br />
ағылшын тіліне аударылу деңгейін қарастырғанда, түпнұсқаның мазмұны мен<br />
пішіні бірдей бұзылғанына кҿз жеткізуге болады.<br />
Ағылшын тіліне Т.Боттингтің аудармасы:<br />
At mountains I shouted and cried.<br />
I sought for an answer, and each time I tried<br />
I heard many voices resounding again [ 7, р.72].<br />
Т.Боттингттің осы аудармасы мен Л.Озеровтің аудармасының қазақ тіліне<br />
сҿзбе-сҿз кері аудармасын (сҿзбе-сҿз кері аударған – біз) салыстырғанда,<br />
мынадай жолдар шығады:<br />
17
Таулардан мен айқайладым<br />
Ҽр кезде жауап іздеуге тырыстым<br />
Мен тағы да даңғырлаған кҿп дауыстар естідім (Т.Боттинг)<br />
Мен жартастан айқайладым<br />
Маған жазық жауап берді -<br />
Таулар мен аңғарлар(алқап) жауап берді (Л.Озеров)<br />
Енді осы жолдарды салыстырмалы түрде талдап кҿрейік. Абай «жартасқа<br />
бардым» десе, Л.Озеровтің аудармасында жартасқа бару туралы мҽлімет жоқ.<br />
Оның есесіне аудармашы «жартастан айқайладым» дегенді ұсынады.<br />
Түпнұсқаны аңғарып қарағанда, онда жартастан айқайлау туралы ой жоқ. Абай<br />
ҿз ҿлеңінде «жартастан айқайладым» демейді, «жартасқа бардым» дейді. Абай<br />
жартасқа шықпаған, жартасқа барған. Жартасқа бару жҽне жартастан айқайлау<br />
– бұл екеуі екі түрлі мағынаны білдіреді. Түпнұсқада жазықтың, таудың, жауап<br />
беретіндігі туралы ой жоқ. Түпнұсқадағы «жаңғырық» пен аудармадағы<br />
«жауап» екеуінің қолданылатын аясы екі түрлі. «Жаңғырық» жауап бола<br />
алмайды, «жауап» жаңғырық бола алмайды. Жаңғырыққа келетін болсақ, ол<br />
жартастан шығады. Аудармашылар айтып отырған жауап (жаңғырық) таудан<br />
да, даладан да келеді. Дұрысында жауап (жартастан шыққан жаңғырық) таудан<br />
да, даладан да келмейді, тауға да, далаға да естіледі.<br />
Кҿріп отырғанымыздай Л.Озеров шектен тыс еркін аударма жасаған,<br />
нҽтижесінде түпнұсқаның мағынасы бұрмаланған. Мұндай аудармадан кейін<br />
ағылшын тіліне Л.Озеровтің нұсқасынан тҽржімалаған Т.Боттинг<br />
аудармасының жақсы шықпауының себебі түсінікті болады. Т.Боттинг те<br />
«жартасқа бармайды», таулардан айқайлайды. Жартастың ағылшын тілінде<br />
«rock» деген баламасы бар, бірақ аудармашы «таулар» деп жалпылама ҽрі<br />
кҿпше түрде берген. Бұл аудармашының дҽл баламасын табуға немқұрайлы<br />
қарағандығынан деп білеміз. Түпнұсқада «жаңғырық шығады», аудармада<br />
болса «кҿп даңғырлаған дауыстар» естіледі. Даңғырлаған дауыстың бҽрі<br />
жаңғырық емес, яғни даңғырлаған дауысты жаңғырық деп тану қиын.<br />
Түпнұсқада жаңғырықтың саны жоқ, жаңғырықтың кҿп немесе аз екендігі<br />
туралы ақпарат берілмеген. Тауда жаңғырық естіледі, үн жаңғырады. Т.Боттинг<br />
аудармадағы кемшіліктері түпнұсқаны ағылшын тіліне қазақ тілінен емес, орыс<br />
тілінен сатылы түрде аударудан туындаған.<br />
Жоғарыда келтірілген шумақтың соңында Абай:<br />
Баяғы жартас - сол жартас,<br />
Қаңқ етер, түкті байқамас, –<br />
дейді. Келтірілген тармақта аудармашыға ҿлеңді тҽржімалауға қиындық<br />
тудыратындай күрделі ұғымдар жоқ. Қазақтың қарапайым сҿзінің мҽнісін<br />
аудармашының түсінбеуі немесе түсінгенімен аудармада жеткізе алмауы,<br />
аудармаға зиянын тигізбей қоймаған. Біз жоғарыда ағылшын аудармашысы<br />
Т.Боттинг ҿлеңді Л.Озеровтың аудармасынан тҽржімалағандығын айттық, бірақ<br />
18
осы тармақтарды Т.Боттинг В.Державиннің аудармасынан тҽржімалады деген<br />
ой туындайды. Бұл жағдай Т.Боттинг түпнұсқаны ағылшын тіліне аудару<br />
барысында тек Л.Озеровтің аудармасымен шектелмей, В.Державиннің де<br />
жұмысын пайдаланғандығы туралы болжам жасауға алып келеді. Мысалы, осы<br />
тармақтарды ағылшын тіліне Т.Боттинг мынадай үлгіде аударған:<br />
I found all around dead rock and bleak stone<br />
That answered my call with a low hollow moan [ 7, р.75].<br />
Т.Боттингтің осы аудармасы мен В.Державиннің аудармасының қазақ<br />
тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасын(сҿзбе-сҿз кері аударған – біз) салыстырғанда,<br />
мынадай жолдар шығады:<br />
Айналамнан жаны жоқ жартас пен мұңды тасты таптым<br />
Менің шақыруыма жҽй ыңырсып, жауап берді (Т.Боттинг)<br />
Барлық жаңғырық жансыз дауыс,<br />
Айналамда ҽлі баяғы қайырымсыз жартастар (В.Державин)<br />
Түпнұсқадағы жартас туралы ұғымның, ол ұғымды білдіретін тілдік<br />
бірліктердің қарапайым, ұғымға жеңіл екендігін («баяғы жартас, сол жартас»)<br />
айттық. Осы қарапайым тілдік бірліктер беретін мағына аудармада түсініксіз,<br />
ұғымға ауыр, ақынның ойынан алыс мҽліметтердің тобына айналып кеткен<br />
(«айналамнан жаны жоқ жартас пен мұңды тасты таптым») Т.Боттинг «жартас»<br />
сҿзінің алдына «жаны жоқ», «тас» сҿзінің алдына «мұнды» деген эпитеттерді<br />
қосқан. Сонымен бірге аудармашы «мұнды тасты» «таптым» деп береді.<br />
Түпнұсқада да, оның орыс тіліндегі аудармаларында да (Л.Озеров, В.Державин)<br />
«жартас» пен «тасты» табу туралы түсінік, мҽлімет жоқ, мұны аудармашы<br />
Роттенберг ҿз жанынан қосқан. Түпнұсқада жартастың қай жақта тұрғаны<br />
туралы да (айнала) мҽлімет берілмеген. Ағылшын тіліндегі аудармада жартасқа<br />
қатысты «жаны жоқ» эпитетінің түпнұсқада айтылмағаны белгілі. «Жаны<br />
жоқ» сҿзін жартасқа қатысты айту ҽдеби тілдің нормасының талаптарына<br />
жауап бере алмайды. Тіл мҽдениетінен хабары бар адам «жаны жоқ жартас»<br />
деп айтпайды. Осы тұрғыдан келгенде, Т.Боттингтің аудармашылық шешімі<br />
сҽтті болып шықпаған. Бірақ бұған Т.Боттингті кінҽлі санаудың жҿні жоқ.<br />
Т.Боттинг бұл суретті («жаны жоқ жартас») В.Державиннің аудармасынан<br />
тапқан. Сҿйтіп Абай ҿлеңінің орыс тіліндегі аудармасында орын алған кемшілік<br />
Т.Боттингтің аудармасында сол қалпында берілген. Түпнұсқадағы «қаңқ етер»<br />
еліктеуіш сҿзін аудармада «жауап берді» деп береді. «Қаңқ ету» «жауап беруге»<br />
балама бола алмайды. Абайдың айтып отырғаны жартастың айқайға жауап<br />
бермегені, «қаңқ» етіп түкті байқамауы. Аудармадағы жартастың «жауап беруі»<br />
Абайдың осы айтқан ойын («Қаңқ етер, түкті байқамас») жоққа шығарады.<br />
Жалпы еліктеуіш сҿздердің кҿркем туындыда ҿзіндік қызметі болады.<br />
Сондықтан оның аударылу мҽселесіне үстірт қарауға болмайды. Осы тұста<br />
19
аударма зерттеушілерінің еліктеуіш сҿздердің аударылуы туралы пікіріне<br />
назар аударайық. И. Левый: «еліктеуіш сҿздерді аударуға немесе басқа сҿзбен<br />
орнын ауыстыруға келмейді, оларды тек фонетикалық транскрипциямен беру<br />
керек» деген пікір айтады [13, 75б.]. С. Флорин болса, аударма тілінде қиын<br />
оқылатын немесе дыбысталуы мен мағынасы адекватты емес еліктеуіш<br />
сҿздерді транскрипциямен бере алмаймыз. Мұндай жағдайда аудармашы<br />
соавтордың роліне еніп, функционалды «дыбыстық эквивалент» орнатуы<br />
керектігін айтады [ 14, 62б.].<br />
Абай қолданған «қаңқ етер» сҿзінің шығу тҿркіні тереңде жатыр, бұл<br />
сҿздің түпкі мағынасы түрлі тарихи жағдайлармен байланысуы да мүмкін. Бұл<br />
еліктеуіш сҿздің нақты осы контекстегі мағынасын жеткізу үшін, С.Флорин<br />
айтып ҿткендей, аудармашы орыс тіліндегі дыбыстық баламасын табуы керек<br />
еді.<br />
Түпнұсқадағы «түкті байқамас» тіркесі аудармада мүлде берілмеген. Бұл<br />
тармақты аудармашы Т.Боттинг «Менің шақыруыма жҽй ыңырсып, жауап<br />
берді» деп ҿз тарапынан қосу тҽсілін қолданған. Мұндай мағына орыс<br />
нұсқасында да жоқ. Абай жартасты немесе тасты шақырмайды, тек түкті<br />
байқамайтындығын айтады. Демек аудармашы түпнұсқаның мағынасына да,<br />
құрылымына да нұқсан келтірген.<br />
В.Державин түпнұсқадағы тармақтардың орнын ауыстырған.<br />
Түпнұсқадағы «баяғы жартас - сол жартас» пен аудармадағы «баяғы<br />
қайырымсыз жартастар» деген екеуінің беретін мағынасы екі басқа. Абай<br />
жартас ҿзгермеді, сол күйінде қалды деген мағынада қолданса, В.Державин<br />
жартастың қаңдай екендігіне (қайырымсыз) сипаттама береді. Түпнұсқада<br />
«қаңқ етеді», яғни дыбысқа еліктеу бар, В.Державиннің аудармасында «дауыс<br />
жансыз», яғни дыбыс жоқ. В.Державин ҿз тарапынан басы артық образды<br />
сҿздер қосып, автордың стилін, нақтылығын бұрмалаған. Т.Боттингтің<br />
аудармасының деңгейі мен сапасын сҽтті шықты деп айта алмаймыз, себебі<br />
аудармашының ҿлеңді еркін аударғандығы соншылықты, аударма негізінде<br />
Абайдың ҿлеңі жатқандығын сезіну қиын.<br />
Біз Абайдың бір ғана «Сегіз аяқ» ҿлеңінін қарастыра отырып, кҿптеген<br />
кемшіліктерді байқадық. Абайдың ойын, тілін ұғудың ҿзі күрделі, оны ҽр<br />
оқырман ҿзінше түсінеді. Абайдың шығармасын аудару дегеніміз - жауапты, ҽрі<br />
кҿп ізденуді қажет ететін жұмыс. Сондықтан аудармашы бұл жұмысқа үлкен<br />
дайындықпен келуі керек. Абайдың ҿленің орыс тіліне аударған тҿрт<br />
аудармашы да жҽне ағылшын тіліне аударған Т.Боттинг те аудармаға<br />
қойылатын басты талаптар мен міндеттерге жете назар аудармаған тҽрізді.<br />
Аудармалар түгелімен түпнұсқаның мҽнін толық жеткізбеген. Түпнұсқаның<br />
идеясы, мҽнері, стилі - бұлардың да ешқайсысы аудармада сақталмаған, тіпті<br />
түпнұсқадағы қарапайым сҿздермен берілген ойлар бұзылып, тілдік бірліктер<br />
күрделендіріліп, оқуға, түсінуге қиындық туғызған. Абайдың стилі,<br />
шығармашылық даралығы, ҽдеби мҽнері жойылған. Осы ретте Д.Самойловтың:<br />
«Біз кҿркем аудармадан аударылатын автордың образ мен ойын ғана емес,<br />
20
сондай - ақ оның ҽдеби мҽнерін, шығармашылық даралығын, стилін жеткізуді<br />
талап етеміз. Егер айтылған міндеттер орындалмаса, онда аударма жарамсыз<br />
болып есептелінеді» пікірі ойға оралады [15, 29б.].<br />
Абайдың «Сегіз аяқ» ҿлеңінің орыс, ағылшын тілдеріне тҽржімалаған<br />
аудармашылар еркіндікке, ойды бұрмалаушылыққа кҿп жол береді. Оқырманға<br />
түпнұсқа авторының жазу табиғатын, стилін, шығармашылық даралығын<br />
жеткізу сияқты ҿздеріне тиісті міндеттерін ескере бермейді. Түпнұсқаны орыс<br />
тіліне аударған Л.Озеров, В.Державин, М.Касаткин, Ҽ.Кодар түпнұсқаның<br />
мазмұнын жеткізген, ақынның ҿлең ҿлшемін, яғни тармақ санын сақтаған.<br />
Дегенмен аудармада ең бастысы - шумақтағы жол санын сақтау емес,<br />
түпнұсқаның мағынасын аудармада жеткізу. Аудармашылар түпнұсқадағы<br />
тармақ санын аудармада сақтағанымен, түпнұсқа мен аудармада олардың<br />
беретін мағынасы екі басқа. Аудармашылар еркін аударған. Түпнұсқа мҽтінді<br />
ағылшын тіліне сатылы түрде орыс тілінен аударған Т.Боттинг орыс тіліне<br />
аударған аудармашылардың тарапынан кеткен кемшіліктерді білмеген болуы<br />
керек. Нҽтижесінде орыс тілінде солғын тартып тұрған мҽтін мағынасы<br />
ағылшын тіліндегі аудармада одан бетер кҿмескіленіп кеткен. Сондықтан<br />
болашақта сатылы аударма жасаушыға түпнұсқаның жолма-жол нұсқасын<br />
тікелей ұсыну қажет деп білеміз.<br />
1.2. Абай ӛлеңдерінің тәржімаларында қолданылған<br />
амал-тәсілдер<br />
Ақынның «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінде ғылым, тҽрбие туралы<br />
ойларын жан-жақты дамытып, адамның бойында болуға қажетті жақсы<br />
қасиеттерді насихаттап, жаман қасиеттерден арылып, олардан алшақ болуға<br />
шақырады. Абай поэзиясының ерекшелігі - оның ҿлеңдеріндегі философиялық<br />
таным, ҽлеуметтік этикалық кҿзқарастардың жинақталуында болып табылады.<br />
Аудармашы қашан да осыны ескеріп, Абай сҿзінің тек кҿркемдігін ғана емес,<br />
философиялық астарына да мҽн бергені жҿн.<br />
Ақынның мұндай кҿзқарастары мен ұстанымдарын білдіретін жекелеген<br />
сҿздер мен тіркестердің мҽн-мағынасын дҽлме-дҽл жеткізуге ұмтылу қажет. Бұл<br />
үшін аудармашы алдымен Абай философиясын, дүниетанымдық қағидаларын<br />
зерттеп, ұғына білсе құба-құп болар еді. Осындай міндеттерді аудармашылар<br />
аудармада орындай алды ма, жоқ па соны байқап кҿрсек.<br />
М.Петровыхтың аудармасы:<br />
Пока не знаешь - молчи.<br />
Пока блуждаешь - молчи.<br />
В бесцельных днях и в ночи<br />
Пустых забав не ищи.<br />
Чтоб человеком ты был<br />
И вровенъ с веком ты был,<br />
21
Ты пятерых побори,<br />
И пятерых избери... [3, с.41].<br />
М.Петровых түпнұсқадағы «ғылым таппау», «орын таппау» тіркестерін<br />
ҿзгертіп аударған. «Мақтанба», «баптанба» сҿздерінің мазмұны бірдей емес,<br />
мағынасы екі түрлі сҿздің орнына бір ғана «молчи» («үндеме») деген сҿзді<br />
қолданады. Аудармашы қолданған эквиваленттер тым қарапайым, эстетикалық<br />
ҽсері аз. «Орын табу» тіркесінің мағынасы анық, яғни адамның ҿмірдегі ҿзінің<br />
жолын дұрыс тауып, сол бағытпен ҿмір сүруі. Аудармашының дұрыс<br />
баламасын бермегені ҿз алдына «блуждаться» деген («адасу, қаңғыру»)<br />
мағынасы қарама-қарсы сҿзді пайдаланған. «Құмар» жҽне «ойын» мағыналары<br />
жақын болып келгенімен ақынның екі тармақта бҿлек қолдануы кездейсоқ<br />
емес. Ақын қолданып отырған «құмар» сҿзінің эмоциялық бояуы күшті, ҿлеңге<br />
қосымша мағыналық реңк беріп тұрған сҿзді аудармашының қалдырып<br />
кеткен. Аудармашы «құмар» жҽне «ойын» екі сҿздің мағынасын «забава» деп<br />
бір ғана сҿзбен береді. Аудармашы оқырманға түсінікті болуы үшін, ҿзінің<br />
тарапынан «В бесцельных днях и в ночи» деп қарапайым беруге тырысқан.<br />
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Без знаний нос не задирай,<br />
Найди себя, потом играй.<br />
Не надо смеха через край.<br />
Пуста веселость эта.<br />
Пяти вещей ты избегай,<br />
К пяти вещам стремленье знай,<br />
Раз хочешь выйти в люди.<br />
Все сбудется в судьбе твоей,<br />
Когда так жить полюбишь... [6, с.25].<br />
Ҽ.Қодар түпнұсқадағы «мақтанба» деген сҿзді «нос не задирай» деп<br />
аударады. Тармақты қазақ тіліне кері аударсақ «білімсіз мұрныңды шүйірме»<br />
деген мағына шығады. Аудармашы фразеологиялық тіркесті орыс оқырманына<br />
эмоциялық ҽсер ету үшін қолданып отыр. Ұлы Абайдың сҿзін ҿзге тілде дҽл<br />
сол қалпында жаңғырту мүмкін емес. Десек те, Ҽ. Қодардың тҽржімасын<br />
компрессиялық аудармаға жатқызамыз. Яғни, аудармашы ақынның<br />
философиялық ойын қысқартып берген. Аудармашының «найди себя, потом<br />
играй» дегені орыс тілді оқырман үшін де түсініксіз. Аудармада ауызекі сҿйлеу<br />
стилі қолданылып кҿркемділігі тҿмендеген. Аудармашы «найди себя, потом<br />
играй» деп аударып ҽдеби, кҿркем тілден алыстап кеткен. Абайдың ҿлеңінің<br />
алғашқы тоғыз тармағын екі аудармашы да сҿз, сҿз тіркесі, бунақ, тармақ<br />
деңгейінде дҽл бере алмаған. Аудармашылар кейбір тармақтарды ҿзгертіп<br />
немесе тастап кетіп, олардың орнына басқа тармақтарды қосады. Ақынның<br />
ойы, сҿзі тіптен басқа деңгейде кҿрініс тапқан. В.Г.Белинскийдің:<br />
22
«Аударманың түпнұсқаға жақындығы ҽріпті емес, рухты жеткізгенде<br />
сақталады. Аударылатын сҿйлемнің ішкі дүниесі түпнұсқаның ішкі дүниесімен<br />
сҽйкес келуі керек. Ҽр тілдің ҿзіне тиісті ҽдісі, ерекшелігі, қасиеті болады.<br />
Бірақ түпнұсқаны қайта жасауға болмайды. Кҿркем аудармада алуға, қосуға<br />
болмайды, егер түпнұсқада кемшіліктер болса, ол кемшіліктерді де дұрыс<br />
жеткізу керек», – деген пікірін аудармашы ескеріп еркіндікке шамадан тыс жол<br />
бермеуі керек еді [16, 205б.].<br />
Ақынның «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінің келесі тармақтарында<br />
адамның бес дұшпаны мен бес асыл іс туралы ойын баяндайды. Ҿлеңде адам<br />
болмысына тҽн жақсы жҽне жаман қасиеттер нақты жіктеліп, ақынның<br />
ҽлеуметтік-философиялық кҿзқарастарының басты ҿлшемдері тұжырымдалған.<br />
Ҿсек, ҿтірік, мақтаншақ,<br />
Еріншек, бекер мал шашпақ –<br />
Бес дұшпаның білсеңіз.<br />
Талап, еңбек, терең ой,<br />
Қанағат, рақым, ойлап қой –<br />
Бес асыл іс, кҿнсеңіз [2, 60 б.]<br />
М.Петровыхтың аудармасы:<br />
Злословье, ложь, хвастовство,<br />
Безделье и мотовство –<br />
Вот пять врагов твоих, знай,<br />
А разум и доброта,<br />
Упорство, скромность и труд-<br />
Доверья-не предадут [3, с.42].<br />
Түпнұсқада «еріншек» яғни адамның қасиеті туралы айтылса, аудармашы<br />
оны «безделье» («ҽрекетсіздік») деп жалпы құбылыстың атымен береді.<br />
«Қанағат» сҿзіне дҽл баламасын бермей, «скромность» («сыпайылық,<br />
ибадаттылық») деп алады. «Доверья - не предадут» аудармашының ҿзінің<br />
тарапынан қосқан тармағы. Бұл тармақты М.Петровых ақынның «бес асыл іс,<br />
кҿнсеңіз» деген тармағының орнына ҿзінің тарапынан ҿзгертіп қосқан.<br />
Түпнұсқадағы «бес дұшпаның білсеңіз, бес асыл іс, кҿнсеңіз» деген<br />
тармақтардың эмоциялық бояуы күшті, оқырманның назары бірден осы<br />
тармақтарға түседі. Бұл тармақтар бір-бірімен тікелей байланысып<br />
тұрғандықтан екеуінде, яғни бірін екіншісінен бҿлмей аудармада беру қажет<br />
еді. Аударматанушы Н.Сағындықованың: «Аудармадағы ҿнер аудармашы ҿзі<br />
аударып отырған туындыдан «ҿзін кҿргенде», «сол туындыны ҿзі жазып<br />
отырғандай сезінген» сҽтте ғана басталады. Ҿз тарапынан қосу біреудің ісіне<br />
араласу деген сҿз, автордың кҿңіл күйіне енжар қарайтын адам ғана бұлай<br />
жасай алады. Автормен бірігіп кету, оған ерекше құрмет сезімінсіз аударма<br />
ҿнерге айналмайды. Қандай да бір туындыны аударған кезде аудармашыға<br />
үлкен табысқа жету үшін біраз құрбандыққа баруға тура келеді», – деген<br />
23
пікірінің маңызы зор [17,25б.]. Бірақ, аудармашылардың ақынның<br />
шығармасынан ҿздерін кҿре алмай жатқандығы, туындыны ҿзі жазып<br />
отырғандай сезінбейтіндігі, құрбандыққа бара бермейтіндігі анық байқалады.<br />
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Узнай же, что бахвальство, ложь,<br />
Лень, сплетни, деньги на кутеж –<br />
Твои враги повсюду.<br />
Мысль, труд, стремлений высота,<br />
Довольство малым, доброта:<br />
Пять дел, в которых чудо [6, с.27].<br />
Аудармада «еріншек» (безделье), «талап» (упорство) секілді нақты ұғымды<br />
білдіретін термин дҽрежесіндегі сҿздер түпнұсқадағы мағынасын жоғалтып,<br />
едҽуір қарабайырланып берілген. Ҽ.Қодар «бекер мал шашпақ» (деньги на<br />
кутеж), «қанағат» (довольство малым) ұғымдарымен берген.<br />
Ҽрине аудармашылардың екеуі де Абай ҿлеңінің жалпы мазмұнын берген<br />
жоқ деп айта алмаймыз. Аудармаларда «бес асыл іс» жҽне «бес дұшпан» деген<br />
қасиеттер ҽртүрлі, кҿркемдік-эстетикалық дҽрежеде беріледі. Дегенмен де,<br />
автордың ой – пікірінің жалпы мазмұндық желісі сақталғанымен, Абайға ғана<br />
тҽн шығармашылық тҽсіл, кҿркемдік болмыс, «сырты алтын, іші күміс» болып<br />
келетін гармониясы ҽлсірейді.<br />
Түпнұсқадағы жекелеген ерекше ұғымдарды, түсініктерді басқа тілде<br />
жеткізу аудармашыдан терең білімді, үлкен еңбекті жҽне ақындық талант пен<br />
шығармашылық шеберлікті талап етеді. Аудармашы үшін ең басты шарт –<br />
автордың шығармашылық даралығын, ҿлеңдерінің тілдік-стильдік ерекшелігін,<br />
оның шығармаларына арқау болған ҿмірлік шындықты тану. Бұл бағытта<br />
аудармашы ҿз білімін еңбекпен жетілдіріп отыруы тиіс. Үлкен тҿзімділікпен,<br />
табандылықпен шығармашылық шеберлігін жетілдіріп отырған аудармашы<br />
кҿркем мҽтіннің барлық сыр сипатын жеткізуде табыстарға қол жеткізе алады.<br />
Ағылшын тіліне Д.Роттенбергтің аударамасы:<br />
Bragging and slander, odious lies,<br />
Foul dissipation, laziness, too –<br />
These are five things a man should despise! [7, р.89].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Мақтаншақтық жҽне ҿсек, пасық ҿтірік,<br />
Лас азғындық, еріншектік,<br />
Бұл бес нҽрсені адам жек кҿруі керек!<br />
Аудармада ҿлеңнің ұлттық бояуы кҿрінбейді. Аудармашының<br />
түпнұсқадағы ҽрбір деталь мен бейнелі мағынаны назардан тыс қалдыруына<br />
24
болмайды. Д.Роттенберг «Бұл бес нҽрсені адам жек кҿруі керек!» деп<br />
оқырманға ақынның не айтқысы келіп тұрғанын нақты береді. Қашық болатын<br />
бес нҽрсені «пасық ҿтірік, лас азғындық деген баламаларды қолданады.<br />
«Азғындық» деген сҿз де аудармашының түпнұсқадағы «мал шашпақ» сҿзіне<br />
берген баламасы. Ҽрине, бұл екі сҿзді балама деп тану қиын. «Мал шашпақ»<br />
жҽне «азғындық» екеуі екі түрлі қасиетті анықтайды. «Мал шашпақ» іс-ҽрекетті<br />
сипаттаса, азғындық теріс жолға түсіп бұзылғандықты білдіреді. Ҽрине,<br />
ағылшын оқырмандарына «мал шашпақ» ұғымын түсіндіру қиын. Бір ұлтқа<br />
ғана тҽн болып келетін, ҿзге халықтың сҿз қорында кездеспейтін арнайы<br />
сҿздерді аударуда аудармашылардың қиындыққа кездесетіні рас. Ол үшін<br />
аудармадағы түсіндірмелі тҽсілді қолдану қажет. Жалпы Д.Роттенберг ақынның<br />
ҿлеңін, айтпақ ойын түсінгенімен Абай рухын кҿрсете алмаған. М. Хамзин:<br />
«Абай, бҽрінен бұрын, адамзат үшін аса қажетті рухани игіліктер ішінде осы<br />
халықтық поэзияны жаңаша дамытты, оған қыруар жаңалық ҽкелді. Халықтық<br />
поэзияның дҽуірі - алтын ғасыры басталды. Абай шын мҽнінде ҿз заманынан<br />
озық туды да, ҿз болмыс-бітімі, кескін-келбеті жҽне табиғи дарын, қабілетінің,<br />
асқан ойшылдығының, кемеңгерлігінің нҽтижесінде ҿшпес даңққа ие болды», –<br />
дейді [18,130б.]. Расында, Абай қазақтың қаңдай да бір қарапайым сҿзін<br />
түрлендіріп, ерекшелендіріп, ҽсерлі тіркестер шығарады. Мҽселен, Абай<br />
«Қызыл тілім буынсыз», - дейді. Жалпы қазақта қызыл тіл деген тіркес кҿп<br />
қолданылады. Ал тілдің «буынсыз» деп сипатталуы ақынның ҿзіндік<br />
қолданысы. Абай «буынсыз тіл» деген тіркесті ҿзінің ҿлеңдері мен<br />
аудармаларында бірнеше мҽрте қолданған. Мысалы Онегиннің Татьянаға<br />
жауабында, «Тіл буынсыз, бой таза гүл» деген тармақты кездестіреміз. Жалпы<br />
тілде буын бола ма? Тілдің буынсыз болуын қалай түсінуге болады? Ҽрине,<br />
мұны тура мағынасында қабылдай алмаймыз. Абай тілдің барлық<br />
құбылыстарын сипаттап, бейнелей алатын ерекше қасиетін бір ғана сҿзбен<br />
аңғартады. Тілдің шапшаңдығын, ҿткірлігін, жан-жақтылығын, шексіздігін<br />
яғни тілдің бірнеше қасиетін «буынсыз» деген бір ұғымға сыйдырған. Демек,<br />
бұл сҿздің мағыналық ауқымы үлкен, астары терең. Сондықтан аудармада бұл<br />
сҿзге ерекше мҽн берілуі тиіс. Тілдің осы қасиетін ашатын ұғымның<br />
баламасын табу аудармашыға оңай түспесі анық. Біздіңше бұл түпнұсқаның<br />
мҽні мен салмағын мүлде ҽлсіретіп жіберген. Л.Озеров бұл тармақты былай<br />
аударады:<br />
Но мой язык еще мне друг [3, с.88].<br />
Л.Озеровтың аудармасын қазақ тіліне кері аударсақ «бірақ менің тілім<br />
ҽлі де менің досым» деген мағына туады. Түпнұсқада тілге берілген қасиет<br />
туралы айтылса Л.Озеровтың аудармасында тілді адам бейнесінде береді.<br />
Аудармада түпнұсқада жоқ ой орын алған. Аудармадағы «дос» бірлігі<br />
«буынсыз» деген анықтауыштың орнына қолдануға келмейді. Л.Озеров<br />
тармақты ақынның ҿз шығармашылық шеберлігі мен даралығы дҽрежесінде<br />
25
аудара алмаған. «Буынсыз жҽне дос» бір-бірінен алшақ, алыс ұғымдар қатарына<br />
жатады. Олар бірін-бірі алмастыра алмайды.<br />
О.Шартсе ағылшын тіліне бұл тармақты мына үлгіде аударады:<br />
Yet Fate has endowed me with a facile tongue [7, р.45]<br />
Тармақты қазақ тіліне жолма-жол аударғанда мынадай мағына береді.<br />
«Жаратушы маған жеңіл тілді берді». Тілдің буынсыз болуы туралы ұғым бҿлек<br />
те, жеңіл болуы бір бҿлек. Қазақ тілінде тілі жеңіл деп – түсінуге, қабылдауға<br />
жеңіл тілді айтады. О.Шартце қарапайым сҿзбен беріп түпнұсқадағы<br />
мағынасын тілдің кҿп қырлы қасиетін аша алмаған.<br />
Ақын «жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» деген ҿлеңінде сұхбат<br />
құрудың ғанибеттілігін, тыңдаушылардың түрлі қасиеттері туралы баяндап, ер<br />
жігіттерге – дос, ҽйел таңдауда жол кҿрсетіп ақыл береді.<br />
Ҽдетте ауызекі сҿйлеу тілінде ойын мен күлкі бір-бірінен ажыратылмай, екеуі<br />
ҿзара байланысты құбылыстар ретінде айтылады. Бірақ, ақын ҿзінің ҿлеңінде<br />
ойын мен күлкіні бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ақын осы екі құбылыстың<br />
айырмашылығын ашып, олардың ҽрқайсысының мҽнін бір-біріне қарама-қарсы<br />
мағынадағы арзан жҽне қымбат сҿздерімен кҿрсетеді.<br />
Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,<br />
Екі түрлі нҽрсе ғой сыр мен сымбат.<br />
Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік<br />
Ер табылса жарайды, қылса сұхбат [ 2, 54 б.].<br />
А.Гатовтың аударуында ҿлеңнің осы шумағы былай берілген:<br />
Жигиты, дорог смех, не шутовство,<br />
Несходны внешний вид и естество.<br />
Но если кто то от души смеется.<br />
То искренности верь, люби его [3, с.37]<br />
«Шутовство» (сайқымазақтық) «ойын» сҿзінің баламасы емес. Ақын күлкі<br />
мен ойынның айырмашылықтарын «арзан жҽне қымбат» мағыналары бірбіріне<br />
қарама-қарсы сҿздерімен кҿрсетуі бекер емес, сондықтан аудармашы<br />
«арзан» сҿзін қалдырып кетпей аударуы қажет болатын. Тармақты қазақ тіліне<br />
кері аударсақ «ойын емес, күлкі қымбат» дегендей ұғым туады. Аудармада<br />
ойын мен күлкі, арзан мен қымбат арасы мүлде ажыратылмаған. Аудармашы<br />
ойын мен күлкінің қайсысы қымбат екенін айтып екі құбылысты салыстырып<br />
отырғандай ҽсер қалдырады. Демек, бұл аудармада аударма<br />
трансформациясындағы компрессия ҽдісі арқылы сҿзді сығымдап, ықшамдап<br />
беру жиі ұшырасады. Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігінде «сыр - ҽркімнің ҿзіне<br />
тҽн, ҿзгеге белгісіз құпия ойы» деген анықтама берген. Аудармада «естество»<br />
(«табиғат, мҽн») сҿзінің мағынасы «сыр» сҿзімен сҽйкес келмейді. Орыс<br />
26
тіліндегі тармақты кері аударсақ «сыр мен сымбаттың ұқсас еместігі» туралы<br />
мағына туады. «Внешний вид и естество» «сыр мен сымбаттың» дұрыс<br />
аудармасы емес. Аудармашы негізгі мағынаны бергенімен, контекстегі мҽнін<br />
аша алмаған, ҽрі пішінің де бере алмаған. Сондай ақ түпнұсқадағы осы сҿздерге<br />
тҽн эмоциялық мазмұн да ҽлсірейді. «Внешний вид» баламасы «сымбат» сҿзінің<br />
жалпы мағынасын бергенімен кҿркем стильге жатпайды, тым бейтарап сҿз.<br />
«Естество» мен «сыр» баламаларының мазмұны да, пішіні де мүлде бір-біріне<br />
жанаспайды. Ең болмағанда аудармашы «тайные чувство» деген мағынасы<br />
жуық сҿздерді алуы керек еді. Ал, «естество» бұл шумақта ешқандай кҿркемдік<br />
те, танымдық та рҿл атқарып тұрған жоқ. Абайдың «сыр», «сымбат» сҿздерінің<br />
ҽрқайсысында сол шумақтың контексінен туындап тұрған қосымша эмоциялық<br />
мағына бар, яғни осы шумақтағы басқа сҿздердің мағыналарымен астасып,<br />
тереңдей түседі. Жоғарыда айтылғандай аудармашылардың қай қайсысы да<br />
Абай ҿлеңдерінің поэтикалық контексінен туындайтын ерекше мҽнді,<br />
мазмұнды қолданыстарды ҿз дҽрежесінде кҿркем етіп аудара алды дей<br />
алмаймыз. Шумақтың кейінгі екі тармағын да бұдан гҿрі дҽл жҽне кҿркем<br />
аударуға болар еді. Ақын күлкінің қымбат екендігі туралы ойын одан ҽрі<br />
жалғастырып, «арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік» ер туралы толғанады.<br />
Аудармашы ақынның ойын түсінбей, «егер біреу шынайы күлетін болса, оған<br />
сен, оны сүй» деп кері аударма жасаған. «Онымен сұхбат құру» жҽне «оған<br />
сену, оны сүю» екі түрлі ұғымды білдіреді. Осы ҿлеңдегі тағы бір маңызды<br />
жеке поэтикалық сарын-адал жанмен сұхбат құрудың ғажаптығы туралы<br />
ақынның ойы. «Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік, Ер табылса жарайды,<br />
қылса сұхбат» осындай жеке поэтикалық сарындардан (ойын арзан, күлкі<br />
қымбат, сыр мен сымбат) бүкіл ҿлеңнің кҿркемдік тұтастығы туындайды.<br />
Аудармашы олардың бірін назардан тыс қалдырмауы тиіс, ҽйтпесе ҿлеңнің<br />
тұтастығы мен гармониясы бұзылады. Мұндай сарындардың бҿліктерін алып<br />
тастау, қысқартып жіберу, бірін екіншісімен алмастырып жіберу ҿлеңнің<br />
композициясын, ҽуенін бұзады. А.Гатов ҿлеңнің екінші шумағын аударуда<br />
айтарлықтай жетістікке қол жеткізе алмаған. Соңғы тармақта ақынның ойын<br />
ҿзгертіп жіберген.<br />
Кейбіреу тыңдар үйден шыққанынша,<br />
Кейбіреу қояр кҿңіл ұққанынша.<br />
Сҿз мҽнісін білерлік кейбіреу бар,<br />
Абайлар ҽрбір сҿзді ҿз халінша [2, 54 б.].<br />
А.Гатовтың аудармасы:<br />
Один пропустит все мимо ушей,<br />
Другой проникнет в смысл твоих речей.<br />
Есть и такой, кто понимает слово,<br />
Но истолкует к выгоде своей [3, с.38].<br />
27
Ҿлең тармақтары сҿз мҽнісін білерлік адамның қасиеті туралы.<br />
Түпнұсқадан адамның үш түрлі қасиетін кҿреміз: «үйден шыққанша<br />
тыңдайтын»; «ұққанынша кҿңіл қоятын»; «сҿз мҽнісін білерлік, ҽрбір сҿзді ҿз<br />
халінше абайлайтын». Ақын адамның мұндай қасиеттерін жақсы немесе<br />
жаман деп бҿлмеген. Ал, түпнұсқадағы негізгі ой адамның жоғарыда<br />
кҿрсетілген қасиеттерін жақсы немесе жаман деп кҿрсету емес. Ҽрбір сҿзді<br />
абайлап, ҿз халінше сҿз мҽнісін білерлік адам аудармада сҿз мҽнісін білгенмен,<br />
ҽр сҿзді ҿз пайдасына қарай пайдаланатын жағымсыз қасиетке ие болып шыға<br />
келген. Абай тыңдаушылардың ешқайсысын тыңдамайды, құлақ аспайды деп<br />
отырған жоқ. Ҽрқайсысы шамасына қарай тындайды. Аудармада ақынның<br />
тыңдаушыларына берген қасиеттерінің ешқайсысы ашылмаған. Түпнұсқадағы<br />
ақынның сҿз мҽнісін білерлік, ҽрбір сҿзді ҿз халінше танитын адамдары<br />
аудармада мүлдем басқа типтегі адамдар болып шыға келген. Нҽтижесінде<br />
ҿлеңнің мазмұны мен мағынасы ҿзгерген.<br />
Абай ҿз ҿлеңдерінде заманның, замандастарының образына үнемі назар<br />
аударып отырған, түрлі мінездерін сипаттаған. Адам образын жасаудағы<br />
Абайдың бір тҽсілі – қарама-қарсы сипаттағы ҽрекеттерді, қарама-қарсы мінез<br />
құлықты қатарластыра сипаттау. Мысалы ақынның «Күшік асырап, ит еттім»<br />
ҿлеңінде осы тҽсіл кҿрініс тапқан.<br />
Ҿлеңінің мазмұны терең, ақын ҿлеңде ҿзінің ойын астарлап жеткізеді.<br />
Аудармашы түпнұсқадағы астарлы мағынаны аудармада дҽл жеткізуге үлкен<br />
күш салуы қажет. Ҿлеңнің идеясы «сатқындық» туралы жҽне ол қасиетті ақын<br />
екі түрлі образбен бейнелеу арқылы оқырманды ҿлеңнің мағынасын ұғынуға<br />
жетелейді. Ҿлеңдегі образдардың (күшік, ит, мерген) астарында, ҿзегінде үлкен<br />
мҽн, терең мағына бар. Ақын ҿзі ҿмір сүрген қоғамдағы адамдарды осындай<br />
образды ой, ойлы сурет арқылы бейнелеп кҿрсетеді.<br />
Күшік асырап, ит еттім,<br />
Ол балтырымды қанатты.<br />
Біреуге мылтық үйреттім,<br />
Ол мерген болды, мені атты [21, 46б.].<br />
А.Глобаның аудармасы:<br />
Я вырастил пса из щенка, -<br />
Он мне ногу раз прокусил.<br />
Обучил я когда-то стрелка, -<br />
Он меня чуть не подстрелил [19, с.76].<br />
Аудармашы алдыңғы екі тармақтың мағынасын белгілі бір дҽрежеде<br />
жеткізе алған. «Қанатты» сҿзіне «прокусил» (тістеді) дҽл баламасы<br />
болмағанымен ақынның негізгі ойы сақталған. Ҿзге тілді оқырманның<br />
түсінігіне лайықтап аудармашының «қанатты» сҿзін сҿзбе-сҿз аудармауы<br />
орынды. Соңғы екі тармақтың мазмұны ҿзгерген. Тармақтарды қазақ тіліне<br />
кері аударатын болсақ, мынадай мағына туады: «бір кездері мен атқышты<br />
28
үйретіп едім, ол мені атып жібере жаздады». Түпнұсқада ой нақты айтылған,<br />
яғни оқиға болып ҿткен. Аудармада ондай нақтылық жоқ. Түпнұсқада «мені<br />
атты» деп нақты айтылса, аудармада «мені атып жібере жаздады» деп оқиғаның<br />
болмағандығы туралы ой тастап антонимдік аударма жасайды. «Мені атты» мен<br />
«мені атып жібере жаздады» арасында үлкен айырмашылық бар. Түпнұсқадағы<br />
«атты», яғни оқиғаның болып ҿткендігі арқылы атқан адамның опасыздығы,<br />
сатқындығы туралы ақпарат да беріліп тұр. Сондықтан бұл сҿздің мезгілдік<br />
деңгейін ҿзгертпей аударудың маңызы жоғары.<br />
А.Жовтистің аудармасы:<br />
Собаку я выкормил из щенка,<br />
И зубы ее испытал.<br />
Меткости я обучил стрелка –<br />
И сам мишенью стал [20, с.87].<br />
Түпнүсқадағы «Ол балтырымды қанатты» деген тармақтың мағынасын<br />
аудармада «И зубы ее испытал» деп берген. «Балтыр» сҿзін «тіс» сҿзімен<br />
алмастырған. Ақынның кҿңіл-күйі аудармада кҿрініс таппаған. Түпнұсқада<br />
ақынға ауыр тигені денесінің жарасы емес, жүрек жарасы. Сол толғаныс пен<br />
күйзеліс аудармада сезілмейді. Ҿлеңнің соңғы тармағының аударылу дҽрежесі<br />
де осындай. Онда мергеннің атқандығы туралы ақпарат аудармада жоқ,<br />
ақынның ойының негізгі түйіні осы ой. «И сам мишенью стал» сҿзбе-сҿз «ҿзім<br />
нысанаға айналдым» болып аударылады. Нақты болған жағдай аудармада жоқ,<br />
демек түпнұсқадағы мазмұн ҿзгерген. Аудармашы мҽтіннің астарындағы<br />
мағынаны ашпаған.<br />
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Щенка, обучая, я вырастил в пса,<br />
Меня укусил он мгновенно.<br />
Кого-то стрелять научил я и сам<br />
Стал первою жертвой мергена [6, с.54].<br />
Бұл аудармадан теориядағы аудармашы ақындар жиі қолданатын<br />
компенсация (орын толтыру) ҽдісін байқаймыз. Мысалы «Күшік асырап ит<br />
еттім» яғни мұндағы «ит ету» күшікті ҿсіргендігі оның ит болғандығы туралы<br />
болып отыр. Ҽ.Қодар «вырастил», «обучил» деп қатарынан екі сҿзді қолдану<br />
арқылы оқырманға ит еткендігі түсінікті болу үшін «вырастил» сҿзін қосып<br />
тұр. Жалпы, ҿлеңнің пішіні, синтаксистік құрылымы ҿзгерген. Екінші тармақта<br />
«ол мені ҽп-сҽтте тістеп алды» деген ойды ұсынады. Аудармашы «мгновенно»<br />
сҿзін тармақтарды ұйқастыру үшін қосқан. Бірақ аудармада мезгілді<br />
нақтылаудың маңызы жоқ. Аудармашы соңғы тармақты «мергеннің бірінші<br />
құрбаны болдым» деп аударады. Аудармада түпнұсқаның негізгі ойы мергеннің<br />
құрбандарының санында сияқты. Мҽселе нешінші құрбан болғандығында емес,<br />
29
сол мергеннің ҿзінің ұстазына қолы барып атқандығында болып отыр. Ҿлеңді<br />
орыс тіліне аударған үш аудармашының ішінде А.Жовтис түпнұсқаның жалпы<br />
мағынанысын сақтайды, Ҽ.Қодардың да аудармасын сҽтсіз шыққан деп айта<br />
алмаймыз, тек аудармада еркіндікке кҿп жол береді. Екі аударманың сапасымен<br />
салыстырғанда А.Глобаның аудармасының деңгейі тҿмен.<br />
Жалпы, кҿркем мҽтінде түгелімен үш құрылымды құрайтын деңгейлер бар.<br />
Тілдік деңгей – вербалды деңгейге сҽйкес келеді жҽне бейнелеу<br />
құралдарының белсенді жүйесін қамтиды. Ол ҿз кезегінде тілдік деңгейдің<br />
барлық қабаттарын қамтиды: лексикалық (семантикалық), грамматикалық<br />
(морфологиялық жҽне синтаксистік, сҿз жасайтын, фонетикалық т.б). Абайдың<br />
мына ҿлеңінің тілдік деңгейлері аудармада қаншалықты сақталғанына назар<br />
аударайық:<br />
Жүрегім менің қырық жамау<br />
Қиянатшыл дүниеден.<br />
Қайтып аман қалсын сау,<br />
Қайтқаннан соң ҽрнеден [21, 45б.].<br />
М.Петровых мынадай үлгіде аударады:<br />
На сорок лоскутьев тоскою<br />
Растерзано ты каждым днем...<br />
Как же сердцу дожить в покое,<br />
Изверившемуся во всем! [20, с.112].<br />
Ақынның «жүрегім» деген коннотатты сҿзі аудармада «сердце» деп<br />
денотатқа айналған. Аудармада тілдік деңгейдің жоғарыда айтылып ҿткен<br />
қабаттары ҿзгеріске түскен. Аудармада «жүрек» деген маңызды концептіні<br />
бірінші тармақта емес, үшінші тармақта беріп, басыңқы тұрғыны бағыныңқыға<br />
ауыстырған. Түпнұсқада ақынның жалғызсыраған, құлазыған кҿңіл күйін<br />
«жамау» сҿзінің астарынан ұғуға болады. «Жамау» сҿзінің түпнұсқадағы<br />
қызметі мен эмоциялық ҽсерінің күштілігі соншалық аудармашыға орыс<br />
тілінде дҽл баламасын табу оңайға соқпасы белгілі. Ҽдетте, киім жамау<br />
болады, ал жүректің жамау болуы бұрын сонды болмаған құбылыс.<br />
М.Петровых «жамау» сҿзінің мағынасын орыс тілінде екі сҿзбен береді.<br />
(«тоска жҽне растерзано»). Аудармашы тармақты ұлғайтқанымен түпнұсқаның<br />
мағынасын сақтаған. Екінші тармақтағы «каждым днем» аудармашының<br />
тарапынан жасалған артық сҿз қосу. Түпнұсқада «уақыт» туралы ой жоқ.<br />
Жүрегінің не себептен «қырық жамау» екендігінің жауабы екінші тармақта<br />
берілген «қиянатшыл дүниеден». Аудармашы осы тармақтың маңыздылығын<br />
білмеген, себебі бұл тармақ аудармада берілмеген. Жалпы, түпнұсқадағы<br />
объективті ақпарат аудармада сақталған. Бірақ морфологиялық, лексикалық,<br />
грамматикалық, синтаксистік ҿзгертулер ҿлеңнің ұлттық, эстетикалық бояуын<br />
ҽлсіреткен. Түпнұсқа 6-7 буынды шалыс ұйқаспен жазылған. Түпнұсқадағы<br />
буын сандары аудармада сақталған.<br />
30
Р. МакКейннің аудармасы:<br />
My heart is in forty shreds<br />
from the malicious intent of the world.<br />
How can it stay unharmed<br />
among this bigotry? [22, р.251].<br />
Шумақты қазақ тіліне кері аударатын болсақ мынадай мағына шығады:<br />
Менің жүрегім қырық жұлым<br />
дүниенің жауыз пиғылынан<br />
Қалай аман қалсын<br />
бұл жанкештіліктің арасынан?<br />
Ричард МакКейн ақынның ішкі дүниесінің тебірене толқуын, күйінішін,<br />
толғанысын сезінген. Себебі ҿлеңді орыс тілінен аударғанның ҿзінде<br />
түпнұсқаның тҽртіп параметрлерін сақтаған. М.Петровыхтың аудармасында<br />
түпнұсқаның екінші тармағы түсіп қалса, Р. МакКейннің аудармасында дҽлмедҽл<br />
болмаса да ақынның жүрегінің не себептен жамау екендігінің себебі<br />
жеткізілген. Бұл ҿлеңде аудармашы шумақтың соңғы жолының мағынасын<br />
толық аша алмаған жҽне сұраулы сҿйлемге айналдырып түпнұсқадан<br />
алшақтаған. Түпнұсқада «қайтқаннан соң ҽрнеден» деп жүректің ауыр күйін,<br />
жағдайын сипаттаса аудармада (жанкештіліктің арасынан) деп жүректің<br />
ортасы, айналасы туралы сҿз қозғайды.<br />
Орыс жҽне ағылшын тілдерінің грамматикалық құрылымындағы<br />
ҿзешеліктер аудармада сҿйлем құрау кезінде білініп жатады. Ағылшын тілінде<br />
сҿз таптары бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш сияқты ретпен<br />
орналасса, орыс тілінде ағылшын тілімен салыстырғанда сҿздердің орналасу<br />
тҽртібіне еркіндік берілген. Қазақ, орыс тілдерінде ҿлең кҿбіне ұйқасқа<br />
құралса, ағылшын ҿлеңдерінің ұйқасып келуі маңызды емес. Сондықтан да<br />
болар аудармада түпнұсқадағыдай ұйқасқан тармақтар жоқ. Дегенмен,<br />
аудармашы еркіндікке салып, түпнұсқадан ауытқып кетпеген. Артық сҿз<br />
қосулар мен қысқартусыз түпнұсқаның мазмұнын сақтау сатылы аударма үшін<br />
үлкен жетістік.<br />
Абай аудармаларының жанрлық композициялық деңгейіне назар<br />
аударайық. Кҿркем шығарманың жанрлық композициялық деңгейі дегеніміз<br />
барлық кҿркемдік құралдарды (жанрлық ерекшеліктер, кҿркемдік<br />
құрылымның ерекшеліктері, кҿркемдік детальдардың орналасуы жҽне<br />
байланысы, образдар жүйесі) біріктіретін кең категория. Абайдың «Сегіз аяқ»<br />
ҿлеңінің мына тармақтарының жанрлық композициялық деңгейін аудармашы<br />
қаңдай деңгейде сақтап жеткізгеніне назар аударайық:<br />
Бойда қайрат, ойда кҿз<br />
Болмаған соң, айтпа сҿз [2, 88б.].<br />
31
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Если нет в тебе сил и ума,<br />
То молчи, не блуждая впотьмах [6, с.101].<br />
Тармақ нақыл сҿз түрінде беріліп, егіз ұйқаспен ҿрілген. Құрылысы<br />
жағынан 4 буын + 3 буын болып келген. Аударма нақыл сҿз түрінде<br />
берілгенімен түпнұсқадағы ұйқас, интонация жоқ. Аудармада буын саны артық<br />
берілген. Түпнұсқадағы образдардың баламасын дҽл бермеген. Аудармашы<br />
«ойда кҿздің» болмауын «ақылдың» болмауы деп түсінген. Түпнұсқада басты<br />
концепт «кҿз» болып тұр. Жалпы ойда кҿздің болуы мүмкін бе? Ойда кҿздің<br />
болуын елестету қиын. Бірақ ақынның ойға кҿз беруі бекер емес. Яғни, мұнда<br />
«кҿзді ой» мен басқа «қарапайым ойдың» арасында айырмашылық бар.<br />
Ақынның айтып отыратын ғылым, білім, иман, тҽрбие, адамгершілік<br />
осылардың барлығы ойында кҿзі бар тұлғаның бойында болып отыр. Екінші<br />
тармақтың қазақ тіліндегі кері мағынасы «Онда үндеме, қараңғыда адаспай»<br />
болып шығады. Аудармашы «қараңғыда адасу» туралы ұғымды ҿз жанынан<br />
қосып, мағынаны ұлғайтқан.<br />
М.Касаткиннің аудармасы:<br />
Коль в сердце нет силы, а мысль без глаз,<br />
Молчи, не тупи ярких слов алмаз! [5, с.58].<br />
М.Касаткиннің аудармасынан «Егер жүректе қайрат болмаса, ал ой кҿзсіз<br />
болса» деген ой түйеміз. Ақынның бойға берген қайратын аудармашы жүрекке<br />
беріп мағынаны күрделендірген. Қазақ тілінде ғана емес, орыс тілінде де<br />
жүректің қайратты болып келуі сирек кездесетін құбылыс, тіпті кездеспейді<br />
десек те болады. Қаңдай ұлт, қаңдай халық болмасын барлығының да қайраты<br />
бойында болады. Аудармашы түпнұсқадан сҿзбе-сҿз «мысль без глаз» деп<br />
аударады. Аударманың кҿркемдік, эстетикалық ҽсері жоқ, құнсыз нҽрсе болып<br />
шыққан. Мұндай аударманың мҽнісін орыс тілді оқырман түсінбек түгілі,<br />
аударманы оқуға деген қызығушылыған бҽсендететіні сҿзсіз. Бұл тармақты<br />
сҿзбе-сҿз аударуға келмейді. А.Байтұрсынов: «Абай сҿздері жалпы адамның<br />
түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан болған<br />
кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дҽрежеге жете алмағанынан болатын<br />
кемшілік... Абай сҿзі заманындағы ақындардың сҿзінен үздік артық. Ол<br />
оқушылық, артықтық басқа ақындардан Абайдың жалғыз сҿзінде ғана емес,<br />
ҿзінде де болған», − дейді [23, 112б.]. А.Байтұрсыновтың сҿзі негізсіз емес,<br />
аудармадағы қателіктер аудармашылардың ақынның сҿзінің мағынасын<br />
түсінуге дҽрежелері жетпегендіктен деп ойлаймыз.<br />
Л.Озеровтың аудармасы:<br />
Если мысль слепа или мысли нет,<br />
При себе ты оставь свой бред! [3, с.71].<br />
32
Л.Озеровтың бірінші тармағының кері аудармасы «егер ой соқыр болса<br />
немесе ой болмаса» болып шығады. Түпнұсқадағы «қайрат» жоқ, оның орнына<br />
«мысль» деп екі рет қайталаған. Екінші тармақтағы «При себе ты оставь свой<br />
бред!» деген жолда интонация кҿтеріліп, ақын ұрысып, ашуланып айтып<br />
отырған секілді. Түпнұсқадағы ақынның «айтпа сҿзі» аудармада<br />
«сандырақтама» болып отыр. Ақынның «айтпа сҿзі» «үндеме, артық сҿйлеме»<br />
деген мҽнде қолданылған, сондықтан аудармашының «бред» емес, орыс<br />
тіліндегі қарапайым «молчи» деген сҿзді қолдануына да болар еді.<br />
Т.Боттингтің аудармасы:<br />
Such lapses in logic and absence of will<br />
Let them serve as a warning – don’t talk, tongue, be still [7, р.167].<br />
Т.Боттингтің алғашқы тармағының кері аудармасынан «Логикасы<br />
жетілмеген жҽне қайраты жоқ» деген мағынаны кҿреміз. Аудармашы «ой»<br />
сҿзіне «логиканы» балама етіп алған. Дегенмен, аудармашы түпнұсқадағы<br />
объективті мағынаны сақтаған. Бірақ, түпнұсқаның пішіні айтарлықтай<br />
дҽрежеде ҿзгерген. Аударманың ҿлеңге тҽн ырғағы, композициясы жоқ.<br />
Аудармадағы идеялық-эстетикалық дейгейге назар аударайық. Бұл деңгейді<br />
зерттеудің мақсаты мҽтіндегі автордың астарлы ойын ашу. Мҽтіннің идеялық<br />
эстетикалық ақпаратын игеру үдерісі кезінде бұл деңгейді жазушы үшін (түпкі<br />
ойы, идея) бастапқы, ал оқырман үшін (ұғыну) соңғысы деп қарастыруға<br />
болады. Мысалы, Абайдың тҿмендегі ҿлеңінің идеялық эстетикалық деңгейі<br />
сақталмаған.<br />
Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап,<br />
Жас балаша кҿңілді жақсы уатар [2, 37б.].<br />
А.Гатовтың аудармасы:<br />
Убаюкает сердце она,<br />
Укачает его, как дитя, на руках [3, с.45].<br />
Түпнұсқада «жас балаша» деген теңеу ҿлеңге қатысты қолданылған.<br />
Ҿлеңнің жас балаша кҿңілді жұбататындығы туралы айтылады. Орыс тілінде<br />
ҿлеңнің мазмұны бұзылған. Аудармашы «жүрек» деген образды қосып, ҿлеңкҿңілді<br />
емес, жүректі жұбататын болып шыққан.<br />
Ағылшын тіліне Т.Роттенбергтің аудармасы:<br />
Creating a mood of joy and of sadness.<br />
Balm to the soul, like a little child’s word [7, р.96].<br />
Т.Роттенбергтің аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ: «ҿлең жас<br />
баланың тілі сияқты кҿңіл жұбатқыш» деген мағына пайда болады. Түпнұсқада<br />
33
ақын «жас балаша» десе, аудармашы ағылшын тілінде «жас баланың тілі» деп<br />
нақтылаған. Бірінші тармақтың қазақ тіліндегі аудармасынан «Қуанышты жҽне<br />
мұңлы кҿңіл-күй сыйлап» деген мағынаны кҿреміз. Ал, түпнұсқада «ҽн бірде<br />
кҿңіл-күйді кҿтерсе, бірде мұңайтады» деген мағына жатыр. Ең бастысы<br />
ақынның жҽне аудармашының ойлары бір жерден шығып отыр.<br />
Т.Роттенбергтің аудармасы сҽтті шыққан. Түпнұсқаның идеялық эстетикалық<br />
деңгейі сақталған.<br />
Жалпы, қабылдау, түсіну, пайымдау, бағалау мҽтіндегі мҽнді танудың<br />
бірден бір кепілі десе болғандай. Мҽтіндегі мҽнді танымай тұрып оны<br />
нақтылау, айқындау жҽне аудару мүмкін емес. Бұл жҿнінде ақынның ҿзі де:<br />
Айтушы мен тыңдаушының кҿбі надан<br />
Бұл жұрттың сҿз танымас бір парасы –<br />
дей келіп, ҿзінің шығармашылық мақсатының басқаша, терең екенін ескертеді:<br />
Ескі бише отырман бос мақалдап,<br />
Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап,<br />
Сҿз түзелді, тыңдаушы сен де түзел,<br />
Сендерге де келейін енді аяңдап –<br />
деп ақын ҿз оқырманының ойлау жүйесіне салмақ салып, ҿзара түсінісуге<br />
шақырады. Демек, Абай сҿзі «түзелген» сҿз, мҽнді де маңызды сҿз. Ҿзі<br />
айтқандай, «іші алтын, сырты күміс» ҿлеңіндегі ҽр сҿзінің ҽдеттегі беретін<br />
тұрақты мағынасына ақын ҿзінше, терең де салмақты мҽн қосады. Абай<br />
сҿздерінің мҽнін ұғыну – аса қиын үдеріс.<br />
Абайдың ҽр шығармасын, ҽр қара сҿзін терең тану үшін алдымен оны<br />
құрайтын бҿлшектер, кҿркемдік құралдар мен жекелеген концептілердің мҽнмағынасына<br />
бойлау керек болады. Бұл тҽржімашы үшін де қажет шарт. Кҽсіби<br />
аудармашы алдымен осылардың ҽрқайсысына сҿздік жасап, контекстуалдық<br />
мағынасын, поэтикалық мҽнін анықтап алуы керек. Осы тұста біз алдымен<br />
«мҽн» (смысл) мен «мағынаның» (значение) арақатысы мен айырмашылығын<br />
ажыратып алуға тиіспіз. Лингвист ғалымдардың пікірлеріне жүгінсек, бұл<br />
екеуінің арасында елеулі айырмашылық бар, мҽнге тҽн белгілер мен мағынаға<br />
тҽн белгілерді ажыратып кҿрсетеді. Мысалы, Л.С.Выготский ойдың<br />
субъективті сипатына «мҽн» терминін қолданып, оған «мағына» терминін<br />
қарсы қояды. Оның дҽлелдеуінше, «мҽн ҿзгермелі, ал мағына тұрақты». Ҽрине,<br />
мағынасыз мҽн болмайды. Алайда мағынаға қарағанда мҽннің аясы кең. Мҽн<br />
субьективті ҽрі ситуативті, яғни мҽн сҿйлеу актісінде, коммуникацияда іске<br />
асады. Тілдік емес құралдарда да мҽн болады, ал мағына тек сҿзде болады.<br />
Суретте де, қимылда да мҽн бар. Мҽн эксплициттенбейді, оны тура, тікелей<br />
кҿре алмаймыз, тілдік формада кҿрінбейді, ол жеке сҿзден емес, контекстен,<br />
нақты жағдаяттан, жалпы мағынадан кҿрінеді. Мҽн бірнеше мағынаның<br />
негізінде пайда болады. Осыған орай мҽн қашан да түсіну, қабылдау кезінде<br />
34
туады. Түсіну, жеткізу, қабылдау кезінде айқындалады. Сондықтан да<br />
аудармашы мағынадан гҿрі мҽнді ұғынуға, оның субьективті қыр-сырына<br />
бойлауы керек.<br />
Сонымен бірге, ең бастысы, мҽн мағынаға қарағанда концептуалды, мҽн<br />
мазмұнды ҽрі салмақты, танымдық сипаты терең болады. Абай ҿлеңдеріндегі<br />
жекелеген Алла, жүрек, махаббат, иман, ниет тҽрізді концептілерде терең мҽн<br />
бар. Бұл сҿздер атауыштық мағынасы асып, аясы кеңіп, мҽндік дҽрежеге<br />
жеткен, концептіге айналған. Сондай-ақ, Л.С.Выготский мҽн мен мағына<br />
арасында аралық звено ретінде «ішкі дауыс» болатындығын айтады жҽне оның<br />
арқасында ой сҿзбен іске асады. Біздіңше, «ішкі дауыс»дегені автордың<br />
тарапынан айтылатын түрлі астарлы ойлар. Сҿздің бҽрінде де мағына<br />
болғанымен, мҽн бола бермейді. Мҽн мағынадан гҿрі салмақты да, терең<br />
категория. Ал Абай тҽрізді ұлы ақындардың ҿлеңдерінде мағынадан гҿрі<br />
мҽннің орны мен маңызы күшті болатыны ҿз-ҿзінен түсінікті. Абайдың ҿзі де<br />
сҿздің мҽнісі туралы:<br />
Мұны жазған кісінің<br />
Атын білме, сҿзін біл.<br />
Осы жалған дүниеден<br />
Шешен де ҿткен не бұлбұл,<br />
Кҿсем де ҿткен не дүлдүл,<br />
Сҿз мҽнісін білсеңіз,<br />
Ақыл - мизан, ҿлшеу қыл,<br />
Егер қисық кҿрінсе,<br />
Мейлің таста, мейлің күл» [2, 61б.].<br />
Осы шумақтардағы Абайдың «сҿз мҽнісін білсеңіз» деп отырғаны<br />
тыңдарманның немесе оқырманның автор айтқан ойды дұрыс пайымдай білуі,<br />
ақылмен ҿлшеп, бағалай білуі деп танимыз. Бұған қоса, «мҽн» категориясы<br />
арқылы Абай оқырманның ҿзіне қабылдау, түсіну міндетін артады. «Егер қисық<br />
кҿрінсе» таста дейді. «Қисық» деп отырғаны бағалаудың бір формасы. Абай<br />
ҿзінің осы «сҿздің мҽнісі» деген қағидасын ҿз аудармаларында да ұстанады.<br />
Орыс классиктерінің шығармаларын тҽржімалаған кезде олардың сҿзінің ішкі<br />
мҽнісіне, астарына, авторлық концепцияға үңіледі. Ал Абайдың ҿлеңін<br />
тҽржімалануы кезінде бұл қағидалар сақтала бермейді.<br />
Ақын ҿзінің бұл қағидаларын ҽрі қарай былай түсіндіреді:<br />
Егер түзу кҿрінсе,<br />
Ойлап-ойлап, құлаққа іл.<br />
Ақымақ кҿп, ақылды аз,<br />
Деме кҿптің сҿзі бұл.<br />
Жақынның сҿзі тҽтті деп,<br />
Жақыным айтты дей кҿрме,<br />
Надандықпен кім айтса,<br />
Ондай түпсіз сҿзге ерме,<br />
35
Ал тҽржімашы тек оқырман емес, шығарманы қайта тудырушы рҿлін де<br />
атқарады. Оның міндеті екі есе ауырлайды, мҽтінді түсініп қана қоймай ҿзге<br />
тілде қайта тудыру үшін жан-жақты зерттеуге тиіс болады.<br />
Мҽтінді түсінудің ҿзі оны автор түсінгендей етіп түсіну мүмкіндігін<br />
кҿздейді, бірақ мұндай түсінуге дейін мҽтінді тереңінен ғылыми зерттеу ғана<br />
емес, бҿтен елдің мҽдениетіне ену, басқаның идеясын түсіну, ҿзінің<br />
даралығынан бас тартып авторға айналу үдерісі жүреді. Абай мен оның<br />
ҿлеңдері қазақ руханиятының кҿрінісі болғандықтан, аудармашы алдымен<br />
қазақ халқының рухани құндылықтарымен танысып, қазақ ҿмірін зерттеуі тиіс.<br />
Кҿптеген аудармашылардың, практиктер мен теоретиктердің пікірінше<br />
тап осындай жаңа түрге айналу мен кҿшу, бейімделу, тҿселу аударманың<br />
міндеттерін сҽтті орындауға мүмкіндік береді. Дегенмен, бұндай түсініктің<br />
алдамшы сипаты бар, себебі аударма қашан да ҿзге тілдегі оқырманға арналады<br />
жҽне соның ыңғайына бағытталатын шығармашылық үдеріс. Аудармашының<br />
автор секілді шығармашылық еркіндігі жоқ, ол үнемі қабылдаушы-рецепторды<br />
ойлап отыруы керек. Қазақ оқырмандары үшін ҿзге тілді оқырмандарға<br />
қарағанда Абай шығармаларының мазмұны айқын ҽрі ашық ғана емес, үнемі<br />
ақпаратты болып келеді. Мҽтін астарын, аллюзияны, оқиғаның жасырын мҽнін<br />
кейіпкердің түптұлғасының ҿзгерісін түсіну үшін оған қосымша зерттеу<br />
жасаудың қажеті жоқ. Ал Абайдың шығармаларын ҿзге тілге аудару үшін<br />
аудармашыға кҿп зерттеу жасап, түсініктеме жасауына тура келеді. Тілді<br />
белгілі бір дҽрежеде меңгерген оқырман түсінікті, имплицитті, жалпы түрде<br />
берілген ақпаратты оңай қабылдайды. Мысалы Абай шығармаларындағы<br />
тҿмендегідей қанатты сҿздер мен концепт сҿздер қазақ тілді оқырман үшін<br />
түсінікті, мағынасы нақты болғанымен, аудармада бұларды сілтемелер,<br />
түсініктемелер арқылы тек эксплицитті түрде қалпына келтіруге болады.<br />
«Қулық саумақ, кҿз сүзіп, тіленіп, адам саумақ – ҿнерсіз иттің ісі: кҿкіректе<br />
сҽуле жоқ, кҿңілде сенім жоқ: кҿңілдегі кҿрікті ой ауыздан шыққанда ҿңі<br />
қашады: Мұхаммед Мұстафа, хакім, сҽжде, руқұғ, иман, молда, шариғат,<br />
құлшылық ету, намаз, ораза т.б».<br />
Түпнұсқа мен аударма мҽтінді қабылдау екі түрлі жүретінін, яғни сол<br />
тілдегі оқырманның табиғи түрде жҽне ҿзге тілді оқырманның үстірт<br />
қабылдауы болатынын ескерген дұрыс. Қазақ оқырмандары Абай<br />
шығармаларындағы кейбір сҿз тіркестерді, мақал-мҽтелдерді, қанатты сҿздерді<br />
табиғи түрде, таныс нҽрсе ретінде қабылдаса, ал шетелдіктер бейтаныс<br />
ұғымдар ретінде оқыс нҽрсе тҽрізді, ҿзгеше қабылдайды.<br />
Мҽселен,<br />
Күшік асырап, ит еттім,<br />
Ол балтырымды қанатты...<br />
..Адам бір боқ кҿтерген боқтың қабы т.б.<br />
Осы тармақтарды тура мағынасында аударатын болса, ҿзге тілдегі<br />
қабылдаушы үшін ерсі кҿрінуі мүмкін. Сол үшін аудармашы рецептордың<br />
37
қабылдауына бейімдеп, бұл контекстегі авторлық мҽн – мазмұнды аударма<br />
тілдегі мҽнге ауыстырады, бұл сҿздердің айтылу мақсатын, себебін, астарын<br />
түгел ескеруі тиіс. Қазақ халқын сынап, ҿзінің сҿзін, ақылын тыңдамағанға<br />
кҿңілі қалып, ҿзге ұлт ҿкілдерін үлгі етіп жазған Абайдың ащылау сҿздерін ҿзге<br />
тілді оқырман қате қабылдауы мүмкін. Олар Абайды ҿз халқына қарсы екен<br />
деп ойлап, «не себептен ҿз ұлтына соншалықты суық қарады» деген ойда<br />
қалуы мүмкін. Аудармашы осы жағына мҽн беріп, Абайдың авторлық идеясын<br />
ҿз аудармасында жеткізуге ұмтылуы қажет.<br />
2. АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ОБРАЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ<br />
АУДАРМАДА БЕРІЛУІ<br />
2.1. Абай шығармаларындағы метафоралардың аударылу сипаты<br />
Кҿркем шығарманың да, кҿркем аударманың да басты бірлігі – образ.<br />
Бірақ образ кҿркем аударманың басты бірлігі дегенде, ол бұл қасиетке түпнұсқа<br />
түріндегі кҿркем шығарманың басты бірлігі деп отырған образға сҽйкес келсе<br />
ғана ие болады. Ҿйткені образ ең алдымен эстетиканың категориясы, ол ҿмір<br />
шындығының бейнесін жасаудың ҿнерге тҽн тҽсілдерін сипаттайды. Образ<br />
жҽне образдылық ҿнер мен кҿркем ҽдебиеттегі негізгі ұғымдар болып<br />
табылады, дегенмен де ҽлі күнге дейін бұл терминдердің нақты анықтамасы<br />
жоқ. Кҿбінесе «сҿздік», «тілдік» жҽне «кҿркем» образдар ұғымдары шатасып<br />
араласып жүреді. И.Ф.Волковтың пікірінше «кҿркем образ - кҿркем мазмұнды,<br />
яғни шындық болмысқа тҽн кҿркемдік сипатты кҿрсететін бейнелеу<br />
құралдарының жүйесі» [24, 75б.].<br />
Абай ҿлеңдерінде қолданылған кҿркем образдардың аудармасын айтпас<br />
бұрын, осы бейнелеу құралдарының поэтикалық аудармадағы лайықты<br />
кҿркемдік сипаты жҽне кҿркемдік қызметі туралы сҿз қозғауға тура келеді.<br />
Профессор Т.Есембеков: «Поэтикалық аудармада ҿлшем мен ұйқастың<br />
сҽйкестігін сақтау аздық етеді. Ҿлеңге ҽуенділік, саздылық сияқты қасиеттер<br />
тҽн болғандықтан мҽтіннің фонетикалық ерекшеліктеріне де назар аудару<br />
керек. Поэтикалық аударма автор қолданған барлық бейнелеу мен суреттеудің<br />
амал-құралдарын қатаң есепке алуды талап етеді. Аудармашы ондағы ой, сезім,<br />
тҽжірибе, пҽлсапалық ұғым, образдың қайсысының жинақталып бейнеленгенін<br />
ажыратып алғаны дұрыс. Поэтикалық аударма мҽселелері поэзиялық мҽтіннің<br />
ерекшелігіне, оның мҽдени-тілдік, образдылық қасиеттеріне байланысты.<br />
Мұндағы ҽдеби пішінге деген ерекше кҿзқарас, сҿздің семантикалықстилистикалық<br />
ҿрісінің сан алуандылығы аударма үдерісіне салмақ түсіреді», –<br />
деген пікір айтады [25,34б.]. Поэзия тілі – образды тіл. Поэзия аудармашысы<br />
сҿздің мҽн мағынасын, дыбысталуын, аударма бірліктерінің образдылығын,<br />
синтаксистік жҽне стилистикалық құрылымын дұрыс бере білуі тиіс. Ол<br />
түпнұсқаның мағынасы мен мҽнін, образдылығын, эстетикалық ҽсерін<br />
лайықты жеткізуі шарт. Поэзия аудармашысы түпнұсқаны мүмкіндігінше дҽл<br />
38
жеткізу үшін ҿзінің ана тілінде тура түпнұсқадағыдай эмоционалды ҽсері бар<br />
күрделі жҽне жанды байланысты орнатуы қажет. Сонымен бірге аудармашы<br />
автордың поэтикалық даралығын жоғалтпай, интонациясын, ырғағын,<br />
ұйқасын, тіл ерекшелігін сақтай отырып аударуы керек. Ефим Эткинд: «Поэзия<br />
– ұлттық тілдің тіршілік етуінің ең жоғары формасы. Поэзия<br />
шығармашылығында халықтың рухы – оның тарихы жҽне мҽдени дамуының,<br />
мінез бітімінің ерекшелігі барынша толық кҿрінеді. Басқа халықтың поэзиясын<br />
түсіну басқа ұлттық мінезді, басқа мҽдениеттің сезім ҽлемін түсіну деген сҿз», -<br />
дейді [26, с.3].<br />
Профессор Ҽ.Тарақов поэзия аудармасына тҽн мынадай ерекшеліктерді<br />
айқындайды: «Поэзия аудармасында ең алдымен кҿзделетіні – сҿз, содан кейін<br />
поэтикалық мазмұн. Поэзия аудармашысы сҿздің мҽн-мағынасын,<br />
дыбысталуын, образдылықты, синтаксистік жҽне стилистикалық құрылымын<br />
(элементтерін) дұрыс жүйелеп, саралай білуі арқылы түпнұсқаның<br />
кҿркемділігіне, ырғақтық-ҽуездік сҿз үйлесімділігіне, мағыналық толық<br />
қуатына жеткізуге ұмтылады. Нағыз классикалық ҿлең дҽрежесіне жеткізу –<br />
аудармашы талантының шыңы» [27, 163б.].<br />
Академик З.Ахметов: «Поэзиялық шығармада ойдың, сезімнің<br />
мағыналылығымен қоса бейнелілігінің, кҿркемділігінің мҽні зор. Ҽр сҿздің<br />
мазмұны – мағынасымен бірге ырғақ-ҽуезділігі де оқушыға үлкен ҽсер етеді.<br />
Сҿз ҿнеріне, ҽдеби шығармаға тҽн ойдан шығару, ҽсірелеу, кҿркемдік<br />
шарттылық та поэзияда ҿзінше сипат алатын»,- дейді [28, 216б.]. Осының бҽрі<br />
поэзия шығармаларын аударудың оңай емес екенін білдіреді. Абай сияқты ұлы<br />
тұлғаның шығармаларының аудармасы адамзаттың рухани мҽдениетін байыта<br />
түсетіндігі, оқырмандардың дүниеге кҿзқарасын кеңейтіп, эстетикалық сана<br />
сезімін тереңдететіні мҽлім. Аудармашы ҿзінің аудармасында лайықты сҿздер<br />
арқылы осы кҿзқарасты, ұғымды ҿз деңгейінде бере білуі шарт. Сондай-ақ,<br />
образдылықтың «пластикалық емес» түрлері де бар: лирикалық кейіпкердің,<br />
баяндаушының психологиялық ойлары [29, 216б.].<br />
Образ ҽртекті құбылыстарды бірбүтінге айналдырып, бірін екіншісіне<br />
ауыстырып, біреуі арқылы екіншісін кҿрсетеді. Образ белгілі бір ұғымды<br />
қабылдауды жеңілдетіп немесе қиындатып, белгіліні белгісізбен, белгісізді<br />
белгілімен түсіндіре алады. Образдың мақсаты сҿз арқылы заттың табиғатын<br />
ҿзгерту, толықтыру, байыту, жҽй затты күрделіге, күрделіні жҽй затқа<br />
айналдырып, екі полюстің арасында ең жоғарғы мағыналық жҽне кҿркемдік<br />
қуатқа қол жеткізу, болмыстың ҽрқилы кҿріністерінің ҿзара тығыз тоғысуын<br />
анықтау. Образда заттық жҽне мағыналық қатарлар, сҿздік бейнелеу мен оның<br />
астарындағы ой тоғысады. Аудармашы сҿзді жалаң, жадағай, басқаша айтқанда,<br />
сҿзбе-сҿз аудармай, оның осындай мағыналық қырларын, ішкі табиғатын жете<br />
білуге міндетті.<br />
Образдың түпнұсқадағы жҽне аудармадағы мҽнін тереңірек түсіну үшін<br />
оларды «бірнеше қабықшалармен қоршалған ядро түріндегі белгілі бір<br />
құрылымдық модель» деп қарастырып кҿрейік. Ядро шығарманың тақырыбы<br />
39
мен идеясын қамтиды. Сыртқы қабықшада шығарманның жасалуына негіз<br />
болатын материал бар. Шығарманың құрылымдық қатпарлары шығармадағы<br />
рухани ақпаратты жеткізуде кҿркемдік мҽнге ие болады. Шығарманың<br />
мҽнерлілігін арттыру үшін сыртқы қабықша мен ядроны байланыстыру қажет,<br />
бұл ҿз кезегінде екі аралық қабықшаны түзеді. Бұл қабықшалар құрылымның<br />
ішкі жҽне сыртқы формасы болып табылады. Ішкі форманы образдар жүйесі<br />
құрайды. Сыртқы форма тілдік тіннің құрылымы түрінде нақтыланады. Бұл<br />
форма мҽтіннің астарындағы кҿркем ақпараттың оқырманға жетуіне ықпал<br />
етіп, мҽтіннің дыбыстық жағынан жандануына да септігін тигізеді. Мұны білу<br />
жҽне сол білгенін ҿзінің еңбегінің барлық сатыларында ескеріп, орнымен<br />
пайдалану аудармашыдан үлкен филологиялық білімді талап етеді.<br />
Образ жасауда сҿз астары үлкен роль атқарады. Сҿз астары сҿз деңгейінде<br />
ғана емес, мҽтін деңгейінде ашылады. Сҿздің мҽтінде ашылатын астарлы,<br />
жасырын мағынасы, айналып келгенде, мҽтін астары болып шығады. Ҽдетте<br />
мҽтін астары психологиялық сипаттаманың құралы болып табылады, сондай-ақ<br />
мҽтін астары заттың, құбылыстың елесін де тудырады. Осыдан келіп сҿз<br />
арқылы шеті кҿрінген образ мҽтін астарында күрделі біртұтас образдық<br />
құрылым түрінде анықталады. Мұның кейбір терең мҽнін ҽдебиеттану мен тіл<br />
білімінің мамандарының ҿзі анық ажырата алмауы мүмкін, ондай жағдайда<br />
түпнұсқа туындының имплицитті образдық құрылымын мүлде тани алмауы<br />
ғажап емес. Оны тану образдық құрылымды білдіретін сҿз, мҽтін деңгейіндегі<br />
тілдік бірліктердің мҽнісін білудің негізін олар арқылы туатын елестің суретін<br />
(оқиға, іс, жағдай) синтездік игеру, шығармашылық нысанға эмоционалдық<br />
қарым-қатынас, потенциалды ҽсерлі күш құрайды. Л.И.Тимофеевтің пікірінше<br />
«образ – адам ҿмірінің қиялдан туған жҽне эстетикалық мағынасы бар нақты<br />
жҽне жалпыланған суреті» [30,60б.]. Ғалым ҿмірдің образды кҿрінісінің екі<br />
маңызды белгісіне тоқталады. Біріншісі, образда ғылымдағыдай ҿмір<br />
құбылыстарының ең сипатты белгілерін анықтайтын жалпылау болады.<br />
Екіншіден, бұл құбылыстар ҿздеріне тҽн ерекшеліктерін сақтай отырып нақты<br />
бір формада кҿрінеді. Л.И.Тимофеевтің пікірінше кҿркем бейнелеудің пҽні –<br />
адам жҽне оның табиғатпен, қоғаммен байланысы.<br />
Образ – адам ҿмірінің суреті. Ҿмірді образ арқылы суреттеу – адам<br />
ҿмірінің суретін салу (адамдардың іс-ҽрекеті, күйзелісі). Образ – адам ҿмірінің<br />
суреті болса, суретші адаммен байланысты барлық нҽрсені сол суретте кҿрсетуі<br />
тиіс. Л.И.Тимофеевтің пікірінше «образ» ұғымы характер ұғымына қарағанда<br />
кең, себебі образда адам ҿмір сүретін бүкіл заттық ҽлемнің кҿрінісі бар,<br />
дегенмен характерді бейнелемей тұрып образ да тумайды [30,38б.] «Образды»<br />
анықтайтын белгілі бір ҿлшемді іздегенде, образдық жүйенің сатылы түрде ҿсіп<br />
отыратын градациясын байқауға болады. Атап айтқанда, нақты мҽннен<br />
дерексіз, жинақтаушы мҽнге қарай ҿрлеу үдерісін кҿруге болады. Мұндай<br />
жағдайда ҿсу-ҿрлеудің үш сатысын анықтауға болады: образ-индикатор (сҿздің<br />
тікелей, негізгі мағынасы); образ-троп (ауыспалы мағына); образ-символ<br />
(жекелеген ауыспалы мағыналар негізінде жинақталған ортақ мағына).<br />
40
Бірінші сатыда образ кҿбінесе «сҿздің ішкі формасының тірілуі» (А.А.<br />
Потебня) нҽтижесінде пайда болады. Бұл мҽнді кҿрсетуші образ-индикатор.<br />
Екінші сатыда қайта пайымдау жүзеге асады. Бұл кезде метафоралану негізінде<br />
туындайтын троптар жүйесі бҿлініп шығады. Ең соңында ҽдеттегі қолдану<br />
дҽстүрінен кҿрінетін контекст шегінен асып кететін образ-символдар<br />
айқындала бастайды.<br />
В.В. Виноградовтың «Сҿздегі образ жҽне сҿз арқылы кҿрінетін образ»<br />
формуласына сүйенетін болсақ, ҽдеби туындыдағы образ жҽне образдылық<br />
мҽселесінің екі қыры бар екенін кҿреміз. Образ контекстен тыс алынған жеке<br />
сҿзде, сол сҿздің ҿзінде болуы мүмкін. Дегенмен де образ бен образдылықты<br />
түсіну үшін Потебняның ілімі ҿз маңызын жойған жоқ. Ҽсіресе оның сҿз<br />
қалыптаса бастаған кездегі үш бҿлшегі туралы пайымдауларының ерекше мҽні<br />
бар. Бұл бҿлшектер тҿмендегідей: 1) дыбыстардың тұтастығы (мҽннің сыртқы<br />
белгісі), 2) түсінік (мҽннің ішкі белгісі), 3) мҽннің ҿзі. Алғашқы жҽне үшінші<br />
бҿлшектер үнемі болады, ал екінші – түсінік – кейде пайда болып, кейде<br />
жоғалуы да мүмкін.<br />
Біздіңше, кҿркем шығармадағы сҿздің мҽні ешқашан оның тікелей<br />
номинативті-заттық мҽнімен шектелмейді. Сҿздің негізгі мҽні жаңа, басқа<br />
мҽндермен ұлғая береді, эмпирикалық факті типтік жинақтауға дейін ҿседі.<br />
Кҿркем шығармада қажетсіз, уҽжделмеген сҿз болмауы тиіс. Сҿздерді таңдау<br />
сҿз арқылы шындықты айту жҽне кҿрсету тҽсілімен тығыз байланысты.<br />
Шығарманың бүкіл контексінде ҿзара ықпалдаса отырып сҿздер мен<br />
айтылымдар ҽртүрлі қосымша мҽндік реңктерге ие болады.<br />
Кҿркем образ – реципиентке эмоционалды ҽсер беру мақсатында тілдік<br />
құралдар мен тілдік образдылықтың кҿмегімен стилистикалық тҽсіл<br />
шеңберінде іске қосылатын шындықты авторлық бейнелеудің нҽтижесі. Кҿркем<br />
образдың мынадай сипаттары бар:<br />
1) тұтастық;<br />
2) таным жҽне шығармашылық үдерісінде шынайы болмыстан идеалды<br />
болмысқа қарай үнемі ішкі қозғалыста болуы;<br />
3) коммуникативтілік – образ тек автор мен адресаттың арасындағы диалогтың<br />
барысында іске асады;<br />
4) пайымдаулардың кҿпмҽнділігі;<br />
5) импликативтілік – мҽннің мҽтінде имплицитті түрде ҿсіп-ҿну қабілеті;<br />
6) субъективтілік – образда объективті нысанмен қатар, мүмкін болатын,<br />
болжанатын, яғни субъективті, эмоциональды астар да болады. Образдың<br />
міндетті бҿлшегі экспрессивтілік, эмотивті жҽне эмоциональдық баға болып<br />
табылады.<br />
Кҿркем образдың типологиялық жүйесінде украиндық ғалымдар И.<br />
Ковалик – М. Коцюбинскаяның мегаобраз, макрообраз жҽне микрообраз<br />
туралы теориясы ерекшеленеді.<br />
Мегаобраз (гр. megas - зор) ҽдеби шығарманың ҿзіне тікелей қатысты,<br />
шығарманың толық мҽтіні мегаобраз ретінде қабылданады. Ол ҿзіндік<br />
41
эстетикалық құндылығымен ерекшеленеді жҽне ҽдебиет теоретиктері оны<br />
жоғары тектік жҽне бҿлінбейтін мҿлшер - шама деп есептейді.<br />
Макрообраз (гр. macros – кең, ұзын) ҿмірді кҿркем бейнелеу жүйесін оның<br />
түрлік жҽне тектік сегменттерінде (жеке бҿліктер, суреттер) ұйымдастырады.<br />
Макрообраздың құрылымы ҿзара байланысқан біртекті микрообраздардан<br />
құралады.<br />
Микрообраз (гр. Micros - кіші) ең кіші мҽтіндік ҿлшеммен ерекшеленеді,<br />
бұл образдық ойлаудың ҿлшем бірлігі, обективті шындықтың шағын бҿлігі<br />
кҿркемдік тұрғыдан қайта туындайды. Микрообраз жеке фразалық сҿз, сҿйлем,<br />
абзац болуы да мүмкін (Жауын. Түн. Күз.) Эпикалық шығарма (мегаобраз)<br />
бірнеше макрообраздардан тұрады. Ҿлең мҽтінінде макрообраз бірнеше<br />
микрообраздан құралып, керісінше, бір микрообразда мегаобразға тең болуы да<br />
мүмкін. И. Ковалика – М. Коцюбинскаяның концепциясына сҽйкес, сҿздік–<br />
кҿркем образдар арасында қарапайым (бір фразалы, кеңеймеген) жҽне күрделі<br />
(кеңейтілген) микрообраздар болады. Аталған образдың түрлері Абай<br />
шығармаларында молынан кездеседі.<br />
Гегель: «Кҿркем образ біздің кҿз алдымызға абстрактылы мҽнді емес,<br />
оның нақты ҿзін кҿрсетеді» – деген пікір айтады [31, 121б.].<br />
В.Г.Белинскийдің пікірінше: «Ҿнер дегеніміз образды ойлаудың жемісі.<br />
Позитивистер үшін кҿркем образ - эстетикалық лҽззат сыйлайтын идеяларды<br />
кҿрнекі түрде кҿрсету жолы» [32, 136б.].<br />
Образдылық туралы сҿз болғанда «ішкі форма» деген түсінікке тоқталып<br />
ҿтпеске болмайды. Ішкі форма туралы алғаш рет В.Гумбольдт айтқан болатын.<br />
«Тілдің ішкі формасы дүниетаным ерекшеліктерін сипаттайтын ұғымдар жүйесі<br />
жҽне ол сыртқы формамен бейнеленеді. Мұнда мҽселе екі ұлттың дүниетанымы<br />
туралы болып отыр.Тілдің ішкі формасын дүниені сезіну деп түсінемін» [33,<br />
80б.]. В.Гумбольдтің теориясын А.А Потебня жалғастырады. Ол сҿздің ішкі<br />
жҽне сыртқы формалары туралы теорияны ұсынады. Сҿздің ішкі формасы - ой<br />
мазмұнының санаға қарым-қатынасы: ол адамға ҿз ойының қалай берілетінің<br />
кҿрсетеді. Сондықтан бір тілдің ішінде бір затты сипаттау үшін бірнеше сҿз<br />
жұмсалып немесе керісінше бірнеше затты бір сҿзбен ғана беріп отырады [34,<br />
114б.]. Г.О.Винокур сҿздің ішкі формасы туралы А.А.Потебнянын зерттеуін<br />
жалғастырып: «кҿркем сҿздің мҽні ерекше дыбыстық формасы бар белгілі бір<br />
мазмұн ерекше дыбыстық сипаты жоқ басқа мазмұн формасы бола алады» –<br />
деген пікір айтады [35, 154б.].<br />
Сҿзде шындық ҿмір бар, суреткер оны екінші рет қайта жасайды. Ҽдеби<br />
шығарманың мҽнмҽтінінде сҿз сҿздікте жоқ кҿркемдік кҿп мағыналыққа ие<br />
болады. Кҿркем сҿздің образдылығы сҿйлеу құбылыстарын (экспрессивтілік,<br />
троп) пайдаланғанға байланысты емес, сол сҿйлеу құбылыстарды<br />
пайдаланудың принципіне, сипатына байланысты. И.Ф.Волковтың<br />
сипаттамасына сүйене отырып, «кҿркем образға» мынадай анықтама береміз:<br />
«Кҿркем образ - кҿркем форманың басты бірлігі, кҿркем мазмұнды жүзеге<br />
асыратын нақты сезімдік құралдардың жүйесі, яғни ҿнер туындысында сҿздік<br />
42
жҽне кҿркемдік композициялық тҽсілдердің кҿмегімен пайда болатын ақиқат<br />
шындықтың кҿркем тұрғыда игерілген сипаты». Образдың екі маңызды<br />
бҿлшегі бар: заттық жҽне мҽндік, айтылған сҿз жҽне астары жҽне олардың<br />
ҿзара қатынасы. Осылайша образдардың мынадай үш түрлі классификациясы<br />
пайда болады: заттық, жалпы мҽндік, құрылымдық [24, 76б.].<br />
Образдың заттылығы бірнеше қабаттарға бҿлінеді. Бірінші қабатқа<br />
эстетикалық ұсақ бірліктер, образ-детальдар жатады. Образ детальдардың<br />
кҿлемі ҽртүрлі. Олар құбылысты бір сҿзбен немесе құбылыс ауқымды болса<br />
бірнеше сҿзбен кеңінен суреттейді. Мысалы, пейзаж, портрет, интерьер. Бұл<br />
айтылғандардың ерекше қасиетіне – статикалық, сипаттамалық, фрагменттік<br />
қасиеттерді жатқызуға болады. Осыдан кейін шығарманың екінші образды<br />
қабаты пайда болады. Бұл барлық заттық құбылыстарды біріктіретін<br />
мақсатты ҽрекетке ие фабулалы қабат ішкі жҽне сыртқы қимыл образдарынан<br />
тұрады. Мұнда кҿркем шығармадағы динамикалық сҽттер - ҽрекет, кҿңіл күй,<br />
талпыныс қамтылады. Үшінші қабат ҽрекеттерге құрылатын қақтығыстар,<br />
коллизия, жағдаяттар пайда болатын шығарманың заттан тыс концептуалды<br />
қабаты, мұнда жазушының болмысты қалай ұғынып, қабылдайтындығы<br />
танылады.<br />
Характерлер мен жағдайлар образдарының байланысы нҽтижесінде тағдыр<br />
мен ҽлемнің тұтас образы пайда болады: бұл жалпы болмыстың образы, оны<br />
суреткер ҿзінше түсінеді жҽне кҿреді.<br />
Мҽндік жиынтығына қарай (смысловой обобщенность) образдар дара, сипатты,<br />
типтік, образ мотивтер, топос, архетип болып бҿлінеді.<br />
Дара жҽне дараландырылған образдар суреткердің ҿзіндік қиялынан<br />
туындайды. Мұндай образдар ҿздерінің қайталанбайтындығымен жҽне<br />
сонылығымен ерекшеленеді.<br />
Сипатты образ қоғамдық-тарихи ҿмірдің заңдылықтарын ашып, сол орта<br />
мен кезеңде орын алған ҽдет- ғұрып пен дҽстүрді суреттейді.<br />
Типтілік бұл сипаттылықтың ең жоғарғы деңгейі. Сол кезеңнің нақты<br />
тарихи, ҽлеуметтік ерекшеліктерін суреттеп шегіне жеткеннен кейін, адам<br />
болмысының тұрақты жҽне ҿмірлік қасиеттерін ашып, жалпы адамзатқа тҽн<br />
белгілерді сипаттайды.<br />
Жоғарыда кҿрсетілген образдың түрлері (дара, типтік) бір нақты<br />
шығарманың шеңберінде бір автордың шығармашылық туындысы болып<br />
табылады.<br />
Образдың келесі түрлері (мотив, топос, архетип) «бейнеленген» нақты<br />
тарихи мазмұны бойынша емес, шартты, мҽдени қалыптасқан жҽне бекітілген<br />
форма негізінде жинақталады. Сондықтан олар бір нақты шығарманың<br />
шеңберінен шығатын ҿзіндік қолданыстың тұрақтылығымен сипатталады.<br />
Образдар пҽндік, мҽндік, сҿзбен берілген, астарлысияқты құрылымына<br />
қарай «автологиялық» жҽне «металогиялық» болып бҿлінеді. Автологиялық<br />
образдың ҿзіндік мҽні жоғары болады, ал металогиялықта мұнда бҿлшек<br />
бүтіннен, заттық руханидан, үлкен кішіден сияқты сҿзбен берілген образ<br />
43
астарлыдан ерекшеленеді. Бұларға образдар – троптардың аллегориялық жҽне<br />
символдық түрлері жатады. Аллегориялық жҽне символдық образдарда астарлы<br />
образдың нақты сҿзбен берілгеннен айырмашылығы жоқ, бірақ ҿзінің<br />
жалпылығымен, дерексіздік деңгейімен басым түседі.<br />
А.Б.Есин образға мынадай анықтама береді: «Образ кҿркем шығармада<br />
суреттелген ҽлем, яғни суретшінің ақиқат ҿмірге тҽн кҿріністі салуы: заттар,<br />
табиғат, ҽрекеттер, күйзелістер жҽне т.б» Ғалым образдарды портрет, пейзаж,<br />
заттар ҽлемі деген түрлерге бҿледі жҽне бұл образдардың барлығын кҿркем<br />
деталь деп атайды. Кҿркем деталь – ірі образдың блогына жинақталатын<br />
кішігірім жеке мҽнерлеу мен бейнелеулерден тұрады. Мұндай ірі образ ҿз<br />
кезегінде оданда ірі – адамның тұтас образына қосылады [36, 75б.]. Осылайша<br />
кҿркем образдың антропоцентритті сипаты барын байқауға болады. Кҿркем<br />
образдың абсолюттік антропоцентритті сипаты туралы түсінікке қосымша<br />
ауызша кҿркем шығармада дараландырылған жҽне дараландырылмаған<br />
образдарды бҿліп қарастыруға болады. Адам, жануар, табиғат, заттар образы,<br />
(заттық, нысандық ҽлемнің образы), сезім образы, ауызша-сҿйлеу-образы, образ<br />
детальдар жҽне т.б.<br />
Метафоралық семантика бірнеше ҿзара байланысты бҿлшектерден тұрады:<br />
сҿздің бастапқы мағынасы, салғастыру нҽтижесінде туындайтын болатын образ<br />
жҽне метафораны пайымдау нҽтижесінде пайда болатын жаңа ұғымдық мазмұн.<br />
Осыған байланысты метафораның семантикалық қосқырлылығы, екіұдайлығы<br />
туралы айта аламыз, демек метафора кҿпфункционалды болып табылады,<br />
сондықтан оны аудару кезінде қиындыққа тап боламыз.<br />
Кҿп функционалдылық деп номинативті жҽне прагматикалық функцияның<br />
бір мезгілде жүзеге асуын түсінеміз. Метафораның номинативті функциясы<br />
семантикалық ақпаратты беру арқылы іске асады, метафораның образдылығы<br />
прагматикалық функция арқылы беріледі. Номинативті жҽне прагматикалық<br />
функциядан басқа, метафора стиль құрушы жҽне онымен тығыз байланысты<br />
жанр құрушы жҽне мҽтін құрушы функция атқарады. Стиль құрушы функция<br />
ретінде жазушының жҽне ҽдеби туындының жеке стилінің қалыптасуына<br />
метафораның қатысуын айтуға болады. Метафораның жанр құрушы функциясы<br />
қандай да бір метафорасы бар мҽтінді нақты бір жанрға жатқызуға мүмкіндік<br />
береді.<br />
Метафораның мҽтін құраушы қасиетіне оның уҽжделгендігі,<br />
кеңейтілгендігі, яғни, түсіндірілу жҽне жалғасып отыратын қабілеті жатады.<br />
Оның құрамына кіретін қарапайым метафоралар ҿзара байланысқан, бірін-бірі<br />
толықтырады, ҽдетте негізгі, тірек сҿзбен берілетін образдың уҽжделуін<br />
күшейте түседі.<br />
Осылайша, ақынның жеке стилінің маңызды құрамдас бҿлігі бола отырып,<br />
метафора автордың қоршаған шындыққа субъективті қарым-қатынасын<br />
білдіреді, кейіпкерлерді сипаттауға қызмет етеді, демек метафоралық<br />
қолданыстағы сҿздерді аудару аудармашыдан үлкен жауапкершілікті талап<br />
етеді.<br />
44
Лингвистикалық талдау нҽтижесіне сүйенген ғалымдардың айтуынша,<br />
аудармашылар метафоралардың тек жартысын ғана метафорамен аударады –<br />
қалғаны тілдің нейтралды құралдарымен беріледі [37,59б.]. Толық эквивалентті<br />
сҽйкестіктің пайызы кҿркем шығарманың ҿзіне, метафораның типіне,<br />
аудармашының шеберлігіне, басқа да факторларға тҽуелді, дегенмен де<br />
метафораның аудару кезінде үлкен қиындық тудыратыны күмҽнсіз.<br />
Метафораны аудару кезінде қиындық тудыратын себептің бірі, оның<br />
семантикалық құрылымының күрделілігі болып табылады. Сондықтан,<br />
бастапқы мҽтіндегі метафора мен оның аударма мҽтіндегі сҽйкестігін, оның<br />
семантикалық құрылымы анықталғаннан кейін салыстырған жҿн.<br />
Аудармадағы метафора аудармашының қалауынан ғана тумайды,<br />
түпнұсқаға сай пайда болады. Аудармашы түпнұсқада жоқ метафораны<br />
аудармаға алып келе алмайды, ҿз жанынан кҿркемдік бейнелеу құралдарын<br />
жасауға оның еркі жоқ. Алайда мұндай талапқа жауап беру оңай емес.<br />
Түпнұсқадағы метафора аудармада теңеуге айналып кетуі немесе теңеудің<br />
метафораға айналып кетуі тҽжірибеде аз кездеспейді. Түпнұсқа мен<br />
аударманың сҽйкес бірліктерін салыстырып қарастырғанда, мұндай<br />
жағдайлардың неше түрі кездеседі.<br />
Аталған жайларды салыстырып қарастырғанда, бар сҽйкестіктерді<br />
баламалық принципінің негізінде екі топқа бҿлуге болады:<br />
1. Құрылымдық баламалы сҽйкестік;<br />
2. Құрылымдық баламалы сҽйкестік емес;<br />
Құрылымдық баламалы сҽйкестікке тҿмендегідей ерекшеліктер жатады:<br />
– метафораларды метафорамен аудару;<br />
– аудармадағы ақпараттың мазмұны түпнұсқадағы ақпараттың мазмұнымен<br />
бірдей болуы;<br />
– аудармадағы метафораның түпнұсқадағы метафорамен салыстырғанда<br />
кҿлемді ақпаратты қамтуы;<br />
Құрылымдық баламалы емес сҽйкестіктің ерекшеліктері метафораны<br />
бейтарап тілдік құралдармен немесе образбен аударумен сипатталады. Мұндай<br />
жағдай түпнұсқадағы метафоралық құрылым мен прагматиканың жоғалуына,<br />
ал бұл ҿз кезегінде образдың жойылуына алып келеді.<br />
И.Р.Гальперин метафорадан «екі түрлі түсініктің белгілерінің ұқсастықтарына<br />
негізделген заттық логикалық мағына мен контекстуалды мағынаның<br />
байланысын кҿреді» [38, 74б.].<br />
Метафора мҽдениетке тҽн бірлік. Аса маңызды мҽдени мағынасы бар<br />
концептілер метафораны түзеді. Метафора ҽмбебапты болуына байланысты<br />
оны бір тілден екінші тілге аудару оңай емес. Соңғы уақытта ғалымдар<br />
метафоралық образдың ерекшелігін сақтау мҽселесін қарастырып жүр.<br />
М.Морозов жанды образдар (image-bearing expressions) мен кҿнерген образдар<br />
(fossils) арасындағы айырмашылықты ашып алудың қажеттілігіне тоқталады.<br />
Ол жанды образды аудармада қайта жасап, кҿнерген образды мҽн арқылы<br />
жеткізетінімізді айтады. М.Морозов «метафора бірлігінің ережесін» сақтап,<br />
45
аудармада метафораның элементтері тек ауыспалы мағынасы жағынан ғана<br />
емес тура мағынасымен де бір-бірімен байланысуларының қажеттілігіне назар<br />
аударады. Бұл ереже аудармашының қабылдаушының тілінде нақты<br />
лексикалық тіркестерді табуына жҽне ол тіркестер рецепиентке таныс болуына<br />
сонымен қатар тіркестердің метафораның мағынасына жаңа ассоциацияларды<br />
тудырмауына бағытталған [39,181б.]. Авторлық образдылықты аудармада<br />
жеткізудің ҿзіндік қиындықтары бар. Мұнда аудармашыға образдың сипатын<br />
жҽне оның нақты мҽнмҽтіндегі рҿлін анықтап алған жҿн. Анықтағаннан кейін<br />
аудармада түпнұсқадағы образды сақтап немесе оны басқа образбен<br />
алмастыруға болатындығын шешуге болады.<br />
Ҽдетте, жҽй метафораны аудармада сақтауға болады, ал авторлық<br />
теңеулерді аудармада жеткізу үшін образды ауыстыруға тура келеді. Метафора<br />
мағына теориясы бойынша қарастырылады. Бір тілде айтылған нҽрсені басқа<br />
тілде жеткізуге болады, бірақ айтылған нҽрсенің реципиенттің тілінде<br />
мағынасы болуы керек [40, 210б.].<br />
Ю.Найда аударма дегенімізді аударма тілінде түпұсқаға жақын баламаны<br />
жасау деп түсінеді. Сондай-ақ ғалым баламалылықты формальды жҽне<br />
динамикалық деп қарастырады [41,163б.]. Метафораны аудару кезіндегі<br />
баламалықты сақтау үшін келесі факторларды ескерген дұрыс: мҽдениет,<br />
метафораны аудару ережесі, мҽтін түрлері.<br />
Н.Ньюмарктің пікірінше метафораның аударылуы алдыменен оның<br />
қандай мҽтінде қолданылғанына байланысты. Мҽтіннің екі түрі бар: ақпаратты<br />
мҽтін, мұнда лексикаланған метафоралардың функционалды қуаты жоқ<br />
сондықтан олар аударудың жоғары деңгейіне ие. Екіншісі экспрессивті мҽтін,<br />
мұнда метафора үлкен ақпаратты қуатқа жҽне аударудың тҿменгі деңгейіне ие<br />
болып контекстуалды, семантикалық, прагматикалық ақпараттарды жеткізеді<br />
[42, 94б.].<br />
Мҽдениет факторының метафораның мҽніне ҽсер етуінен аудармада<br />
қиындықтар туындайды. Түпнұсқадағы метафораны аудару деңгейі<br />
тҿмендегідей жағдайларға байланысты: 1)метафораның құрамындағы белгілі<br />
бір мҽдени тҽжірибе мен семантикалық ассоциацияларға байланысты; 2) ҽрбір<br />
нақты жағдайда «сҽйкес келу» деңгейіне тҽуелді бола тұрып, рецепиенттің<br />
тіліне тҽн емес туындаудың болуы немесе болмауына байланысты.<br />
Метафораны аудару барысында тҿмендегі ережелердің бірінің сақталуын<br />
ескерген жҿн:<br />
– түпнұсқадағы метафоралық образдарды аудармада сақтау, бірақ аударма<br />
тіліндегі оқырмандар үшін шынайы метафоралық образ болуы қажет;<br />
– метафораны басқа метафорамен алмастыру;<br />
– метафораны теңеумен аудару;<br />
– метафора аударма тілінде түсінікті болу үшін қосымша түсініктеме мҽлімет<br />
беріп метафоралық образды сақтау;<br />
– метафораны аудармада ҿзгертіп беру [37, 85б.].<br />
46
Метафораны аудару когнитивистердің болжауынша екі түрлі жағдайға<br />
негізделеді:<br />
– Егер екі тілде де метафораның бір жерден екіншісіне ұлғайту бірдей болса,<br />
тілдердің арасында «концептуалды ілгерілеу» болмайды.<br />
– Егер екі тілде метафораның бір жерден екіншісіне ұлғайту екі түрлі болса,<br />
тілдердің арасында «концептуалды ілгерілеу» болады.<br />
Аталған жағдайлар шеңберінде метафораны аудару оның ҿзге тілдердегі<br />
метафоралармен қаншалықты ұқсас немесе қаңдай деңгейде «мҽдени<br />
алшақтығы» бар екенің анықтауға болады.<br />
Авторлық метафораны мҽтінде аудару аудармашының келесі ҽдістерді<br />
қолдануына байланысты: 1) Мҽтіндегі семантикалық жҽне ұлттық-ҿзгеше<br />
бағыттылықты ескере отырып метафоралық бірлікті аудару; 2) метафоралық<br />
бірлікті теңеумен аудару; 3) метафоралық бірліктің номинативті мҽнін<br />
түсіндіру;<br />
Бастапқы метафораны түрліше ҿзгерту қажеттілігі тілдік ерекшеліктердің<br />
талап етуінен ғана емес, метафоралық сҿз орамының қолданылатын аймақтағы<br />
ҽлеуметтік-мҽдени нұсқаулардың ерекшеліктеріне байланысты.<br />
Метафора – Абайдың ең кҿп қолданған тҽсілінің бірі. Абайдың<br />
метафоралары кейде терең ой, кейде нҽзік сезім, кейде кҿңіл күйін беруге<br />
лайықталынады. Метафоралық тіркеспен құрылған ҿлеңнің ерекшелігі оның ой<br />
мен сезімге бірдей ҽсер етуінде. Абай поэзиясы жанрлық ерекшеліктеріне қарай<br />
ҽртүрлі кҿркемдік бейнелеу құралдарының қызметімен ерекшеленеді.<br />
Ақынның кҿркемдік бейнелеу құралдары күрделі, ұлттық реңі бай,<br />
сондықтан аудармада олардың осындай ерекшеліктерін сақтау үшін<br />
аудармашы біраз тер тҿгуі қажет. Тҿменде келтірілген екі тармақта ақын<br />
халқына насихат етіп айтқан ойы мен сҿзінің тыңдаушысып таппағанына<br />
күйінеді. Тыңдаушысын таппай, кері қайтқан ойын кҿштен адасып, ұлып<br />
жұртқа қайтқан күшіктің күйімен салыстырып суреттейді. Бұл жерде<br />
салыстырудың, теңеудің құрылымы бары рас. Бірақ біздің айтпағымыз теңеу<br />
тҽсілі туралы емес, ақын суреттеуіндегі ойдың образының метафоралығы<br />
жайында.<br />
Метафоралық образдылық мұнда шарттылық емес образдылықтың деңгейі<br />
басымдық танытып, оқиғадағы басты ақпарат сурет арқылы бейнеленеді.<br />
Абайдың «Ҿлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» ҿлеңіндегі «ҿткір тіл –<br />
ұялшақ қыз», «жүрек-мұз» метафоралық образдардың астары терең. Қарамақарсы<br />
мағынадан басқа мұнда кҿптеген авторлық идеялар жасырынған.<br />
Аудармашы осы семантикалық бояулардың бҽрін ескеруі тиіс. Сондай ақ бұл<br />
ҿлең шумағы риторикалық сұрақ формасында құрылған. Бұл форманың да ҿз<br />
қызметі бар. Ақын ҿз ойын ҿзі дҽлелдеп, ҿз сұрауына ҿзі жауап беретіндей.<br />
Ҿлсем, орным қара жер сыз болмай ма?<br />
Ҿткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?<br />
Махаббат, ғадауат пен майдандасқан,<br />
47
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма? [2, 22б.].<br />
Бұл жай ғана ҿлең емес. Абайдың соңғы айтар сҿзі. Ҿміріне есеп беріп,<br />
ҿлімге бет бұруы. Ол ҿзінің үмітсіздігін жария ете отырып, жанын түсіну үшін<br />
сауға сұрайды. 1898 жылы жазылған бұл ҿлең – оның ҿз ҿміріне берген<br />
қорытындысы. Ҿзі кҿп айтатын «жан қуатының» қайта бастағанын сезінген<br />
зауалды тұсы. Ҿлімнен сескенбей, оның бетіне тура қараған қасіретті кезеңінің<br />
басы. Бұдан кейінгі «таусыншақ күндері» сол ҿлімнің мҽн-мағынасын<br />
талдаумен, ҿзін-ҿзі іштей жеумен, ақылын кемітумен ҿтті [43,387б.].<br />
Ю.Кузнецовтың аудармасы:<br />
Когда я умру, то с землей смешается прах.<br />
Умолкнет мой острый язык,<br />
Словно дева в слезах.<br />
И бедное сердце, любя, ненавидя и мучась.<br />
Растает, как льдинка у Господа в теплых руках [19, с.148].<br />
Түпнұсқада кҿркем мҽтіннің антропологиялық, психологиялық,<br />
концептуалды, формальды мҽндік аспектілері кҿрініс тапқан. Аудармада<br />
түпнұсқаның психологиялық жҽне концептуалды аспектілері ашылмай қалған.<br />
Түпнұсқаның алғашқы тармағындағы сұраулы форма аудармада жоқ.<br />
Аудармашы сұраулы сҿйлемнің орнына хабарлы сҿйлем жасаған. Түпнұсқада<br />
ақын ҿзінің ойын ҽдейі жұмбақтап, астарлап жеткізеді жҽне сол ойының басты<br />
түйінін шешуді оқырманның ҿзіне қалдырады. Яғни түпнұсқадағы сұраулы<br />
белгі бекерден орын алып тұрған жоқ. Бұл жағдайды аудармашы ескермеген.<br />
Ал кері аудармадан екінші тармақтан «ҿткір тілім жым-жырт болады, жылаған<br />
қыз сияқты» деген мағына туады. Түпнұсқада тілдің ұялшақ қыз сияқты болуы<br />
емес, тілдің ұялшақ қызға айналуы туралы ақпарат бар. Аудармашы теңеу<br />
ҽдісін қолданып түпнұсқаның мазмұнына кҿлеңке түсірген. «Жылауық қыз»<br />
бен «ұялшақ қыз» екеуінің айырмашылығы бар. Аудармашының түпнұсқадағы<br />
ақынның берген образын ҿзгертуі дұрыс емес. Орыс тілінде «ұялшақ» сҿзінің<br />
баламасын табу қиын емес, сондықтан аудармашының бұл еркіндігі орынсыз.<br />
Ҿлеңнің басты мазмұны үшінші жҽне тҿртінші тармақтарда берілген. Ҿлең ҿлім<br />
немесе ҿлімнен кейінгі жағдай туралы емес, ақынның жүрегі, сол жүректің<br />
тартқан азабы туралы болып отыр. Аудармашы осы жағдайларға назар<br />
аудармаған. Тармақтарды қазақ тіліне кері аударсақ: «Байғұс жүрегім, жақсы<br />
кҿріп, жек кҿріп жҽне қиналып, Құдайдың жылы қолында мұз сияқты ериді»<br />
деген мағына шығады. Түпнұсқадағы «Қайран» сҿзінің эмоциясы күшті.<br />
Ақынның кҿңіл-күйі, сезімі, қайғысы, жағдайы осының барлығы ақынның бір<br />
ғана сҿзіне сыйып тұр. Сондықтан аудармадағы «байғұс» сҿзін «қайран» сҿзіне<br />
сҽйкес балама деп қабылдай алмаймыз. Түпнұсқада ақынның ойы «махаббат,<br />
ғадауат пен майдандасқан» нақты берілген. Аудармашының не себепті «любя,<br />
ненавидя и мучась» деп кҿсемшеге айналдырғаны түсініксіз, мұныменен<br />
48
аудармашы ҿлеңнің тек мазмұнын ғана емес, интонациясын да бұзған.<br />
Түпнұсқада «жақсы кҿру, жек кҿру, қиналу» туралы ұғым жоқ.<br />
Тҿртінші тармақта аудармашы «Құдай» деген жаңа образды қосқан. Бұл<br />
түпнұсқада жоқ. Сондықтан да артық образ. Сонымен қатар ҿлеңді кҿркемдей<br />
түсу үшін аудармашы «жылы» эпитетін қосқан тҽрізді. Аудармашының ҿзінің<br />
тарапынан қосқан жаңа сҿздердің барлығы да түпнұсқаның мазмұнына кері<br />
ҽсерін тигізген. Түпнұсқада ой жүректің мұз болуы туралы болса, аудармада<br />
керісінше ол жүрек мұз сияқты ериді, яғни түпнұсқа мен аудармадағы ой бірбіріне<br />
қарама-қарсы келген. Түпнұсқада «жүрек» ҽлі мұз болған жоқ, мұз<br />
болатындығы немесе болмайтындығы туралы ойды ақын оқырманның еншісіне<br />
қалдырған. Ал аудармада жүректің еритіндігі айтылады. Аудармашының жаңа<br />
сҿздер қосып, шамадан тыс еркіндікке баруынан түпнұсқадағы мҽн, мағына,<br />
мазмұн жоғалып ақынның емес, аудармашының ҿзінің қаламынан туған<br />
туындыға айналған. Метафоралық образдар сол қалпында сақталғанымен, бүкіл<br />
мҽн мазмұны ҿзгерген.<br />
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Не в земле ли сырой обрету я приют, умерев?<br />
Не станет ли нрав мой скромнее стыдливейших дев?<br />
Мое сердце, в котором боролись любовь и вражда,<br />
Не станет ли льдом, где не властны ни радость, ни гнев?!. [6, с.59].<br />
Ҽ.Қодар түпнұсқаның жалпы мазмұнын жеткізе алған. Дегенмен де, екінші<br />
тармақта «ҿткір тіл» деген образды метафораның бір бҿлігін қарапайым түрде<br />
«нрав» деп берген. Мұны аудармашы білмей жасады дей алмаймыз, бірақ біздің<br />
талдауымызда образды метафоралардың аудармада қалай берілгендігі туралы<br />
сҿз болып отырғандықтан мұндай кішігірім қателіктерге тоқталмай ҿтпеуімізге<br />
болмайды. Сондықтан да, бұны қателік деп ұғамыз. Түпнұсқаның мазмұны<br />
тҿртінші тармақта ҿзгеріске ұшыраған. «Не станет ли льдом, где не властны ни<br />
радость, ни гнев?!.» деп ақынның «қайран жүрегін» аудармашы не қуаныш, не<br />
ашу ҿктем жүргізбейтін мұзға айналдырады. Аудармашы жүректің сипатын (не<br />
ашу, не қуаныш ҿктем жүргізбейтін мұзды жүрек) мұздың сипатына<br />
айналдырған. Бірақ ақынның айтпақ ойы жүректің қасиеті туралы емес,<br />
махаббат пен ғадауаттың күресінен шыдайалмай мұзға айналған жүрек туралы<br />
болып отыр.<br />
Ю.Нейманның аудармасы:<br />
Когда умру, не стану ль я землей?<br />
Язык мой дерзкий –девушкой немой?<br />
Бездушным льдом- пылающее сердце,<br />
Что за любовь боролось с жизнью злой?.. [3, с.138].<br />
49
Ю.Нейман ақынның ойын жете түсінбеген. Бірінші тармақтың қазақ<br />
тіліндегі кері аудармасынан «ҿлген кезімде жер болмаймын ба?» деген<br />
мағынаны кҿреміз. Тармақтың аудармасы орыс тілінде де құлаққа оғаш<br />
естіледі. Кҿркем тіл түгілі ауызекі сҿйлеу тілінде орыс тілділердің «не стану ль<br />
я землей» деп сҿйлей қоймасы анық. Бұл қателік аудармашының ақын<br />
ҿлеңінің мазмұнына терең үңіліп, аудармаға жеткілікті дҽрежеде күш<br />
салмауында деп түсінеміз. Аудармашының екінші тармақта «ұялшақ қызды»<br />
«мылқау қыз» етіп қоюымен келісу қиын. «Ұялшақ» ақынның қолданып<br />
отырған «ҿткір тілінің» екінші бҿлігі деуімізге болады. Ақынның қай ҿлеңін<br />
алып қарасақ та бір-біріне қарама қарсы ұғымдарды қатар алып отырады. Бұл<br />
ҿлеңдегі «ҿткір» жҽне «ұялшақ» ақынның ҿзіндік сҿз қолданысының ерекшелігі<br />
болғандықтан аудармашының «ұялшақ» сҿзіне басқа баламаны қарастырудың<br />
қажеті жоқ болатын. Аудармашы үшінші тармақта «жүрек, мұз» сҿздеріне<br />
«пылающее, бездушное» эпитеттерін қосып тармақты ұлғайтқан. Дегенмен<br />
ақынның «қайран жүрегі» мен «пылающее сердце» екеуінің мағынасы екі<br />
бҿлек. Аудармашы түпнұсқадағы сұраулы тармақтардың орнын ауыстырып,<br />
нҽтижесінде ҿлеңнің мағынасының жойылуына алып келген. Ақын «махаббат<br />
ғадауатпен майдандасқаны» жҿнінде сұрамайды. Сол майдандасқаны үшін<br />
жүрегінің мұз болатындығы немесе болмайтындығы жҿнінде сұрақ тастайды.<br />
Аудармашы болса: «қаңдай махаббат қатал ҿмірмен күрескен» деп сұраулы<br />
сҿйлем жасайды. Аудармадағы «злая жизнь» ақынның айтып отырған<br />
«ғадауатының» баламасы емес. Шумақты оқып отырғанда оқырманның назары<br />
алдымен «махаббат» жҽне «ғадауат» сҿздеріне түседі. Бұл сҿздер түпнұсқада<br />
қалай ҽсерлі болса, аудармада да сондай ҽсер қалдыратындай баламасын табу<br />
қажет. Дегенмен де, бұл нұсқада ақын ҿлеңінің мҽн-мазмұны біршама сақталған<br />
деуге болады.<br />
М.Дудиннің аудармасы:<br />
Умру. И стану вновь землей,<br />
И мой язык насмешкой злой<br />
Не тронет ледяным коварством<br />
Сердец, обиженных судьбой [19, с.95].<br />
М.Дудин бірінші тармақта ақынның сұраулы сҿйлеммен берген<br />
аяқталмаған ойын екіге бҿліп «Ҿлемін. Қайтадан жер боламын» деп ойды<br />
аяқтап тастайды. Осындағы «вновь» сҿзі түпнұсқада жоқ ойды қосып тұр.<br />
Аудармашы мұнда адамзаттың топырақтан жаралғандығын сол топыраққа<br />
қайта оралатындығы туралы меңзеп тұрғаны белгілі, бірақ түпнұсқада жоқ ой<br />
аудармада кҿрініс тапқанымен одан аударманың сапасы артып кеткен жоқ.<br />
Екінші тармақта түпнұсқадағы «ұялшақ қыз» деген метафоралық образды<br />
«ызалы күлкі» деп ҿзгертіп жіберген. Бұл тармақта аудармашы «ҿткір тіл» жҽне<br />
«ұялшақ қыз» деген екі маңызды ұғымды қалдырып кеткен. Нҽтижесінде<br />
түпнұсқадағы эмоциялық мазмұн жоғалған.Соңғы екі тармақты кері<br />
50
аударғанда мынадай мағынаны кҿреміз: «тағдырына ҿкпелі жүректерге, мұздай<br />
жауыздығымен тимейді». Түпнұсқа мен аудармада мҽн, мағына, мазмұн<br />
деңгейінде сҽйкестік жоқ. Түпнұсқада жүрек жалғыз, ол ақынның жүрегі.<br />
Аудармада жүректер болып, онымен қоймай тағдырына ҿкпелі жүректер<br />
болып шыға келген. Жалпы аудармашы жҽй сҿзді эпитетпен беруге белсенділік<br />
танытқан, оны келесі тармақтан да байқауға болады. Түпнұсқадағы «ғадауатты»<br />
аудармашы мұздай жауыздық деп береді. Түпнұсқада «мұз» бҿлек бірлік ол<br />
жүрекке қатысты қолданылған, яғни оның ғадауат сҿзімен қатар тұруының<br />
мҽнісі жоқ. Аудармашы түпнұсқаның қарапайым субьективті мҽнін түсінбеген.<br />
Махаббат пен ғадауаттың майдандасуы туралы тақырыптық желі жоқ.<br />
Д.Роттенбергтің аудармасы:<br />
Is not the cold damp earth to enclose my clay when it dies?<br />
Will not my fearless tongue become like a timid maid?<br />
Will not my heart be frozen, turned into lifeless ice,<br />
My heart, that fought against vice and the biddings of love obeyed? [7, р.157].<br />
Бірінші тармақты қазақ тіліне кері аударатын болсақ: «Ҿлгенде менің<br />
ылғал топырағымды суық дымқыл жер жаппайды ма?» деген мағына туады.<br />
Ағылшын тілінің түсіндірме сҿздігінде «clay» – ыдыс (кесе, тҽрелке) жасау<br />
үшін пеште қыздырылған ылғалды топырақ деген анықтама берілген [44,<br />
р.242]. Аудармашы бұны неге қолданғаны белгісіз. Д.Роттенберг түпнұсқаны<br />
орыс тілінен аударғандығы белгілі, дегенмен аудармашы «прах» сҿзіне<br />
баламаны дұрыс алмаған. Екінші тармақты қазақ тіліне кері аударсақ мынадай<br />
болады: «менің батыл тілім ұялшақ қыз сияқты болмай ма?» Аударма<br />
түпнұсқадағы ойды жеткізген. Аудармашы «ҿткір тілді» «батыл тіл» деп<br />
береді, жҽне сол батыл тілді ұялшақ қызға теңейді, дегенмен аудармашының<br />
теңеу ҽдісін пайдалануы түпнұсқаның мазмұнына аса зиянын тигізіп тұрған<br />
жоқ. Д.Роттенберг түпнұсқаны ағылшын тіліне Ҽ.Қодардың аудармасынан<br />
аударған, себебі махаббат пен ғадауаттың күресі туралы тек Ҽ.Қодардың ғана<br />
аудармасында бар. Д.Роттенберг түпнұсқаның үшінші жҽне тҿртінші<br />
тармақтарындағы ойды бере алған. Соңғы тармақтардың қазақ тіліндегі кері<br />
аудармасы былай болады: «Зұлымдық пен махаббатқа бағынудың ҽмірімен<br />
күрескен менің жүрегім, Қатып жансыз мұзға айналмай ма? Түпнұсқада нақты<br />
айтылған ойға «махаббат пен ғадауат майдандасқан» Д.Роттенбергтің «бағыну<br />
жҽне ҽмір» сияқты сҿздерді не себептен қосқаны түсініксіз. Мұздың жаны<br />
жоқ екені белгілі нҽрсе оны аудармада «жансыз мұз» деп эпитет түрінде<br />
берудің қажеті жоқ. Д.Роттенберг ҿлеңнің жалпы мазмұнын бере алған.<br />
Р.Маккейннің аудармасы:<br />
When I die, will not the damp earth become my resting place?<br />
My sharp tongue will become silent with shame, like a girl’s.<br />
My poor heart, where love and anger fought,<br />
51
Will it not, poor thing, be turned into an ice block? [22, р.262].<br />
Р.МакКейн Д.Роттенбергкке қарағанда жекелеген бірліктердің, тірек<br />
ұғымдардың ағылшын тіліндегі баламасын дҽл беруге тырысқан. Екінші<br />
тармақтың қазақ тіліндегі кері аудармасы мынадай болады: «менің ҿткір тілім<br />
қыздыкіндей үнсіз жҽне ұялшақ болады». Аудармашы мұнда ҿткір тілді<br />
қыздың тілімен салыстырып отыр. Жалпы осы тармақты орыс, ағылшын<br />
тілдеріне аударған аудармашылар тілді қызға теңеп немесе қыздың тілімен<br />
салыстырып ақынның айтайын деген түпкі ойын түсінбеген. Соңғы<br />
тармақтарды қазақ тіліне кері аударғанда мынадай мағына береді:<br />
Махаббат пен ашу күрескен менің байғұс жүрегім,<br />
Мұзға айналмай ма менің байғұсым?<br />
Түпнұсқадағы «қайран» сҿзін «байғұс» деп екі рет қайталап берген.<br />
Аудармашы ҿлеңнің эмоциясын күшейту үшін ҽдейі қайталап отыр, бірақ<br />
«бедное» сҿзін қанша жерден қайталағанымен ақынның «қайран» деген<br />
қолданысындай ҽсер қалдырмайды. Ақын бұл сҿзге ҿз жүрегіне деген аянышты<br />
ғана емес, құрметін де сыйдырған. Ақын метафоралық образ жасаудың озық<br />
үлгісін кҿрсетеді:<br />
Адасқан күшік секілді<br />
Ұлып жұртқа қайтқан ой [21,51б.].<br />
М.Дудиннің аудармасы:<br />
Мысль моя, как щенок шелудивый,<br />
На забытом кочевье скулит [20, с.15].<br />
Бұл тармақтарды орыс тіліне бұлайша сҿзбе-сҿз аударуға болмайды.<br />
Тармақтардың сҿзбе-сҿз аудармасы орыс тілді оқырмандарға оның мазмұнын<br />
түсінуге қиындық тудырады. Дегенмен, аудармашы сҿзбе-сҿз аударды<br />
дегеннің ҿзінде ҿрескел кемшіліктер жіберген. Түпнұсқада «адасқан»,<br />
«қайтқан» сҿздерінің мазмұны мен мағынасы кең. Аудармада осы сҿздер түсіп<br />
қалған. «Адасқан» сҿзі күшіктің мүшкіл жағдайын білдіреді, аудармашы болса<br />
бұл сҿзді алып тастап, онын орнына күшіктің сыртқы кҿрінісін «қотыр»<br />
сипаттағанды жҿн кҿрген. Күшіктің ұлығаны қыңсылаумен алмастырылған.<br />
«Қайтқан ой» деп ақын ҿзінің ойының, сҿзінің тыңдаушысына жетпегенін<br />
айтып отыр. Ҿлеңнің мазмұны күшіктің емес, ойдың адасқан күшік секілді<br />
қайтып келуінде. Аудармашы ақынның түпкі ойын түсінбеген. Соның<br />
нҽтижесінде ақынның образды ойы, мағынасы терең жҽне кҿрікті сҿзі<br />
аудармадан ажарын жоғалтып, шырайы бұзылып кҿрінеді.<br />
М.Дудиннің аудармасын қазақ тіліне кері аударсақ мынадай мағына туады:<br />
«Менің ойым қотыр күшік сияқты, ұмыт қалған жайлауда қыңсылайды».<br />
52
Күшік ұлымайды, қыңсылайтындығы белгілі. Бірақ ақынның күшікті ұлытып<br />
отырғаны бекер емес. Ақын образының ар жағында ұлуға қатысты басқаша<br />
түсінік бар. Ҽдетте, бҿрі ұлиды. Демек, аудармашы осы «ұлиды» сҿзіне ерекше<br />
назар аударғаны жҿн еді.<br />
Ю.Нейманның аудармасы:<br />
И,как заброшенный щенок,<br />
Душа моя скулит [3, с.144].<br />
Ю.Нейманның аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ мынадай<br />
мағына шығады: «Иесіз қалған (қаңғырған) күшік секілді, менің кҿңілім<br />
мазасызданады(қыңсылайды)». Ҿлеңнің мазмұны бұрмаланған. Түпнұсқадағы<br />
басты ұғым «ой» аудармада жоқ. Аудармада ҿлеңнің мағынасы «жұртқа<br />
қайтқан ой» туралы емес, «ақынның мазасызданған кҿңілі» туралы болып<br />
шыққан. Түпнұсқада жоқ ұғымды («кҿңіл») аудармашы ҿз жанынан қосып,<br />
түпнұсқадағы образды сҿздерді («жұрт», «ой») аудармада қалдырып кетіп,<br />
түпнұсқаның идеясын жойып жіберген.<br />
Ақын «Лай суға май бітпес қой ҿткенге» деген ҿлеңінде адам ҿмірінің<br />
кҿрінісін тҿмендегідей етіп сипаттайды:<br />
Ҿмір жолы - тар соқпақ, бір иген жақ,<br />
Иілтіп екі басын ұстаған хақ.<br />
Имек жолда тыянақ, тегістік жоқ,<br />
Құлап кетпе, тура шық, кҿзіңе бақ [2,160б.].<br />
Ҽ.Қодардың аудармасы:<br />
Путь жизни – тропа, что не знает конца.<br />
Конец и начало ее – у Творца.<br />
Тропа все петляет, так будь осторожен,<br />
Пройди, не теряя пути и лица [6, с.45].<br />
Түпнұсқадағы «тар соқпақ» деген метафораны аудармашы «тропа» деген<br />
сҿзбен береді. Ақын мұнда соқпақ жол деп отырған жоқ, ҿмір жолын тар соқпақ<br />
деп бейнелеген. Бұл жерде ҿмір туралы негізгі ұғым «тар соқпақ» сҿзі беретін<br />
ұғыммен сипатталады. Аудармашының беретін ұғымы басқа. Бір ұғымды<br />
білдіретін образды сҿздің мағынасына қатысты ақын сҿзі мен аударма арасында<br />
осындай үлкен айырмашылық бары байқалады. Ақын ҿмір жолын иген жақ<br />
секілді кҿреді. Бірінші тармақтың аудармасы «ҿмір жолы - соқпақ, ол соңын<br />
білмейді (соңы жоқ)» деген мағынаны береді. Түпнұсқадағы «иген жақ»<br />
ҿмірдің маңызды белгісін білдіретін ұғым еді, бірақ аудармашы оны<br />
аудармаған. «Иген жақ» жҽне «тар соқпақ» екі ұғымның орнына аудармашы<br />
«тропа» деген бір ұғымды пайдаланады. Бірақ «тропа» иілмейді. Жақтың<br />
иілуінде үлкен мҽн бар. Ақын ҿмірдің кҿрінісін бейнесін «иілген жақ» түрінде<br />
53
сипаттауы бекер емес. Адамның ҿмір жолын бастауы жақтың бір басына<br />
түсуінен басталады да, ҿмір жолын аяқтауы иілген жақтың екінші басынан<br />
шығуына сҽйкес келеді. Аудармашы үшінші тармақтың грамматикалық<br />
құрылысын ҿзгерткен. Онда «тиянақ жоқ», «тегістік жоқ» ұғымдарын<br />
аудармашы «петляет» деген етістікпен беруді дұрыс кҿрген. Дегенмен,<br />
түпнұсқадағы жолда тегістік, тиянақтың жоқ болуы мен аудармадағы<br />
«тропаның» «бұраңдауы» арасанда мазмұндық алшақтық болмағанмен,<br />
кҿркемдік, стильдік парапарлық жоқ. «Кҿзіңе бақ» - фразеологиялық тіркес.<br />
Бұл тіркестің орыс тілінде сҽйкес баламасы бар. Аудармашының берген<br />
баламасы «не теряя лица» орыстың кҿркем тілінде қолданылмайды. Орынсыз<br />
қолданылған тіркес шумақтың мазмұнына кері ҽсерін тигізген.<br />
М.Дудиннің аудармасы:<br />
Пусть жизни узкая тропа изогнута, как лук,<br />
Ее начало и конец не выпускай из рук,<br />
Мир жизни собственной замкнув<br />
В единой жизни круг [20, с.71].<br />
М.Дудиннің алдыңғы екі тармағының аудармасынан «ҿмірдің жіңішке<br />
жалғыз аяқ жолы садақ сияқты иілгенімен, оның басы мен соңын қолдан<br />
шығарма» деген мағына шығады. «Пусть» сҿзі аудармада мағыналық жағынан<br />
да, мазмұндық жағынан да орын таппай тұрғаны кҿрініп тұр. Түпнұсқада<br />
ақынның ҿмір құбылыстарын тануы мен бағалауы бір басқа, аудармашының<br />
ҿмір құбылысын тануы мен бағалауы бір басқа болып шыққан. Осы жерде<br />
мына жайға назар аударған дұрыс болар деп ойлаймыз. Аудармадағы «Пусть»<br />
сҿзі қате жазылғанға ұқсайды. Оның үстіне аудармашы «пусть жизни» деген<br />
сҿз тіркесін ҽдейі таңдап алған деуге негіз жоқ. Біздіңше, мұның дұрысы «путь<br />
жизни» болу керек. «Иілтіп екі басын ұстаған Хақ» деген тармақта астарлы<br />
мағына жоқ, ақын ойы нақты, тура. Аудармашының жақтың екі басын адам<br />
баласына ұстатып қоюы - қателік. Аудармашы түпнұсқадағы образды басқа<br />
образбен ҿзгерткен. Аудармашы мұнымен түпнұсқаның тақырыбы мен<br />
идеясының тұтастығын жойған, ақынның дүниетанымын тани алмаған.<br />
Түпнұсқаның үшінші жҽне тҿртінші тармақтарындағы образдар, олардың<br />
құрылымы түгелімен жойылған. Аудармашы ҿзінің жанынан басқа<br />
тармақтарды қосқан.<br />
Вс.Рождественскийдің аудармасы:<br />
Путь жизни – узкая тропа иль напряженный лук.<br />
Пока ты жив, его аллах не выпустит из рук.<br />
Запомни твердо: правды нет в извилистом пути.<br />
Не поскользнись, идя в полет, вернее целься, друг! [3, с.121].<br />
54
Вс.Рождественский бірінші тармақта «напряженный» деген эпитетті<br />
қосқан. Аударманың екінші тармағындағы «пока ты жив» түпнұсқада жоқ жаңа<br />
ой. Ақын тірі кезінде немесе ҿлгеннен кейін деп ойын нақтыламаған.<br />
Түспнұсқадағы эксплицитті мағына имплицитке айналған. Аудармада жақтың<br />
иілуі мен оның екі басы туралы ақпарат жоқ. Үшінші тҿртінші тармақтарда<br />
аудармашы ақыл айтып түпнұсқадан тіптен ауытқып кеткен. Мұндай қателік<br />
аудармашының ҿлеңнің тууына негіз болған ҿмір құбылыстарының сипатын<br />
жете танымағандығынан деп түсінеміз. Аудармашы ақынның ойлау даралығын,<br />
шығармашылық тұрғысы мен нысанасын түсінбеген. Дегенмен аталмыш<br />
ҿлеңнің тілі қарапайым, нақты болса да аудармашының тура жолдан сүрінуінен<br />
Абай ҿлеңдерін аударудың оңай еместігін кҿреміз.<br />
Аллегориялық образ. Аллегориялық құрылымы жағынан метафоралыққа<br />
ұқсас. Мұнда «кҿркем сурет» белгілі бір нҽрсемен немесе мҽтіндегі<br />
кейіпкермен байланыста болады. Аллегорияда автор ойын астарлап жеткізеді.<br />
Аллегориялық образ ертегілерде, ҿтірік ҿлеңдерде кҿптеп кездеседі. Абайдың<br />
ҿлеңдерінде де аллегориялық образдар жоқ емес. Мысалы:<br />
Естілер де ісіне қуанбай жүр,<br />
Ел азды деп надандар мұңаймай жүр.<br />
Ала жылан, аш бақа күпілдектер,<br />
Кісі екен деп ұлықтан ұялмай жүр [2, 51б.].<br />
П.Карабанның аудармасы:<br />
Судья презирает свой сан и закон.<br />
К злодеям, к ворам снисходителен он, -<br />
И множится зло, расцветая вокруг,<br />
И нет преступленьям преград и препон [3, с.106].<br />
Аудармашы сҿздің мағынасына бойламай, ҿзінің тарапынан үлкен<br />
ҿзгерістер енгізген. Ақын шығармасының кҿркемдік мҽнін, образдық жҽне<br />
құрылымдық жүйесін, ақынның ойлау ерекшеліктерін, мҽнерін танымаған.<br />
Аудармашы ҿлеңнің денотативті, сигнификативті мағыналарын аша алмаған.<br />
П. Карабанның аудармасынан трансформацияның тҿрт түрін де (қосу, алу,<br />
ҿзгерту, орын ауыстыру) кҿруімізге болады. Аударманы ақынның шығармасы<br />
деу қиын. П.Карабан ақынның тіліне, ойлау дүниесіне мұқият зер салмаған.<br />
Түпнұсқа мен аударманың сҽйкес келмеуінен аудармашы тілді жақсы білмейді<br />
деуге негіз бар. «Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігінде»: «Ала жылан, аш бақа -<br />
бір бірімен араз ҿш» деген анықтама берілген [45, 36б.] Демек, бұл тұрақты<br />
тіркес деуге болады. Аудармашы «злодей», «вор» деген образдарды жанынан<br />
қосқан. Түпнұсқада «Ала жылан, аш бақа» образдың қызметін атқарып тұрған<br />
жоқ, адамдардың арасындағы қарым-қатынасты сипаттап тұр. Аудармада<br />
аллегориялық образдардың екеуі де жойылған. Жалпы аудармашы ақын<br />
ҿлеңінің мазмұнын жете түсінбеген. Шҽкҽрімнің: «Ақын – жазушы ҿзінің<br />
55
жазған тума шығармасына жауаптылықпен қарау қажеттілігі сҿзсіз. Ал ҿте<br />
жауапты нҽрсе – біреудің шығармасын аудару. Бұған ҿте шеберлік керек.<br />
Шығарманы аударушы адам, сол шығарманың барлық мазмұнын түсіндірумен<br />
қатар, жазушының нҽзік сезімін, шеберлігін, шығармаларының қаңдай күйде,<br />
қаңдай рухта жазылғанын жақсы білу керек. Демек, аудармашы сол<br />
аударманың авторынан ой-санасы, сезімі тҿмен болса, онда аударма дҽл болып<br />
шықпайды. Шығарма аударылғанда рухынан айрылып қалса, онда<br />
аудармашының жазушыға қиянат істегені болады», – деген пікірі орынды<br />
айтылған [46, 53б.].<br />
Профессор Т.Есембеков: «Поэтикалық аудармада ҿлшем мен ұйқастың<br />
сҽйкестігін сақтау аздық етеді. Ҿлеңге ҽуенділік, саздылық сияқты қасиеттер<br />
тҽн болғандықтан мҽтіннің фонетикалық ерекшеліктеріне де назар аудару<br />
керек. Поэтикалық аударма автор қолданған барлық бейнелеу мен суреттеудің<br />
амал-құралдарын қатаң есепке алуды талап етеді. Аудармашы ондағы ой, сезім,<br />
тҽжірибе, пҽлсапалық ұғым, образдың қайсысының жинақталып бейнеленгенін<br />
ажыратып алғаны дұрыс. Поэтикалық аударма мҽселелері поэзиялық мҽтіннің<br />
ерекшелігіне, оның мҽдени-тілдік, образдылық қасиеттеріне байланысты.<br />
Мұндағы ҽдеби пішінге деген ерекше кҿзқарас, сҿздің семантикалықстилистикалық<br />
ҿрісінің сан алуандылығы аударма үдерісіне салмақ түсіреді», -<br />
деген пікір айтады [47,34б.]. Кҿркем шығарманы аудару үдерісінде<br />
аудармашыға сҿздікке, анықтамалық сҿздікке, түсіндірме сҿздікке жүгіну аздық<br />
етеді. Аудармашы сонымен қатар ассоциациялар сҿздігімен жұмыс жасауы<br />
қажет. Ассоциация сҿздігінің басқа сҿздіктерден айырмашылығы ол жеке<br />
дайын кітап емес. Ассоциация (associare-жеткізу) аудармашының жылдар бойы<br />
жинаған тҽжірибесі мен қажырлы еңбегі арқылы келеді. Аудармашы тармақ<br />
пен шумақты емес, автор поэзиясының магнит ҿрісін аударуы керек. Магнит<br />
ҿрісі бірден кҿрінбейді. Магнит ҿрісі түпнұсқаның астарынан орын алады, сол<br />
түпнұсқаның астарындағы автор ойының мҽнін ашу аудармашының міндеті.<br />
Аудармада сҿздің мҽнімен бірге ондағы жасырылған ассоциативті ресурстар<br />
берілуі тиіс. Шығармашылық үдерістің мұндай түрі ҿте маңызды жҽне кҿп тер<br />
тҿгуді қажет етеді. Түпнұсқаны қолына алған сҽттен аудармашы біріншіден<br />
түпнұсқадағы барлық образдар тізбегін құрайтын стимул сҿздер мен магнит<br />
сҿздерді анықтайды. Анықталған сҿздердің арасында семантикалық байланыс<br />
орнатылып, ассоциативтік кеңістік пайда болады. Аудармашы үшін<br />
түпнұсқадағы сҿздердің ассоциативтік байланысын анықтау маңызды, себебі<br />
аудармада түпнұсқаның магниттік ассоциативтік байланысының дҽл берілуі<br />
аудармашы еңбегінің жемісі болып табылады.<br />
Абайдың «Айттым сҽлем, қалам қас» деп басталатын ҿлеңінде «қалам<br />
қас» сҿзі оқырманның кҿз алдына бірнеше ассоциацияларды алып келуі мүмкін.<br />
Мысалы: «сұлу қыз, жіңішке қас, қыз баланың есімі». Аудармада осы<br />
ассоциацияларды дұрыс жеткізу аудармашының тҽжірибесіне байланысты.<br />
Берілген тармақты орыс тіліне П.Шубин мынадай үлгіде аударады: «Шлю,<br />
тонкобровая, привет! Ақын қыз баланың бойындағы шексіз сұлулықты бір ғана<br />
56
«қаламқас» сҿзімен жеткізеді. Ҽдемі қаламмен сызғандай жіңішке де ұқыпты<br />
қастың бейнесі қазақтар үшін «қаламқас» деген сҿзбен беріледі. Орысша<br />
«тонкобровая», ағылшынша «slender brows» деген баламалар негізгі<br />
мағынасын жеткізгенімен, эмоциялық образды сипатын толық аша алмайды.<br />
Керемет суретті ҽрі мазмұнды образдың тек бір ғана қыры аударылған.<br />
Дегенмен, Б.Шубин түпнұсқаның мағынасын жеткізе алған. Ағылшын тіліне<br />
О.Шартсе мынадай үлгіде аударады. «I hail your slender brows, your eyes!»<br />
Тармақты ағылшын тіліне кері аударатын болсақ мынадай мағына туады. «Мен<br />
сіздің жіңішке қастарынызға, сіздің кҿздерінізге сҽлем айтамын!». Аудармашы<br />
қаспен бірге кҿзге де сҽлем жолдап түпнұсқадағы тармақты ұлғайтып жіберген.<br />
О.Шартсе ағылшын тіліне Б.Шубинның орыс тіліндегі нұсқасынан аударған.<br />
Себебі, Б.Шубин аудармада леп белгіні пайдаланса, түпнұсқада жоқ леп белгі<br />
О.Шартсенің де аудармасында орын алған.<br />
Ұлттық ойлауды, таным мен болмысты, салт-дҽстүрді айшықтайтын Абай<br />
шығармаларындағы метафорны ҿзге тілге аударудың қиындығына кҿз жеткізіп<br />
отырмыз. «Абайдың ҿлең сҿздегі қайталанбас ҿнерін, ҽр шығармасындағы тас<br />
бұлақтың суындай бірҿңкей келісіммен жарасқан сұлулықтың ішкі нұры мен<br />
сыртқы жарығын басқа тілде ҿз деңгейінде лайықты баға беру қиын» [48, 7б.] –<br />
дейді белгілі ҽдебиеттанушы Ж. Дҽдебаев. Шынында да, түпнұсқадағы ҿлеңнің<br />
кҿркемдік-эстетикалық ҽсерін ҿз деңгейінде жеткізу оңай емес. Абайдың ой<br />
мен сезімге толы метафоралық тҽсілмен ҿрілген ҿлеңдерінің образдылық<br />
эстетикалық қуатын аудармада жеткізу аудармашыдан үлкен еңбекті жҽне<br />
ақындық талант пен шығармашылық шеберлікті талап етеді.<br />
2.2. Абай шығармаларындағы фразеологизмдердің образдылық<br />
қасиетін аудару үлгілері<br />
Аударма шығармаларда сҿзбе-сҿзділік, баламалылық, кейде еркін кету<br />
сынды тҽсілдердің араласа жүретіні белгілі. Аударма теориясының негізгі<br />
міндеті сол тҽсілдердің қаншалықты қолданылғанына назар аудару.<br />
Салыстыру-салғастыру жұмысының нҽтижесінде автордың айтпақ ойы, идеясы,<br />
коммуникациялық мақсаты аудармада сақталынды ма? Автордың түпнұсқа<br />
мҽтіндегі ойы аударма мҽтінде айтылды ма? Осы мҽселелерді аудармадағы<br />
В.Н.Комиссаров ұсынған эквиваленттілік деңгейлері арқылы анықтау<br />
тиімдірек.<br />
«Коммуникацияның мақсатын осы пікірдің негізгі немесе доминанттық<br />
функциясын кҿрсететін ой мазмұнының бҿлігі ретінде түсіндіруге болады» [42,<br />
121б.] – деп В.Н.Комиссаров аудармадағы коммуникациялық мақсатты басты<br />
орынға қояды да, түпнұсқадағы мазмұнның, семантикалық-стилистикалық,<br />
функционалдық ақпараттың дҽл берілуін эквиваленттік деп атайды. Бұлардың<br />
аударма тілде қаншалықты дҽл берілгенін бағамдау үшін эквиваленттіліктің бес<br />
типін ұсынады: коммуникация мақсаты, жағдайды бейнелеу дҽрежесі,<br />
57
тілдеріне аударылуында кҿптеген қателіктер кездеседі. Себебі, біріншіден,<br />
аудармашы фразеологизмді тұрақты емес, тура мағынадағы лексикалық<br />
бірліктер ретінде қабылдап, оны сҿзбе-сҿз аударады. Екіншіден, түпнұсқадағы<br />
жекелеген фразеологизмдердің орыс тілінде бар баламасын таба алмайды.<br />
Үшіншіден, түпнұсқада ауыспалы мағынада қолданылған тілдік бірліктерді<br />
фразеологизм ретінде қабылдайды жҽне солай аударады. Бұндай жағдайларда<br />
аудармада түпнұсқаның мазмұны, мҽні, кҿркемдік ерекшеліктері дҽл беріледі<br />
деп айтуға болмайды.<br />
Жалпы, фразеологизмдер етістіктен тұрады. Оларды атқаратын қызметіне<br />
қарай екіге бҿліп қарастырамыз:<br />
1) Болымды қызметтегі етістікті фразеологизмдер (сол сҽтте болған, болып<br />
тұрған мағынаны береді).<br />
2) Болымсыздық қызметіндегі етістікті фразеологизмдер. (Бұл түр іс-ҽрекеттің<br />
жүзеге аспағандығын ғана білдірмейді, оған қосымша бейнелі реңк береді.мыс:<br />
нҽр сызбау, кҿз ашпау т.б.)<br />
Абай қолданылған тіркестерге болымды қызметтегі етістікті<br />
фразеологизмдер тҽн. Мҽселен, Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран<br />
жұртым» деген ҿлеңінің бір тармағы тұтастай «Аузымен орақ орған ҿңкей<br />
қыртың» деген фразеологизмнен құрылған. Осы фразеологизмді С.Липкин<br />
мынадай үлгіде аударады: «режет всех без разбора твой серп - язык [20,90б.].<br />
Қазақ ҽдеби тілінде «аузымен орақ ору» бар, жҽне «орақ ауыз» кісі бар. Бұл<br />
екеуінің беретін мағынасы екі басқа. Аудармашы түпнұсқадағы «ауызбен орақ<br />
ору» туралы ұғымды жойып, оның орнына «орақ ауыз» туралы ұғымды алып<br />
келеді. Аудармашының «серп-язык» дегені қазақтың «орақ ауыз» дегеніне<br />
сҽйкес келеді. Яғни,аудармашы «аудармашының жалған досымен шатастырған.<br />
«Орақ ауыз» шешен, сҿзге жүйрік деген мағынаны береді. «Ауызбен орақ ору»<br />
тіркесінен «бос сҿйлеу, кҿп сҿйлеу (пустослов), бірақ ешқандай іс тындармау»<br />
(палец о палец не ударить) деген мағынада қолданылып тұр. Қазақтың<br />
жалқаулығын кҿрсетіп тұрған фразеологизм, осы ҿлеңде макрообраздық қызмет<br />
атқарып тұр. Орыс тілінде «молоть языком» жҽне «палец о палец не ударить»<br />
сияқты екі фразеологиялық бірліктен түпнұсқадағы «ауызбен орақ ору» туралы<br />
фразеологиялық бірліктің толық мазмұны шығады. Осы бірліктерді үйлестіріп,<br />
барынша түпнұсқаға сҽйкестендіріп қолдану аудармашының шеберлігіне<br />
байланысты. Аудармада ақынның «қырт» (болтун, пустослов) туралы сыншыл<br />
ойы аудармада «мінсіз, сҿзге жүйрік кісі» болып шыққан. Демек, түпнұсқада<br />
Абайдың берген басты ақпаратты макрообразы, аударма барысында солғындап<br />
логикалық құндылығы жоғалып, коммуникациялық мақсат сақталынбаған.<br />
Ҿлең жүйесіндегі ұлттың қисынды ойлау жүйесімен тығыз байланыстағы тілдік<br />
құбылыстар – экстралингвистиканың ерекшеліктерін жете білмеуден,<br />
аудармашы тарапынан үлкен кемшіліктерге жол берілген. Ю.Кузнецовтың<br />
тҽржімасына назар аударайық: «А твои пустозвоны гремят языком» [19, с.139].<br />
Ю.Кузнецовтың аудармасы басқа аудармашылардың нұсқасымен<br />
салыстырғанда түпнұсқаға жақын келеді, аудармашы оқырманаға<br />
59
прагматикалық ҽсер ету үшін «А твой» деп нақтылауынан мағыналық<br />
сҽйкестікті байқауға болады. А.Кодар бұл тармақты былай аударады:<br />
«погрязший в пустом суесловий сброд» [6, с.91]. А.Кодардың аудармасында<br />
мазмұндық нақтылық бар. Бірақ ол да түпнұсқа мҽтініндегі фразеологиялық<br />
бірліктің аударма тіліндегі фразеологиялық толық немесе сҽйкес баламасын<br />
бере алмаған. Осы тармақты М.Ҽдібаев та аударған: «несете вздор, косите всех<br />
подряд» [19, с.48]. Аударманың жалпы мазмұны түпнұсқаға біршама сҽйкес<br />
келетіндей кҿрінеді. Ал нақты алып қарағанда, аудармашының қайсыбір<br />
ойларды оңтайлы жеткізе алмағаны рас.<br />
Ағылшын тіліне ҿлеңді Р.МакКейн тҽржімалаған. Түпнұсқадағы<br />
«ауызбен орақ орған ҿңкей қыртың» деген тармақты «аnd you rattle your tongue<br />
with idle talk» [22, р.242] - деп тҽржімалаған. Тармақты орыс тіліне сҿзбе-сҿз<br />
кері аударғанда мынадай мағына туындайды: «и ты трещешь своим языком<br />
пустословя». Түпнұсқадағы мағына аудармада сақталған. Дегенмен ағылшын<br />
тілінде түпнұсқадағы фразеологизнің мағынасын жеткізетін фразеологизм жоқ<br />
емес. Мҽселен «Creat cry and little wool» кҿп сҿйлеп аз іс тындыратын<br />
адамның образын суреттейді.<br />
Ең басты талап - аудармашы фразеологизмді фразеологизммен аударуға<br />
ұмтылуы керек. Дегенмен, кҿп жағдайда түпнұсқа мен аударма тілдерінде<br />
сҽйкес фразеологизмдер табыла бермейді. Мұндай жағдайларда аударма<br />
теориясында жиі қолданылатын: сипаттама беру, калькалау, лексикалық<br />
аударма жасау, контекстуалды ауыстыруларды таңдап аударуға тура келеді.<br />
Біздіңше, фразеологизмдерді аударуда лексико-грамматикалық, семантикалық<br />
трансформациялардың қай-қайсысын да лайықты жерінде орнын тауып<br />
қолдануға болады. Мҽселен, «Қара қылды қақ жару» фразеологизмі қазақта<br />
бұрыннан бар. Фразеологизмнің орыс тіліндегі сҿзбе-сҿз аудармасы<br />
«рассекающий конский волос пополам по оси». Бұл фразеологизм ҽділдіктің ең<br />
жоғарғы деңгейін образды түрде кҿрсету үшін қолданылады. Ертеде ұлыстар<br />
мен тайпалар, адамдар арасындағы ҽртүрлі тұрмыстық, ҽлеуметтік дау<br />
туындаған кезде сол даулы іске билер мен ақсақалдардың берген ҽділ шешімін<br />
осылай атаған.<br />
Абайдың жоғарыда аталған ҿлеңінен «Бір ұрты май, бір ұрты қан» деген<br />
фразеологизмді кҿруге болады. Осы фразеологизмді С.Липкин мынадай үлгіде<br />
аударады: «Зло - на левой щеке, на правой - добро» [20, с.90]. Ақынның екі<br />
ұрттың «бірі – қан, бірі – май» болуы туралы ойын аудармашы «оң бетінде –<br />
жақсылық, сол бетінде – жамандық» фразеологиялық бірліктің мағынасын<br />
аудармада жағдайды сипаттау деңгейімен берген. Оң жҽне сол ұғымдары<br />
түпнұсқаның мазмұнына ҿрескел нұқсан келтіріп тұрған жоқ, дегенмен бұл<br />
жерде аудармашының ойының ұтқырлығы, кҿркемдік ойлау шеберлігі де<br />
кҿрініс таба алмаған. Ю.Кузнецов берілген жолды былай аударады: «Где добро<br />
и где зло, ум ли твой разберет?!» [19, с.139]. Рецептордың мақсаты рецепиентке<br />
ҽсер етіп, белгілі бір эмоционалды реакция тудыру. Аудармадағы осындай<br />
коммуникативті ҽсер ету қызметі прагматикалық аспект немесе прагматикалық<br />
60
потенциал деп аталынады. А.Кодар бұл тармақты мынадай үлгіде аударады: «В<br />
крови и обжорстве не день и не год» [6, с.91]. Түпнұсқадағы ойлар бұл жерде<br />
де үлкен ҿзгерістерге түскен. Аудармадағы «в обжорстве не день и не год»<br />
деген тіркес мүлде орынсыз. Ақын ешқандай мезгілдік мағынасы бар ой<br />
қозғамаған: күн туралы да, жыл туралы да ұғым жоқ. Түпнұсқада жоқ ұғымды,<br />
жоқ түсінікті, жоқ ойды аудармаға алып келу, автордың ақындық ҿнеріне,<br />
даралығына кҿлеңке түсірген. Яғни, түпнұсқа мен аударманың лексикалық<br />
құрамы мен синтаксистік құрамы да, мазмұны да біз сүйеніп отырған<br />
эквиваленттік деңгейлерге сҽйкес келмейді. М.Сильченконың жолма-жол<br />
аудармасында бұл тармақ былай берілген: «На одной щеке у тебя кровь, на<br />
другой масло»[49, с.63]. Аудармашы тармақтың мағынасын жеткізе алғанмен,<br />
экспрессивті-эмоционалды мағынасын түпнұсқадағыдай ҽсерлі,<br />
түпнұсқадағыдай суретті, терең мағыналы деңгейде аша алмаған.<br />
Түпнұсқадағы «бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың» деген тармақты<br />
Р.МакКейн былай аударады: Now you have blood on one cheek and grease on the<br />
other [22, р.242]. Тармақты орыс тіліне сҿзбе - сҿз кері аударғанда, мынадай<br />
мағына белгілі болады: «и сейчас у тебя кровь на одной щеке, а жир на другой».<br />
Ричард МакКейннің аудармасы сатылы түрде М.Сильченконың аудармасы<br />
негізінде жасалған: тармақ сҿзбе-сҿз М.Сильченконың аудармасымен сҽйкес<br />
келеді.<br />
Осы фразеологиялық бірлікті Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы<br />
сергек» ҿлеңінде ҿз тарапынан ҿзгерткен, мағыналық тұрғыдан күрделендірген.<br />
Бірақ фразеологизмнің табиғаты сақталған. Ҿлең мҽтінінде бұл ақынның<br />
ҽділдік пен адалдық жҿніндегі концепциясын тереңірек танытуға қызмет етеді.<br />
Д.Бродский бұл тармақты мынадай үлгіде аударады:<br />
Мудрый зорко проникает в глубь вещей,<br />
Расщепляет волос на сорок частей [20, с.30].<br />
Аударма түпнұсқаның мазмұнын белгілі дҽрежеде жеткізіп тұр. Оны жоққа<br />
шығара алмаймыз. Бірақ сҿз арасында артық, бҿгде сҿздер бары байқалады.<br />
Олардың ҿлең мазмұнын ашуға кедергі келтіріп тұрмағанын жоққа шығаруға<br />
болмайды. Бірақ артық, бҿгде сҿздер түпнұсқа табиғатына, автордың<br />
шығармашылық даралығына ҽсерін тигізбей қоймаған. «Ақылды қара қылды<br />
қырыққа бҿлмек» деген бір тармақ Д.Бродскийдың аудармасында екі<br />
тармақпен берілген. Аудармадағы «зорко проникает в глубь вещей» («істің<br />
мҽнін жете ұғыну») - аудармашының ҿз жанынан қосқан сҿздері. Түпнұсқада<br />
мұндай тіркестер беретін ұғым жоқ. Түпнұсқада «қара қылды қырыққа бҿлу»<br />
туралы айтылады. Д.Бродский болса «қара қылды» емес «шашты» бҿледі. Қыл<br />
мен шаштың арасында айырмашылықтар бар екені белгілі. «Қазақ тілінің<br />
түсіндірме сҿздігінде»: «Қыл - жалдың, құйрықтың жіңішке ҽрі ұзын бір талы.<br />
Шаш - адамның бас терісіне шығатын жіңішке ҽрі қалың қыл» деген анықтама<br />
берілген [45, 908б.]. Қазақша-орысша сҿздікте «қыл» сҿзі «волосы (хвоста и<br />
гривы лошади)» деп аударылған [50, 274б.]. Д.Бродскийдың аудармасында<br />
61
«лошадь» деген бірлік қалып кеткен. Сондықтан оқырманның кҿз алдына аттың<br />
қылы емес, адамның шашы туралы ұғым келеді. Оқырманға түсініктірек болуы<br />
үшін аудармашы жҽй «волос» емес, «конский волос» деп алуы керек болатын.<br />
Сондай-ақ, аудармашы түпнұсқадағы «қара» эпитетін қалдырып кеткен. Бұл<br />
аудармашының «қара» сҿзін маңызды деп есептемегендігінен туындауы<br />
мүмкін. Түпнұсқа тілінің жүйесінде «қара» сҿзінің үлкен мҽні бар. Қазақ<br />
ұғымында халық деген мағынаны да береді. Оны алып тастаған жағдайда<br />
фразеологиялық бірлік ҿзінің мҽнін жоғалтады. Осылайша түпнұсқадағы<br />
фразеологиялық сипаттағы тілдік бірлікті аудармашы орыс тіліне сҿзбе-сҿз<br />
аударады. Нҽтижесінде ақынның айтар ойының мазмұны, кҿркемдігі,<br />
эстетикалық ҽсері ҽлсіреген. Ал кҿркем аудармада сҿздің коннотативті, яғни<br />
астарлы мағынасы маңызды. Біздіңше, аудармашы ақынның қолданып отырған<br />
авторлық фразеологизмін оның орыс тіліндегі баламасымен орайлас бергені<br />
тиімді болар еді.<br />
Аудармашы ҿлең мҽтініндегі фразеологиялық тіркестің осындай<br />
мағынасын танып, зерттеген соң, алдымен аударма тілінен осыған орайлас<br />
келетін, осы мағынадағы фразеологизмді іздеуі қажет. Ҽрине, қай халықтың<br />
тарихында да ҽділ де адал кҿсемдер болған. Мҽселен, есімі қалың жұртқа<br />
белгілі Соломон патша ақылдылығымен, ҽділдігімен тарихта қалған. Осы<br />
патшаның есімімен байланысты орыс тілінде «соломоново решение» деген<br />
тұрақты тіркес қалыптасқан жҽне бұл фразеологизм ҽлі де қолданысын<br />
тоқтатқан жоқ. Демек, аудармашы орыс оқырманына түсініктірек болу үшін<br />
осы сияқты қалыптасқан тіркесті қолданса қате болмас еді.<br />
Ҽ.Қодар бұл шумақты мынадай үлгіде аударады: «разумный со всех<br />
поразмыслит сторон» [6, с.88]. Аудармашы түпнұсқадағы ойды сҿзбе-сҿз емес,<br />
оқырманның түсінуіне жеңіл етіп аударған. Бұл жерде түпнұсқадағы<br />
фразеологизмнің жалпы мағынасы берілгенмен, ҿзі жойылып кеткен. Екі<br />
аудармашы бір фразеологиялық бірлікті екі түрлі жолмен аударған: Ҽ.Қодар<br />
фразеологиялық бірліктің мағынасын қарапайым сҿздермен берген болса,<br />
Д.Бродский фразеологизмді сҿзбе-сҿз аударған. Ю. Кузнецов та Д.Бродский<br />
ұстанған тҽртіптен алыстай алмай, сҿзбе-сҿз аударма деңгейінде былай дейді:<br />
«умный может рассечь тонкий волос вдоль на сорок частей» [19, с.138].<br />
Аудармашы нені бҿліп тастайтындығын (қара қылды) қалдырып, оны<br />
аударманың екінші тармағында (тонкий волос) түпнұсқаның екінші<br />
тармағымен қосып береді. Бұл ҿлең аудармасында кездесе беретін ҽдеттегі<br />
инверсия екені белгілі. Алайда автор ойының макрообраздық құрылымы<br />
бұзылғаны анық. Сонымен бірге түпнұсқа мҽтініндегі концептуалды мағына да<br />
аудармада саймасай берілмеген. Түпнұсқада қылдың түсі туралы ақпарат<br />
берілген, бірақ оның жұқа, қалың екендігі туралы мҽлімет жоқ. Аудармашы<br />
болса «жұқа (жіңішке) шаш» деген тіркесті қолданады. «Жұқа (жіңішке)» сҿзін<br />
аударма мҽтіні үшін қажеті жоқ деп санаймыз. «Жіңішке» мағынасы «қыл»<br />
сҿзінің ҿзінде тұр. Аудармашы тармақтың мағынасын дҽл беруге тырысқанмен,<br />
айтарлықтай нҽтижеге жете алмаған. Тармақтың мазмұны белгілі дҽрежеде<br />
62
түпнұсқаға жақын. Аудармашы ақын ҿлеңінің мазмұнын дҽл беруге ұмтылған,<br />
түпнұсқаға барынша жақын болу мақсатын кҿздейді. Сҿзбе-сҿз аударуының<br />
себебі осында. Бірақ фразеологизмдерді орыс тіліне аударған<br />
аудармашылардың ешқайсысы да түпнұсқадағы «ең ҽділ» деген мағынаны<br />
аударма адресатына дҽл жеткізе алмаған.<br />
Ағылшын тіліне Д.Роттенбергтің аудармасы:<br />
Beneath the surface looks the keen-eyed sage.<br />
He splits a hair in four times forty parts[7, р.30]<br />
Орыс тіліне сҿзбе - сҿз кері аудармасы:<br />
Из-под поверхности смотрит зоркий мудрец.<br />
Он делит волос четыре раза на сорок частиц<br />
Ҿлең сатылы түрде Д.Бродскийдің аудармасынан жасалған. Шашты тҿрт<br />
рет қырық бҿлшекке бҿлу орыс аудармашысының «расщепляет волос на сорок<br />
частей» дегеніне сҽйкес келеді. Д.Бродскийдің «проникает в глубь вещей»<br />
дегенін Д.Роттенберг «астарындағыны кҿреді» деп береді. Түпнұсқа мҽтінді<br />
ағылшын тіліне сатылы түрде орыс тілінен аударған Д.Роттенберг орыс тіліне<br />
аударған аудармашы тарапынан кеткен кемшіліктерді қайталаған. Нҽтижесінде<br />
орыс тілінде жіберілген қателіктер ағылшын тіліндегі аудармада қайталанады.<br />
Бұған ҿлеңді ағылшын тіліне аударушы Д.Роттенбергтің ҿз тарапынан<br />
жіберілген кемшіліктер қосылады. Осының бҽрі аударманың сапасына кері<br />
ҽсерін тигізген.<br />
Аудармашылар ақынның авторлық фразеологизмінің орыс, ағылшын<br />
тілдеріндегі сҽйкес баламасын таба алмаған. Д.Бродский мен Ю. Кузнецов бұл<br />
фразеологизмдерді сҿзбе-сҿз аударған. Ҽ.Кодар болса қарапайым сҿздермен,<br />
оқырманға түсінікті тілмен сипаттап тҽржімалаған. Талдау кҿрсетіп<br />
отырғандай, Абай ҿлеңдеріндегі фразеологизмдердің орыс, ағылшын<br />
тілдеріндегі аудармаларын сҽтті шықты деп айта алмаймыз. Аудармашылар<br />
жан-жақты ізденіп, тереңірек еңбектенсе, Абайдың фразеологизмінің орыс<br />
жҽне ағылшын тілдеріндегі лайықты баламасын табуға болады деп ойлаймыз.<br />
Ақынның ҿлеңдерінде ғана емес, қара сҿздерінен де фразеологизмдерді<br />
кездестіреміз. Абайдың қара сҿздерінің мҽні тереңде жатыр. Профессор А.<br />
Жақсылықов: «Абайдың ғақлиялары қазақ халқының мҽдени жҽне моральдық<br />
этикалық проблемаларын алдыңғы қатарға шығарып, қазіргі заманның ҿзекті<br />
мҽселелеріне барынша назар аудартып, ішкі парадигматикалық деңгейде тҽрбие<br />
жҿніндегі дҽстүрлі сопылық қағидаттар мен императивтердің дамуын<br />
жалғастыра түсті» [51, 49б.] - деп, Абай қарасҿздерінің бағытын айқындап<br />
береді. Негізінен ақын ғақлияларындағы басты ой кҿбінесе тұрақты<br />
тіркестермен тұжырымдалып отырады, ал, фразеологизмдер ҿзге тілдерге түрлі<br />
тҽсілдермен берілген. Абай қолданған тұрақты тіркестерді дискурс деуге де<br />
болады. Дискурс – ұлттық ерекшеліктерге негізделген күрделі тілдік бірлік.<br />
63
Профессор Б. Қалиұлы дискурсты: «Дискурс - мҽтіннің прагматикалық,<br />
когнитивтік, дүниетанымдық, этно жҽне лингво-мҽдениеттанымдық,<br />
ҽлеуметтік, менталдық, психологиялық сияқты экстралингвистикалық<br />
факторлармен тығыз байланысты» [52, 56б.] - деп, айқындайды. Бұларсыз<br />
дискурс тілдік категория бола алмайды. Мҽтіннің мазмұнын ашып қана қоймай,<br />
автордың келбетінен де хабар береді. Абай қолданысындағы тіркестердің<br />
дискурстың мақсаты, айналасындағылардың іс-ҽрекетін сынай отырып, белгілі<br />
бір іске жұмылдыру. Мҽселен, екінші қара сҿзінде: «халықтарды салыстырады.<br />
Қазақ, ноғай, татар, сарт (ҿзбек), орыс сияқты кҿршілес елдерді оқушысы қазақ<br />
жұртшылығына ҽділетті достық кҿңілмен ұғындырып береді. Ҽңгімені жҽй бір<br />
тыңдаушылар тобында отырғандай, жеңіл ҽзіл тҽрізді бастап, ҿз халқының<br />
дҽлелсіз үстірт ҿзімшілдігін мысқыл ете келеді» [53]. Осы сҿзде: «...орысқа да<br />
күлуші еді: «ауылды кҿрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс», - деп. - «Орыс<br />
ойына келгенін қылады деген...не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер<br />
депті», - деп». Осындағы «Ұзын құлақ» деген фразеологизмдік дискурснің<br />
қазақ тіліндегі беретін мағынасы «ҽркімнің айтқан лақап сҿздері».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Рыжеголовый урус, этому стоит завидеть<br />
аул, как скачет к нему сломя голову, позволяет себе все, что на ум взбредет,<br />
требует «узун-кулака» показать, верит всему, что ни скажут», – говорили они о<br />
русских.<br />
В. Шкловскийдың аудармасы: «Если встречались с русским, то смеялись<br />
над ним за спиной: их мы считали людьми необузданными, людьми<br />
доверчивыми».<br />
С. Санбаевтың аудармасы: «Смеялись и над русскими: «Рыжеголовые<br />
делают все, что им взбредет на ум. Увидев в бескрайней степи юрты, спешат к<br />
ним сломя голову и верят всему, что им скажут. Просили даже показать «узункулак»,<br />
а попробуй увидеть глазами, как о тебе узнали на другом конце<br />
стели...».<br />
Аудармашылар С.Санбаев пен К.Серикбаева «ұзын құлақ» деген<br />
фразеологизмді транскрипция тҽсілі арқылы «узун-кулак» деп аударады. «Ұзын<br />
құлақ» тіркесі қазақ ұлтына тҽн тіркес болғандықтан, оны реалийге<br />
жатқызамыз. Негізінен, реалийлерді аударудың екі жолы: «транскрипциялау»<br />
(аударылып жатқан тілдің графикалық ерекшеліктерін сақтай отыра,<br />
фонетикалық формасын беру) жҽне «аударма». А. Гердердің айтуы<br />
бойынша: 1) аударма «басқа» тілдің ерекшеліктерін «ҿзінікі» етіп шығарса,<br />
2) транскрипция «ҿзінің» тіл амалдары арқылы «басқа тіл ерекшеліктерін»<br />
сақтап қалады.<br />
Транскрипциялау ҽдісі арқылы екі аудармашыда ұлттық колоритті сақтап<br />
қалуды мақсат еткендігі байқалады. Десек те, орыс тілінде ұзынқұлақтың<br />
мағынасын беретін фразеологизмдер жоқ емес. Мысалы орыс тіліндегі «Пустая<br />
болтовня» деген фразеологизм ұзын құлаққа балама бола алады деп ойлаймыз.<br />
Ал, аудармашы В.Шкловский фразеологизмді орыс тіліне аудармай қалдырып<br />
64
кеткендіктен, аталған қара сҿздің орыс тіліндегі экстролингвистикалық мҽні<br />
сақталынбаған.<br />
Р.Маккейннің аудармасы: «The red-headed Urus, once he spies an aul, gallops<br />
fit to break his neck towards it, permits himself to do whatever comes into his head,<br />
demands to hear all the rumours and gossip, and believes everything he is told».<br />
Ағылшын тіліне фразеологизмді «demands to hear all the rumours and<br />
gossip» деп аударады. Сҿзбе-сҿз қазақ тіліне кері аударатын болсақ «ҿсек пен<br />
сыбысты тыңдауды сұрайды» деген мағынаны береді. Бұл сҿйлемде аудармашы<br />
аударма теориясындағы түсіндірмелі тҽсілді қолданғандықтан, мҽтін<br />
ұлғайтылған. Ағылшын тілінде түпнұсқадағы «ұзын құлаққа» «A talking shop»<br />
деген фразеологизмді қолдануға болады. Дегенмен, сҿйлем құрамы ҽртүрлі<br />
болғанымен, мҽтіннің коммуникациялық мақсаты сақталынған.<br />
«Ҿзінің ҿмір сүрген шағындағы қазақтың ұлтсыздануы, азып-тозуы, мінезқұлқының<br />
ҿзгеруі, тіпті бүкіл болмысының адамшылық сипаттан кете бастауы,<br />
жұрттың білімнен қашықтап, надандыққа ұрынуы – осының бҽрі Абайдың<br />
тҽнін емес, жанын ауыртады. Сондықтан да ол осы ащы шындықты айтып, елді<br />
ширатуға, оятуға, намысына тиіп, қайраттандыруға тырысып, сыншылдыққа<br />
толы, ҿкініші мол ҿлеңдер жазып, қара сҿзбен ойланып, күйзелді» [54, 17б.] –<br />
деп, профессор С.Қасқабасов Абай қарасҿздерінің негізгі идеясын ашып береді.<br />
Мҽселен, ақын оныншы қара сҿзінде қазақты сынай отырып: «Ешбір қазақ<br />
кҿрмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. Бҽрі де иттікпен<br />
табады, иттікпенен айрылады». Мұндағы «иттікпен» деп малды ҽділетсіз,<br />
сорақы жолмен табуды айтып отыр. Жалпы қазақ тілінде «ит» деген бірлікпен<br />
байланысты фразеологизмдер жағымсыз мағынада қолданылады. Мысалы, «ит<br />
пен мысықтай, ит тиген табақтай қарады, ішін иттей кемірді». Мҽдениеті, тілі<br />
ҽртүрлі елдерде итке байланысты бірдей ассоциация қалыптасқан. Орыс тілінде<br />
«жить как кошка с собакой, как с цепи сорвался, собаке пятая нога, собаке под<br />
хвост, ко всем чертям собачьим» деген фразеологизмдер жағымсыз мағынада<br />
қолданылса, «как собак нерезаных, вот где собака зарыта, каждая собака, ни<br />
одна собака, как собака голоден, как собака на сене, собаку съел»<br />
фразеологизмдері кҿптік мағынада, істің мҽнін, адамның санын, қасиетін<br />
сипаттау үшін қолданылған. Ағылшын тілінде де ит сҿзіне қатысты<br />
фразеологизмдер бар. Мысалы, «done up like a dog’ s dinner» жҽне «dressed up<br />
like a dog's dinner» тұрпайы дҿрекі киінген адамға қатысты қолданылады.<br />
Тұрғылықты жері жоқ, қаңғырған, лас иттің жағдайын дҿрекі киінген адамға<br />
теңейтін осындай фразеологиялық тіркестер бар. Ағылшын тіліндегі иттің<br />
шыдамсыздығын, сыйымсыздығын білдіретін «fight like cats and dogs», деген<br />
фразеологиялық тіркестің баламалары орыс тілінде «жить как кошка с<br />
собакой» болса, қазақ тілінде «ит пен мысықтай». Бұл үш тілдегі ұқсас<br />
фразеологизмнің мағынасы мен мҽні бірдей. Ағылшын тілінде тағам атауына<br />
«ит» деген бірлік қолданылып, «Hot dog» деген фразеологизм пайда болған. Бұл<br />
фразеологиялық тіркес ағылшын тіліне сленг түрінде еніп, одан кейін бүкіл<br />
ҽлемнің тілдеріне таралған. Фразеологиялық тіркесті сҿзбе-сҿз аударғанда<br />
65
«ыстық ит» дегенді білдіреді. Бутербродтың бұл түрі Батыс елдері мен<br />
Американың нарығына келгеннен кейін «Hot dog» деген фразеологиялық тіркес<br />
қалыптасқан. Тамақ ішуге уақыты жоқ жұмысқа асығыс клерктердің күнделікті<br />
жеңіл асына айналған ыстық бутерброд қолда ұстап тұруларына қиындық<br />
тудырған. Ҽдетте итті де қолда ұстап тұру қиын, сол себептен де итпен<br />
байланысты осындай фразеологиялық тіркес қалыптасқан.<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Я еще не встречал человека, который бы,<br />
добыв богатство разбойным путем, использовал его на благое дело. То, что<br />
добыто собачьим путем и тратится по-собачьи. И не остается от такого<br />
богатства ничего, кроме горечи разочарования, злобы, душевных мук».<br />
К.Серикбаева «иттікпен табу» деген фразеологиялық бірлікке екі түрлі<br />
баламаны «разбойный путь» жҽне «собачьи путь» деп алады. Аудармашы<br />
түпнұсқадан сҿзбе-сҿз «собачьи путь» деп аударған, бірақ ҿзге тілді<br />
оқырманның түсінігіне «собачьи путь» дегеннен гҿрі «разбойный путь» жақын.<br />
С. Санбаевтың аудармасы: «Но я не встречал еще человека, который,<br />
разбогатев неправедным путем, нашел бы достойное применение своему<br />
состоянию. Бесталанно изобилие, достигнутое подлыми способами, оно<br />
оставляет за собой лишь муки, горечь и злобу». С. Санбаев та түпнұсқадағы<br />
фразеологиялық бірлікті «неправедный путь», «подлый способ» деп екі түрлі<br />
жолмен беруді дұрыс кҿрген. Мұндағы «подлый способ» түпнұсқанын<br />
мағынасын дҽлірек жеткізеді. Жалпы аудармашының қолданған «подлый» сҿзі<br />
түпнұсқадағы «иттік» сҿзінің астарындағы сорақылықты, айуандықты<br />
жеткізуде оңтайлы балама бола алады деп есептейміз.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «I have yet to see a person who, having acquired<br />
wealth by dishonest means, has put it to good use. Ill-gotten gains are likewise ill<br />
spent. And nothing remains of such wealth save the bitterness of disappointment,<br />
anger and anguish of the soul».<br />
Ағылшын тіліне Р.МакКейн фразеологизмді «dishonest means» деп<br />
аударады. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда «ҽділетсіз жолмен» деген<br />
мағына туындайды. Аудармашы автордың айтпақ болған түпкі ойын беріп тұр.<br />
Ақын «ит» сҿзімен байланысты тіркестер мен фразеологизмдерді кҿп<br />
қолданады. Солардың бірі «иттен кҿп». Жиырма екінші қарасҿзінде ақын былай<br />
дейді: Мырзаларды қадірлейін десең, осы күнде анық мырза елде жоқ, мал<br />
бергіш мырза иттен кҿп.<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Так вот, теперь не найдешь благородных мурз,<br />
а кинешь камень и обязательно попадешь в собаку, считай мурзу, который ради<br />
призрачной славы готов раздать добро «щедрой рукой».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Стал бы уважать мырзу. Но не встретить в<br />
наши дни истинно щедрых, а тех, кто бестолку раздает скот направо и налево,<br />
больше, чем собак».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «Может быть, уважать мурз? Но нет в<br />
настоящее время настоящих мурз. Вот мурз, дающих взятки и покупающих<br />
свое звание за взятки, очень много».<br />
66
С.Санбаев кҿптік мағынаны «кинешь камень» деген сҿз тіркесімен береді.<br />
Орыс тіліндегі «как собак нерезаных» фразеологизмі түпнұсқадағы «иттен кҿп»<br />
фразеологизміне толық сҽйкес келеді. Бірақ аудармашылырдың ізденбеуінен<br />
түпнұсқадағы фразеологизмді ҽрқайсысы ҽртүрлі жолмен жеткізген.<br />
К.Серикбаева түпнұсқадағы «иттен кҿп» фразеологиялық бірлікті «больше чем<br />
собак» деп сҿзбе-сҿз аударған. Шкловский «очень много» деп қарапайым<br />
тілмен аударған.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «I would have respected a myrza, but now you<br />
cannot find a truly generous one; as to those who give out their livestock right and<br />
left, they are as many of these as stray dogs».<br />
Р.МакКейннің аудармасында «иттен кҿп» фразеологизмі «they are as many<br />
of these as stray dogs» болып берілген. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда<br />
«иесіз иттер сияқты кҿп» деген мағынаны береді. Аудармашы фразеологизмді<br />
теңеу ҽдісімен аударып, «иттен кҿп» дегенге эмоционалды бояуды күшейтіп<br />
«иесіз» деген бірлікті қосады. Салыстыру нҽтижесінде аудармашылар<br />
түпнұсқадағы коммуникативтік мақсат, жағдай бірлігі, оны бейнелеу белгілерін<br />
сақтауға тырысқан. Түпнұсқа мағынасына жақындау бергендіктен, бұл қара<br />
сҿзді бейімделген транскодтау деп атауға болады. Десек те, бұл аудармаларда<br />
жағдайды сипаттау деңгейі басым.<br />
Профессор З. Бисенғали: «Абайды терең білу үшін оның қарасҿздерін ұғу<br />
керек. Ҽйтпесе ҿлең ҿрнегіне ҿрілген қабат-қабат сезімдер шұғыласына оранған<br />
ойларды таратып кете алмайсың. Бір ұшынан ұстасаң, екінші тармағы ұстатпай<br />
ҽуре қылады» [55,13б.] – деп ақын сҿздерін бірден түсіну, қабылдау<br />
қиындығына назар аудартады. Демек, ақын шығармаларын қазақ тілінде ұғыну<br />
қандай қиын болса, ҿзге тілде сҿйлету одан да қиын екенін ескермеске<br />
болмайды.<br />
«Абай пайдаланған фразеологизмдердің дҽл эквивалентін таба білу,<br />
кҿбінесе оның лирикалары мен қарасҿздерінің аудару сапасын айқындай түседі.<br />
Бұл орыс оқырманының ақынның ойын, сезімі мен күйзелісін, оның түйсігін<br />
түсінуіне кҿмектесуі үшін аудармашыдан ерекше жауапкершілікті талап етеді»<br />
[56, 35б.]. Демек, аудармашылар фразеологизмдерді түпнұсқаға сҽйкес бере<br />
алмаса, автордың негізгі айтпақ ойынан оқырмандарды адастырады.<br />
Қазақ тілінің фразеологизмдер сҿздігінде «қулық сауды» фразеологизміне<br />
«арамдық ойлады, пҽле қуды» – деген, «кҿз сүзді» фразеологизміне «телмірді,<br />
жалынышпен қарады, тілемсектенді» – деген анықтамалар берілген. Осы<br />
етістіктен тұратын фразеологизмдер Абайдың тҿртінші қарасҿзінде былайша<br />
кҿрініс тапқан: «Қулық саумақ, кҿз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - ҿнерсіз иттің<br />
ісі». Байқап отырғанымыздай, Абай фразеологизмдерді қолдана отырып, оның<br />
мағынасын түсіндіре кетеді.<br />
С. Санбаевтың аудармасы: «Удел бездарного существа - полагаться на<br />
плоды хитрости, попрошайничества и корыстолюбия»<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Жить хитростью, обманом,<br />
попрошайничеством – удел бездарных проходимцев».<br />
67
В. Шкловскийдың аудармасы: «Жить хитростью, жить слезливыми<br />
просьбами – это не значит жить, это значит существовать, как существует<br />
собака»<br />
Үш аудармашы да «қулық саумақ» деген фразеологиялық бірліктің орыс<br />
тіліндегі баламасын таба алмаған. К.Серикбаева мен В. Шкловский «жить<br />
хитростью» деп жалпы мағынасын берсе, С.Санбаев «плоды хитростьи» деп<br />
мағынасын ұлғайтып, аударған. Мұндағы «плоды» аудармашының ҿз жанынан<br />
қосқан лексемасы. Орыс тілінде «қулық саумақ» фразеологизміне «вилять<br />
хвостом», «обвести вокруг пальца» деген фразеологизмдер балама бола алады.<br />
Орыс тіліндегі «пялить глаза», «мерить глазами», «навострить глаза»<br />
фразеологизмдерінің мағынасы «кҿз сүзуге» жақын. Дегенмен аудармашылар<br />
түпнұсқаға орыс тілінде сҽйкес келетін фразеологизмді қолданбай,<br />
фразеологизмнің мазмұнын беріп аударған. Бұл аудармада да жағдайды<br />
сипаттау деңгейімен берілген.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «To live by lies, deceit and begging is the lot of<br />
good-for-nothing rogues». Р.Маккейннің аудармасы сҿзбе-сҿз К.Серикбаеваның<br />
аудармасымен сҽйкес келеді. Фразеологизмді қазақ тіліне аударғанда<br />
«Қулықпен, ҿтірікпен ҿмір сүру» деген мағына шығады.<br />
Қазақ тілінде ҽзірлік қылуды, қамдануды «қам жеді» деген<br />
фразеологизммен береді. Бесінші сҿзде ақын осы фразеологизмді қолданады:<br />
«Бұл мақалдардан не шықты? Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым<br />
үшін, білім үшін, ҽділет үшін қам жемейді екен, бірақ мал үшін қам жейді екен,<br />
ол малды қалайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап алмақ<br />
яки мақтап алмақ екен, бермесе оныменен жауласпақ екен». Мұндағы негізгі<br />
дискурс – мал. Қазақ үшін мал - байлық. «Қазақ қайғысы – тыныштық, ғылым,<br />
білім, ҽділет емес – мал. Мал табу жолында қазақ ҽділет іздеп, еңбектеніп<br />
басын қатырып жатпайды, жол, ҽрекет те талғамайды. Абай жауласу, ұрлық,<br />
қулық, сұмдық, т.б. қазақ қоғамында бар пікір-ниеттің, ақтамақ болатын<br />
идеологияның тұрпайылығын ҽшкерелейді» [57,81б.]. Аудармашылар автордың<br />
айтпақ ойын түсінген. Десек те біз осы қара сҿздегі «қам жеді» тұрақты<br />
тіркесінің аудармасына назар аударайық.<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «О чем говорят эти пословицы? Разве говорится<br />
в них о мире, науке, знаниях и справедливости? Нет. Зато по ним можно<br />
получить представление о том, что казахи не умеют честным путем наживать<br />
богатство, стараются обвести вокруг пальца имущих, если же не получается,<br />
готовы рвать ворот друг другу».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «О чем они говорят? Не о науке и знаниях,<br />
не о мире и справедливости радеет казах, ему бы разбогатеть, да не знает - как?<br />
Вот и ловчит, хитрит, чтоб хоть лестью выманить богатство у других, не<br />
удастся – будет люто враждовать со всем светом».<br />
В. Шкловскийдың аудармасы: «Много у нас пословиц, но не говорится в<br />
них о науке, о знании, о справедливой и спокойной жизни. Человек любит свой<br />
68
скот, как собственные свои потроха. Он хочет получить все обманом. Если ему<br />
не да-дут, хочет ограбить»<br />
С.Санбаев «қам жеу» фразеологизмін «адал жолмен табу» деп аударса,<br />
К.Серикбаева орыс тіліне сҿзбе-сҿз «радеет» деп аударады. В.Шкловский бұл<br />
фразеологиялық бірлікті «получить» деп аударады. Бірақ «получить» сҿзінің<br />
ҽсері солғын. Түпнұсқадағы «қам жеу» фразеологиялық бірліктің астарында тек<br />
алу ғана емес, «ойлау», «уайым жеу» сияқты мағыналар бар. С.Санбаев пен<br />
В.Шкловскийдың аудармаларының мағыналары түпнұсқаға жақын келгенімен,<br />
К.Серикбаеваның сҿзбе-сҿз аудармасы «радеет» дұрыс деп есептейміз.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «Now, what do they tell us? It is not learning and<br />
knowledge, nor peace and justice, that the Kazakh holds dear – his sole concern is<br />
how to get rich. So he will twist and turn to cajole some of their riches from other<br />
people, and if he does not succeed, he will see the whole world as his enemy».<br />
Р.МакКейн фразеологизмге «sole concern» деген баламаны ұсынады. Қазақ<br />
тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда «жалғыз уайым» деген мағынаны береді.<br />
Р.МакКейннің аудармасы түпнұсқаға балама бола алады, себебі қам жейтін кісі<br />
сол істі бітірмейінше уайымдайды. Адам баласы ұялған кезде жерге кіргендей<br />
болады. Ҽдетте сол ұялған сҽттегі адамның күйін «жерге енді» деген<br />
фразеологизммен сипаттайды. Ақын бесінші қарасҿзінде осы фразеологизмді<br />
қолданады: «Жас бала ұялса, жерге ене жаздаушы еді, бұлар неден болса да<br />
ұялмайды екен».<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Дети, когда им стыдно, готовы провалиться<br />
сквозь землю, а взрослые, оказывается, в такие минуты даже глаз не прячут».<br />
Р.Сейсенбаевтың аудармасы: «Дети, стыдясь, готовы сквозь землю<br />
провалиться, а взрослые не ведают стыда».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «Когда детям бывает стыдно, они готовы<br />
провалиться сквозь землю, а люди, создавшие эти пословицы, очевидно, ничего<br />
не стыдятся, они отрекутся и от тебя, если ты не будешь на них похож».<br />
Үш аудармашы да «сквозь землю провалиться» деп орыс тілінде сҽйкес<br />
келетін фразеологизмді қолданып, коммуникациялық деңгейді сақтаған.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «When they feel ashamed, children would like the<br />
earth to swallow them up, but adults know no shame at all».<br />
Р.МакКейн фразеологизмді «children would like the earth to swallow them<br />
up» деп аударған. Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аударғанда мынадай мағына<br />
шығады: «Балалар жер сияқты оларды жұтып қоятын», аудармашы теңеу<br />
арқылы аударған.<br />
Сегізінші қарасҿзінде ақын: «Байлар, олар ҿздері де бір күн болса да,<br />
дҽулет қонып, дүниенің жарымы басында тұр» – дейді.<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Богачи считают себя владыками по меньшей<br />
мере половины мира. По их мнению, пусть богатство дано им всего на день, но<br />
все в подлунном мире можно успеть купить за него».<br />
69
К.Серикбаеваның аудармасы: «Богачи? Те ни в чем нужды не знают. Пусть<br />
на день, но им дано богатство, им кажется, что они владеют сокровищами чуть<br />
ли не половины мира, а чего им не хватает, то купят за скот».<br />
В. Шкловскийдың аудармасы: «Думают они: вот сядет им на голову птица<br />
счастья, и станут они владельцами полумира, умножат стада и все купят за свой<br />
скот».<br />
«Дҽулет қону» деген фразеологизмнің дискурсында «бақ қонды, байлық<br />
бітті» деген мағына жатыр. «Дҽулет қону» С.Санбаевтың, К.Серикбаеваның<br />
аудармасында жоқ. В.Шкловский «сядет на голову птица счастья» деп сҽтті<br />
аударған.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «The rich? They want for nothing. Be it only for a<br />
day, they have wealth and they think they possess the treasures of well-nigh half the<br />
world, and they can pay in livestock for whatever they lack».<br />
Р.МакКейн «дҽулет қонуды» «бай болу» деп аударады. Аудармашы<br />
түпнұсқаның мазмұнынан алшақтамаған.<br />
Келесі, Абай қолданған он бірінші қарасҿзінде «сойылын соғу»<br />
фразеологизмінің дискурсы «сҿзін сҿйлеу, жақтасу» деген мағынаны береді.<br />
Осы тіркес макрообразға айналып, екіге бҿлінген елдің психологиясын ашып<br />
беріп тұр. Қара халық менің сонша үйім бар, сонша ауыл сойылынды соғайын,<br />
дауыңды айтайын деп, қай кҿп бергенге партиялас боламын деп, құдайға<br />
жазып, жатпай-тұрмай салып жүріп басын, ауылын, қатын, баласын сатып жүр.<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «От всей этой вакханалии томятся простые<br />
люди. Они встают стеной за обиженного сородича, сходятся аул на аул,<br />
истекают кровью, потом ищут себе новых союзников, где-то идут против<br />
совести, продают честь, жену, сородичей».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Так и живут: вельможный - помогая баю и<br />
пособляя вору, бедняк - подыгрывая власть имущим, поддерживая их в спорах,<br />
примыкая то к одной, то к другой партии, за здорово живешь поступаясь<br />
собственной честью, продавая жену, детей, сородичей».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «А простой люд рассчитывает на то, что их<br />
много, и обещают люди поддержать одного из своих всей толпой в бою и в<br />
тяжбе. Перебегают люди из партии в партию. Не видя покоя ни лежа, ни стоя,<br />
так продают люди себя, жену, детей и свой аул».<br />
«Сойылын соғу» фразеологиялық бірлікті С.Санбаев «встать стеной за»<br />
деп беруінен түпнұсқадан алшақтамаған, дегенмен К.Серикбаеваның<br />
«поддерживать» деген нұсқасы «сойылынды соғуға» біршама жақын. Орыс<br />
тілінде «стать на сторону» деген фразеологизм бар, аударма тілінде баламасы<br />
бар фразеологизмді аудармашылар тауып, қолданса орынды болар еді.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «That's the way they live: the grandee by aiding the<br />
bey and abetting the thief, and the poor man by sucking up to the powers that be and<br />
backing them in disputes, siding now with one, now with another party, and selling<br />
dirt-cheap his honour, his wife, his children, and his kith and kin».<br />
70
Р.МакКейн ағылшын тіліне К.Серикбаеваның нұсқасынан аударғандықтан<br />
сҿзбе-сҿз К.Серикбаеваның аудармасымен сҽйкес келеді. Р.МакКейн ―backing‖<br />
сҿзіне ―поддерживать‖ деген баламаны таңдаған.<br />
Жиырма тҿртінші қарасҿзінде ақын қазақтың бір дерті ұрлық деп оны да<br />
сынға алады: «Бірімізді біріміз аңдып, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз»-<br />
дейді. Осындағы «кірпік қақтырмау» фразеологизмін аудармашылардың қалай<br />
бергеніне назар аударайық:<br />
«Абайдың идеясы жалпы адамзатқа ортақ идея. Жалғыз қазақ ұлтының<br />
бойындағы кемшілікті қозғамайды, исі адамдық мҽселені тілге тиек етеді»<br />
[43,74б.] – дейді, профессор Т. Жұртбай. Шынында да, Абай қозғап отырған<br />
кемшіліктерді қазақтан ғана емес, кез-келген ұлттың бойынан, жүріп ҿткен<br />
жолынан кҿруге болатын түсінікті жҽйт. Сондықтан да, бұл жолдарды басқа<br />
тілге сақтап аудару қиын емес.<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Отличаются они и тем, что, не спуская глаз,<br />
выслеживают друг друга, не смыкая глаз, соперничают между собой,<br />
обкрадывают самих себя».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Мы враждуем, разоряем друг друга, следим<br />
друг за другом, не давая ближнему своему и глазом моргнуть».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «Мы друг с другом враждуем, друг у друга<br />
воруем, друг за другом следим и не даем друг другу сомкнуть глаз хоть на<br />
мгновенье».<br />
Аудармашылар түпнұсқа тіліндегі фразеологизмге сай келетін<br />
фразеологизмді қолдана отырып, дискурсты, ақпарат құрылымын сақтай<br />
отырып, мағыналық тұрғыда толық сҽйкес берген.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «We fight with each other, we ruin each other and<br />
spy on each other before our neighbour has time to blink».<br />
Р.МакКейннің аудармасын «before our neighbour has time to blink» қазақ<br />
тіліне жалпы мазмұнын беріп аударатын болсақ «кірпік қақпай тұрып» деген<br />
мағына шығады. Аудармашы түпнұсқаның мағынасын бере алған.<br />
Телміре қарау, сұқтану, қызғана кҿз тігуді «сұғын қадау»<br />
фразеологизмімен сипаттайды. Осы фразеологизм ақынның қарасҿзінде былай<br />
берілген: «Жүз қараға екі жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін бірі құртпай,<br />
құрымай тыныш таба ма?».<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Трудно поверить в это, когда видишь, как<br />
двести человек зарятся на сто голов скота, и знаешь, что они не успокоятся,<br />
пока не изведут друг друга».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Сейчас на каждые сто голов скота зарятся<br />
двести человек. Разве они утихомирятся, пока не уничтожат друг друга?».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «Ведь у нас сейчас двести человек зарятся на<br />
сто голов скота. Разве они могут успокоиться, пока не уничтожат друг друга?».<br />
Орыс тіліндегі «пожирать глазами» фразеологизмімен қазақ тіліндегі<br />
«сұғын қадау» фразеологизмінін мағыналары бірдей, бірақ аудармашылар<br />
фразеологизмді фразеологизммен емес, сҿзбе-сҿз «зарятся» деп аударады.<br />
71
Р.МакКейннің аудармасы: «Nowadays, two hundred people hanker after a<br />
hundred head of livestock. Will they live in peace before they have destroyed one<br />
another in this scramble?».<br />
Р.МакКейннің «hanker after» деген баламасы «армандау, тілеу, қалау»<br />
деген мағыналарды береді. Аудармашының «сұғын қадауға» қолданған<br />
баламасы сҽтсіздеу шыққан. «Аузынан қан ағызу» фразеологизмі бұрыннан<br />
бар, ақын бұл фразеологизмге «қара» сҿзін қосып «аузынан қара қан ағызу» деп<br />
нақтылайды.<br />
Отыз жетінші сҿз – Абай афоризмдерінен тұрады. Афоризмдерден де<br />
образды фразеологизмдерді кҿруге болады. «Ашулы адамның сҿзі аз болса,<br />
ыза, қуаты артында болғаны. Егер де аузынан қара қан ағызса, домбыт<br />
мақтаншақ, я қорқақ».<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Безвреден - кто в гневе кричит. Бойся того,<br />
кто в гневе молчит».<br />
К.Серикбаеваның аудармасы: «Если некто молчит в гневе, значит всю силу<br />
гнева он затаил в себе. Извергающий черную брань – обычно хвастун или<br />
трус».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «Кричащий в гневе – смешон, молчащий в<br />
гневе – страшен».<br />
С.Санбаев пен В.Шкловский түпнұсқа мҽтінді қысқартқан, сондықтан<br />
«аузынан қара қан ағызу» фразеологизмінің дискурсы ашылмаған, орнына<br />
қарапайым түрде С.Санбаев «кричит», В.Шкловский «кричащий» деп алады.<br />
К.Серикбаеваның аудармасы «извергающий черную брань» түпнұсқаға<br />
ҽлдеқайда жақын. Орыс тіліндегі «бобы разводить», «точить лясы» деген<br />
фразеологизмдер бар. Аудармашы түпнұсқадағы былапыт кҿп сҿйлеуге<br />
осындай фразеологизмдерді қолдануы қажет болатын.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «He who keeps silent in his anger contains his<br />
fury within himself. He who spits abuse is either a braggart or a coward».<br />
Р.МакКейннің аудармасын қазақ тіліне кері аударатын болсақ «балағат<br />
сҿз айту» деген мағына шығады.<br />
«Сүттей ұю» фразеологизмі «қалтықсыз сену, шын илану, шын беріле,<br />
ықыласы түсе қалу» дегенді білдіреді. Жалпы, автор қазақтың кемшілігін<br />
кҿрсете отырып, фразеологизмдер арқылы ҿз эмоциясын білдіріп отырған.<br />
Абай ҿзінің қасында жақын жүрген шҽкірт достарына, үміт еткен жақсы<br />
жастарына аса бір жылы жүрекпен ағалық ҿсиет етіп айтқан.<br />
Ақын қырқыншы қарасҿзінде: «Қазақтың шын сҿзге нанбай, құлақ та<br />
қоймай, тыңдауға қолы да тимей, пҽлелі сҿзге, ҿтірікке сүттей ұйып, бар<br />
шаруасы судай ақса да, соны ҽбден естіп ұқпай кетпейтұғыны қалай?».<br />
С.Санбаевтың аудармасы: «Но стоит появиться вымыслу, как они<br />
сбиваются вокруг него, подобно молоку, в которое брошена закваска. И не<br />
уйдут, пока не дослушают все до последнего слова, даже если все их<br />
собственные дела с концами уйдут под воду».<br />
72
К.Серикбаеваның аудармасы: «Почему казахи не слушают праведные<br />
слова, не находят для этого времени, но будут охотно внимать сплетням и<br />
грязным наветам и не уйдут не выслушав их до конца, хоть все дела их пойдут<br />
прахом?».<br />
В.Шкловскийдың аудармасы: «И ответьте на последний вопрос: почему не<br />
верят добру казахи и не хотят слушать правдивое слово, не находят для<br />
слушания такого слова времени, но любят слушать ложные и коварные речи, от<br />
которых даже молоко скисает в юрте, а они слушают и не могут оторваться,<br />
хоть бы все их хозяйство сносило половодье?».<br />
«Сүттей ұю» фразеологизмін сҿзбе-сҿз аударуға келмейді. С. Санбаевтың<br />
«сбиваться подобно молоку» Шкловскийдың «от которых даже молоко скисает<br />
в юрте» деп түпнұсқадан сҿзбе-сҿз аударуынан фразеологизмнің мағынасы<br />
бұрмаланған. К.Серикбаева «охотно внимать» деп аударып фразеологизмнің<br />
дискурсын бере алған.<br />
Р.МакКейннің аудармасы: «Why will the Kazakhs not hearken to righteous<br />
words and find no time for that, but are ready to listen to all kinds of gossip, dirt and<br />
slander and won't go away until they hear it out to the end, even if all of their affairs<br />
go to pot?».<br />
Р.МакКейн К.Серикбаеваның аудармасынан ағылшын тіліне «тыңдауға<br />
дайын» деп аударады. 37-қарасҿзінің аудармасында референциалды<br />
эквиваленттілік орын алған, аудармашылар қолданған фразеологизмдер<br />
эквивалент деңгейлерінің ішінде лексикалық-семантикалық бҿлшектері<br />
сақталынып, жекелеген семалар арқылы коммуникациялық деңгей, жағдайды<br />
сипаттау деңгейі арқылы сақталынған. Абайдың қара сҿздерінің аудармасын<br />
қарастыру барысында фразеологизмдердің мҽні мағыналары бірдей емес<br />
ҽртүрлі тілдік бірліктердің кҿмегімен ғана емес, заттық жағдайда бейнеленген<br />
ҽртүрлі белгілерге сҽйкес келетін ҽртүрлі семалардың кҿмегімен жеткізілетініне<br />
кҿз жеткіздік.<br />
Біз бұл жұмысымызда Абайдың бірқатар шығармаларына салыстырусалғастыру<br />
жүргізу арқылы, ҿлеңдері мен қарасҿздерінің орыс, ағылшын<br />
тілдеріне аударылу, жеткізілу деңгейін байқадық. Бір ғана фразеологизмдердің<br />
аудармалары арқылы ақын қарасҿздерінің мағыналық деңгейінің қаншалықты<br />
түпнұсқаға сайма-сай бола алатындығын кҿруге болады.<br />
Абай қолданылған фразеологизмдер орыс, ағылшын тілдерінде кҿбінесе<br />
сипаттау, түсіндірмелі тҽсілмен берілгендіктен түпнұсқадан саны жағынан<br />
кеміп тұр.<br />
Аудармада: экстралингвистика, яғни ұлттық тіл, тілді қолданатын<br />
рецептор, оны түсініп қабылдаушы рецепиент. Осы үшеуі тілдік қарымқатынасқа<br />
түсіп, дискурсты құрағанда ғана, аударма ҿзіне тҽн коммуникативтік<br />
қызметін толық атқарады.<br />
Жалпы, Абайдың ҿлеңдері мен қара сҿздерінде кездесетін<br />
фразеологизмдерінен астарлы түрде ақын ҿмір сүрген дҽуірдің тарихы, ұлттық<br />
салт-дҽстүр, ұлттық мінез, ҿзіндік болмысы кҿрініс табады. Сондықтан да,<br />
73
фразеологиздерді аударуда аудармашылардың аударылып отырған ұлт жҿнінде<br />
экстралингвистикалық аясы кең болуы қажет.<br />
2.3. Абай ӛлеңдеріндегі образды оралымдардың туыстас тілдерге<br />
аударылуы<br />
Қазақ тілінің туыстас халықтардың тілдерімен тарихи, мҽдени, ҽлеуметтіктұрмыстық,<br />
психологиялық, материалды жҽне рухани жақындығы мен<br />
қоғамның ҽлеуметтік саяси құрылымының ұқсастығы аудармашылардың<br />
жұмысын жеңілдетеді. Дегенмен, туыстас тілдердің арасында да аударма<br />
болған соң қиындықсыз болмайды. Туыстас тілдердің фонетикалық,<br />
лексикалық, грамматикалық жүйелерінде генетикалық жақындық болғанымен,<br />
аудармашылардың фонетикалық адаптация жасауға, грамматикалық<br />
құрылымды ҿзгертпей кҿшіруге, тіларалық омонимдерді ауыстыруға ҽуестене<br />
бермей, тілдердің арасындағы ерекшеліктерге де кҿңіл аударғандары жҿн.<br />
Түркі тілдерін тілдік (фонетикалық, морфологиялық) тұрғыдан<br />
топтастыру-классификациялау, сҿйтіп ҽрбір тілдің түркі тілдері құрамындағы<br />
орнын айқындау М.Қашқаридан басталады. Кҿптеген түркологтар, В.В.Радлов,<br />
Н.Вамбери, Н.Ф.Катанов, Ф.Е.Корш, А.Н.Самойлович, В.А.Богородицкий,<br />
С.Е.Малов, Н.А.Баскаков сияқты кҿрнекті ғалымдар, түркі тілдерін<br />
классификациялауда аса құнды пікірлер айтқаны белгілі.<br />
Н.А.Баскаков түркі халықтарын территориясына қарай тҿрт топқа бҿледі.<br />
Бірінші топқа литвалық татарлар, қарайымдар, қырымшақтар, крым татарлары<br />
жҽне гагауздар; екінші топқа ҽзербайджан, құмық, қарашай, ноғай, түркмендер;<br />
үшінші топқа татар, башқұр, чуваштар; тҿртінші топқа ҿзбек, ұйғыр,<br />
қарақалпақ, қазақ, қырғыздарды жатқызады. Барлық түркі тілдеріне кҿне<br />
субстраттардың, иран, қытай, кейіннен араб, парсы, орыс тілдерінен ықпалы<br />
түспей қоймаған. Бұл елдердің географиялық, ҽлеуметтік- экономикалық<br />
жағдайларында ұқсастықтардың болуы жҽне олардың ұзақ жылдар бойы бірбірімен<br />
үздіксіз қарым-қатынаста болып келуі тілдердің лексика, грамматика<br />
саласында ортақтықты сақтап қалуға себепші болды.<br />
Жалпы түркі тілдерінің басқа тілдерден басты айырмашылығы –<br />
жұрнақтардың түбір морфемадан соң жалғануында. Сондықтан түркі тілдері<br />
жалғамалы тілдерге жатады, ҿйткені бұл тілдерде жаңа сҿздердің туу формасы<br />
қосымшалар арқылы болады [58, 321б.].<br />
Түркі тектес тілдер бір-біріне қаншама жақын болса да, олардың<br />
фонетикалық жҽне фонологиялық жүйелерінде айырмашылық бар. Олар<br />
фонемалық құрамымен ғана емес, сол фонемаларды бір жүйеге қалай<br />
ұйысқандығымен де ерекшеленеді [59, 83б.].<br />
Түркі тілдерінің дауысты дыбыстар құрамында кейбір ҿзгешеліктерден<br />
кҿрі ұқсастықтар күшті екендігі сезіледі. Мысалы, қазақ тілінде дауысты<br />
дыбыстардың саны 11 болса (а,ҽ,е,ы,и,і,о,ҿ,у,ү,ұ), ҿзбек тілінде 6(а,е,э,и,о,у),<br />
ұйғыр тілінде 8 (а,ҽ,е,и,о,ҿ, у,ү), қырғыз тілінде 8 (а,э, е,ы,и,о,ҿ,у,ү). Сол сияқты<br />
74
дауыссыз дыбыстар құрамында да ұқсастықтар бар. Егер қазақ тілінде 25<br />
дауыссыз болса ( б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,у,ш,һ,ф,х,ц,ч), қырғыз тілінде<br />
22 (б,в,г,д,ж,з, й, к, л, м, н,ң,п,р,с,т,ф,х,м,ч, ш, щ), ҿзбек тілінде 23<br />
(б,в,г,д,ж,з,й,к,л,м,н,п,р,с,т,ф,х,ц,ч,ш,қ,ғ,х), ұйғыр тілінде 24(б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,<br />
л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,ц,ч,м,х).<br />
Түркі тілдерінде дыбыстардың үндесуінде белгілі заңдылықтар<br />
(прогрессивтік, регрессивтік, ассимиляциялар) бар. Бұл заңдылықтар бір тілді<br />
екінші тілден ажыратып, оның ҿзгешелігін кҿрсетеді. Түркі халықтары ана<br />
тілінің негізгі сҿздік қорын сақтап қалғандығын жалпы туыстық тектестігін<br />
білдіретін лексикасынан кҿруге болады.<br />
Түркі тілдеріндегі жер-су, табиғат, жан-жануарлар, адамның дене<br />
мүшелерінің аттары да жалпы түркі халықтарында, салыстырып отырған түркі<br />
тілдерінде жақындығы сақталған. Мысалы, Абай ҿлеңдеріндегі жайлау<br />
(ҿзбекше - яйлов, ұйғырша - яйлақ, татарша - жҽйлҽү), теңіз (түрікше-denuz,<br />
татарша-диңгез, ұйғырша-деңиз, ҿзбекше-денгиз) кҿл (ұйғырша-кҿл, татарша<br />
күл), топырақ (татарша-туфрак, ұйғырша-топрақ), тҿл (татарша-түл, ұйғырша<br />
тҿл), құс (ҿзбекше-куш, ұйғырша-куш), қозы (ұйғырша-қоза), күшік (ұйғырша<br />
кучук), түлкі (ұйғырша-түлкҽ, қырғызша-түлкү), жүрек (түрікше-yürek,<br />
татарша-йҿрҽк,ұйғырша-жүрҽк, ҿзбекше-юрак), қол (ҿзбекше-қул, ұйғырша<br />
қол), тіл (ұйғырша-тил, ҿзбекше-тил), құлақ (қырғызша-кулак, татарша- колак,<br />
ұйғырша - қулақ).<br />
Қазақ, ұйғыр, қырғыз, ҿзбек тілдері негізінен түркі тілдік, бір-бірімен<br />
тектестік қасиетін сақтап қалған. Салыстырған сҿздердің мазмұны дҽл<br />
келгенмен, айтылуында бірсыпыра фонетикалық ҿзгерістер пайда болған. Ҽрбір<br />
тіл ұлт тілі болып қалыптасуда ҿзіндік ҿзгешеліктер пайда болады. Ол<br />
ҿзгешеліктер бір тілді екінші тілден ажыратудағы ұлт тілінің белгісінің бірі. Кез<br />
келген ұлт тілі ҿзінің қалыптасу дҽуірлеріне жеткенше ҿте кҿп бұрылыстарды,<br />
тарихи кезеңдерді басынан кешірген, ол ҽрбір тілдің сҿздік құрамында із<br />
қалдырғанын кҿреміз. Осының нҽтижесінде бір тектес сҿздердің ҿзі де<br />
фонетикалық ҿзгерістерге түскен, дамыған, сҿздердің синонимі кҿбейген.<br />
Ұйғыр, ҿзбек,қырғыз тілдері ескі түркі тектестігін сақтап қалғандығы<br />
байқалады [59, 91б].<br />
Ҿзбек тілі ұйғыр тіліне жақын, дегенмен ұйғыр тілінен гҿрі парсы, тҽжік<br />
тілдерінің ҽсері ҿзбек тілінде күшті сақталған. Бұл жағдай ең алдымен<br />
дыбыстар құрамынан да сезіледі. Ұйғыр халқының тарихы да ҿзбек халқымен<br />
ҿте тығыз байланысты.<br />
Барлық түркі тілдерінде мынадай ортақ типологиялық ерекшеліктер бар: а)<br />
Фонетика саласында дауыстылардың жіңішке жҽне еріндік сингармонизмдері<br />
мен дауыссыздардың үндесуінің бірдей ережеге бағынуы бұл тілдерде дауысты<br />
жҽне дауыссыз фонемалардың құрылымын анықтауға ықпал етеді; ҽ)<br />
Морфология саласында сҿздің түбіріне жалғамалы қосымшаларды жалғау<br />
сияқты сҿз жасау формаларының ерекшеліктері, грамматикалық род<br />
категориясының болмауы тҽн; б) Синтаксис саласында сҿйлем, сҿз<br />
75
тіркестерінде сҿздердің орналасу тҽртібімен, яғни барлық анықтаушы сҿздер<br />
анықталушы сҿздердің алдында, ал толықтыратын сҿздер толықтырылатынның<br />
алдында орналасуымен ерекшеленеді.<br />
Түркі сҿздерінің архитектоникасы бір буындылығымен жҽне түбір<br />
морфемасының үшдыбыстылығымен сипатталады. Түркі тілдерінде түбірдің<br />
басым кҿпшілігі бастапқы дауыссыз, ортаңғы дауысты жҽне соңғы дауыссыз<br />
болып құралатын жабық буыннан тұрады.<br />
Синтаксистік құрылымына қарай түркі тілдері екі негізгі құрылымдық<br />
синтаксистік бірліктің болуымен сипатталады. Предикаттық сҿйлем немесе сҿз<br />
тіркесі жҽне атрибуттық сҿз тіркесі.<br />
Кҿркем жанрлардың ішіндегі аударуға ең кҿп қиындық тудыратыны<br />
поэзия аудармасы екені белгілі. Дыбыс, ырғақ, ҽуен, ұйқас барлығын да<br />
аударамада сақтау кез келген аудармашының қолынан келе бермейді.<br />
Түпнұсқаның мазмұның ғана емес поэтикалық ҿлшемдерін сақтау поэзия<br />
аудармасының жетістігі болып табылады. Аудармада түпнұсқаның<br />
эмоционалдылығын, кҿңіл күйін жеткізу маңызды. Егер аудармашы кҿркем<br />
шығарманы бір тілден екінші тілге дҽлме-дҽл аударатын болса, алдымен ол<br />
түпнұсқадағы мҽнге кҿңіл бҿлуі қажет. Аударманың тұрақты шамасының<br />
(константа) негізінде автордың оқырманға жеткізгісі келген түпкі ойы болады.<br />
Аудараманың ауыспалы шамасына тілдік құралдардың барлық корпусы<br />
жатады (лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық жҽне стилистикалық).<br />
Олардың кҿмегімен кҿркем шығарманың мазмұны басқа тілде жеткізіледі. Кҿп<br />
жағдайда бір тілден екіншісіне аударған кезде түпнұсқадағы мҽн ҿзгеріске<br />
ұшырайды. Аудармашының біліктілігі калькалау, лексикалық жҽне<br />
синтаксистік ҽріпшілдікті қолданбай түпнұсқаның мҽнін жеткізуден кҿрінеді.<br />
Тілдік бірліктерді іріктеп олардың трансформациясына шек орнату ҿте<br />
жауапты жҽне күрделі мҽселе. Аудармашының тілдер арасында болатын<br />
объективті сҽйкестілікке, жүйелі тіларалық корреляцияға бейімделуі - мҽселені<br />
сҽтті шешудің жолы болып табылады. Бір қарағанда бірдей заңға жҽне ережеге<br />
бағынатын туыстас тілдерден аудару кезінде бұл мҽселе оңай шешілетіндей<br />
болып кҿрінуі мүмкін, бірақ олай емес. Тілдердің туыстас болып келуі<br />
аудармашының жұмысын жеңілдететіні рас, аударма тілінде сҽйкес лексикалық<br />
балама іздеудің, грамматикалық форма мен синтаксистік құрылымды<br />
түбірімен ҿзгертудің қажеті жоқ. Туысқан тілдерде ҽдетте сҿз таптары,<br />
грамматикалық құрылымдар бірдей болып келеді.<br />
Кҿркем аудармада сҿз емес, сҿзбен ҿрілген автордың қоршаған ортаға<br />
деген кҿзқарасы аударылады. Бұл қоршаған орта мен адамдардың оған қарымқатынасы<br />
кҿршілес елдерде бірдей болғандықтан туысқан тілдегі мҽтінді<br />
дҽлме-дҽл жеткізудің мүмкіндігі жоғары. Мҽдениеті, тарихы алыс елдің<br />
шығармасын аударғаннан гҿрі туысқан тілдегі шығарманы аудару ҽлдеқайда<br />
жеңіл. Туысқан тілден аударылатын еңбекке оқырмандар тарапынан сынның да<br />
кҿп болатынын аудармашылардың ұмытпағаны жҿн, себебі оқырмандар<br />
аталмыш шығарманы түпнұсқа тілінде оқып, танысып алуы да ҽбден мүмкін.<br />
76
Ҽсіресе, Абай сияқты тұлғаны бізбен кҿршілес елдердің танымауы мүмкін<br />
емес. Қазақ ҽдебиетіндегі белгілі шығармаларды туысқан халықтардың тіліне<br />
аудару мҽселесі сҿз болса алдыменен Абайдың шығармаларынан басталуы<br />
тиіс. Армян ақыны Г.Эминнің «ұлттық тілде шығарылатын дүниенің бҽрін орыс<br />
тілінде сҿйлету міндетті емес, аударуға тек ҿзінің туған ҽдебиетінде орны бар,<br />
халқы мойындаған жҽне ҿзге елдің оқырманның қызығушылығын оятатын<br />
шығарманы аудару қажет» деген пікірінің орынды айтылғанына қосыламыз.<br />
Неміс халқының аударма теоретигі Гарольд Раабтың «Кҿркем аудармада<br />
лексикалық бірліктерді дҽлме-дҽл жеткізуге болатындығы жҽне лексикалық<br />
бірліктерді дҽлме-дҽл аударуды ҽріпшілдік деп санаудың қате түсінік болып<br />
табылатындығы» туралы пікірімен келісуге болады. Туыстас тілдерден аудару<br />
барысында тұрақты жҽне контекстік сҽйкестілік жиі кездеседі. Түпнұсқадағы<br />
лексемалардың басым кҿпшілігі сақталады.<br />
Берекелі болса ел –<br />
Жағасы жайлау ол бір кҿл.<br />
Жапырағы жайқалып,<br />
Бұлғақтайды соқса жел [2, 93б.].<br />
Бұл ҿлең – Абайдың ҿсиет, насихат сипатта жазылған нақыл сҿзге бай<br />
ҿлеңдерінің бірі. «Жаңа низам қазақ мемлекеттігін ғана құртып қойған жоқ,<br />
сонымен қатар оның елін де, жерін де тоздырды. Құт-берекесін қашырды.<br />
Жақсы болсын, жаман болсын, ҽйтеуір қазақ елінің ішінде ханның сҿзі ҿтімді<br />
болатын. Ең бастысы – мемлекеттік ұғым бар еді. Жер, жесір, құн дауын хан<br />
шешетін мемлекеттік мҽртебе бар еді. Соның бҽрінен айрылған ел<br />
кҿшбасшысыз қалды. Яғни елдің еркі, болашағы, бостандығы тобырдың<br />
қолына берілді. Аға сұлтандар бір-бір қошқар болып алды да бір қазанға<br />
бастары сыймады. Ал қазан дегеніміз – халық берекесі емес пе еді? Соны<br />
толғана келіп Абай: «сҿз біреу, билік біреу болса керек» деген. 1822 жылғы<br />
низам бойынша хандық билік жойылды. Демек, ортақ елдік мүдде ҿшті деген<br />
сҿз. ―Бас басына би болды‖. Ал ол билер ел ішіне алауыздық ҽкелді. «Жаңа<br />
низам» сол берекені бұзды. «Кҿп шуылдақ» ештеңе тапқан жоқ. Керісінше<br />
берекесі кетті.» [43,31б.] – дейді ғалым Т.Жұртбай.<br />
Қазақ халқы үшін «береке» аса жоғары бағаланатын ұғымдардың бірі.<br />
«Береке басы — бірлік», «Берекелі елдің бетін ешкім қақпайды, Берекелі<br />
жердің жыланы да шақпайды», «Берекелі жерден мереке кетпес», «Берекені<br />
кҿктен тілеме, бірлігі мол кҿптен тіле», «Су жүрген жер береке, Ел жүрген жер<br />
мереке» деген мақалдар осының айғағы болса керек. Ғасырлар бойы<br />
қалыптасқан осынау ұғымды Абай да қуаттап, «Берекелі болса ел — жағасы<br />
жайлау ол бір кҿл» деп, берекелі елді жағасы жайлау кҿлге балайды. Берекебірлік<br />
пен алауыздық, ашкҿздік ұғымдары – бір-біріне қарама-қарсы мҽнде<br />
Абайдың ҿлеңдерінде де, қара сҿздерінде кейде ащы сарказммен, кейде<br />
салқынқанды ақылмен айтылған ҿсиет ретінде жиі кездесетін тақырыптардың<br />
бірі. «Қазақтың бір мақалы: «Ҿнер алды - бірлік, ырыс алды - тірлік» дейді.<br />
77
Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады - білмейді. Қазақ ойлайды:<br />
бірлік - ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дҽулет ортақ болса екен дейді. Олай<br />
болғанда байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп<br />
не керек? Жоқ, бірлік - ақылға бірлік, малға бірлік емес», – деген ақын<br />
ұғымында ҽрбір қоғамның жақсы я жаман ел болуының тетігі оның бірлікшіл<br />
я бірліксіз болуында. Алайда, Абай ұғымындағы «берекеде» саяси астар бар.<br />
Оған ақын ҿлеңінің «Жапырағы жайқалып, Бұлғақтайды соқса жел», – деген<br />
келесі жолдары дҽлел. Мұндағы «соғатын жел» табиғат құбылысы емес,<br />
«заман желі». Береке-бірлігі жарасқан елге сырттан келер жау жоқ дегенді<br />
айтқысы келгендей хакім Абайдың. Абай ізгілікті кҿзқарасты насихаттайды.<br />
«Адамзаттың бҽрін сүй, бауырым деп», «Атаның баласы болма, адамның<br />
баласы бол», - дейді. Абайдың ойынша, елдің жаман-жақсы болуының тетігі<br />
оның ынтымақ-берекесіне байланысты.<br />
Ҿзбек тіліне Н.Уринбаевтың аудармасы:<br />
Баракали булса эл,<br />
Еқаси яйлов у бир кул.<br />
Япроқлари чайқалиб,<br />
Уйнаб турар эсса ел [60, 34б.].<br />
Байқап отырғанымыздай, аударма сҿзбе-сҿз, тікелей аударма. Ҿзбекше<br />
нұсқада Абайдың ҿлеңіндегі «бұлғақтайды» сҿзі «ойнап тұрар» деп<br />
аударылады. Алайда, мұндағы «бұлғақтау» жағымды мағынада болғандықтан,<br />
«ойнап тұрар» сҿзімен семантикалық жақындық бар. Қазақ тілі синонимдер мен<br />
кҿп мағыналы сҿздерге аса бай. Десек те, оларды контекске қарай орынды<br />
қолдана білу қажет. Мысалы, Абайдағы «соқса жел» тіркесі ҿзбекше<br />
аудармасында «ессе жел» болып беріледі. Ҽрине, бұл үлкен кемшілік бола<br />
қоймас. Дегенмен де, «соққан желмен», «ескен желдің» бір емес екендігін айта<br />
кеткеніміз орынды.<br />
Ұйғыр тіліне Учкуннің аудармасы:<br />
Берикҽтлик болса ҽл –<br />
Ҽтрапи яйлақ у бир кҿл<br />
Япрақлири шивирлап,<br />
Тҽвриниди соқса йҽл [9, 60б.].<br />
Аудармашы Абайдың «Берекелі болса ел, жағасы жайлау ол бір кҿл»<br />
деген метафоралық қолданысын «Берекелі болса ел, Жағасы жайлау ол бір<br />
кҿл» деп аударған. Яғни, түпнұсқадан еш алыстамаған, тура аударма. Ал келесі<br />
«Жапырағы жайқалып, Бұлғақтайды соқса жел» жолдарын «Жапырақтары<br />
жыбырлап, Тербеледі соқса жел», – деп аударады. Ақындағы «бұлғақтайды»<br />
етістігі «тербеледі» деп алынған. Қазақ тілінде «бұлғақтау» сҿзінің бұралаңдау,<br />
былқылдау, сылқылдау, шайқақтау, бұлғаңдау, еркелеу, т.б. сияқты кҿптеген<br />
78
синонимдері бар. Ал, «тербелу» сҿзі теңселу, ырғалу мағынасын білдіреді. Бір<br />
қарағанда, екеуінің мағынасы бір сияқты кҿрінгенімен, түрлі контексте<br />
талғаусыз қолданыла беретін синонимдер қатарында емес. Мағына бір сҿздің<br />
ҿзінде алуан түрлі болуы мүмкін. «Бұлғақтау» сҿзі ҽдеби тілде<br />
қолданылғанымен, ауызекі қолданыста жиі кездесе бермейтіндіктен болса<br />
керек, аталған етістік түрліше аударылып жүр.<br />
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Бҽрҽкҽтле булса ил-<br />
Тирҽсе жҽйлҽү зҽңгҽр күл<br />
Агачлары чайкалып,<br />
Яфрак уйнар, иссҽ жил [8,78б.].<br />
Яғни, «Берекелі болса ел, Жайлау жанындағы кҿк кҿл, Ағаштары<br />
шайқалып, Жапырақ ойнар ессе жел», – деп аударған. Татар тіліндегі<br />
аудармасында да ұйғыр, ҿзбек тіліндегі аудармалары сияқты «бұлғақтайды<br />
соқса жел» жолының бояуын солғындатып алған.<br />
Тілші ғалым Ҽ. Болғанбаев: «Тілде мағыналық жағынан бірдей абсолютті<br />
синонимдер болмайды», – дейді [61,2б.]. Демек, «бұлғақтау» мен «жапырақ<br />
ойнау» етістігінің семантикалық мағынасында үлкен алшақтық болмағанымен,<br />
кҿзге кҿрінбес, кҿңілмен аңғарылатын ерекшелік бар. Қаламгер атаулы ҿз ойын<br />
тыңдаушысына барынша кҿркем, ҽсерлі етіп жеткізу мақсатында түрлі<br />
кҿркемдік амалдарды қолданады. Абай «бұлғақтау» сҿзінің басқа<br />
баламаларын білмегендіктен, осы сҿзді қолданып отырған жоқ, керісінше, осы<br />
сҿздің оқырманының кҿз алдына елестер экспрессивтік қуаты болғандықтан<br />
қолданған. Сондықтан, ҿлеңдегі негізгі темірқазық сҿздерді аудару кҿбінесе<br />
қиынға түсіп жатады.<br />
Берекесі кеткен ел –<br />
Суы ашыған батпақ кҿл.<br />
Құс қаңқылдап, жағалап,<br />
Сулай алмас жазғы тҿл [2, 93б.].<br />
«Берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ кҿл» – ақынның дербес<br />
метафоралық қолданысы. Қазақтың сҿз саптасында «кермек су», «ащы су»,<br />
«тұщы су», «борсыған су» болғанымен, «ашыған су» кездесе қоймайды. Демек,<br />
«берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ кҿл» – ақын қолданысқа енгізген тың<br />
метафора. Ақын берекесіз елді қаңқылдап құс қона алмайтын, жазғы тҿл шҿлін<br />
баса алмайтын суы ашыған батпақ кҿлге балайды. Берекесіз ел де бір, суы<br />
ашыған кҿл де бір, ешкімге пайдасы жоқ деген ойын ақын осылайша ҿлеңге<br />
айналдырады Берекелі, берекесіз елдерді екі түрлі кҿлге балау арқылы халқын<br />
бірлікке шақырады.<br />
Ҿзбек тіліне Н.Уринбаевтың аудармасы:<br />
79
Баракаси кетган эл<br />
Суви сассиқ, ботқоқ кул.<br />
Кушлар қанқаб еқалаб,<br />
Бола очмас сира ул [60, 34 б.].<br />
Абайдағы «Суы ашыған батпақ кҿл» деген жол ҿзбек тілінде «суы сасық,<br />
батпақ кҿл» деп аударылған. Жоғарыда атап ҿткеніміздей, «берекесі кеткен ел<br />
— суы ашыған батпақ кҿл» – ақынның жаңалығы. Жалпы алып қарасақ, «суы<br />
ашыған баптақ кҿл» мен «суы сасық батпақ кҿл» бір ұғым сияқты. Ал осы<br />
ұғымды ұлттық, діни таным тұрғысынан қарастырар болсақ, қазақта дүниенің<br />
тҿрт негізі болып табылатын от, топырақ, су, ауаға байланысты да тыйым<br />
сҿздер ҿте кҿп. Ҿйткені оларсыз тіршілік жоқ. Су – Алла тағаланың жан<br />
иесіне жасаған сыйы. Сондақтан болса керек, қазақ халқы ешқашан суды жаман<br />
демеген, оған қатысты жаман сҿз де айтпаған. Суға деген адамның ниеті дұрыс<br />
болса, ол су ешқашан бұзылмайды деген сенімде болған. Халқымыздың «Суға<br />
түкірме», «суға дҽрет сындырма» сияқты тыйым сҿздері - осының дҽлелі.<br />
Абайдың «сасық су», «иістенген су» демей, «ашыған су» деп отырғаны да осы<br />
түсініктен туындаса керек.<br />
Ал татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Бҽрҽкҽтҽ киткҽн ил-<br />
Суы тынчу баткак күл.<br />
Киек казлар, коенып,<br />
Жыя алмас анда түл [8,78б.].<br />
Татар тіліндегі нұсқада аудармашы «ашыған суды» «тынжық су» деп<br />
алыпты. Бұл – аудармашының ізденісін байқатады, яғни «ашыған суды»<br />
Абайдың бекер қолданып отырмағанын, мұның астарында ұлттық таным<br />
жатқандығын аудармашы аңғарса керек. Ал түпнұсқадағы «құс қаңқылдап,<br />
жағалап» деген жолды аудармашы «жабайы қаздар шомылып» деп аударады.<br />
Ақын «Құс қаңқылдап, жағалап» деп жазғандықтан, ҽрі қаңқылдайтын,<br />
жағалайтын құс қаз болар деп ойласа керек, аудармашы «жабайы қаздар<br />
шомылып» түрінде беріпті. Сондай-ақ, соңғы «Сулай алмас жазғы тҿл» жолын<br />
аудармашы «Жия алмас онда тҿл» деп аударады. Ақын «сулай алмас жазғы<br />
тҿл» деу арқылы ашыған судың жазғы тҿлдің де мейірін қандыра алмас<br />
пайдасыз болып қалғандығын, яғни берекесіз елдің де осындай кейіпте<br />
екендігін айтқысы келсе керек.<br />
Ұйғыр тіліне Учкуннің аудармасы:<br />
Бҽрикити кҽткҽн ҽл-<br />
Суйи сесиқ патқақ кҿл.<br />
Қушлар ҽгип қақилдап,<br />
Су ичҽлмҽс язғи тҿл [62, 60б.].<br />
80
Қазақ тіліндегі сҿзбе - сҿз аудармасы:<br />
Берекесі кеткен ел,<br />
Суы сасық батпақ кҿл.<br />
Құстар ұшып қаңқылдап,<br />
Су іше алмас жазғы тҿл, – деген ұйғыр тіліндегі аудармада да түпнұсқадағы<br />
«ашыған су» «сасық су» болып аударылады. Бұл аударманы ҿзбек ақыны<br />
Н.Уринбаевтың, татар тіліндегі Н.Арсланның аудармаларымен салыстырып<br />
қарар болсақ, ҿлеңнің алдыңғы екі жолын үш аудармашы да бірдей аударған.<br />
Абайдың жыраулар поэзиясына тҽн 7-8 буынды толғау түрінде жазылған<br />
ҿлеңінің ырғақтық жүйесі де сақталған. Алайда, ҿлеңнің соңғы жолдары ҿзбек,<br />
татар тіліндегі аудармаға қарағанда, жетік аударылған.<br />
Абай шығармаларында мол кҿрініс табатын «жүрек» категориясы ең ҽуелі<br />
оның дүние танымдық түсінігінен, соның ішінде адам болмысы туралы, оның<br />
түпкілікті мҽні жайындағы философиялық-танымдық, моральдық-эстетикалық<br />
пайымдарынан айқын кҿрініс тауып, онан ҽрі ҽдеби-кҿркем бейнелеулермен,<br />
тілдік ажарлы айшықтаулармен астасып жатады. Абайдың жүрек жайындағы<br />
ой толғауларының негізі мен ҿзекті желістері «Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек»<br />
(1889), «Кейде есер кҿңіл құрғырың» (1890), «малға достың мұңы жоқ малдан<br />
басқа» (1896), «Алла деген сҿз жеңіл» (1896) сияқты тҿл шығармалары мен<br />
«Менің сырым, жігіттер, емес оңай» (1897), «Жүректе кҿп қазына бар, бҽрі<br />
қызық» (1899) деген аудармаларында қысқа тұжырымдала баяндалған.<br />
Абай жүректі эмоциялық сезімнің, адамгершілік негіздегі рақымшапағаттың<br />
кҿзі ретінде таниды. «Абай шығармаларында 1886 жылдан бастапақ<br />
жүректің сырына тереңдеп үңілу, оны сан түрлі мағынадағы күрделі<br />
ұғымдардың баламасы ретінде қолдану жағы жыл ҿткен сайын қоюланып,<br />
молыға береді. Абай дүниетанымында жүрек адамзат бойындағы сезімдік<br />
мүшелерінің ең күрделі ҽрі ішкі органдардың бірегейі деп саналады. Ол ҿзінің<br />
17 қара сҿзінде жүректің атынан «... қан менен тарайды, жан менде мекен<br />
қылады» деп аңғартқан. Мұндай кҿзқарастың түп -тҿркіні орта ғасырдағы ой<br />
алыбы Ҽл-Фарабидан бастау алады. Сондай-ақ, Абайдың Шығыс<br />
шайырларынан кҿп үйренгендігі байқалады. Жүрек культін кҿтере жырлау<br />
Рудаки, Фирдоуси, Низами, Руми, Жами шығармаларында басымырақ болғаны<br />
белгілі [63,259б.]<br />
Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу,<br />
Сҿз тыңдамас ол баяу.<br />
Ҿз ҿнері тұр таяу,<br />
Ұқпасын ба сҿзді тез? [2, 86б.]<br />
«Айна – философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным<br />
бойынша айна екі ҽлем арасындағы шекара ретінде, ҿлімнің ажырамас бҿлігі<br />
81
ретінде қарастырылған. Айна мифологемі арқылы уақыт пен кеңістік<br />
сығымдалып, жинақталады» [64, 41б.].<br />
Абай ақын халық танымындағы «кҿз–айна» ұғымын кеңейтіп, «жүрек–<br />
айна» концептісін ұсынады. Айнаны адамның ҿзінің ішкі ҽлеміне, рухани<br />
дүниесіне үңілуінің символы ретінде қолданады. Ақын поэзиясында «Дүрсіл<br />
қағып жүрегі» дегенде «жүрек» ҿз мағынасында қолданылып отырса, «ет<br />
жүрексіз ерніңнің айтпа сҿзін», «жүрегі – айна», «жүрегіменен тыңдамай»,<br />
«жүрек – теңіз» дегенде «жүрек» ҿз мағынасында емес, ауыстыру мағынасында,<br />
яғни метафоралық қолданыста. Адам ҿз болмысына ҿзі үңіліп, жақсылық пен<br />
жамандықты екшеп, ылғап, қасиетсіздіктен ҿз бойын, жүрек айнасын таза<br />
ұстауы шарт. Ал ақынның осы ҿлеңі түрік тілінде қалай сҿйледі екен?<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Yüreği ayna, gönlü açık,<br />
Sözü anlar, bilir seçik.<br />
Hünerli, hem de pratik,<br />
Anlamasın mı sözü tez [10,51б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Журегі-айна, кҿңілі ашык,<br />
Сҿз ұғарлык, білер анық.<br />
Талантты ҽрі іскер,<br />
Түсінбесін бе сҿзді тез.<br />
Түрік тіліндегі аудармасында аудармашы ақынның «жүрек – айна»<br />
метафорасын дҽлме-дҽл аударған, ал қалған жолдарын еркін аударған. Абай<br />
қазақтың «кҿзі ашық, кҿкірегі ояу» тұрақты тіркесіне сҽйкес, «кҿңілі ояу» десе,<br />
түрік тілінде «кҿңілі ашық» деп берілген. Ҽрине, мұнда айтарлықтай алшақтық<br />
жоқ. Абай «Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу, Сҿз тыңдамас ол баяу» деп оқу-білімді<br />
меңгерген, сауатты жанның ҽрбір «есті сҿзді ескеріп» жүретіндігін меңзесе,<br />
аудармада «Жүрегі-айна, кҿңілі ашық, Сҿз ұғарлык, білер анық, – деп басты<br />
ойдан алыстамайды. Қалған соңғы үшінші, тҿртінші жолдарды да аудармашы<br />
еркін аударған. Бір назар аударарлық мҽселе, түрік тіліндегі аудармада<br />
түпнұсқадағы ҿлең ҿлшемдерін барынша сақтауға тырысқан. Мҽселен, Абайда<br />
ҿлең жолдарының соңы ... ояу, ...баяу, ... таяу болып ұйқасып келіп, тек соңғы<br />
тҿртінші жолы ғана ... тез деген сҿзге аяқталып, ұйқаспай, бос қалса, түрік<br />
тіліндегі аудармасында да ...açık, ...seçik, pratik деп алғашқы үш жолы ұйқасып,<br />
тҿртінші жолы ... tez деген сҿзбен ұйқассыз, бос аяқталған. «Йассауи жҽне<br />
Абай: Ұлылардың үндестігі» атты мақаласында жас ғалым Айнұр<br />
Ҽдбiрҽсiлқызы былай деп жазады: «1855-1881 жылдар аралығында жазылған<br />
Абай ҿлеңдерi үш түрлi ұйқасқа негiзделген: аааб («Шығыс ақындарынша»,<br />
«Фзули, Шамси, Сайхали»), аб вб гб дб («Абралыға», «Сап, сап кҿңiлiм»), аа ба<br />
ва га («Қансонарда бүркiтшi шығады аңға», «Қақтаған ақ күмiстей кең<br />
82
маңдайлы», т.б.). ... аааб ұйқасы Абайда сегiз буынды ҿлеңдерде қолданылса,<br />
Йасауиде он екi жҽне таза он тҿрт буынды хикметтерде кездеседi». Яғни,<br />
Абайдың аааб үлгісіндегі осы ҿлеңіндегі ұйқас аудармада да сол үлгіде<br />
алынған.<br />
Татар тіліне Ҽ.Исхактің аудармасы:<br />
Кҿзгедҽй саф йҿрҽкле,<br />
Яхшы тыңлар кирҽкне,<br />
Чын иманлы, телҽкле<br />
Аңлар яхшы сүзне тиз [8, 70б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Айнадай таза жүректі,<br />
Жақсы тыңдар керегін.<br />
Шын иманды тілекті,<br />
Түсінер жақсы сҿзді тез<br />
Ақын Абай «жүрек – айна» деп метафора жасап, жүректі айнаға балап<br />
отырса, татар тілінде «айнадай таза жүрек» деп жүректі айнаға теңеп, теңеу<br />
жасаған. Тіпті үшінші жолында түпнұсқада жоқ «Шын иманды тілекті» деген<br />
де тіркестер кездеседі. Бір байқағанымыз, Абайдың «жүрек» мҽселесіндегі<br />
дүниетанымын ҿзге тілде сҿйлету ақын үшін үлкен қиындық туғызады.<br />
Осындайда Абайдың «Ҽрбір ғалым хакім емес, ҽрбір хакім ғалым» дегені еске<br />
түседі. «Прозадағы аудармашының құл, поэзиядағы аудармашының бҽсекелес»<br />
екендігіне кҿзіңді тағы бір мҽрте жеткізесің. Ҽрине, Абайда бҽсекелестің аз<br />
болуы заңдылық.<br />
Тҿмендегі ұйғыр тіліндегі М.Абдрахмановтың аудармасын аударма деуге<br />
келмейді. Ҿйткені, түпнұсқадағы негізгі идеядан мүлде алшақ кеткен.<br />
Аудармашы былай деп еркін аударма жасаған:<br />
Дили ойғақ, кҿңли пак,<br />
Томурида қан ойнап,<br />
Болса кҽлби сүттҽк ақ,<br />
Сҿзни уқар чапсан, түз [9,59 б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жүрегі ойғақ кҿңілі пҽк,<br />
Тамырда қан ойнап.<br />
Болса жүрегі сүттен ақ,<br />
Сҿзді ұғар шапшаң, тез.<br />
Абайда «Жүрегі – айна, кҿңілі – ояу» метафорасы «Жүрегі ояу, кҿңілі пҽк»<br />
деп аударылады. Негізгі ойдың арқауына айналған «жүрек– айна» қолданысы<br />
83
назардан тыс қалған. «Кҿңіл ояу» тұрақты тіркесін «кҿңілі пҽк» сҿзімен<br />
алмастыруға болмас. Тіпті, келесі жолдардағы түпнұсқада кездеспейтін<br />
«Тамырда қан ойнап» етістігінің қандай мақсатпен қолданғанын түсіне<br />
алмадық. Бұдан шығар қорытынды, аудармашы ақындық идеяны аша<br />
алмаған.<br />
Зерттеу еңбектерде Абайдың шамамен 1889 жылдары жазылған делінген<br />
«Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек» деген ҿлеңінде ақын жүрекпен қатар ақыл,<br />
қайрат сынды адам бойындағы күрделі ұғымдарға алғаш рет ерекше назар<br />
аударып, ой толғай бастайды. Ғалым М.Мырзахметұлының айтуынша: «Осы<br />
үштік ұғымның философиялық мҽн-мағынасынан ҿз ҿмірінің соңғы шағына<br />
дейін қол үзбеген. Абай философиясының үш тағаны – «иманигүл үш сүю».<br />
Біріншісі – махаббатпен жаратқан Алланы сүю, екіншісі – адамзатты сүю,<br />
үшіншісі – ҽділетті сүю. Абай адамның негізгі үш қасиетіне ыстық қайратты,<br />
жылы жүректі, нұрлы ақылды жатқызады» [63, 87б.] С.Қасқабасов: «Ыстық<br />
қайрат» - бұл үнемі іздену, алға ұмтылу, жасампаз болу. «Нұрлы ақыл» - елге<br />
сҽуле түсіріп, ізгілікті іс істеу, құдай берген ақылды тек жақсылыққа жұмсау.<br />
Ал «жылы жүрек» – иман жүзді болу, адамдарға түсіністікпен қарау, олардың<br />
мұң-мұқтажын, кҿңіл-күйін ұға білу. Міне осы үш қасиет ізгілікті мақсатта<br />
пайдаланылған жағдайда ғана адам деген мҽртебеге ие болуға болады», – дейді<br />
[65, 31б.].<br />
Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек.<br />
Еңбекті сат, ар сатып неге керек?<br />
Үш-ақ нҽрсе - адамның қасиеті:<br />
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек [2, 3б.].<br />
Абай ҿзінің дүниетанымында ақыл, қайрат, жүректің бірлігіне үлкен мҽн<br />
береді. Абайдың осынау үлкен философиялық ойға құрылған ҿлеңін<br />
аудармашылардың қаншалықты жеткізгендігін байқап кҿрейік.<br />
Татар тіліне Ҽ.Исхактың аудармасы:<br />
Моны укып, уйлап кара, булсаң зирҽк,<br />
Хезмҽт белҽн яшҽ, байлык нигҽ кирҽк?<br />
Саф оч нҽрсҽ һҽр кешенең, чын сыйфаты:<br />
Бетмҽс гайрҽт,якты акыл, кайнар йҿрек [8,143 б.]<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Мұны оқып, ойлап қара, болсаң зерек,<br />
Қызметпен жаса, байлық неге керек?<br />
Таза үш нҽрсе ҽр адамның шын сипаты,<br />
Бітпес қайрат, нұрлы ақыл, ыстық жүрек.<br />
84
Абай осы ҿлеңінің екінші жолында «Еңбекті сат, ар сатып неге керек?»,<br />
десе, аудармашы «қызмет жаса, байлық неге керек?» деп аударады. Алайда,<br />
ҿлеңдегі басты ойды арқалап тұрған, Абай ҿз ҿлеңдерімен қоса қара сҿздерінде<br />
жиі-жиі оралып, қайта-қайта қадап айтып, қарсылығын білдеретін «ар сату»<br />
туралы айтылмаған. Ар – тура мағынасында адамгершілік ізгі қасиеттердің бірі.<br />
Осы мҽселеге қатысты ақын ҿзінің қара сҿзінде: «Ардан кеткен соң тірі болып<br />
жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпен мал<br />
тап деген сҿз болса, ол – ар кететұғын іс емес, тыныш жатып, кҿзін сатып,<br />
біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздемек – ол адамның<br />
ісі», – деген. Абайдың 3,13,29-қарасҿздері «ар» концептісіне арналған. «Бұл<br />
жерде Абай ар – адамдықтың жоғары белгісі екендігін айта отырып, ардан<br />
кеткен тірліктің мҽнсіз екендігіне баса кҿңіл бҿледі. Абайдың бір ғана ар<br />
сҿзімен тіркесіп келген сҿз тіркестерін 27 ҿлеңінен кездестіруге болады, ал<br />
Шҽкҽрім ҿлеңдерінің 20-сы ар есітікті басыңқы сыңарлы сҿз тіркесі арқылы ҽр<br />
түрлі концептілік ҿрісте ғаламның тілдік бейнесі кҿрініс табады» [66, 13б.].<br />
«Абай «сату» етістігін тіркес жасам құрамы етіп алады да, бұрыннан бар сақал<br />
сату, ар-ұятын сату, жақынын сату дегендердің үстіне «еңбегін сату», «жан<br />
сату», «терін сату», «күлкі сату», «кҿзін сату», «сҿз сату», «қылығын сату»,<br />
«жүзін сату» деген сияқты он шақты жаңа тіркестер жасайды [67, 20б.].<br />
«Үш-ақ нҽрсе - адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы<br />
жүрек». Міне, бүкіл ҿлеңнің жүгін арқалап отырған осы үш сҿз. Осы үш сҿзге<br />
Абай тарапынан мҽн беріле айтылып отырған анықтауыш сҿздер (ыстық,<br />
нұрлы, жылы) тектен-тек айтыла салмаған. Бұл ұғымдардың ілкі<br />
бастауларының келіп шығар түп-тҿркіні кҿне заман түкпірінен келе жатқан<br />
философиялық ұғымдарға саяды. «Мысалы, Ҽл-Фараби: «... жүрек – ішкі<br />
табиғи жылылықтың кҿзі. Басқа мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар<br />
осыдан нҽр алып отырады», – деп атап кҿрсетуі Абай айтып отырған «жылы<br />
жүректің» мағыналық тҿркіні қайдан шыққанынан хабардар етеді. Ҽл-Фараби:<br />
«Жүрек – басты мүше. Бұдан кейін ми келеді, бірақ мұның үстемдігі бірінші<br />
емес, екінші. Ҿйткені, ол барлық мүшелерді билейтін болса, оның ҿзін жүрек<br />
билейді», – деген [68, 209б.]. Біздің ұғымымызда осы үш қасиет нық бекіген.<br />
Олар тұрақты сҿз тіркестері тҽрізді орнын ауыстыруға, ҿзге анықтауыштармен<br />
алмастыруға кҿнбейтіндей. Алайда, татар тіліндегі аудармада «ыстық қайрат,<br />
нұрлы ақыл, жылы жүрек» басқаша сипатқа ие, яғни «бітпес қайрат, нұрлы<br />
ақыл, ыстық жүрек» деп аударылыпты.<br />
Ҿзбек тіліне У.Уринбаевтың аудармасы:<br />
Уч нарса одамзод фазилати,<br />
Зур ғайрат, ерқин ақл, қайноқ юракмиш [60,109б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Үш нҽрсе адамзаттың қасиеті,<br />
зор қайрат, еркін ақыл, ыстық жүрек<br />
85
Зер сала қарасақ, ешбір аудармашы «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы<br />
жүректі» дҽлме-дҽл аударып бере алмаған. Ол шарт та емес. Тіпті мұны қазақ<br />
оқырманының бірі ұқса екіншісі ұға қоймас. Мұндағы «нұрлы ақыл» деген<br />
сҿздің негізгі мағынасы Абайдың толық адам жҿніндегі ұғымдарымен астасып<br />
жатады.<br />
Абайдың осы ҿлеңі ұйғыр тіліндегі И.Һошуровтың аудармасында біршама<br />
сҽтті шыққан деуге болады.<br />
Шуни оқуп, ойлавҽр,болсаң зерҽк,<br />
Ҽмгигиң сат, һар сетиш кимгҽ керҽк?<br />
Учла нҽрсҽ адҽмниң хасийити,<br />
Чидам – ғҽйрҽт, ой - ҽқил, отлуқ жүрҽк [9, 120б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек,<br />
Еңбегің сат, ар сату кімге керек?<br />
Үш-ақ нҽрсе адамның қасиеті,<br />
Шыдам-қайрат, ой-ақыл, отты жүрек<br />
Аударманың соңғы жолында Абайдағы «ыстық қайрат» эпитеті шыдамқайрат<br />
деп, «нұрлы ақыл» эпитеті ой-ақыл болып аударылып, қайрат пен<br />
ақылдың айқындауыш сҿздері аударылмай қалған. Тек осы жолдағы «жылы<br />
жүрек» эпитетін «отты жүрек» деп жүректің ерекше қасиетін кҿрсете<br />
аударған. Жалпы Абай шығармашылығындағы жүрек – жай жүрек емес:<br />
«жылы жүрек», «ыстық жүрек», «асыл жүрек», «ынталы жүрек», «асау жүрек»,<br />
«ызалы жүрек», «жомарт жау жүрек», «жалын жүрек», «жас жүрек», «сорлы<br />
жүрек», «ит жүрек», «қайран жүрек», «үрпиген жүрек», «шошыған жүрек»,<br />
«күйген жүрек», ал енді бірде «жай соғып жатқан ауру жүрек» болып түрлі<br />
сипатта кездеседі. Абай ҿлеңдерінде жүректің ҽр қырын, сезімнің сан қатпарын<br />
ашып кҿрсету үшін алуан түрлі эпитеттер мен метафораларды пайдаланып,<br />
қазақ поэзиясының тілін ҿрістетіп, оны шеберліктің шыңына шығарды.<br />
Абайдың жүрекке қатысты қолданған теңдессіз теңеулері қазақ поэзиясында<br />
даралығымен, жаңалығымен ерекшеленеді. Соның бірі осы «Жылы жүрек»<br />
қолданысы деуімізге болады.<br />
Абайдың филофиялық, этикалық кҿзқарасында ерекше кҿңіл аударатын<br />
келесі бір бүтін ұғым – «Ҿмір» мен «Ҿлім» концептісі.<br />
Адамзат-бүгін адам, ертең топырақ<br />
Бүгінгі ҿмір жарқылдап алдар бірақ.<br />
Ертең ҿзің қайдасың, білемісің,<br />
Ҿлмек үшін туғансың, ойла, шырақ [2, 48б.].<br />
Ақын бұл ҿлеңінде оқырманын «ҿмір» мен «ҿлімнің» арасын түсінуге<br />
шақырады. Жастайынан ислам дінінің шарттарына қанық болып, шариғатқа<br />
86
қайшы істерге баспаған ақын есейген жылдарында: «Малда да бар жан мен тҽн,<br />
Ақыл сезім болмаса, Тіршіліктің несі сҽн, Тереңге бет қоймаса?» дей келіп,<br />
«Ақыл мен жан – мен ҿзім, тҽн менікі. «Мені» мен «менікінің» мағынасы екі.<br />
«Мен» ҿлмекке тағдыр жоқ ҽуел бастан, «Менікі» ҿлсе ҿлсін, оған бекі» –<br />
деген тоқтамға келеді. Абай «ҿзекті жанға бір ҿлім бар екендігіне бойұсынады.<br />
Ҿлімнен қашып, ҿзге жол іздемейді. Тек қызыл-жасыл қызық күндердің<br />
арбауынан шыға алмай қалма, дүниеге келгендегі мақсатыңды ұмытпа‖ - дейді.<br />
Хакім «Меннің» адам баласының жаны, рухы, ал «менікінің» тҽні екендігін<br />
терең түйсінген.<br />
Татар тіліне М.Шабаевтың аудармасы:<br />
Ир-егет бүген – адҽм, иртҽн – туфрак,<br />
Бүгенге кҿн ул балкып алдар гына.<br />
Иртҽн үзең кайдасын белмисең син,<br />
Үлмҽк ҿчен тугансың, адҽм, уйла! [8,161б.].<br />
Татар тіліндегі бұл аударманы мағыналық жағынан сҽтті аудармалардың<br />
қатарына қосуға болады. Аудармашы Абайдағы «адамзат» сҿзін «ер жігіт»<br />
деп алып былай дейді:<br />
Ер жігіт бүгін – адам, ертең – топырақ,<br />
Бүгінгі күн жарқырап алдар бірақ.<br />
Ертең ҿзің қайдасың, білемісің,<br />
Ҿлмек үшін туғансың, адам ойла!<br />
Ҿлеңнің соңғы Абайдағы «Ҿлмек үшін туғансың, ойла, шырақ!» деген<br />
жолды М. Шабаев «Ҿлмек үшін туғансың, адам ойла!» деп аударады. Жасы<br />
кiшiге еркелете айтылатын, тыңдаушының назарын ҿзіне аудару мақсатында<br />
қолданылатын «шырақ» қаратпа сҿзінің эмоциональды-экспрессивті реңкі<br />
ҿлеңнің эстетикалық қуатын еселеп тұрса, аудармада, керісінше, ҿлең<br />
кҿркемдігі біраз солғын тарқан. Абайдың бұл ҿлеңі 11 буынды қара ҿлең<br />
ұйқасы, яғни, ааба үлгісінде жазылса, аудармада ұйқас аабв түріне ойысқан.<br />
Қазақ ҿлеңі буын мен ұйқасқа негізделетіндіктен, осыдан келіп, түпнұсқадағы<br />
«топырақ», «бірақ», «шырақ» болып ҿзара ұйқасқан жолдарға татар тіліндегі<br />
нұсқада нұсқан келген. Соңғы жолдың ұйқаспай аяқталуы, ҿлең ырғағының<br />
бұзылуы аударманың бір міні деуге болады.<br />
Ұйғыр тіліне А.Дҿлҽтовтың аудармасы:<br />
Адҽмзат бүгүн адҽм, ҽтҽ топрақ,<br />
Ҿмүр, һаман ялқунлап алдар бирақ.<br />
Ҽтликкҽ ҿзҽң нҽдҽ, сҽн билҽмсҽн,<br />
Ҿлмҽк үчүн туғулдуң, ойла, һҽр вақ! [9,139б.]<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
87
Адамзат бүгін – адам, ертең – топырақ,<br />
Ҿмір һаман жарқылдап алдар бірақ.<br />
Ҽтликкҽ ҿзің қайда, сен білемісің<br />
Ҿлмек үшін туылдың, ойла ҽр уақ!<br />
Ұйғыр тіліндегі аудармасында да негізгі ой сақталған, алайда, мұнда да<br />
«шырақ» сҿзі қолданылмайды. Ұлттық ойлаудан туған, қазақы бояуы қанық<br />
«шырақтың» аудармаларда кездеспеуі бір жағынан табиғи жайт. Қазақтың бай<br />
сҿздік қорында ешбір тілге аударылмайтын қалқам, қарағым, қарғам,<br />
қарғашым, жарығым, сҽулем, жарқыным, айналайын сияқты сҿздер мен сҿз<br />
тіркестері кҿптеп кездеседі. Соның бірі осы «шырақ» сҿзі болса керек.<br />
Ҿлеңдерінде «Ҿткен ҿмір, кҿрген түс», «Ҿткен ҿмір, ҿлген жан», – деп<br />
ҿткен ҿміріне ой жіберген ақын келесі бір ҿлеңінде:<br />
Ҿткен ҿмір — қу соқпақ,<br />
Қыдырады талайды.<br />
Кім алдады, кім тоқпақ<br />
Салды, соны санайды [2, 51б.]<br />
Ақын адам баласының ҿткен ҿмірін «қу соқпаққа» балайды. Яғни, ҿмір<br />
жолын қаншама адам жүріп ҿтетін жалғыз аяқ жол, алғашқы із, сүрлеуге ұқсату<br />
арқылы ҿмірдің баянсызын байқатады.<br />
Татар тіліне М.Максудтің аудармасы:<br />
Үткен гомер – бер сукмак,<br />
Кемнҽр анда йҿрмҽде.<br />
Кем алдады, кем тукмак<br />
Булды, шҽфкать белмҽде [8,163б.]<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Ҿткен ҿмір – бір соқпақ,<br />
Кімдер онда жүрмеді.<br />
Кім алдады, кім тоқпақ<br />
Болды, аяушылық білмеді<br />
Аудармашы Абайдың «Ҿткен ҿмір – қу соқпақ» метафорасын дҽл<br />
аударған, сондай-ақ, ҿлеңінің бірінші жҽне үшінші жолын сҿзбе-сҿз аударған.<br />
Ҿлеңнің екінші жолында ақын ҿмірді қу соқпаққа балай отырып, онда талай<br />
адамның жүріп ҿтетіндігін аңғартса, аудармашы да «кімдер онда жүрмеді» деп<br />
ҿлеңдегі негізгі ойдан алыстамайды. Абайдың аталған ҿлеңі 7 буынмен, абаб<br />
шалыс ұйқаспен жазылған. Татар тіліне аударғанда ҿлеңнің алғашқы үш жолы<br />
7 буынды, ал соңғы жолының буын саны 8 буынды болып, буын санының<br />
артық болып кеткендігін байқадық.<br />
88
«Осы қазақты қайтсем жұрт қатары ел етемін деп үңіле ойланған Абай<br />
қауырсын қаламын ҿлерінен аз күн бұрын қайта ұстаған кҿрінеді. Кҿз жұмар<br />
кезінде басында болған Fабитхан молда солай деп жазады. Қатырма тор кҿз<br />
дҽптерге түскен сҿз тҿмендегіше. «Тҿңкеріліп құбылған жұрт - бір сағым,<br />
жалығу бар, шалқу бар, іш пысу бар, ар мен ұят ойланбай - тҽн асырап, ертеңі<br />
жоқ, бүгінге болған құмар; аңқау, албырт, сенгіш, кҿрсеқызар қазағын былайғы<br />
заманда сағымша құбылмай, бүгінге ғана мҽз болмай, ертеңгі күнді ойлаңдар»<br />
деп уағыз айтып, уай, пҽлі-ай! .. «Ауру жүрек ақырын соғадыжай», - деген<br />
қалпында қан қысымы кҿтеріліп, жүрек қабы жарылып бақи жалғанға жҿнеліп<br />
жүре беріпті. Қауырсын қаламы саусағының арасынан сусып түсіпті. Бидай<br />
қуырып, үгіп, жасаған қоңыр сия тізесінің басына тҿгіліпті [69, 83б.]. Жоғарыда<br />
келтірілген дерекке сүйенсек, Абай тҿмендегі ҿлеңін ҿмірінің соңғы күндерінде<br />
жазса керек.<br />
Тҿңкеріліп құбылған жұрт - бір сағым,<br />
Шынға шыдап, қоса алмас ынтымағын.<br />
Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің,<br />
Ҿзіңді ҿзің күзет, кел, шырағым! [2,54б.].<br />
«Тҿңкеріліп құбылған жұрт – бір сағым» – ҽлеуметтік мекеншақ пен<br />
табиғи мекеншақтың сырт ұқсастығын нҽзік пайымдаудан туған шебер<br />
метафора», [70, 56б.] – дейді ғалым Б. Майтанов. Расында да, Абайға дейінгі<br />
қазақ поэзиясында мұндай дҽл, күрделі метафора болған емес. «Сағымдай<br />
бұлдырау», «сағымдай алыстау», «сағым болу» тҽрізді тұрақты, еркін тіркестер<br />
ауызша, жазбаша ҽдебиетімізде молынан қолданыс тапқанымен, жұртты<br />
тҿңкеріліп құбылған сағымға балау – ақын жаңалығы болар. Ақын елдің ел<br />
болып ынтымақта бола алммайтындығын, бір кҿрініп жоқ болатын сағымға<br />
ұқсатады. «Кҿптің аузын күзетсең, күн кҿрмейсің, Ҿзіңді ҿзің күзет, кел,<br />
шырағым!», – деген ақын кҿпті образды түрде нҿлге теңейді. Сондықтан, Абай:<br />
«Кҿп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел», – деген қорытындыға келеді.<br />
Абай биліктің жағдаятын жҽне оның баптарын жақсы білген. Ҿзі де заң<br />
шығаруға қатысқан. Ол бҿлек тақырып.<br />
«Алайда ақын «тобыр» демей, «кҿп» деп айтқан. Мұнда да бір мҽн барға<br />
ұқсайды. «Кҿп», сірҽ, «тобыр» дегеннен мағынасы ҿзгеше болса керек. Оған<br />
дҽлел, Абай «кҿп» деген ұғымды ҽртүрлі мҽнде қолданған. Ал тобыр болса,<br />
оның қолдану мағынасы біреу-ақ. Сондықтан, ақын «кҿпті» «тобыр» демей, ҽр<br />
қырынан келген. Ол туралы ақын: «Кҿптің бҽрін кҿп деме, кҿп те бҿлек», - деп<br />
кҿптің мҽнінің кҿп екендігін айтып кеткен» [71, 264б.]<br />
Ақынның осы ҿлеңіндегі негізгі ой ислам дінінің құндылықтарымен<br />
сабақтасып жатыр. Мұндағы «ҿзіңді күзету» дегені ішкі жан дүниеңді жаман<br />
ойлардан сақта, рухыңды, жүрегіңді кірленуден сақта дегені. Ар-ұятыңды күзет<br />
дегені. Ҿзгені жҿнге салмас бұрын ҿзіңнің ішіңнің таза екендігіне кҿз жеткіз<br />
дегені болса керек.<br />
89
Ұйғыр тіліне С.Мҽмҽтқұловтың аудармасы:<br />
Ағдурулған бит-чит бу жут-бир сҽрап,<br />
Иттипақ боп яшалмиди, қошалмай баш.<br />
Кҿп ағзиға қарап жүрсҽң күнүн харап,<br />
Ҿзҽңни ҿзҽң күткин, кҽл, қериндаш! [9,143б.]<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Аударылған быт-шыт бұл жұрт – бір сағым,<br />
Бірге болып жасай алмады, қосылмай бас.<br />
Кҿпшілікке қарап жүрсең, күнің қараң,<br />
Ҿзіңді ҿзің күткін, кел, қарындас!<br />
Ұйғыр тіліндегі аудармада «Тҿңкеріліп құбылған жұрт – бір сағым»<br />
метафорасының сарқыншағы сақталғанымен, дҽл авторлық кҿзқарасты дҽл бере<br />
алмаған. «Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің, Ҿзіңді ҿзің күзет, кел,<br />
шырағым!», - деген жолдарды аударуда аудармашы «ҿзіңді-ҿзің күзет» деген<br />
тіркесті «ҿзіңді-ҿзің күткін» деп, «кел, шырағым!» дегенді «кел, қарындас» деп<br />
аударады. «Шырағым» сҿзі қазақ халқында жасы кiшiге айтылатын қаpатпа<br />
сҿз. Бұдан бҿлек бұл сҿздің қалқам, қарағым, қарғам, қарғашым, жарығым,<br />
сҽулем, жарқыным, айналайын, т.б. варианттары бар. Алайда, аудармашы<br />
осылардан бҿлек «қарындас» сҿзін таңдап алыпты. Қазақ тілінің түсіндірме<br />
сҿздігінде «қарындас» сҿзінің тҿмендегідей нұсқалары берілген.<br />
1)Бipге туған ағасынан жасы кiшi қыз.<br />
2)Жасы үлкен еp адамның айтатын қаpатпа сҿзi. - Қаpындас, үйде кiм баp?<br />
3)Кҿне. Ағайын-туған, бауыp. Таp қолтықтан оқ тисе, Таpтып алаp қаpындас<br />
(Сейфуллин)<br />
Ұйғыр тіліндегі аудармадағы «қарындасты» аудармашы ағайын-туыс,<br />
бауыр мағынасында қолданған болуы мүмкін.<br />
Татар тіліне Ҽ.Рҽшитовтың аудармасы:<br />
Түнкҽеп барган йортым – минем сагым,<br />
Чынлык эзлҽп, шулмы соң омтылганым?<br />
Ят сүзенҽ карап кҿн күрерсеңме?<br />
Үзеңҽ үзең карачы, и чырагым![8,165б.].<br />
Ақын Абай «Кҿптің аузын күзетсең күн кҿрмейсің», десе, татар тіліндегі<br />
нұсқасында:<br />
Жат сҿзіне қарап күн кҿрермісің?<br />
Ҿзіңе ҿзің қарашы, ей шырағым!, – деп аударылған. Ҿзіміз кҿріп отырғандай,<br />
Абайдағы «ҿзіңді-ҿзің күзет» тіркесі аударма нұсқада «ҿзіңе-ҿзің қарашы»<br />
түрінде алынған. Негізгі айтар ойдың салмағы, ой екпіні осы соңғы жолға түсіп<br />
отырғандығын татар тіліндегі аударма кҿрсете алмаған. «Ҿзіңе-ҿзің қарау»<br />
90
етістігінің экспрессивтік бояуы солғын, ҽдеби стильден гҿрі ауызекі тілде<br />
кҿбірек қолданылады.<br />
Абайдың 1886 ж. Жазған ҿлеңінің бірі – «Адасқанның алды жҿн, арты<br />
соқпақ...» ҿлеңі. Кҿлемі ҽрқайсысы 4 тармақтан тұратын 7 шумақ. Бұл Абайдың<br />
ҿлеңді ҿндіре жазып, ақындық шеберлігін ҽр қырынан кҿрсете бастаған кезеңі.<br />
Ол енді тақырып ауқымын кеңейтіп, ҽлеумметтік маңызды мҽселелерді<br />
қозғайтын, оған ҿз қатынасын сыншылдық деңгейден айқын айта алатын биікке<br />
кҿтерілген. Бұл тұста ақын даусы ашық та ащы, тілі ҿткір, айтпақ ойы<br />
салмақты.<br />
Адасқанның алды – жҿн, арты – соқпақ,<br />
Оларға жҿн-арамның сҿзін ұқпақ<br />
Қас маңғаз, малға бҿккен кісімсініп,<br />
Ҽсте жоқ кеселді істен биттей қорықпақ [2, 52б.]<br />
Қазақ тілін жете білетін адам үшін ақынның ҽр сҿзі түсінікті. Алайда ақын<br />
сҿздерінің мағынасы мен мҽнін лингвистикалық тұрғыдан анық сипаттап түсіну<br />
жҽне түсіндіру оңай емес. Мысалы осы тармақтағы бірінші шумақты алып<br />
қарайық. Тармақ - ҿз алдына аяқталған бір ойды білдіріп тұрған синтаксистік<br />
тұтастық. Екінші жағынан, тармақ мақал-мҽтел үлгісінде берілген.<br />
«Адасқанның алды - жҿн», «адасқанның арты - соқпақ» секілді тілдік бірліктер<br />
беретін ұғымдардың мҽнін ашу, нақты түсіну оңайға түспейді.<br />
Абай ҿлеңдерінде «соқпақ» сҿзі бірнеше мҽрте кездеседі. Қазақ тілінің<br />
түсіндірме сҿздігінде «соқпақ» сҿзінің мағынасы «жалғыз аяқ жол, алғашқы із,<br />
сүрлеу» деген мағынаны білдіреді деп беріліпті. Қазақта «Соқыр сиыр<br />
соқпақшыл», «мал жаманы соқпақшыл...» деген де мҽтел бар. Тура<br />
мағынасында түсінсек, соқыр сиыр, мал жаманы ҿзі дағдыланған жолдан басқа<br />
жол іздемейді, «Соқыр кҿргенінін жазбас» дегендей, басқа жаққа бұрылмайды.<br />
Ақын адасқанына қарамай, алдым жҿн деп, артында кҿмескі соқпақ қалдырып,<br />
бүкіл қоғамға зардабын тигізетін зиянды құбылыстың мҽнін қарапайым тілдік<br />
бірлік арқылы анық ашып береді. Туынды 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен<br />
жазылған.<br />
Ақын ҿзінен басқаны тыңдамайтын, арамның сҿзін тыңдағанды жҿн<br />
кҿретін «адасқандарды» «малға бҿккен кісімсінген», «қас маңғаз» деп<br />
сипаттайды. Осындағы «малға бҿгу», «малға бҿккен кісімсіну» тіркестері де<br />
Абайдың қазақ ҽдеби тіліне енгізген тҿл тіркесі болар деп шамалаймыз.<br />
Ҿйткені, Абайдан бұрынғы зар заман ақындарынан, жыраулар поэзиясынан<br />
мұндай тіркесті кездестіре қоймадық. «Бҿгу» етістігі жалпы ауызекі қолданыста<br />
«семіру», «ҿсу» мағынасында қолданылса, ақын ҿлеңінде де осы мағынадан<br />
алшақтамай, «ісіну», «ҿзінен басқаны кҿрмеу», «паңдану» ұғымдарын білдіреді.<br />
Мұндай жандардың «кеселді істен ҽсте биттей қорықпайтын» қалпын кҿрсетеді<br />
ақын. Осындағы «кеселді іс», «ҽсте», «биттей» секілді тілдік бірліктердің<br />
лексикалық мағыналары бүгінгі оқушылардың біріне түсінікті болғанмен,<br />
екіншісіне түсініксіз. Бұл сҿздердің ҽрқайсысына лингвистикалық,<br />
91
лингвостилистикалық, лингвокультурологиялық сипаттама берудің<br />
артықшылығы жоқ. Ал енді осы секілді тілдік бірліктердің қырғыз, татар, ҿзбек,<br />
ұйғыр тілдеріндегі аудармаларының лексикалық-семантикалық баламалылығы<br />
деңгейін анықтау - ҿз алдына бір үлкен мҽселе.<br />
Ақын поэзиясында теңеудің кҿптеген түрлері бар. Абайдан бастау алған<br />
«Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ, Қой мойынды, қоян жақ, бҿкен қабақ»;<br />
«Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті»; «Шапқан атқа жеткізбес бҿкен желіс»<br />
сияқты теңеулермен қоса ақын шығармаларында адамдардың ҿмірі мен<br />
қылықтарындағы жағымсыз жайларға ҿкініш білдіргенде айтқан теңеудің басқа<br />
түрлері де кездеседі. Солардың бірі осы ҿлеңдегі «биттей қорықпақ» теңеуі.<br />
Ақын ҿте кішкентай, зҽредей деген мағынаны беруде «Биттей» теңеуін<br />
қолданады. Осы теңеу Абайдың 23 қара сҿзінде де кездеседі: «Біздің қазақтың<br />
қосқан аты алдында келсе, түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан<br />
иті ҿзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады.... Мұның бҽрі - қазақтың<br />
қазақтан басқа жауы жоқ, биттей нҽрсені бір үлкен іс қылған кісідей қуанған<br />
болып, ана ҿзгелерді ызаландырсам екен демек». Сондай-ақ, ақынның «Евгений<br />
сипаты» аудармасында да «Биттей бойы босаса, сезер сонда, Жастық жеңіп,<br />
кҿңілді шайқағанда», - деп «биттей» теңеуін қолданған екен. Енді осы ҿлеңнің<br />
аудармаларына назар аударайық:<br />
Татар тіліне Н. Арсланның аудармасы:<br />
Адашканның алды - юл, арты-сукмак,<br />
Аның юлы – йҿрү харам эшне хуплап,<br />
Түшен кагар малга ия кешесыман,<br />
Уйда да юк яманлыктан калу туктап [8, 28б.]<br />
Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Адасқанның алды – жол, арты соқпақ,<br />
Оның жолы – харам істі жүру қолдап.<br />
Тҿсін қағар, малға ие адам ұқсап,<br />
Ойда да жоқ жамандықтан қалу тоқтап.<br />
Аудармашы ҿлеңнің жалпы мазмұнын ашатын тілдік бірліктерді қолдана<br />
отырып, ақын ойын оқырманға дұрыс жеткізе алған. Ҿлеңдегі буын, бунақ,<br />
ұйқас тҽртібі сақталған. Алайда, «адасқанның алды жҿн» беретін мағына мен<br />
«адасқанның алды жол» беретін мағынада айырмашылық бары анық. Егерде,<br />
татар аулармашысының аудармашылық шешіміне сҽйкес, «адасқанның алды -<br />
жол» деп айтар болсақ (жҿн – жол), онда аударма мағынасы мен түпнұсқа<br />
мағынасы арасында лингвистикалық та, лингвокультурологиялық та<br />
қайшылыққа тап болар едік. Лингвистикалық тұрғыда татар аудармашысы<br />
таңдаған «жол» Абай айтып отырған «жҿн» сҿзінің лексикалық мағынасын бере<br />
алмайды. Ҿлеңнің соңғы екі жолындағы «Қас маңғаз, малға бҿккен кісімсініп,<br />
Ҽсте жоқ кеселді істен биттей қорықпақ», – деген жолдардағы ақынның ащы<br />
92
сарказмы біраз босаңсып, ҽдеттегі кҿп сҿздің біріне айналған. Абайдың осы<br />
ҿлеңіндегі «кеселді іс» эпитеті тегін алынбаған. «Кеселді іс», «кеселді ой» –<br />
ақын поэзиясындағы басты концепті. Ҿзінің 21 қара сҿзінде Абай: «Аз ба, кҿп<br />
пе, адам баласы бір түрлі мақтаннан аман болмағы - қиын іс. Сол мақтан деген<br />
нҽрсенің мен екі түрлісін байқадым: біреуінің атын үлкендік деп атаймын,<br />
біреуін мақтаншақтық деймін. Үлкендік - адам ішінен ҿзін-ҿзі бағалы есеп<br />
қылмақ. Яғни, надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ<br />
атанбастығын, ҽдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, ҿсекші, ҿтірікші,<br />
алдамшы, кеселді осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді<br />
бойына қорлық біліп, ҿзін ондайлардан зор есептемек. Бұл мінез -<br />
ақылдылардың, арлылардың, артықтардың мінезі», десе, 31 қара сҿзінде: «...ой<br />
кеселі нҽрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса, салынбау керек.<br />
Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға<br />
салыну, я бір нҽрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл тҿрт нҽрсе - күллі ақыл<br />
мен ғылымды тоздыратұғын нҽрселер», – деп кеселді іс, кеселді ойларды анық<br />
кҿрсетеді.<br />
Ұйғыр тіліне Һ. Бҽхниязовтың аудармасы:<br />
Тенигҽнниң алди –түз, кҽйни-чатақ,<br />
Уларға йол һарамниң сҿзин уқмақ<br />
Малға тойған махтанчақ киши охшаш<br />
Һеч йоқтур яман иштин зади қорқмақ [9, 23].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Адасқанның алды – түз (түзік), соңы (кейіні) – шатақ,<br />
Оларға жол харамның сҿзін ұқпақ.<br />
Малға тойған мақтаншақ кісі ұқсап,<br />
Еш ойы жоқ жаман істен тіпті қорқпақ.<br />
Ұйғыр тіліндегі аудармада Абай ҿлеңдерінде жиі кездесетін «соқпақ» сҿзі<br />
ұлттық реңктен алыстап, «чатак» яғни, «шатақ», «адасу» сҿздерімен берілген.<br />
Сондай-ақ, «малға бҿгіп кісімсінген», «кеселді істен биттей қорықпайтын»<br />
образ ашылмаған. Ол жай ғана мақтаншақ жан кейпінде кҿрінеді.<br />
Шынтуайтында, Абай ҿлеңіндегі «малға бҿгу», «кеселді іс», «биттей қорықпау»<br />
тҽрізді қолданыстар ҿлеңнің негізгі ойына арқау болып тұрған тірек тіркестер.<br />
Олардың ҽрқайсысының этнолингвистикалық, семантикалық, эстетикалық,<br />
поэтикалық арқалар жүгі мол. Ҿкінішке қарай, аталған аудармаларда осы<br />
мҽселелер ескерілмеген. Туысқан халықтардың тілдерінде тілдік бірліктердің<br />
ҿзара сҽйкес баламалары бары анық. Сҿлай дегенмен де кҿркем аудармада<br />
түпнұсқаның ҽр сҿзінің дҽл баламасын тауып, ҽр сҿздің лексикалық мағынасын<br />
бұлжытпай беру туралы талап қою ҽрқашанда дұрыс бола бермейді.<br />
Жоғарыдағы салыстырулар аудармашылардың түпнұсқадан ауытқымауға,<br />
алшақ кетпеуге тырысатынын кҿрсетеді. Алайда «адасқанның алды жҿн»<br />
93
дегендегі «жҿн» сҿзінің туысқан тілдердің бірінде «тура» болып, екіншісінде<br />
«жол» болып, үшіншісінде «түз» болып аударылуы ойландырмай қоймайды.<br />
Қазақ тілінің синонимдер сҿздігінде «жҿн» сҿзінің синонимдік қатары мынадай<br />
болып кҿрсетілген: дұрыс, жҿн, тура, түзу, түзік, жҿндем, жҿндемді, жҿнді,<br />
оңды [72, 203б.]. Абай суреттеп отырған жағдай аясында осы қатардағы<br />
сҿздердің ең лайықтысы – «жҿн». Ал енді түпнұсқадағы «жҿн» сҿзі беретін<br />
лексикалық мағынаға барабар мағыналы сҿзді аудармашылар үшін татар, ұйғыр<br />
тілдерінде дҽл табу оңайға түспеген. Мұның ҿзі Абай шығармаларын туысқан<br />
халықтардың тілдеріне аударудың ҿзінде шешілмей жатқан үлкен ғылыми<br />
мҽселелер барын білдіреді.<br />
Абай ҿзінің бірінші қара сҿзінде: «Бұл жасқа келгенше жақсы ҿткіздік пе,<br />
жаман ҿткіздік пе, ҽйтеуір бірталай ҿмірімізді ҿткіздік: алыстық, жұлыстық,<br />
айтыстық, тартыстық – ҽурешілікті кҿре-кҿре келдік. Енді жер ортасы жасқа<br />
келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің баянсызын, байлаусызын<br />
кҿрдік, бҽрі қоршылық екенін білдік. Ал, енді қалған ҿмірімізді қайтіп, не<br />
қылып ҿткіземіз? Соны таба алмай ҿзім де қайранмын», – дейді. Абайдың қара<br />
сҿздері мен ҿлеңдеріндегі идеялар бір-біріне қабысып отырады. Адам ҿз ҿмірін<br />
қалай мҽнді етіп ҿткізуге болады? деген осы бір сұрақ ақын<br />
шығармашылығының қай саласында болмасын қылаң беріп отырады. Ҿткінші<br />
ҿмір, баянсыз тірлік, байлаусыз ҿмір. Осы идея ақынның ҿлеңінде былайша<br />
кҿрініс тапқан:<br />
Ҿмірдің алды – ыстық, арты – суық,<br />
Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық.<br />
Жақсы ҽнді тыңдасаң ой кҿзіңмен,<br />
Ҿмір сҽуле кҿрсетер судай тұнық [2, 6б.]<br />
Абай ҿзіне шейінгі қазақ ҽдебиетіндегі бар идеяларды сҿз образы арқылы<br />
шын мҽніндегі үлкен философиялық биікке кҿтерді. «Ҿмірдің алды – ыстық,<br />
арты – суық, Алды – ойын, арт жағы мұңға жуық» – бұл Абайдың қазақ<br />
танымын жаңаша таныммен ұштастырған метафорасы. Яғни, қазақтың<br />
бағзыдан келе жатқан «бес күндік жалған», «қамшының сабындай қысқа<br />
ғұмыр», «диірменнің тасындай шыр айналған дүние» сынды ҿмірдің ҿткінші<br />
екендігін еске салатын ойлармен астасып жатыр. Ақын «ҿмірдің алды – ыстық»<br />
деп адамның балалық, жастық шағын айтып отыр. Біз бүгінгі күні де жастық<br />
шақты жалындаған, лапылдаған отқа, шоққа теңеп жатамыз. Ал ақынның<br />
«ҿмірдің арты – суық» дегеніндегі ҿмірдің арты – адам ҿмірінің соңғы<br />
кезеңдері, қызығы таусылған кҽрілік. Абай антитеза арқылы жастық шақ пен<br />
кҽрілік сынды ұғымдарды қарама-қарсы қоя отырып, ой мен сезімді ҽсерлі,<br />
бейнелі жеткізген. Сондай-ақ, Абай «Ҿмір сҽуле кҿрсетер судай тұнық» деп<br />
жансызға жан бітіру, яғни кейіптеудің тамаша жаңа үлгісін жасайды.<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
94
Ғҽмгҽ чҿкүп ҿтиду.<br />
Бечарҽ жүрҽк шунчҽ еғир,<br />
Дҽрдини кимгҽ ейтиду [53, 102].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жетім қозы – тас бауыр,<br />
Мұңға шомып ҿтеді.<br />
Бейшара жүрек мұнша ауыр<br />
Қайғыны кімге айтады?<br />
Кҿшпелі ҿмір салтын ұстанып, ата-баба кҽсібі мал шаруашылығы болған<br />
қазақ баласының танымындағы «Жетім қозы – тас бауыр, түңілер де отығар»<br />
тіркесінің түсінуге оңай еместігі белгілі. Сондықтан болар, И. Һошуров<br />
«Жетім қозы – тас бауыр, Мұңға шомып ҿтеді», – деп аударады. Алайда, Абай<br />
заманындағы қазаққа «мұңға шомғаннан» гҿрі «отығу» ҽлдеқайда жақын,<br />
ҽлдеқайда таныс еді.<br />
Абай ҿлеңдері мен қара сҿздерінде «жүрек» концептісін үнемі<br />
махаббаттың, ізгіліктің символы ретінде бағалайды. «Абай бір ғана жүрек сҿзін<br />
170 рет құлпыртып, ақындық тілдің мағыналық бояуларын түрлендіруде<br />
тапқырлық, шеберлік кҿрсетеді. Абай жүрек тақырыбына «Жүрегім, ойбай,<br />
соқпа енді», «Жүректе қайрат болмаса», «Ауру жүрек ақырын соғады жай»,<br />
«Жүрегім менің қырық жамау», «Жүрегім, нені сезесің?», «Жүрек – теңіз,<br />
қызықтың бҽрі – асыл тас», «Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек», «Жастықтың<br />
оты қайдасың?» атты ҿлеңдерінде ой қозғайды. Сонымен қатар «Білімдіден<br />
шыққан сҿз», «Ем таба алмай, от жалындай...», «Кейде есер кҿңіл құрғырың»,<br />
«Кҿзінен басқа ойы жоқ», «Кҿзімнің қарасы», «Жастықтың оты жалындап»,<br />
«Қызарып, сұрланып» жҽне т.б ҿлеңдерінде сҿзінің ҽлқиссасын жүректен<br />
бастап, негізгі айтайын деген ойына кҿшеді [75,13б.].<br />
Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме,<br />
Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме,<br />
Жүрегіңе сүңгі де, түбін кҿзде,<br />
Сонан тапқан-шын асыл, тастай кҿрме, –<br />
деп басына іс түскенде адамды сары уайымға беріліп, жүнжіп кетпей, ҿмірге<br />
құштарлығын жоғалтпауға шақырады. «Ҽрбір орынды харакеттің ҿзі де уайымқайғыны<br />
азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа, орынды харакетпен азайт!», –<br />
дейді Абай.<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Kaygı duysan karşı dur, teslim olma,<br />
Huzur bulsan zaferden sarhoş olma.<br />
Yüreğindeki derinliğin içine bak,<br />
Sende gizli cevheri yabana atma.<br />
96
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Қайғы келсе, қарсы тұр құлай салма,<br />
Бақыт тапсаң, шектен шығып, асып-таспа.<br />
Жүрегіңнің түбіне терең бойлап,<br />
Бойыңдағы қасиетіңді елемей қалма.<br />
Абайдың үлгі-ҿсиет түрінде жазылған 11 буынды қара ҿлеңін аударуда З.<br />
Исмаил ҿлең ҿлшемдерінің талабын мұқият ескерген сияқты. Яғни, ...olma, ...<br />
olma, ... bak, ...atma деген соңғы сҿздердің ҿзара ұйқасып, ааба үлгісі түрік<br />
тіліндегі аудармада да сақталған. Аудармашы ақынның жалпы айтар ойын<br />
түсінген, ең бастысы «жүрегіңнің түбіне терең бойлау» керектігін ҿзге тілде<br />
сҿйлете алған. Жалпы аударма түпнұсқамен сҿзбе-сҿз сҽйкес келуі міндетті<br />
емес, бұл туралы аударма ҿнерінің шебері М.Т. Цицерон ҿзінің аударма туралы<br />
ойларында түпнұсқаны сҿзбе-сҿз емес, сҿздердің мағыналарын, бейнелілігін,<br />
кҿркемдік-эстетикалық қуатын сақтап аударудың қажеттілігін айтқан.<br />
Татар тіліне Ҽ. Исхактың аудармасы:<br />
Кайгы килсҽ, гел каршы тор, башың имҽ,<br />
Шатлык килсҽ, аңа артык күңел бирмҽ.<br />
Йҿрҽгеңнең эченҽ кер, тҿбен күзҽт,<br />
Табарсың чын асыл ташны тикшул жирдҽ [8, 151б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Қайғы келсе, кел қарсы тұр, басың име,<br />
Шаттық келсе, оған артық кҿңіл берме.<br />
Жүрегіңнің ішін кҿр, түбін күзет,<br />
Табарсың шын асыл тасты тек сол жерде<br />
Ҽ.Исхактың татар тіліндегі аудармасында мазмұн, ой желісі<br />
сақталғанымен, ҿлеңнің кҿркемдігі тұрғысынан кемшіндеу түсетіні байқалады.<br />
Ал Абай ҿлең құрылысында эвфонияға, яғни, дыбыс ҽуезділігіне, үн үйлесіміне<br />
қатты назар аударған. Оның ҿлеңдерінде бір тармақ бойындағы сҿздердің<br />
біркелкі дыбысталудан басталып отыруы жиі кездеседі. «Қайғы келсе қарсы<br />
тұр, құлай берме, Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме», – деген жолдардағы<br />
аллитерация ҿлеңді оқуды жеңілдетеді, сҿздердің бір-бірімен жымдасуына<br />
жҽрдемдеседі, сол арқылы ҿлеңнің ырғақтық кұрылымын түзуге ҽсер етеді.<br />
«Оңғаққа ерме» дегендегі «оңғақ» сҿзінің мағынасы «айнығыш, ҿзгергiш,<br />
тұрақсыз» дегенді білдіреді. Ал татар тіліндегі аудармада бұл «Шаттық келсе,<br />
оған артық кҿңіл берме», – деумен шектелген. Абай: Жүрегіңе сүңгі де, түбін<br />
кҿзде, , – десе Ҽ. Исхак: Жүрегіңнің ішін кҿр, түбін күзет, - дейді. «Кҿздеу»<br />
мен «күзету» екі басқа ұғым. «Демек, «Жүрегіңе сүңгі де, түбін кҿзде, Сонан<br />
тапқан-шын асыл, тастай кҿрме ,– деп сыр айту, сыр ғана емес, зар-<br />
97
шындығын айту ҿмірдің ащы-тұщысын түгел татқан, сан тасып, сан басылған,<br />
сҿйтіп сабаға түскен, қайғыға да, қызыққа да бірдей берік, ұлы сабыр биігіне<br />
кҿтерілген нағыз дананың ғана қолынан келеді» [76, 34б.].<br />
Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек,<br />
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.<br />
Тоқтаулылық, қалыпты, шыдамдылық,<br />
Бұл – қайраттан шығады, білсең керек.<br />
«Ҽуелде бір суық мұз ақыл зерек...» – Абайдың 1889 ж. жазған ҿлеңі.<br />
Ҽрқайсысы 4 тармақты 3 шумақтан тұрады. Адамгершілік жайындағы<br />
философиялық ой толғауға негізделген. Онда ақын шын мҽнінде жақсы адам<br />
болу үшін ақыл, қайрат, жүрек үшеуін тең ұстау керек. Ҿлең 11 буыңды. 1-<br />
шумағы қара ҿлең үлгісімен ҿрнектелген де, кейінгі 2 шумағының 2-жолдары<br />
шұбыртпалы ұйқас түрінде тізбектеліп отырады. Түпнұсқасы Мүрсейіт<br />
қолжазбаларынан алынып, алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық керген<br />
«Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланды.<br />
1909, 1939, 1945 жылғы басылымдарда жеке ажыратылмай, «Ғашықтық,<br />
құмарлық пен ол екі жол» атты ҿлеңмен бірге, бір туынды ретінде берілген.<br />
Ҿлең ағылшын, қарақалпақ, қырғыз, орыс, ҿзбек, түрік, тҽжік, түрікмен<br />
тілдеріне аударылған [77, 134б.].<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Evvel soğuk bir buz akıl zeyrek,<br />
Ilıtan tüm bedeni sıcak yürek.<br />
Kendine һakimlik, dayanıklılık,<br />
Bu gayretten çıkar bilmen gerek [10,57б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Ҽуелі суық бір мұз ақыл зерек<br />
Жылытқан бүкіл денені ыстық жүрек.<br />
Ҿзіне ҽділдік, шыдамдылық<br />
Бұл қайраттан шығар білуің керек<br />
Түрік тіліндегі аудармасында Абай ҿлеңінің ырғақтық жүйесі, буын, бунақ<br />
саны сақталған, негізгі мағынаны да сақтап аударған. Ҽрине, түбі бір түркі<br />
тілдес халықпыз дегенмен де, түрік-қазақ халықтарының арасындағы ҽдеби<br />
байланыс жоғары деңгейде деп айта алмаймыз. Бұл – енді-енді жолға қойыла<br />
бастаған мҽселе.<br />
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Борынгыдан боздай салкын акыл-зирҽк,<br />
Жылытучыны бҿтен тҽнне - кайнар йҿрҽк,<br />
Тотрыклылык, талҽпчҽнлек һҽм ихтыяр<br />
98
Батырлыктан туа алар, белсҽң кирҽк [8, 80б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Бұрынғыдан мұздай салқын ақыл-зерек,<br />
Жылытушы бүкіл тҽнді қайнар жүрек.<br />
Тұрақтылық, талапшылдық жҽне ықтияр,<br />
Батырлықтан туа алар білсең керек.<br />
Ақынның «Ҽуелде бір суық мұз – ақыл зерек» деген эпитетті метафорасы<br />
татар тіліндегі аудармасында «мұздай салқын ақыл-зерек» деп теңеуге<br />
айналған. Сондай-ақ, «қайрат» сҿзі «батырлық» сҿзімен алмастырылған. Жалпы<br />
мағыналары жақын болғанымен, бұл сҿздер дҽл осы контексте синонимдер<br />
бола алмайды.<br />
Ҿзбек тіліне Уйғуннің аудармасы:<br />
Аввалдан бир совук муз – ақл зийрак,<br />
Иситган бутун буйни иссиқ юрак.<br />
Саботлик, талабгорлик, чидамлилик<br />
Бу ғайратингдан чиқади, билсанг керак [78,47б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Ҽуелден бір суық мұз – ақыл зерек,<br />
Ысытқан бүтін бойды ыстық жүрек.<br />
Сабырлық, талапкерлік, шыдамдылық<br />
Бұл қайраттан шығады, білсең керек.<br />
Аудармашы ҿлеңді барынша дҽлме-дҽл аударуға тырысқан. Абай кҿбінесе<br />
жүректі «жылы жүрек» десе, бұл жерде «ыстық жүрек» деп алған. Алайда<br />
«ыстық жүрек» дегенімен, «ысытқан» демей, «Жылытқан тұла бойды ыстық<br />
жүрек»,– дейді. Бірақ, ҿзбек тіліндегі аудармада «Ысытқан бүтін бойды ыстық<br />
жүрек», – деп аударылған. «Ысу», «жылу» адам баласына тҽн ұқсас қасиеттер,<br />
екеуінің арасында мағыналық алшақтық жоқ. Десек те, поэтикалық тұрғыдан<br />
қарастырар болсақ, «Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек» қолданысы<br />
«Ысытқан бүтін бойды ыстық жүректен» қарағанда ойға да, тілге де<br />
оралымды.<br />
Ұйғыр тіліне М.Абдрахмановтың аудармасы:<br />
Ҽзҽлдин бир соғ муздур – еқил зерҽк,<br />
Исситар жими бойни иссиқ жүрҽк<br />
Йҽккҽсҿзлүк, чидамлиқ, тҽлҽпчанлиқ<br />
Ғҽйритиңдин чиқиду, билсҽң керҽк [9,67б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
99
Ҽуелден бір суық мұз – ақыл зерек,<br />
Ысытар тұла бойды ыстық жүрек.<br />
Бірсҿзділік, шыдамдылық, талаптылық,<br />
Қайратыңнан шығады, білсең керек.<br />
Мұнда да ҿзбек тіліндегі аудармадағыдай, «жылытар тұла бойды ыстық<br />
жүрек» қолданысы «ысытар жими бойды ыстық жүрек» деп тҽржімаланады.<br />
«Тоқтаулылық, қалыпты, шыдамдылық» деген үшінші жолды «Бірсҿзділік,<br />
шыдамдылық, талаптылық» деп мағынасы жақын сҿздермен береді.<br />
Абайдың қазақ поэтик тіл қорына қосқан жаңа метафорасы да аз емес.<br />
Сҿздерін қазақтың ҿз тіл байлығынан алса да, оны қиюластырып қалауы үздік<br />
шебер, беретін мазмұндары терең, жаңа образ, жаңаша ұғым болып шығады.<br />
Мысалы:<br />
Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас,<br />
Сол қызықсыз ҿмірде жүрек қалмас.<br />
Жүректен қызу-қызба кете қалса,<br />
Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас [2,59б.].<br />
Бұл – Абайдың 1902 жылы жазған ҿлеңі. Алғаш 1909 жылы Санктпетербургте<br />
жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғлының ҿлеңі»<br />
деген жинақта жарияланды. 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған.<br />
Ҽрқайсысы 4 тармақты 3 шумақтан тұрады [77, 260б.]. Ұлы ақын қызық та,<br />
қызу қандылық та бҽрі жүректе дейді. Ҽсіресе, «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі<br />
асыл тас» деген жолда ҿмірдің философиясы жатыр. «Жүрек – теңіз, қызық –<br />
асыл тас» метафорасын Абайдан бұрынғы ҽдебиеттен Абай қолданған түрді<br />
кездестіре алмайтын жаңа қолданыс. Жаңалығы, ең алдымен мазмұнында. Осы<br />
сҿздердің астарлы мағынасында қанша терең ой, терең пікірлер жатыр.<br />
Абайдың басқа ақындардан ерекше қасиетінің бірі деуге болады.<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Yürek denuz, mutluluğun hepsi elmas,<br />
Mutlu olmayan ömürde yürek kalmaz.<br />
Yürekten kor ateş gittiği zaman,<br />
Başka candan daha ilginç can bulunmaz [10, 67б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жүрек теңіз, бақыттың бҽрі алмас<br />
Бақ болмаған ҿмірде жүрек қалмас<br />
Жүректен ыстық от кеткен кезде<br />
Басқа жаннан қызық жан табылмас.<br />
100
Абай «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас»,– десе, түрік тіліне<br />
аударған З. Исмаил түпнұсқадағы «қызықтың бҽрі асыл тас» деген тіркесті<br />
«бақыттың бҽрі алмас» деп аударған. Ҽрине, «алмас» та асыл тастың бір түрі,<br />
табиғатта кездесетiн ең қатты минерал. Бірақ ол теңіз түбінде жатпаса керек.<br />
Осы тұрғыдан келгенде аудармашының логикасы сҽл қисынсыздау кҿрінеді.<br />
Сондай-ақ, Абайда асыл тас кҿптік мағынаға ие, ҿйткені, қызық біреу немесе<br />
екеу ғана емес, ол кҿп.<br />
Татар тіліне М.Шабаевтың аудармасы:<br />
Йҿрҽк – диңгез, шатлыгы – бер асылташ.<br />
Бер шатлыксыз йҿрҽк һич яши алмас.<br />
Кайнар хислҽр китҽ калса йҿрҽктҽн,<br />
Бу тормышта мавыгыр эш табылмас [8, 46б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жүрек – теңіз, шаттығы – бҽрі асыл тас,<br />
Бір шаттықсыз жүрек еш жасай алмас.<br />
Ыстық сезім кете қалса жүректен<br />
Бұл тұрмыста қызығар іс табылмас.<br />
Татар тіліндегі аудармасында ақынның «Жүрек – теңіз, қызық – асыл<br />
тас» метафорасындағы «қызық» сҿзін «шаттық» сҿзімен аударған. Абай<br />
жүректі күллі қызық-қуаныштың, жастықтың мекені деп таниды-дағы,<br />
жүрексіз ҿзге тҽнде еш қызық жоғын айтады. Осы ой желісі аудармада<br />
жеткілікті деңгейде ашылмаған. «Жүректен қызу-қызба кете қалса» дегенде<br />
ақын бойдан қайрат-жігер кетіп, жастық отының сҿнуін астарласа, аудармада<br />
бұл «Қайнар істер кете қалса жүректен» деп тура мағынасында түсіндіріледі.<br />
«Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас», – деген ҿлеңнің соңғы жолын татар<br />
тілінің аудармашысы «Бұл тұрмыста қызығар іс табылмас», – деп рухани<br />
кеңістіктен материалды ҽлемге ойысып кеткен.<br />
Ұйғыр тіліне Д.Ясеновтың аудармасы:<br />
Жүрҽк – деңиз, қизиқ ишлар – есил таш,<br />
Қизиқларсиз ҿмүрдҽ жүрҽк қалмас.<br />
Жүрҽктики һарарҽтлҽр ҿчсҽ ҽгҽр,<br />
Ҿзгҽ тҽндин һеч қизиқ иш тепилмас [9, 34б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жүрек – теңіз, қызық істер – асыл тас,<br />
Қызықтарсыз ҿмірде жүрек қалмас.<br />
Жүректегі жылулар ҿшсе егер,<br />
Ҿзге тҽннен еш қызық іс табылмас.<br />
101
Д.Ясеновтың ұйғыр тіліндегі бұл аудармасын дҽлме-дҽл аударма деуге<br />
болады. Тек қана ҿлеңнің «Жүректен қызу-қызба кете қалса» деген үшінші<br />
жолын аудармашы «Жүректегі жылулар ҿшсе егер» деп аударады. Ҿлең<br />
мазмұны, құрылымы еш ҿзгеріссіз аударылған.<br />
Ҿзбек тіліне Р.Абдурашидовтың аудармасы:<br />
Юрак – денгиз, асыл тошдир қалб олови<br />
Шу оловсиз юрак булмас бахт гарови.<br />
Юракда ут, дард, харорат булмас экан.<br />
У юракнинг на дусти бор ва на еви! [77, 39б.].<br />
Ҿзбек аудармашысы «Жүрек – теңіз, қызықтың бҽрі асыл тас» деген<br />
жолды «Жүрек – теңіз, асыл тастар жүрек оты», – деп аударған. Яғни, Абай<br />
ҿлеңі мүлде басқаша сипатқа ие болған. Ал келесі «Сол қызықсыз ҿмірде<br />
жүрек қалмас» деген жолды «Осы отсыз жүрек болмас бақытты», – деп<br />
мағынадан алшақтай аударады. «Жүректен қызу-қызба кете қалса, Ҿзге тҽннен<br />
еш қызық іс табылмас» деген жолдарды аудармашы мүлде жеткізе алмаған.<br />
Сондықтан, «Жүректе от, қайғы, қасірет жалыны, болса, Ол жүректің не досы<br />
бар, не пайдасы!» деген сынды аударумен шектелген.<br />
Абай поэзиясында қазақтың 11 буынды қара ҿлең ұйқасы жиі кездеседі.<br />
Аталған ҿлеңді де ақын осы ҿлең үлгісімен жазған. Ал ҿзбек тіліне аударғанда<br />
осы ҿлең бір буынға артып, 12 буынмен аударылған. Ал ұйқас сол ааба түрінде<br />
сақталған.<br />
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,<br />
Ар, ұяттың бір ақыл-күзетшісі<br />
Ар мен ұят сынбаса, ҿзге қылық,<br />
Арын, алқын – бұл күннің мҽртебесі, – [2,59б.].<br />
Абай «малда да бар жан мен тҽн» деп адамның хайуанаттан<br />
айырмашылығы сезімі мен ақылында дейді. Ақыл - суық мұз, оны ысытатын -<br />
жүрек, жүректі сезім ұясы деп санайтын Абай қазақ поэзиясында бірінші рет<br />
оны теңізге санап, одан табылмайтын асыл жоқ, – дейді. Ҿмір күресінен<br />
қажыған шағында: «Жүрегім менің қырық жамау, қиянатшыл дүниеден» деп<br />
торығады. «Жүрек - теңіз»... деп басталатын ҿлеңінде «достық, қастық, бар<br />
қызық – жүрек ісі» дейді де, қызық қуып кетпеу үшін ҽрбір сезімді ақыл<br />
таразысына салып, оның тиімді-тиімсіз жағын ойлануды ескертеді» [79,62б.].<br />
Абайдың ең сүйіп қолданатын жҽне кҿп қолданатын кҿркемдік құралының<br />
бірі – метафора. Метафора троптың басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге<br />
тікелей ҽсер етеді. Жалпы ақындардың, соның ішінде Абайдың ҿлеңдерінде кҿп<br />
кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс. Жҽне теңеу мен метафораны сезімге<br />
ҽсер етуі жағынан алғанда, метафораның ерекшелігі де осы ой-сезімге тез ҽсер<br />
етуінде.<br />
102
Жалпы алғанда, метафора – сыртқы, не ішкі бір ұқсастығына қарап, бір<br />
нҽрсені екінші нҽрсеге балау. Абайдың ҿзінің де ҽдебиетке кіргізген жаңа<br />
метафоралары аз емес. Солардың бірі – «Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі».<br />
Абай ақылды ар ұяттың күзетшісіне балайды. Осы ой ХҮІІІ ғасырда ҿмір<br />
сүрген Шал ақынның «Иман – қой, ақыл– қойшы, нҽпсі – бҿрі, Бҿріге қой<br />
алдырмас, ердің ері» деген ойларымен орайлас келеді. Ақыл мен ұят сақталса,<br />
ешбір жамандыққа бой бермессің дейді ақын. Бірінші тармақтағы «достық»,<br />
«қастық», «бар қызық» жҽне екінші тармақтағы «ар», «ұят», – бҽрі жүрек<br />
сипаттарын білдіреді. Ар мен ұят жоқ жерде достық та, қызық та болмайды. Ар<br />
мен ұят адамды достыққа бастайды, қастыққа жібермейді. Қызықтың қызуына<br />
ҿлшем салатын да солар. Ақын жүректің осы екі аяулы сыпатына күзетші<br />
қояды. Ол күзетшінің аты – ақыл. «Ар, ұяттың күзетшісі ақыл» болғанда,<br />
«ақылдың сҿзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылық» болуы<br />
шарт. Ақын танымында осы ұғымдар мен түсініктердің қатары мен жүйесінің<br />
маңызы зор [80, 9б.].<br />
Түрік тіліне З.Исмаилдың аудармасы:<br />
Dostluk, düşmanlık hepsi de yürek işi,<br />
Ar, utanmanın akıl bekçisi.<br />
Ar ile utanma bitmezse, başka bir konu,<br />
Arlanma, büyüklük bu günün mertebesi [10,159].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Достық, дұшпандық бҽрі де жүрек ісі,<br />
Ар, ұяттың ақыл күзетшісі.<br />
Ар мен ұят бітпесе, басқа бір сҿз,<br />
Арланба, биіктік бұл күннің мҽртебесі<br />
Аудармашы Абай идеясын біршама дұрыс жеткізуге тырысқан. Ҽсіресе,<br />
алдыңғы екі жолды, ондағы поэтикалық сҿздерді де дҽл аударған деуге келеді.<br />
Алайда, аударылып отырған ҿлеңнің композициясына келер болсақ, түрік<br />
тіліндегі аудармада буын, бунақ, тармақ мҽселелері ескерілмеген. 11 буынмен<br />
жазылған ақын ҿлеңі аударманың бірінші жолында 12 буын, екінші жолында 10<br />
буын, үшінші жолында 14 буынды, тҿртінші жолында 13 буынды болып ҿзгеріп<br />
отырады. Ҿлең ұйқасын сақтауға тырысқанымен, буын санының ҽркелкі болып<br />
аударылуы аударма сапасына теріс ҽсер еткен.<br />
Ұйғыр тіліне Д.Ясеновтың аудармасы:<br />
Достлуқ, қҽстлик һҽммҽ қизиқ – жүрҽк иши,<br />
Ар, номусниң бир ҽқил – күзҽтчиси.<br />
Ар вэ номус келишмисҽ ғҽлитиғу,<br />
Номус билҽн ашар һҽр ким мҽртивиси.<br />
103
«Достық, қастық барша қызық – жүрек ісі, Ар, намыстың бір ақыл –<br />
күзетшісі», деген ҿлеңнің алғашқы жолдары дҽлме-дҽл аударылса, «Ар мен<br />
намыс келіспесе шаруасына, Намыспенен асар ҽркім мҽртебесі» деген<br />
жолдарды сҽтті аударылған жолдар деп айта алмас едік. Ақынның «ар мен ұят<br />
сынбаса» деген тосын ҽрі тың қолданысы ҿлеңге ҿзгеше мҽн берген.<br />
Күнделікті қолданыстағы «ар-ұяттан айырылса» немесе «ар-ұятын жоғалтса»<br />
демей, ақын дерексіз ұғымдарға деректілік сипат дарытады. Алайда, ақындық<br />
осы дербес ізденіс аудармалардың ешқайсысынан кҿрініс таппаған.<br />
Ҿзбек тіліне Р.Абдурашидовтың аудармасы:<br />
Юрак иши дустлик хам, душманлик хам,<br />
Ор - номусга соқчи булар ақл хар дам,<br />
Ор, уятни менсимасни бизнинг элда<br />
Мартаба деб билар катта-кичик одам үлкен кіші адам [78, 93б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Жүрек ісі достық та дұшпандықта,<br />
Ар намысқа ақыл сақшы ҽрқашан.<br />
Ар ұятты менсінбей біздің елде,<br />
Мҽртебе деп бұны білер ҽр адам.<br />
Аударманың алғашқы екі жолы түпнұсқадағы оймен ҿзектес болса, кейінгі<br />
жолдар ақын тарапынан талқыланып, адамның бойындағы надандық,<br />
менмендік сияқты жат қылықтарды міней айтқан ойға ұласқан.<br />
Адасқан күшік секілді<br />
Ұлып жұртқа қайтқан ой<br />
Ҿкінді, жолың бекінді,<br />
Ҽуре болма, оны қой [2,51б.].<br />
«Ақын мұнда халықтың жеңіл мағынада қолданып жүретін тілдегі<br />
метафорасын терендетіп, қорғасын құйғандай салмақ бітіріп қолданады», -<br />
дейді М. Ҽуезов. Кҿпшілік тіліне «Адасқан күшік» деген сҿз болымсыз ғана<br />
шындықтай, сҽл күлкі күйдей танылса, Абайда сол күлкілік күймен қатар,<br />
екінші сипат – трагедиялық жҽне философиялық мҽн-мазмұн табады. Күшіктің<br />
айласыз, ҽлсіз дал болуын кҿшіп кеткен ауылдың иесіз қалған жұртымен<br />
байланыстырып барып, ақын ҿз басының ендігі мұңын соған теңейді. Кҿңілдің<br />
жұртынан, үміт пен арманның ҿрісінен кҿпшілік тірлігі, халық кҿші аулақ кетіп<br />
жатыр. Сондықтан бұның азалы ойы адасады. Үнін ешкім естімес, шерменде ой<br />
трагедиялық күйде, ұлып жүріп зарланады. Жалғыздықтың ҿз басына түсетін<br />
шерлі шындығын Абай кейде осындай шеберлік тереңдіктен толғайды» [81,<br />
164б.].<br />
104
Осы үзіндіде үш эпитет бар. Адасқан, ұлып, ҿкінді жол. Адасқан күшік<br />
секілді деген жолдағы адасқан ҿткен шақтық есімше етіс арқылы жасалынған.<br />
Жай күшік емес, адасқан күшік. «Ұлып жұртқа қайтқан ой» деген жолдағы<br />
ұлып ҿткен шақтық кҿсемше жай қайтқан ой емес, ұлып қайтқан ой. Бұл жерде<br />
«адасқан» - эпитет, «ұлып жұртқа қайтқан» - күрделі эпитет. Ҿйткені негізгі<br />
айтайын деген пікір адасқан ой туралы болса, ондай ойды, басқа кездердегі<br />
ойлардан ҿзгеше түрде етіп, ерекше жекелеп кҿрсету үшін ҽлгі сҿздер лайықты<br />
кҿркемдік бейнелеу құралы қызметін атқарып отыр. «Адасқан күшік секілді,<br />
ұлып жұртқа қайтқан ой» дегенде ақын тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау<br />
кҿңілдің суретін «ұлып жұртқа қайтқан адасқан күшікке» балайды. Бейнелеу<br />
құралының пҽні – ой. Бейнелеу құралының образы күрделі.<br />
Абай Батыс пен Шығыс ойшылдарынан үйренумен қатар, ҿзіне дейінгі<br />
қазақ ақын-жырауларынан да кҿп үйренген. Ақынның жоғарыда келтірілген<br />
үзінді мен Дулат ақынның мына ҿлең жолдарынан идеялық үндестік<br />
байқалады:<br />
Мҿңіреп жұртқа ой қайтты,<br />
Бұзауы ҿлген сиырдай.<br />
немесе,<br />
Қорқау қасқыр құлықты.<br />
Бұзауы ҿлген сиырдай.<br />
Сауыны иіп Дулат жүр,<br />
Місе қылып тұлыпты.<br />
«Бұл – қазақ ҽдебиетінде Дулатқа дейін айтылмаған сҿздер. Адамдық<br />
қалыптан айрылып, итше ылығып, ауыл үйдің берекесін қашырған атқамінердің<br />
шайтани ҽрекеттері ақынды мезі еткен. Образды ойнату, адам мінезін ісқимылмен<br />
сомдау, ҽсіресе, Дулаттың «Біреуге», «Екінші біреуге», «Үшінші<br />
біреуге», «Тҿртінші біреуге» деген циклді ҿлеңдерінде шебер берілген. «Тарпаң<br />
тайдай қылтыңдап, ... қаққанша қабақ бұлтыңдап, ... сыртынан күліп<br />
жыртыңдап, ... самайы терлеп мыңқылдап» тұрған Дулат кейіпкерін Абай<br />
болыстарының тобырына ойланбай тоғытып жібере аласыз. Ел билеушіні<br />
шынайы, ҽрі дҽл берудің құралы – таптырмас деталь десек, екі ақын да бұл<br />
қисынды шебер қиюластырған» [82, 25б.].<br />
Бұл турасында М. Базарбаев: «Ҽрине, Абайда алуан түрлі жаңалықпен<br />
қатар, халық поэзиясынан алынған, одан үйренген жайттар бар. Бірақ ол<br />
кҿбінесе, тек суреттеу тҽсілі ретінде, онда да мүлде басқаша контексте келеді.<br />
Мҽселен, «Кҿлеңке басын ұзартып» ҿлеңінде «адасқан күшік» дегені<br />
бұрыннан, қазақтың ҿлеңінде болсын, жай сҿзінде болсын, бұрыннан бар нҽрсе.<br />
Бірақ, тынымсыз, мазаң ойдың, жабырқау кҿңілдің суретін беруге алынуы –<br />
жаңалық» [83, 47б.], – деп орынды айтқан. Ақынның кҿркемдік шеберлігінің<br />
ҿзі осындай жаңалықтар арқылы дараланады. Сондықтан аудармашы ақынның<br />
кҿркемдік шеберлігін танытатын, оның шығармашылық даралығын кҿрсететін<br />
105
кҿркемдік бейнелеу құралдарын түпнұсқаның деңгейінде аударуға аса зор мҽн<br />
беруге тиісті.<br />
Абайдың шығармашылығы туралы жазылған еңбектерде осылай жоғары<br />
бағаланған тілдік бейнелеу құралының туысқан халықтар тілдеріне<br />
аударылуында бұған дейін сҿз болмаған бірталай мҽселелер бар. Біріншіден,<br />
«Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан» – «ой» сҿзі білдіретін заттың<br />
анықтауышы. Тілдің бейнелеу құралдарының ісінде осылардың бҽрі тұтаса<br />
келіп, эпитет қызметін атқарады. Ал оның жасалуына, құрамдас бҿліктеріне<br />
назар аударғанда, басқа да жайлар белгілі болады. Осындағы тілдік бірліктерді<br />
мағыналық-құрылымдық сипаттарына қарай жіктейтін болсақ, «адасқан күшік<br />
секілді...», М. Ҽуезов кҿрсеткендей, «ерекше теңеу» болып шығады.<br />
Ұйғыр тіліне М. Максудтің аудармасы:<br />
Адашкан эт шикелле<br />
Улап йортка кайткан уй,<br />
Барыр юлың юк инде,<br />
Юкны эзлҽп йҿрмҽ, куй! [9, 87б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Адасқан ит секілді,<br />
Ұлып жұртқа қайтқан ой.<br />
Барар жолың жоқ енді,<br />
Жоқты іздеп жүрме, қой!<br />
Ҿлеңнің ұйғыр тіліндегі аудармасына назар аударсақ, Абай «Адасқан<br />
күшік секілді» десе, аудармашы оны ұйғыр тіліне «Адасқан ит секілді» деп<br />
аударады. Абай ҿз жанының күйзелісін, рухани жалғыздығын, қаумалаған<br />
ойдан шыға алмай қалжыраған сҽттерін «адасқан күшік» хҽлімен теңестірген.<br />
Бҽрімізге мҽлім, күшік адасады, ал иттің адасатыны туралы сҿз қазақ ҽдеби<br />
тілінің қорында кездеспейді. Оның үстіне «адасқан ит секілді» тіркес жағымсыз<br />
эмоционалды мҽнге ие. Абай ҿлеңдерінде адам болмысын астарлаған «кҿп ит»,<br />
«кҿк ит», «кезеген ит», «күшік ит» сияқты қолданыстармен бірге құбылыстың<br />
не қимыл-ҽрекеттің сын-сипатын анықтайтын «ит жүрек», «ит мінез», «ит қор»,<br />
«итше індет тілеу», т.б. сияқты образды оралымдар да орын алған. «Ҿзі шошқа,<br />
ҿзгені ит деп ойлар» тҽрізді афоризмге айналған жол да жолығады [84, 169б.].<br />
Бірақ бұлардың лингвокултурологиялық, лингвопоэтикалық сипаты бір басқа.<br />
Оларда «адасқан күшікке» жақын келердей лексикалық, семантикалық мағына<br />
жоқ. Қай тілде де «ит» пен «күшік» екі бҿлек заттың, нҽрсенің аттарын<br />
білдіретін ҿз алдына дербес, дара мағыналы сҿздер. Ҽрқайсысының лексикалық<br />
мағынасы анық, толық, тура жҽне ҽрқайсысының мағынасының мҽтін ішінде<br />
ашылатын ҿзіне тҽн эмоциялық реңі бар. Аудармашы осының бҽрін ескеріп,<br />
лайықты кҿркемдік шешім жасай алғанда ғана, оның ісі оң болып шықпақ.<br />
106
Олай болмаған жағдайда аудармашы еңбегінің нҽтижелілігі туралы сҿз айту<br />
орынсыз.<br />
«Адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ой», ілгеріде айтылғандай,<br />
ҿте күрделі жҽне бейнелі, Абайға дейін ешкім айтпаған суретті сҿз болып<br />
табылады. Сҿздің пҽні «ой» туралы. Қалған сҿздердің бҽрі осының образы:<br />
қайтқан ой; жұртқа қайтқан ой; ұлып жұртқа қайтқан ой; күшік секілді<br />
ұлып жұртқа қайтқан ой; адасқан күшік секілді ұлып жұртқа қайтқан ой. Сҿз<br />
болып отырған аударма туралы мұны айтуға болмайды. Ҽрине, аудармашы<br />
«күшік» сҿзін «ит» деп аударғанда, ұйғыр тілінде «күшік» деген сҿз<br />
болмағандықтан осылай істеп отырмаған болу керек. Ал «күшік» сҿзін неге<br />
осылай аудару керек болды дегенге келетін болсақ, бұл сұраққа аудармашы<br />
лайықты жауап бере алмайды. Аудармашының мұндай шешімін денотативтік<br />
модель талаптарына мүлде сҽйкес келмейді демеске шара жоқ.<br />
Ҿзбек тіліне У. Уринбаевтың аудармасы:<br />
Шошган кучук щекилли<br />
Увиллаб юртга қайтган уй<br />
Укинады, йулинг епилди,<br />
Овора булма, уни куй [60, 120б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Сасқан күшік секілді,<br />
Ұлып жұртқа қайтқан ой.<br />
Ҿкінеді, жолың жабылды,<br />
Ҽуре болма, оны қой!, –<br />
Ҿзбекше аудармасында да «адасқан күшік» емес, «сасқан күшік» деп<br />
аударылған. Қазақ тілінде: «Сасқан үйрек артымен сүңгиді», - деген қанатты<br />
сҿз бар. Осы сҿзге толық лингвистикалық талдау жасаған жағдайда, мынаған<br />
кҿз жеткізуге болады: «сасу», «сасқан» сҿзінің лексикалық мағынасы а) белгілі<br />
бір іске, қимылға қатысты ашылады; ҽ) белгілі бір іс, қимылды ойға салып<br />
істеуге уақыт тығыз-таяң болған жағдайдағы психикалық күйді білдіреді.<br />
Абайдың «адасқан күшігінің» күйі бұдан басқа. Алайда, жалпы мағынасы<br />
түпнұсқаға жақын. Қазақ тілінің дауысты дыбыстарын ҿзбек тілімен<br />
салыстырғанда, кейбір ҿзгешеліктер анық сезіледі. Ҿзбек тілінде дауысты<br />
дыбыстардың саны ҽлдеқайда аз, оның үстіне жуан дауысты «ы»дыбысы жоқ,<br />
оның орнына ―и (і)» дыбысы қолданылады. Ҿзбек тіліндегі «о» қазақ тіліндегі<br />
«а, ҽ» дыбыстарының қызметін атқарады, сҿз буындарының жуан-жіңішкелігін<br />
талғамайды.<br />
Тҽуекел мен батыр ой<br />
Ҿткір тілді найза етіп,<br />
Сайысып-ақ бақты ғой,<br />
107
Неше түрлі айла етіп, –<br />
деген ақын сҿзi, халық басына тҿнген осы зұлматтың уытын қайтару<br />
жолындағы күреске бел шеше кiрiскен «жарлы емес, зарлы» дананың хакiмдiк<br />
ҽрекетiнен хабар бередi. Ақын ҿмір сүрген кезең – халқымыздың ғасырлар<br />
бойғы тұрмыстық, мҽдени, танымдық, рухани ҿмiрiнiң негiзi болған кҿшпелi<br />
ғұмырды, миссионерлiк мақсатта зорлықтың шоқпарымен отырықшылыққа<br />
аударып, «бiр заманды екiншi заман илемек болып» жатқан тұс болатын.<br />
Сондықтан, «Қуаты оттай бұрқыраған» қаһарлы сҿздi, жұрттың «бар тамырын<br />
қуалайтындай» етiп айту қажет едi.<br />
Абайда «ой» сҿзі түрлі контексте кездеседі. Мұндағы «батыр ой» эпитеті<br />
мен «ҿткір тілді найза» метафорасы жеке тұрғанда жаңалық болмағанымен,<br />
ақындық идеяны беруде аса орынды қолданыс тапқан.<br />
Ұйғыр тіліне А.Долҽтовтың аудармасы:<br />
Тавакҽл һҽм чоңқур ой,<br />
Ҿткүр тилни нҽйзҽ қип,<br />
Күришипму бақтиғу<br />
Нҽччҽ түрлүк һейлҽ қип [9,131б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Тҽуекел мен терең ой,<br />
Ҿткір тілді найза ғып.<br />
Күресіп бір бақты ғой<br />
Неше түрлі айла қып.<br />
Абайдың «батыр ойы» аудармада «терең ой» деп беріледі. Жалпы алғанда<br />
аударма сҽтті аудармалардың бірі деуге болады. Ҿлеңдегі «Ҿткір тілді найза<br />
ету» метонимиясы да аудармада сол қалпында ҿзгеріссіз қолданған.<br />
Абайдың кҿп ҿлеңдері – ҿз заманының жаман жақтарын шенеп,<br />
мысқылдай отырып түземек, кейінгі ұрпақтарды жамандық іс-ҽрекеттерден<br />
бездірмек мақсатында жазылған сатиралық ҿлеңдер. Абайда сондай-ақ, сарказм<br />
негізіне құрылған метафора түрлерінің де кездесетінін кҿреміз. Абайдың<br />
метафоралары кейде терең ой, кейде нҽзік сезім, кейде кҿңіл-күйін беруге<br />
лайықталынады. Абай ҿзінің айтайын деген ойына образдарды таңдап, талғап<br />
алатындығына дҽлел бола алады. Солардың бірінде Абай:<br />
Құйрығы шаян, беті адам,<br />
Байқамай сенбе құрбыға!<br />
Жылмаңы сыртта, іші арам,<br />
Кез болар қайда сорлыға [21,127].<br />
108
Ақын ҿз кезіндегі сұм-сұрқиялыққа қарсы күрес ашып, халқын ҽділдік,<br />
адамгершілікке бастамақ болса, соған бҿгет жасаушы сұм-сұрқияны ел<br />
ұғымындағы ең жексұрын нҽрселерге балап, мысқылдап, жер-жебіне жетеді.<br />
«Құйрығы шаян, беті адам» – күрделі сарказмды метафора. Абай ақынның<br />
ҽлеумет ҿміріндегі ҽртүрлі жаман мінез-құлықты шенеп, жұртшылықты ондай<br />
мінез, іс-ҽрекеттерден бездірмек болса, ол үшін қолданған эпитеттері тек жай<br />
эпитет емес, сарказмға суарылған мысқыл, кекесін болып келеді.<br />
Түпнұсқадағы «құйрығы шаян, беті адам» деген екі жүзді адамның<br />
образын аудармашы аша алмаған. Түпнұсқада бүтіннің бҿлшегі туралы<br />
айтылған, түгелдей шаян емес, құйрығы ғана шаян. Ал аудармашы тҿртінші<br />
тармақта «шаянның» ҿзін жүрекке отырғызып қояды. Жүректе шаянның<br />
отыруы мен түпнұсқадағы «құйрығы шаян, беті адам» екеуінің беретін<br />
мазмұны екі басқа.<br />
Ұйғыр тіліне С.Мҽметқұловтың аудармасы:<br />
Куйруғи чаян, үзи адҽм –<br />
Ишҽнмҽ кҿрмҽй тҽңтушқа.<br />
Нҽйриңи сиртта, ичи һарам,<br />
Олтирар бир күн постуңға [9,93б.].<br />
«Құйрығы – шаян, ҿзі адам,<br />
Кҿрмей сенбе құрбыға!» –<br />
деген аударманың алғашқы жолдарында алып-қосарлық ештеңе жоқ. Ал<br />
Абайдағы «Жылмаңы сыртта, іші арам, Кез болар қайда сорлыға» жолдары<br />
ұйғыр тіліне «Реңі сыртта, іші арам, Ҿлтірер бір күн теріңе», – деп аударылған.<br />
Абай екіжүзді аяр адамдардың кезігуінен сақтандырса, аудармада бұл ой тіпті<br />
«Ҿлтірер бір күн теріңе», – деп одан сайын дами түскен.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Куйругу чаян, бети адам,<br />
Байкабай кҿнбҿ курбуга!<br />
Сырты жылма, ичи арам.<br />
Кҿз болот кай бир шордууга[11,106б.]<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Құйрығы шаян, беті адам,<br />
Байқамай кҿнбе, құрбыға.<br />
Сырты жылы, іші арам,<br />
Кез болат қай бір сорлыға,<br />
Аударма түпнұсқадан сҿзбе-сҿз аударылған. Бұл қырғыз-қазақтың<br />
территориясының жақындығымен қоса, тіл, дін, діл жақындығының нҽтижесі<br />
болса керек. Қырғыз тіліндегі аудармада шумақ ешқандай да ҿзгеріске<br />
109
ұшырамаған. Аудармашы қырғыз тілінің ережелеріне сҽйкес фонетикалық<br />
адаптация жасаған. Ҽрине, аударма тҽжірибесінде мұндай сҿзбе-сҿз аударма<br />
жиі кездесе бермейді. Соңғы шумақтағы «шордууга» деген сҿзде<br />
созылыңқылық сезіледі. Қырғыз тіліндегі дауыстылардың созылыңқылық<br />
қасиеті (аа, ҽҽ, оо, уу, үү), бұл тілді қазақ тілінен гҿрі алтай, хакас, тува<br />
тілдерімен жақындастырады.<br />
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,<br />
Ашуың – ашыған у, ойың – кермек<br />
Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық,<br />
Кім кҿңілді кҿтеріп, болады ермек?[21,46б.]<br />
Бұл ҿлеңін жазғанда ақын 41 жаста ғана екен. Ақынның дүние, ҽлем<br />
туралы танымы шығыстық рухани қазынамен байыған, кемеліне келіп,<br />
мейлінше толысқан кезі еді. Рухани кемел деңгейге кҿтерілген ақын заман<br />
сырын, адам құлқын терең философиялық тыныммен таразылайды. Қайғы<br />
ойлау, кҿзден ұйқы қашып, ойдың кермек тартуы – мұның бҽрі<br />
қартайғандықтың белгісі емес. Заманынан, заманының адамынан озған,<br />
ақылымен, парасатымен озған ақын ҿзі жеткен рухани биіктен мұңдасарға,<br />
ойласарға сҿз ұғарлық кісі таппай толғанады. Толғана отырып, заман, адам<br />
туралы, жақсы мен жаман адал мен арам туралы ойларын білім, ақыл жайын<br />
дағы адамгершілік нысана тұрғысы биігінен баяндайды, адам мен арамның,<br />
жақсы мен жаманның парқын ақыл ғана айыра алатындығын анғарады. Ҿлеңнің<br />
ҽр шумағы негізгі тақырып пен идеяны ҽр қырынан ашып, тұтаса келе күрделі<br />
кҿркемдік құбылысқа айналады. Алғашқы екі шумақ ақынның адам мен заман<br />
туралы жалпы ойларынан түзілген болса, кейінгі шумақтарда бұл ойлар бейнеге<br />
айналып, нақты да затты сипатқа иелеңеді [76, 29б.]<br />
Алғаш 1909ж. Санкт-Петербургте жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим<br />
Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланды. Басылымдарында<br />
аздаған текстологиялық ҿзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1945<br />
жылғы жинақта 2-шумақтың 1-жолы «Ҽуелде жас қартаймақ, туған ҿлмек»<br />
делінсе, қалған басылымдарда 1909 жылғы жинақ бойынша «Жас қартаймақ,<br />
жоқ тумақ, туған ҿлмек» болып берілген. Осы шумақтың 2-жолы 1945, 1954,<br />
1957, 1977 жылғы жинақтарда Мұрсейіт қолжазбаларына сҽйкес «Тағдыр жоқ,<br />
ҿткен ҿмір қайта келмек», 5-шумақтың 3-жолы «Екеуінің бірі жоқ ауыл кҿзіп»<br />
деп алынса, 1909 жылғы басылымда «Тағдыр жоқ ҿткен адам қайта келмек»,<br />
«Екеуінің бірі жоқ ауыл кҿзбек» тұрінде басылған. 1945, 1954, 1957, 1977<br />
жылғы басылымдарда 4-шумақтың 3-жолы 1909 жылғы жинақ негізінде<br />
«Арамдықтан жамандық кҿрмей қалмас» делінсе, Мүрсейіт қолжазбаларында<br />
бұл жол «Арамдықтан жамандық таппай қалмас» болып алынған. Туынды<br />
ағылшын, араб, белорус, қарақалпақ, қырғыз, латыш, орыс, ҿзбек, украин,<br />
ұйғыр т. б. тілдерге аударылған [77, 356б.]. 48 жолды бұл ҿлеңде он екі шумақ<br />
бар. Осы он екі шумақтың барлығы да:<br />
110
Қартайдық, қайғы ойладық; ұйқы сергек,<br />
Ашуың — ашыған у, ойын, — кҿрмек,<br />
Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық,<br />
Кім кҿңілді кҿтеріп болады ермек? –<br />
деген бастапқы шумақпен түп-түгел үйлесіп отырады. 12 шумақтағы үйлестің<br />
саны 36. Сондай-ақ Абай аралас буынды ҿлеңді ҿркендете түскенін кҿреміз.<br />
Аралас буынды ҿлеңнің, жол саны мен буын саны Абайға дейін еркіндеу,<br />
ұйқасы, үйлесі анда-санда ой түйіндеуге қажетті болған кезде кездессе, Абай<br />
оны да белгілі жүйеге салып, белгілі бір шартқа бағындырған.<br />
«Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек...» 48 тармақ. Бұрынғы қазақ<br />
ҿлеңдерінің тармақ ұйқастары кҿбінесе не жалаң «шу деді», «жҿнеді»,<br />
«барады», «келеді» деген сияқты етістік сҿздермен, не «таға қылдым», «жаға<br />
қылдым», «саба қылдым» деген сияқты етістік жалғанған сҿздермен келуші еді.<br />
Абай ҿз ҿлеңдерінде тармақ ұйқастарын, бір жағынан, кҿбінесе зат есімдермен<br />
келтіреді, екінші жағынан, ҽр қилы етіп, түрлендіріп келтіреді. Кейде тіпті «ақ»,<br />
«да», «де», «ау» деген сияқты демеушілермен де ұйқастырады, орынды,<br />
жарасымды етіп ұйқастырады. Абай ҿлеңдерінің бірсыпырасын 3-4-5-6-7<br />
буынмен, аттамалы, егіз, аралас ұйқастармен келтіріп, бірсыпырасын ҿзінше<br />
шумақтап, ҿзінше ұйқастырып, кейде ҿлеңді сҿз ұйқасына емес, ой ұйқасына<br />
құрып, ол қазақ ҿлеңіндегі силлабикалық ҿлең нысаналарын айқындай түсті.<br />
Абай қазақтың қиыннан қиыстырылған, тілге жеңіл, жүрекке жылы, айналасы<br />
теп-тегіс, жұмыр ҿлеңін, іші алтын, сырты күміс сҿз патшасын жасады [67,<br />
56б.].<br />
Ҿзбек тіліне Уйғунның аудармасы:<br />
Қаридик, ғамга ботдик, уйқу сергак,<br />
Аччиғинғ худди захар, уйинг кулмак.<br />
Дардлашишга киши йуқ суз уқарлик,<br />
Ким кунгилни кутариб булар эрмак [77,31б.].<br />
Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек, Ашуың – ашыған у, ойың<br />
– кермек» деу арқылы кҽрілікке сипаттама беріп, адам баласының қартайған<br />
шағындағы ашуын «ашыған уға», ойын «кермекке» балап, метафора түзеді.<br />
Кермек – қышқылтым дҽм, ащы иіс. Осы қолданыстағы кҿп мағына арқалап<br />
тұрған «кермек» сҿзі аудармада берілмеген. «Ашуың құдды заһар,ойың<br />
күлмек» деп ашуға сипаттама бергенімен, ойдың айқындауыш сҿзі назардан<br />
тыс қалған. «Мұңдасарға кісі жоқ сҿзді ұғарлық, Кім кҿңілді кҿтеріп болады<br />
ермек?, – деген ҿлеңнің келесі жолдарын «Дерттесуге қайғы бҿлу кісі жоқ сҿз<br />
ұғарлық, Кім кҿңліңді кҿтеріп, болар ермек?», – деп ақын ойын дұрыс<br />
аңғартқан.<br />
111
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Картайдык, кайгы басты, йокы сирҽк,<br />
Ачуың –ачы агу, уең –бизгҽк .<br />
Серлҽшергҽ кеше юк сүз аңларлык,<br />
Кем күңлеңне күрер синең, булыр ирмҽк?[8, 21б.].<br />
Абайдың аталған ҿлеңінің алғашқы «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы<br />
сергек» жолы татар тілінде «Қартайдық, қайғы басты, ұйқы сирек» деп<br />
аударылған, яғни ақын «қайғы ойладық» десе, аудармашы «қайғы басты» деп<br />
аударады. Бұлай деп те аударуға болады, ҽйтсе де, Абайдың бұл ҿлеңіндегі<br />
сҿздер бір түрлі ұйқаспен келеді: «қартайдық», «ойладық», сергек», «кермек»,<br />
«ермек», «ҿлмек», «келмек», «ҿзгермек», «жеңбек», «кермек», «кҿнбек»,<br />
«еңбек», «кҿлбек», «шҿлмек», «білмек», «жүрмек», «ҿткізбек», «ілмек»,<br />
«үйренбек», «сенбек», «бергек», «кҿтерілмек», «жиренбек», «бҿлмек»,<br />
«бермек», «дүрмек», «күлмек», «ҿкірмек», «демек», «ернек», «жемек», «кемек»,<br />
«ҿршеленбек», «елек», «меңгермек», «теңгермек», «келтірмек» түрінде келеді.<br />
Градация, яғни дамыту тҽсілін пайдаланған ақын «Қартайдық, қайғы ойладық,<br />
ұйқы сергек» деп жеткізбек ойын бірінен-бірін оздырып, дамыта суреттеген.<br />
Ақын «Ашуың–ашыған у» десе, аудармашы «Ашуың – ащы у», ақын «ойың –<br />
кермек», десе, аудармашы «ойың – безгек» деп аударған. «Кермек» сҿзі сен<br />
«Безгек» сҿзінің арасында семантикалық жағынан жақындық жоқ. Безгек – ауру<br />
түрін білдіретін сҿз, бірақ, Абайдың ҿлеңдерінде «безгек ауру сықылды<br />
жүдететін ғашықтық»,т.б. түрінде бұл сҿз кездеседі. Десек те, контекске сай<br />
пайдаланған жҿн. Соңғы үшінші, тҿртінші жолдар «Шерлесерге кісі жоқ сҿз<br />
аңдарлық, Кім кҿңіліңе кірер сенің, болар ермек?» деп аударылып, ақын<br />
ойымен сабақтастық тапқан.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Картайдык, кайгы ойлодук уйку сергек,<br />
Кыжырың чылаган уу, оюң кермек.<br />
Мундашып сҿздү тыңшаар адамың жок<br />
Кҿңүлдү ким кҿтҿрүп болот ҽрмек [11,21б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек,<br />
Ашуың щылаған у, ойың кермек.<br />
Мұңдасып, сҿзді тыңдар адамың жоқ,<br />
Кҿңілді кім кҿтеріп болады ермек, –<br />
деп түпнұсқаға ҿте жақын етіп аударылған. Аудармашыға кҿркемдік саймасайлыққа<br />
жету үшін түпнұсқадағы сҿздерге сҽйкес балама іздеудің немесе<br />
синтаксистік құрылымды түбірімен ҿзгертудің қажеттілігі болмаған. Жалпы<br />
ақын ҿлеңдерінің түркі тілдес туыс тілдерге аударылуында қырғыз тіліндегі<br />
112
аудармалар түпнұсқамен шамамен 80-100 пайыздай<br />
деуге болады.<br />
дҽлдікпен аударылған<br />
Ызалы жүрек, долы қол,<br />
Улы сия, ащы тіл<br />
Не жазып кетсе, жайы сол,<br />
Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл [21,7б.].<br />
Бұл – Абайдың ұстанымы. Осы ҿлеңді А.Пушкиннің «Поэт», «Поэту»<br />
деген ҿлеңдерімен үндестігін алғаш М.Ҽуезов атап кҿрсетсе, З.Ахметов<br />
М.Лермонтовтың «Журналист, читатель и писатель» шығармасымен сарындас,<br />
кей тұстары ҽбден сҽйкес келетінін дҽлелдеген болатын. Абайтанушы -<br />
ғалымдар дҽл осы ҿлеңнің тек орыс ақындары ғана емес, Дулат шығармасынан<br />
да алыс жатпағандығын айтады. Кҿтеріліп отырған тақырып, ҿлеңдегі ақын ойы<br />
ғана емес, сҿз қолданыстардың сҽйкес келіп жататындығына тоқталады.<br />
«Дулаттағы «Кеудеме қайғы толған соң, тұнық жырмен жуынамы»<br />
Абайда «Кірлеген жүрек ҿз ішін, тұра алмас ҽсте жуынбай» немесе, «Дүние<br />
кірін жуынып, кҿрініп ойға сҿз салар». Дулаттағы кеудеге толған қайғы,<br />
Абайдағы жүректі кірлетер дүниенің кірі ол – адам бойын құрсаулап алған мың<br />
сан адамсыздық. Осы дертті кҿргенде Дулаттың шабыты «тоят тҿс, салпы<br />
ерінді, топтан торай бермейтін тұлпар аттай» дүбірлесе, Абайдың ақындық<br />
қуат-күші қырымға қараған қырағы қыранша түлейді. Ҿлеңдегі «Ызалы жүрек,<br />
долы қол, Улы сия, ащы тіл» эпитеті Абай ҿлеңдеріндегі жаңа эпитеттердің<br />
бірі. «Қан жүрек», «долы қол», «алқыны күшті асау», «ҿрбіген жүрек», «желкек<br />
шал», «ұлыған ой», т.б. алсақ, бұл тҽрізді сҿз қолданыс Абайға дейінгі ҽдеби<br />
нұсқалардың ешқайсысында жоқ. «Қ. Жұмалиевтің айтуынша, эпитет Абайдың<br />
кҿп қолданған сҿз айшығының бірі. Оның аттың сыны, қыз сипаты, жылдың<br />
тҿрт мезгілі туралы ҿлеңдерінің негізгі тҽсілі эпитет. Мҽселен, «Шоқпардай<br />
кекілі бар қамыс құлақ» ҿлеңі 28 жолдан тұрса, «шоқпардайдан» басқа сҿз<br />
айшығының барлығы түп-түгел эпитет екен» [85, 232б.].<br />
Бұл – Абайдың 1886 ж. жазған ҿлеңі, ҽрқайсысы 4 тармақты 7 шумақтан<br />
турады. Абайдың сҿз ҿнері, ҿлең, ҽн туралы ең таңдаулы лирикалық<br />
туындыларының бірі. Абай поэзиясы, ҿлеңді аса маңызды ҿнер ретінде<br />
бағалай отырып, ақындық шабыттың сыры, қуат-күші жайында тебірене ой<br />
толғайды. Ақын не туралы жазу керек, қай тұрғыдан келіп, қалай айтуға керек<br />
деген мҽселені қозғайды. Ҿлең 7-8 буынды шалыс ұйқаспен жазылған.<br />
Алғашқы рет 1909 ж. С.Петербургте жарық кҿрген «Қазақ ақыны Ибраһим<br />
Құнанбайұғылының ҿлеңі» атты жинақта жарияланған. Туынды<br />
басылымдарында аздаған текстологиялық ҿзгерістер кездеседі. 1910 жылғы<br />
Мүрсейіттің қолжазбасында 1-шумақтың 2 - жолы «Кҿңілден алаң басылса»<br />
делінсе, кейінгі басылымдарда 1909 жылғы жинақ негізінде бұл жол «Кҿңілде<br />
алаң басылса» болып берілген. 1909, 1939 жылғы жинақтарда 3-шумақтың 3-<br />
жолы «Қуаттан ойдан бас құрап» болса, қалған басылымдарда Мүрсейіттің<br />
113
1910 жылғы қолжазбасына сҽйкес «Қуатты ойдан бас құрап» түрінде алынған<br />
[77, 102б.].<br />
Ҿзбек тіліне У.Уринбаевтың аудармасы:<br />
Аламли юрак, қайсар қул,<br />
Захар каби аччик тил<br />
Не езиб кетса, холи шул,<br />
Емон курсанг, узинг бил [60,111б.]<br />
Абайдың «Ызалы жүрек» эпитетін сол қалпында аударса, «долы қол»<br />
деген дербес қолданысын «қайсар қол» деп алған. Жалпы, тілдік қолданыста<br />
«Долы ҽйел», «долы дауыл», «долдану» сынды тіркестер біршама<br />
кездескенімен, «долы қол» деген тіркес жоқ. «Қайсар қол» да солай. Ақынның<br />
мұндағы «долы қолы» синекдоха. Яғни, бүтіннің орнына бҿлшек, кҿпшенің<br />
орнына жекешені қолданған ақын сезімге ҽсер етеді. Бұл да ақын<br />
жаңалығының бірі. «Улы сия, ащы тіл» эпитеті аудармада «у сияқты ащы тіл»<br />
деген теңеумен берілген. Ҿлеңнің соңғы «Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл» жолын<br />
аудармашы «Жаман кҿрсең, ҿзің біл» деп аударады. Ҿзбек тілінде де, қазақ<br />
тілінде де «жаман кҿру» етістігі жоқ, бұл ҿзбек аудармашысының ҿзіндік<br />
қолданысы.<br />
Ұйғыр тіліне Д.Ясеновтың аудармасы:<br />
Ғҽзҽплик жүрҽк, күчлүк қол,<br />
Зҽһҽрлик сия, аччиқ тил,<br />
Немҽ язса, орни шу,<br />
Ҿч кҿрсҽңлар ҿзҽң бил[9,160б.].<br />
Бұл ҿлеңдегі «Ызалы жүрек» эпитеті ұйғыр тіліне тікелей аударсақ,<br />
«Ашулы жүрек» деп аударылады, ызалы деп те түсінуге болады. Абай жүрек<br />
мҽселесіне арналған ҿлеңдерінде «жүрек» сҿзінің алдына ҽртүрлі эпитет<br />
қойып, оның ҽр алуан қасиетін ашады, эпитет арқылы «жүрекке» ҽртүрлі мҽн<br />
береді. Мысалы: «ет жүрек», «асау жүрек», «қан жүрек», «күйген жүрек»,<br />
«ыстық жүрек», «ызалы жүрек», «кірлеген жүрек», «шын жүрек», «елжіреген<br />
жүрек», «ҿртенген жүрек», «сорлы жүрек», «ит жүрек», «жау жүрек», «ҿрбіген<br />
жүрек», «суынған жүрек», «жылы жүрек», «ынталы жүрек». Бұл сықылды бір<br />
сҿздің сан ерекшелігін ашып, түрлі мҽн беруді Абайға шейінгі ҽдебиеттен табу<br />
қиын. Абай ҿлеңдерінде қолданылатын ҽр алуан эпитеттер автордың ойпікірімен<br />
нық байланысып, мазмұнмен қабысып жатуы жайлы сҿз қозғағанда,<br />
мұны тек Абайға ғана тҽн нҽрсе демейміз. Абай алдындағы Бұхар, Махамбет,<br />
Дулат ақындар туралы да осыны айтуға болады. Бірақ Абай ҿзіне шейінгі ҽдеби<br />
тілдің жақсы дҽстүрлерін дамытты. Ал «долы қол» эпитетін «күшті қол» деген<br />
сҿзбен аударады, бұл ҿлеңді тым қарабайырландырып жіберген сияқты.<br />
Ҿлеңдегі «Долы қол» – Абай ҿлеңдерінде бұрын-соңды қолданылмаған<br />
114
синекдохалардың барлығына, ақын тілінің байлығына дҽлел болса, «күшті<br />
қол» кҽдімгі тура мағынасындағы білек күшін білдіріп тұр.<br />
Ұйғыр тіліне Учкунның аудармасы:<br />
Уятчан жүрҽк, батур қол,<br />
Зҽһҽрлик сия, аччиқ тил,<br />
Немҽ язса, орни шу,<br />
Ҿч кҿргҽнлҽр ҿзҽң бил [9,92б.].<br />
Қазақ тіліндегі сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Ұялшақ жүрек, батыр қол,<br />
Улы сия, ащы тіл.<br />
Нені жазса, орны сол,<br />
Ҿш кҿргендер, ҿзің біл<br />
Бұл аудармада ақын ҿлеңіндегі «ызалы жүрек» «ұялшақ жүрек» болып<br />
мүлде ҿзгеше мағынада аударылған. «Ызалы жүрек» пен «ұялшақ жүректің»<br />
арасында жер мен кҿктей айырмашылық бар. Оның үстіне «ұялшақ жүрек»<br />
тіркесінің ҿзі осы ҿлеңге келіспей тұрған сияқты. Түпнұсқадағы «ызалы»<br />
жүректің алқынып, қаны ойнап тұрғандығынан хабар береді, ал аудармада «<br />
жүрек» үнсіз, нҽзік, ұялшақ болып шыға келген. Абай ҿлеңінің соңы: «Не<br />
жазып кетсе, жайы сол, Жек кҿрсеңдер, ҿзің біл», деп аяқталса, аудармада<br />
ҿлеңдегі шешуші шумақ «Нені жазса, орны сол, Ҿш кҿрсеңдер, ҿзің біл» деп<br />
аударылады. Абайдың «Жек кҿрсеңдер» деген сҿзін «Ҿш кҿрсеңдер» деп<br />
аударады.<br />
Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ,<br />
Иілтіп екі басын ұстаған хақ.<br />
Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ<br />
Құлап кетпе, тура шық, кҿзіңе бақ, [2, 160б.] –<br />
деген Абайдың ҽл-Фараби ашқан табиғаттың ғылыми заңдылығын тереңнен<br />
ұғып, ҿмірдің ҿлшемдес түсінігінен туындайтын болмыс құбылысын тап басып,<br />
дҽл айтқан толғанысы деп түйіндеуге болады. Яғни, оның ҿмірдің екі басы<br />
дегені екі дүниенің нығметін бірдей сезін дегені болса керек. «Берілген<br />
үзінділерде ақынның ойы екі түрлі тҽсілде кҿрініс тапқан: нақты жҽне бейнелі,<br />
– дейді ғалым Ж. Дҽдебаев. Бейнелісі – «Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ,<br />
Иілтіп екі басын ұстаған хақ». Байырғы авторлардың айтуынша, дүниеде<br />
иілгендердің мінсізі, иілген түрінің ҿзі оның мінсіздігі, айрықша артық қасиеті<br />
болатын зат біреу ғана екен. Ол – жақ, садақ. Адамның ҿмір жолының тар<br />
соқпақ, иілген жақ кейпінде суреттелуінде, жақтың екі басын иілтіп жаратқан<br />
хақтың ұстап тұруында жасырын, астарлы мағына бар. Жаратқанның адамды,<br />
турасын айтсақ, адамның жанын осы иілген жақтың бір басына салып жіберіп,<br />
115
оны екінші басынан тосып алатыны, адамға берген жанын ҿзінің қайтып алуы<br />
туралы түсінік осы мағынадан туады. Қалған үзінділердегі ойлар нақты, затты<br />
қалыпта түйінделген. Ақынның айтып отырғаны Құранның сҿзіндей екені рас»<br />
[86, 5б.].<br />
Қазақ ұлтының «түбіне жету» үшін отаршыл ҽкімшілік пен шіркеудің<br />
тақуалары дүниедегі тҿрт ұлы діннің бірі – исламды оның үкіметіне жек<br />
кҿрінішті кҿрсетуге тырысты. ХХ ғасырдың аяғында деморатиялық бағыт, адам<br />
құқы, адамзаттық орта идея деген массондық желеудің бір парасына айналды.<br />
Мұны жамылғы етіп ислам дінін сұрқияландырып, адамзатты шошындыра<br />
сескендіруге ислам фундаментализмі деген ұғым қолданылды. Абайдың<br />
тұсында мұның аты – панисламизм еді. Ұғымның аты ҿзгерді, насихат ҿзгерген<br />
жоқ. Мұндай рухани арандатуды Абай да байқаған. Имек жолда тиянақ, тегістік<br />
жоқ – деп отырғаны діни мисссияның қитұрқылы уағызы [43, 244б.].<br />
«Ҿмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ» деген образдау қазақтан ҿзге,<br />
айталық, Европа халықтарына жат болар. Абай поэтикасында экспрессияның<br />
құралы ретінде фразеологизмдерді, оның ішінде ҿз қаламынан туған жаңаларын<br />
жұмсауды күшейтті. Абай ҿлеңдеріндегі метафоралардың жҽне бір ҿте жиі<br />
кездесетін түрі – эпитеттік метафора жҽне метафораның шендестірумен<br />
байланысты келетін түрлері. Ақын метафораларының кҿбі эпитеттермен<br />
байланысты болып отырады. «Ҿмір жолы», не «тар соқпақ», не «қу соқпақ»,<br />
«Бесік – тек жайлау емес, кең жайлау», т.б. Метафора поэтикалық тілдердің<br />
басқа түрлеріне қарағанда, ой-сезімге тікелей ҽсер етеді, Абайдың ҿлеңдерінде<br />
кҿп кездесетінінің бір себебі осы болуға тиіс.<br />
«Абай ҿзіне дейінгі қазақ ҽдебиеттануында бұрын-соңды болмаған ҽдебиэстетикалық<br />
жаңалық ашқан, – дейді ғалым А. Ісімақова. Ҽл-Фараби дҽстүрін<br />
жалғастырған Абай ҽдеби сҿзді білімге, ғылымға бағындырды. Кҿркем сҿздің<br />
мҽнін, сапасының сырын толықтырды. Оның дұрыс, орынды қолданылуын<br />
талап етті. Абай бірінші болып ақын, айтушы мен тыңдаушы, талдау мен<br />
талғамның ҽдебиеттанулық тұжырымдар екенін айырып, келесі ҿлең<br />
жолдарында айқындап берді» [87, 45б.].<br />
Ҿлең – сҿздің патшасы, сҿз сарасы,<br />
Қиыннан қиыстырар ер данасы.<br />
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,<br />
Теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы.<br />
Бұл – Абайдың 1887 жылы жазған ҿлеңі. Кҿлемі ҽрқайсысы 5 тармақты 15<br />
жолдан тұрады. Ең алдымен, бұл ҿлеңде Абай ақындықтың үлкен ҿнер<br />
екендігін, ҽлеуметтік мҽні бар зор құрал екендігін ҿлең тілімен алғашқы болып<br />
айтқан. Ҿлеңді «сҿздің патшасы» деп бағалай отырып, оны тҿмендететін<br />
олқылықтарды кҿрсетеді. Ҿлеңге кҿркемдіктің шартын қойып, эстетикалық<br />
жаңа талап қояды. Ҿлең 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған. Бірқатар<br />
текстологиялық ҿзгерістерге ұшыраған. Абайдың бұл ҿлеңіне А. М. Гурьевич<br />
116
ҽн-романс жазған. Ағылшын, араб, башқұрт, белорус, қарақалпақ, қырғыз,<br />
ҿзбек, тҽжік, түркімен, ұйғыр, татар тілдеріне аударылған [77, 471б.].<br />
Ж.Ысмағұлов: «Біздіңше, ақын бұл ҿлеңде ҿзінің айтайын деген ойын<br />
жүйелеп, үш түрлі тезиске құрады. Біріншісі – жалпы ҿлеңнің сипаттамасы;<br />
екінші – қазақ ҿлеңінің бұған дейінгі жай-күйі; үшінші – ұлттық поэзияның<br />
болашақ даму бағдары» [88, 42б]. Ақынның ҿлең жҿніндегі түсінігін поэзия<br />
табиғаты жҿнінде жүйелі ілім қалыптастырған беделді ойшылдар – Гегель мен<br />
Белинскийдің пікірлері тұрғысынан қарастырып, солармен салыстырып<br />
ҿткеніміз теріс болмас.<br />
Гегельдің айтуынша, поэзия ақын қиялы негізінде, автордың ішкі тебіренуі<br />
арқылы, оның ойы мен сезімінен жаңа бір дербес дүние тудырады. Ал мұның<br />
ҿзі шынайы мазмұн мен сұлулықтың, яғни ақиқат пен ҽсемдіктің қосындысы<br />
болып кҿрінеді.<br />
Ал Белинский болса, поэзияны ҿмірдің мҽн-мағынасы деп алады да, соның<br />
қадір-қасиетін жеткізу үшін дүниедегі адам жанына қымбат нҽрсенің, сұлулық<br />
атаулының бҽрін тізбектеп келіп, ҿлеңді солардың ішіндегі ең асылы мен<br />
ҽсеміне балайды.<br />
Абай осы екі ойшылдың поэзия жҿніндегі қисындарын білді ме, білмеді<br />
ме, біз оған тоқталып жатпаймыз. Бізге керегі Абайдың сол екі білгір айтып<br />
кеткен тұжырымның дҽл үстінен түсіп, оны бір-ақ ауыз түйінмен жеткізе<br />
білгендігі. «Ҿлең – сҿздің патшасы», – дейді ұлы ақын [88,43б.].<br />
Абай ақын сҿзі біреуге ұнау үшін, немесе мал үшін емес, адамның жанына<br />
қажетті болуына меңзейді. Ақынның сҿзін қабылдаушы оқырманның<br />
эстетикалық талғамының да дамуын, ҿзгеруін талап етеді.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Ҿлҿң – сҿздүн падышасы, сҿз сарасы<br />
Кыйындан кыйыштырат эр даанасы.<br />
Тилге жеңил, жүрҿккҿ жылуу тийип,<br />
Жумуру, тегиз келсин айланасы [11, 41б.].<br />
Қырғыз тіліндегі ақын ҿлеңінің алғашқы үш жолы түпнұсқамен жүз пайыз<br />
сҽйкес келеді. Тек соңғы жолында ақын «теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы»<br />
десе, А. Токамбаев: «Жумуру, тегиз келсин айланасы», - деп сҿздердің орын<br />
тҽртібін ҿзгертіп қана аударған.<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
Шеир - сҿзниң падшасы, сҿз тажиси<br />
Қийиндин жипсилитар ҽр данаси.<br />
Тилға йеник, жүрҽккҽ иссиқ тегип,<br />
Сип-силиқ дүглҽк болсун бар саласи [9, 44б.].<br />
117
Осы ҿлеңді ұйғыр тіліне аударуда И.Жҽлилов: «Ҿлең – сҿздің патшасы,<br />
сҿз сарасы» деген жолдарды «Ҿлең – сҿздің патшасы, сҿз тҽжісі» деп ҿлеңді<br />
патшаға, сҿзді тҽжге балай аударады. Қисынды, қонымды аударылған жол<br />
деуге болады. «Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы<br />
тиіп, Теп-тегіс жұмыр болсын бар саласы» деген қалған жолдар түпнұсқаға<br />
жете аударылған деуге болады. Ҿлеңнің мазмұны ғана емес, құрылысы<br />
жағынан да буын, бунақ, ұйқас, т.б. ерекшеліктері сақталған.<br />
Ұйғыр тіліне Учкунның аудармасы:<br />
Шеир – сҿзниң падишасы, сҿз есили,<br />
Тҽсликтин кураштурар ҽр данаси.<br />
Тилға йеник, жүрҽккҽ оттҽк тегип,<br />
Тҽп-тҽкши, ихчам болсун даирҽси [9,77б.].<br />
Ақынның «Ҿлең сҿздің патшасы, сҿз сарасы» деген бірінші жолы «Ҿлең<br />
сҿздің патшасы, сҿз асылы» деп аударылуында ҿзгешелік болмаса, қалған<br />
жолдар «Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Тептегіс,<br />
ықшам болсын айналасы» деп ҿзгеріссіз сҿзбе-сҿз аударылған.<br />
Абайдың ҿлеңдері де, қара сҿздері де нақыл сҿздерге (афоризмдерге)<br />
мейлінше бай келеді. Олардың кейбіреулері халық мақалына айналып кетті.<br />
Мысалы, «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Жетім қозы тас<br />
бауыр, түңілер де отығар» деген сияқты сҿздері ауыздан-ауызға тарап, халық<br />
мұрасына айналды. Бұл оның нақыл сҿздерінің ел тілегімен қабысқандығын,<br />
түрі жағынан кҿркем, жатық, мазмұны жағынан терең, мағыналы екендігін<br />
дҽлелдейді.<br />
Ақынның нақыл сҿздерінің де түйіні ҿлеңінде болсын, қара сҿздерінде<br />
болсын еңбекке, ғылымға, ҿнерге, адамгершілікке, ҽділдікке үндеу идеясымен<br />
ұштасып жатады.<br />
Еңбек қылсаң ерінбей,<br />
Тояды қарның тіленбей.<br />
Немесе:<br />
Бақпен асқан патшадан,<br />
Мимен асқан қара артық.<br />
Сақалын сатқан кҽріден,<br />
Еңбегін сатқан бала артық, –<br />
деп, ақын оқушыларын ерінбей еңбек етіп, сол еңбек арқылы ҿмірден керегіңді<br />
ізде, адам баласының күн кҿрісі үшін де, адам болып жұрт қатарына қосылуы<br />
үшін де, еліне қызмет ету үшін де ең бірінші керек нҽрсе еңбек деген<br />
қорытынды шығарады. «Екі кеменің құйрығын ұстаған суға кетеді» деген<br />
мақалды: «Екі кеме құйрығын, Ұста, жетсе бұйрығың» деп, «Жарлының бір<br />
тойғаны – шала байығаны» деген мақалды: «Бір тойған – шала байыған деген<br />
қазақ, Ет кҿрінсе қайтеді күйсей бермей», – деп ҿзгертіп, ұстартқан.<br />
118
С. Қасқабасов: «Абай мақалдарды халықтың ҿмірімен жҽне тарихымен<br />
тығыз байланыста алып қараған, оларды қоғамдық мҽні тұрғысынан бағалап,<br />
ҿзінің қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген кҿзқарасына<br />
сҽйкес талдаған. Егер топтап айтар болсақ, мақал мен мҽтелдерді талдау<br />
барысында Абайдың кҿтерген мҽселелері – адамгершілік, ынтымақтастық,<br />
татулық, ҽділдік, еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел<br />
тарихы. Бұл мҽселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақалдарды талдау<br />
барысында зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тҽрізді мінезқұлықтарға<br />
қарсы қоя отырып қарастырады», – дейді [89,557б.].<br />
Абайдың «Сегізаяқ» атты ҿлеңінің ҽр шумағы сегіз жолдан тұрады.<br />
Ҿлеңнің ырғақтық құрылысы ҿзгеше ҿрнектелген. Шумақ 5 буынды тармақтар<br />
мен 7–8 буынды тармақтардың жүйелі түрге үйлесіп араласуынан түзілген.<br />
Сегізаяқта алдыңғы екі тармақта ақындық ой қорытылады. Шебер мүсінделген<br />
бұл ҿлең түрі – қазақ поэзиясында оқшау тұрған туынды. Абайдан соң<br />
«Сегізаяқ» ҿлшемін, шумақтық ҿрнегін Ш. Құдайбердіұлы, А. Байтұрсынұлы,<br />
т.б. ақындар ҿз ҿлеңдерінде қолданған.<br />
Болмасын кекшіл,<br />
Болсайшы кҿпшіл,<br />
Жан аямай кҽсіп қыл.<br />
Орынсыз ыржаң,<br />
Болымсыз кылжаң<br />
Бола ма дҽулет, нҽсіп бұл?<br />
Еңбек қылсаң ерінбей,<br />
Тояды қарның тіленбей<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Болбочу кекчил,<br />
Болсоңчу кҿпчүл,<br />
Жан аябай кесип кыл!<br />
Орунсуз ыржаң,<br />
Жҿнү жок калжың,<br />
Дҿҿлҿт болбойт, насип бул.<br />
Эмгек кылсаң эринбей,<br />
Кардың тоет тилинбей [11, 64б.].<br />
Абай ақынның қырғыз тіліндегі ҿзге де аудармалары сияқты «Сегіз аяқ та»<br />
сҽтті аударылған деуге болады. Ақын ҿлеңінің алғашқы үш жолы «Болмашы<br />
кекшіл, Болсаңшы кҿпшіл, Жан аямай кҽсіп қыл!» деп дҽлме-дҽл аударылады.<br />
Тек Абайдың «Орынсыз ыржаң, Болымсыз кылжаң» деген жолдарындағы<br />
«болымсыз қылжаң» сҿзін аудармашы «жҿні жоқ қалжың» деп аударыпты.<br />
«Қылжаң» сҿзі мен «қалжың» сҿзінің арасында едҽуір семантикалық<br />
119
айырмашылық бар. «Қылжаңдау» «бей-берекет күлкі, орынсыз іс-ҽрекетті<br />
білдірсе, «қалжың» – ҽзіл, сықақ деген мағынаны білдіреді.<br />
Бұл шығарма ұлы ақынның азаматтық ар-ожданының толғанысы, дүниеге,<br />
болмысқа деген кҿзқарасы. Сондықтан, мұнда Абай абстракт ұғым атауларын<br />
талғайды. «Бұл ҿлеңнің ҽр шумағы баяндау (тезис) мен қорытындыдан<br />
(антитезистен) тұрады. Яғни, алдыңғы алты тармақ кіріпсе-баяндау тҽрізді<br />
болып келеді де, соңғы екі тармақ (жол) алдыңғы баяндалған ойдың<br />
қорытындысы ретінде берілген афоризм (сентенция, мақал іспеттес) болады»<br />
[90, 44б.].<br />
Ғылымды іздеп,<br />
Дүниені кезіп,<br />
Екі жаққа үңілдім.<br />
Құлағын салмас,<br />
Тіліңді алмас,<br />
Кҿп наданнан түңілдім.<br />
Екі кеме құйрығын<br />
Ұста, жетсін бұйрығың<br />
Абай – мұсылманша, яғни діни сауаты аса мол, сондай-ақ, дүниеуи ілімбілімді<br />
терең игерген ақын. Ақынның мұндағы «екі жаққа үңілдім» дегені осы<br />
ҿмір мен мҽңгілік ҿмірдің құндылығын игеріп, мҽнін түсінуге тырыстым дегені<br />
болар. «Екі кеме құйрығын, ұста жетсе бұйрығың» деген халық аузында<br />
бұрыннан бар мҽтелді де осы ойды жеткізуге қолданған болар деген ойдамыз.<br />
А. Байтұрсынұлы «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында: «...Не нҽрсе<br />
жайында жазса да, Абай түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай<br />
жазады. Нҽрсенің сырын, қасиетін біліп жазған соң, сҿзінің бҽрі де халыққа<br />
тіреліп, оқушылардың біліміне сын болып, емтихан болып табылады. Оқушы<br />
сҿзді сынаса, сҿз оқушыларды сынайды» – деген болатын [91, 52б.].<br />
Татар тіліне М.Максудтің аудармасы:<br />
Гыйлемгҽ бил буып<br />
Һҽм дҿнья куып<br />
Як-якка салдым эзне.<br />
Һич колак салмас,<br />
Телемне алмас<br />
Наданнардан жан бизде.<br />
Ике коймҽ койрыгы<br />
Тотылмый ул берьюлы [8,76] –<br />
деп ақынның «Ғылымды іздеп, Дүниені кезіп, Екі жаққа үңілдім» деген<br />
жолдарын «Ғылымға бел буып, Һҽм дүние қуып, Жан-жаққа салдым зер» деп<br />
аударады. Қазақ поэзиясы орныққан ҿлең ҿлшемдері ауызекі тілде күнделікті<br />
120
айтылатын сҿзге тҽн ырғақтың ең жеңіл, ықшам түрлерін саралап, екшеп,<br />
соларды бір жүйеге түсіру негізінде жасалған. Абайдың ҿлеңдерінде аралас<br />
буынды ҿлең ҿлшемдері де жиі қолданылады. «Сегіз аяқ» осындай үлгімен<br />
жазылған. Мұнда 5 жҽне 7 – 8 буынды тармақтар белгілі ретпен кезектесіп<br />
отырады. Ҿлең ҿлшемі сҿздердің тек сыртқы ҿрнегі ғана емес, ол ойдың<br />
ҿрістеуі, сҿздердің мағыналық ҿзара байланысына, қиюласуына орайлас келеді.<br />
Ал аудармадағы буын саны бестен асып, 6-7 буынды ҿлең болып аударылған.<br />
К.Сағындықов мақал – мҽтелдерді аударуда мынадай қағидаларды ұстанады:<br />
«сҿздердің заттық образды мағынасын сақтай отырып мақалды дҽл аудару.<br />
Қазақ тіліндегімен сҽйкес келмейтін, бірақ мазмұны мен сипаты қазақшаға<br />
жақын келетін жаңа мақал-мҽтелдерді жасау; қазақ тіліндегі мақал-мҽтелге<br />
баламалы болатын мақал-мҽтелдерді қолдану» [92, 170б.].<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Илимди издеп,<br />
Дүйнҿнү кҿздҿп,<br />
Чартарапка үңүлдүм,<br />
Кулагын салбас,<br />
Тилиңди албас,<br />
Кҿп наадандан түңүлдүм.<br />
Эки кеме куйругун,<br />
Карма, жетсин буйругуң! [11,70б.].<br />
Ілімді іздеп,<br />
дүниені кҿздеп,<br />
шартарапқа үңілдім.<br />
Құлағын салмас,<br />
Тіліңді алмас,<br />
Кҿп наданнан түңілдім.<br />
Екі кеме құйрығын,<br />
Ұста жетсе бұйрығың!, –<br />
деген қырғыз тіліндегі аударма дҽл аударылған аудармалардың қатарында.<br />
Мұндағы байқалар ҿзгешелік, ақынның «Екі жаққа үңілдім» деген қолданысын<br />
аудармашы «шартарапқа үңілдім» деп аударады. «Шартарап» сҿзі ҽлем, жержаһан<br />
деген мағынаны білдіреді. Мысалы, «Кҿңіл құсы құйқылжыр<br />
шартарапқа» (Абай). Жоғарыда айтып ҿткеніміздей, ақынның «екі жақ» деп<br />
отырғанының біріншісі – діни, яғни ислам қағидаларына негізделген Шығыс<br />
мұралары болса, екіншісі – ақынның батыстан үйренген заманауи білімі болса<br />
керек. «Сегіз аяққа» тҽн ҿлең ҿлшемдері аудармада да мықтап сақталған.<br />
Ҿлеңнің жалпы мағынасы түсінікті, дҽл жеткізілген. Абайдың бұл ҿлеңін<br />
қырғыз тіліне аудармай-ақ, қырғыз тіліндегі оқырмандар түсіне беретін<br />
сияқты.<br />
121
«Сегіз аяқтағы» ҽр шумақтың соңғы екі жолының кҿбі бұл күнде<br />
афоризмге айналған түйіндеулер: Еңбек қылсаң, ерінбей, тояды қарның<br />
тіленбей; Кеш деп қайтар жел емес, жол азығым мол емес; Екі кеме құйрығын,<br />
Ұста жетсе бұйрығың; баяғы жартас – бір жартас, қаңқ етер түкті байқамас;<br />
моласындай бақсының, жалғыз қалдым тап шыным! Бұл жолдардың афоризмге<br />
айналуының себебі – олардың алдында айтылған ойдың шыншылдығында,<br />
дҽлдігінде, ақынның осы ҿлеңде айтпақ идеясының тұтастығында [90,44б.].<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
Илимни, издҽп,<br />
Дунияни кҿзлҽп,<br />
Икки яққа иңиштим.<br />
Қулақму салмас,<br />
Тилиңни алмас,<br />
Кҿп надандин ваз кҽчтим.<br />
Икки кемҽ қуйруғин,<br />
Тутқин, андин қуруғин![9, 57б.].<br />
Ҿлеңнің алғашқы жолдарын аудармашы «Ілімді іздеп, Дүниені кҿздеп, Екі<br />
жаққа үңілдім», – деп сҿзбе-сҿз аударса, келесі жолдардағы «Кҿп наданнан<br />
түңілдім» деген сҿйлемді «Кҿп наданнан баз кештім» деп аударады. «Баз кешу»<br />
мен «түңілудің» синонимдер екеніне дау жоқ, алайда, ҿлеңде ...үңілдім, ...<br />
түңілдім, ...құйрығын, ... бұйрығың деген сҿздердің ҿзара ұйқасып, ҿлеңнің<br />
ҽуезділігін арттырып тұрғандығын ескеру қажет.<br />
Қайратым мҽлім,<br />
Келмейді ҽлім,<br />
Мақсұт – алыс, ҿмір шақ<br />
Ҿткен соң базар,<br />
Қайтқан соң ажар,<br />
Не болады құр қожақ?!<br />
Кеш деп қайтар жол емес,<br />
Жол азығым мол емес.<br />
Шынында да, адамның мақсұты тым алыс, ал ҿмірі ҿткінші. Абайдың<br />
бейнелі сҿздері сипаттауларының қай-қайсысын алсақ, ұлы ақынға тҽн зор<br />
мағыналық, кҿркемдік қасиеті кҿзге түседі. Мақсұт – алыс, ҿмір – шақ<br />
дегендегі алыс, шақ деген сипаттаулар қарапайым ғана сҿздер екені рас. Ал,<br />
бірақ, осы сҿздерде терең мағына жатыр. Алыс деген сипаттауы арқылы ақын<br />
ҿзі алдына қойған мақсаттың, сҿз зергері, қоғам қайраткері болғандағы негізгі<br />
міндетім деп түсінген мақсатының қаншалықты зор ҽлеуметтік жалпы<br />
халықтық мҽні бар екенін аңғартады. Осы мақсаттың жолына бар қалған ҿмірі<br />
жұмсалса да аз екенін айтқанда да ақын екі ұғымды (алыс мақсат пен шақ, аз<br />
122
ҿмір) шендестіру ҽдісімен қарама-қарсы қою арқылы, екі нҽрсені екі түрлі<br />
сипаттау арқылы тағы да сол негізгі ойын ширата, шыңдай түседі. Мұндағы<br />
«базар» сауда-саттық оpны емес, адам ҿмірінің ең қызықты шағы ретінде<br />
алынып отырған «базар» да ҿте мағыналы астарлау болып шыққан. Абайда<br />
«Базар» сҿзі ҿмірдің баламасы ретінде біршама жиі кездеседі. «Базарға қарап<br />
тұрсам ҽркім барар», т.б.<br />
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Максат – ерак, гомер-аз<br />
Базарым бетте,<br />
Күркҽмлек китте,<br />
Я, ни мҽгьнҽ, үтте яз.<br />
Кире кайтыр юл түгел,<br />
Юл азыгым мул тугел[8,73б.]<br />
«Мақсұт – алыс, ҿмір – шақ», –<br />
деген ақынның жолдарын татар тіліне «Мақсат – алыс, ҿмір – аз» деп аударған.<br />
«Ҿмір» – абстарктылы ұғым, ҽрі ол кҿптік мҽнге ие. Сондықтан оны аз, кҿп деп<br />
ҿлшей алмаймыз. Образды түрде қазақта ҿмірдің қысқалығын «қамшының<br />
сабындай қысқа ҿмір», «күрмеуге келмейтін келте ғұмыр», «диірменнің<br />
тасындай шыр айналған дүние» деген сҿздермен бағалап жатады. Бірақ, «аз<br />
ҿмір» деген тіркес қазақ ҽдеби тілінің нормасында да, ауызекі сҿйлеу стилінде<br />
де қолданылмайтындықтан, «ҿмір аз» дегеннен гҿрі басқалай аударған жҿн бе<br />
деп ойлаймыз. Сондай-ақ, осы аудармада түпнұсқадағы ой қарама-қайшы<br />
келетін мынадай жолдар бар. Абай: «Кеш» деп қайтар жол емес, Жол азығым<br />
мол емес», десе, аудармашы: «Кері қайтар жол түгел, Жол азығым мол түгел»,<br />
деп мүлде бҿлек арнада аударған. Ақын: «Кеш» деп қайтар жол емес, Жол<br />
азығым мол емес» деген жолдар арқылы ҿмірге адам болып келмек бар да,<br />
кетпек бар. Сондықтан, сынаққа берілген аз күндік жалғанда ҿзіңе рухани азық<br />
жина демекші. Осы ойдың сҿлін аудармашы оқырманға дұрыс аударып бере<br />
алмаған.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Кайратым маалим,<br />
Келалбайт алым,<br />
Үмүт алыс, ҿмүр чак;<br />
Ҿткҿн соң базар,<br />
Кайткен соң ажар,<br />
Эмине болот куржалак?!<br />
―Кеч‖ деп кайтар жол эмес,<br />
Жол азыгым мол эмес [11,67б.].<br />
123
Қырғыз тіліндегі аудармада ақынның «Мақсат – алыс, ҿмір – шақ» деген<br />
жолдарын «Үміт – алыс, ҿмір шақ» деп аударады. Үміт – адамның кҿңіл күйін,<br />
сезімін білдіретін ұғым, түсінік, яғни, оның нақтылы заттық сипаты жоқ.<br />
Мақсат та сол сияқты дерексіз ұғымдардың бірі. Алайда, «Үмітсіз шайтан»<br />
деген қазақтың ҽр күні үмітке толы, үміт оларға алыс емес. «Үміт үзбек<br />
қайратсыз иттің ісі» деген Абай ақын осыны терең түйсінгендіктен, мақсат –<br />
алыс десе керек. Абайдың бейнелі сҿздері сипаттауларының қай-қайсысын<br />
алсақ, ұлы ақынға тҽн зор мағыналық, кҿркемдік қасиеті кҿзге түседі. Мақсұт –<br />
алыс, ҿмір – шақ деген сҿздерде терең мағына жатыр. Осы мақсаттың<br />
жолына бар қалған ҿмірі жұмсалса да аз екенін айтқанда да ақын екі ұғымды<br />
(алыс мақсат пен шақ, аз ҿмір) шендестіру ҽдісімен қарама-қарсы қою арқылы,<br />
екі нҽрсені екі түрлі сипаттау арқылы тағы да сол негізгі ойын ширата, шыңдай<br />
түседі. Қырғыз тіліндегі аудармада ақынның «Кеш» деп кайтар жол емес, Жол<br />
азығым мол емес» деген ойы дұрыс аңғарылған, дұрыс аударылған.<br />
Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей,<br />
Тоқ тұра алмас дҽмдіден дҽмді іздемей.<br />
Бір тойған шала байлық деген қазақ,<br />
Ет кҿрінсе қайтеді күйсей бермей, [2, 158б.] –<br />
деген ҿлеңінде Абай қазақтың ҿзінде бұрыннан бар «Кедейдің бір тойғаны<br />
шала байығаны» деген мҽтелді айтар ойдың эстетикалық қуатын арттыру,<br />
еселеу мақсатында қолданғаны анық. Бұлардың ҿзге тілде де дҽл осылай<br />
аударылғанын байқадық.<br />
Татар тіліне Ҽ.Исхактың аудармасы:<br />
Ач юанмас, тапса, майлы ашны калмый,<br />
Тук туктамас, иң тҽмлене эзлҽп тапмый.<br />
―Бер туюың - ярты байлық‖ дигҽн казак<br />
Ит очратса, ничек түзсен чҽйнҽп бакмый? [8,139б.].<br />
Абайдың 11 буынды қара ҿлең ұйқасымен жазылған бұл ҿлеңін татар тіліне<br />
аударған аудармашы 12 буын етіп аударады. Бұл ҿлеңіндегі «Аш қарын жұбана<br />
ма, майлы ас жемей» деген жолын «Аш жұбанбас, тапса, майлы ас қылмай» деп<br />
мағынаға жақын аударса, «Бір тойған шала байлық» деген қазақ аузында<br />
мҽтелге айналған қолданысты да сол қалпында «Бір тоюың – жарты байлық»<br />
деген қазақ, Ет ұшыраса, не істейді шайнап бақпай? деп аударған.<br />
Ҿзбек тіліне Миртемирдің аудармасы:<br />
Оч киши тинчланарми туймагунча,<br />
Тук киши то ерилиб улмагунча?<br />
―Бир туйсанг – чала бойлик‖ деген қозоқ<br />
Эт топса – қуймас холдан тоймагунча[77,73б.].<br />
124
Түпнұсқада ақын тойып тамақ іше алмайтын жарлы-жақыбайларды «аш<br />
адам» деп тура суреттемей, оны «аш қарын» сҿзімен алмастырып, тойып тамақ<br />
ішіп, дҽмдіден дҽмдіні іздеген бай ұлын «тоқ адам» демей, оны «тоқ тұра алмас<br />
дҽмдіден дҽмді іздемей» деп бүтіннің орнына бҿлшекті қолданған.<br />
Ал аудармада «аш қарын», «тоқ» синекдохалық қолданыстары «Аш кісі»,<br />
«Тоқ кісі» деп еркін тіркеске айналған. Жалпы ҿлеңдегі айтылар ойға нұсқан<br />
келмеген, алайда поэтикалық тұрғыдан кҿркемдігі кеміген. «Бір тойсаң – шала<br />
байлық, деген қазақ», – деп ел аузындағы афоризмге айналған қолданысты<br />
аудармашы дҽл сол қалпында аударған.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Ач карын алымсынбас майлуу жебей,<br />
Ток турбас даамдуусунан даамдуу издебей.<br />
«Бир тойгон орто байлык»- деген казак,<br />
Эт берсе, кантмек эле кепшей бербей [11,117б.].<br />
Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Аш қарын қанағаттанбас майлы жемей,<br />
Тоқ тұрмас дҽмдісінен дҽмді іздемей.<br />
«Бір тойған шала байлық», – деген қазақ,<br />
Ет берсе,қайтер екен тек шҽйнҽй бермей , –<br />
деген аудармада аудармашы ҿлеңдегі «майлы ас жемей» тіркесін «майлы<br />
жемей» деп аударады. Егер аудармашы «майлы ас жемей» деп ҿлеңдегідей<br />
аударғанда 11 буынды ақын ҿлеңінің буын саны қырғыз тіліне аударғанда бір<br />
санға артық болып кеткен болар еді. Мұны аудармашының сезімталдығы деуге<br />
болар.<br />
Ауызы асқа жарымаған, дҽмді ас іше алмаған кедей байғұс бір тойсам<br />
деп армандаумен күн кешкен. «Бір тойған шала байлық» деген сҿз содан шықса<br />
керек. Тоя тамақ ішпеген жарты құрсақ адамның байлық туралы ұғымы бір<br />
тойғаннан ҽрі аса алмаған.<br />
Ұйғыр тіліне И.Һошуровтың аудармасы:<br />
Ач қосақ течлинамду тамақ йемҽй,<br />
Тоқ туралмас сехилардин дҽм издимҽй.<br />
«Бир тойған йерим байлиқ» дегҽн қазақ,<br />
Гҿш болса, нҽ илажҽ чайнавҽрмҽй?[9,117б.].<br />
Аудармашы ақынның ҿлеңдегі айтар ойын, кҿңіл-күйін сҿзбе-сҿз<br />
жеткізеді. Ақынның 11 буынды қара ҿлең ұйқасы сақталады, тек қана<br />
аудармадағы екінші жолдың буын саны 12 болып бір буынға артқан.<br />
125
Абай ҿлеңдерінде қазақ арасына бұрыннан белгілі афоризмдер мен мақалмҽтелдер<br />
кездесіп отырады. Сондай-ақ, ақынның кейбір оралымды ойлары<br />
халық құлағына ҽбден сіңісті болғаны соншалық, олардың кҿбі қанатты сҿзге<br />
айналған. Абай мұрасындағы афоризмдер арнайы аражігін ажыратуды қажет<br />
ететін мҽселе деп ойлаймыз. Осындай мҽтелдің бірі – «Тесiк моншақ жерде<br />
қалмас». Абай:<br />
Сҿзді ұғар осы күнде кісі бар ма?<br />
Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар.<br />
Жазған соң жерде қалмас тесік моншақ,<br />
Біреуден біреу алып, елге тарар.<br />
Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой,<br />
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар.<br />
Ит маржанды не қылсын‖ деген сҿз бар,<br />
Сҽулесі бар жігіттер бір ойланар, – дейді. «Тесiк моншақ жерде қалмас» сҿзінің<br />
негізгі мағынасы асыл зат керексiз болып қалмайды, ҽйтеуір бір күн кҽдеге<br />
жарайды дегенді білдірсе, ақын ҿз жазғанын «тесік моншаққа» балап, бұл да бір<br />
күн пайдаларыңа жарар дегенді айтпақшы болған. Бұл мҽтелдің аудармалары да<br />
осы сипатты.<br />
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Сүз кыйммҽтен аңлый торган кеше бармы? –<br />
Ҽйтмим маны бҿтен илгҽ ошар диеп.<br />
Ятмый, дигҽндҽй, тишекле тҿймҽ жирдҽ‖,<br />
Бер-береңнҽн ишет, тарат илдҽ йҿреп.<br />
Беркешене түгел, язам ил турында,<br />
Рҽнжемичҽ, чырагларым, аңлау ярар.<br />
―Ҽткҽ мҽржҽн нигҽ хажҽт?‖ дигҽн сүз бар,<br />
Якты аңлы егетлҽр бер уйлап карар [8,35б.] –<br />
деген аудармашы Абайдың үмітпен күдікке толы осы бір ҿлеңінің «Сҿзді ұғар<br />
осы күнде кісі бар ма?» деп оқырманын ойлануға шақырған жолын «Сҿз<br />
қымбатын түсінетін кісі барма?» деп аударады. «Сҿзді ұғу» етістігі Абайдың<br />
ҿлеңдерінде де, қара сҿздерінде де кҿп кездеседі. «Біреу ұқпас бұл сҿзді, біреу<br />
ұғар», «Сҿзді ұғар осы күнде кісі бар ма?» деген ақын сҿз қадірін білетін<br />
адамның жоқтығына налыған болатын. Осы жолды аудармашының ҿзінше<br />
кҿркемдеп беруге тырысқаны байқалады. Кҿптің бҽрінің бірдей ҿзін түсінбесін<br />
білген ақын: «Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар» деген еді. Мұны<br />
аудармашы: «Айтпаймын мұны бҿтен елге жағар деп», – аударған. Ақын<br />
«Жалпақ жұрт» сҿзін тегін қолданбаса керек. «Жұрт» сҿзінің мағынасы терең.<br />
«Халық», «ел», «мемлекет», «Отан» деген ұғымдармен астасып жатқанын<br />
дҽлелдейді. Бұған дҽлел Алаш қайраткері Ҽ. Бҿкейханның «Жалпақ жұрттың<br />
кҿкірегінде жақсылық болмаса, жұрт «жұрт болып» тіршілік құра алмақ емес»<br />
деген елдік мағынасы терең сҿзін айтуға болады. Абайда «жұрт» сҿзі «қазақ»<br />
126
ұғымымен қатар қолданылады, сҿзін де сол «жұртына» арнайды. Ал<br />
аудармашыда осы сҿз «бҿтен ел» болып аударылған. «Бҿтен» сҿзінің мағынасы<br />
жат, бҿгде, ҿзге, бҿлек, бейтаныс, бейсауат, қаймана, т.б. сҿздерімен<br />
баламаланады. Осы тұрғыдан келгенде, басты ойдан алшақтақтап кеткен. Ал<br />
«тесік моншақ жерде қалмас» деген тіркесті қолданудағы ақын мақсатын<br />
аңғарғанымен, аудармашы «тесік моншақты» «тесік түйме» деп аударады.<br />
Қазіргі кезде «тесік моншақ» пен «тесік түйме» сҿздерінің екеуінің де<br />
қолданылып жүргеніне куҽ болып жүрміз. Ҽйтсе де, түйменің онсыз да тесік<br />
болатындығын ескерсек, «тесік түймеден» гҿрі «тесік моншақ» деу қисынға<br />
кҿбірек келіңкірейді.<br />
Ақын ҿлеңінің басында айтқан ойға ҿлең соңында қайта айналып келеді:<br />
«Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң<br />
жарар», – деген ақынның осы жолын аудармашы: «Ренжімеші, шырақтарым,<br />
түсінгенің жарар», – деп аударады. Түпнұсқада «ренжімеші» деген сҿз жоқ,<br />
ақынның «шамдану», яғни, ашулану, ызалану, долдану, тұлдану, шамырқану,<br />
шіміркену, бұрқану мағынасында қолданған етістігін аудармашы «ренжу» деп<br />
түсінген сыңайлы. Ҿлеңдегі бір сҿздің мағынасын дұрыс түсінбей аударудың<br />
ҿзі ҿлеңнің мінезін ҿзгертеді. Сол себепті сҿз мағынасын жақсы ұғынып, сҿз<br />
жүйесін таба білу – аудармашыға басты керек қасиеттердің бірі.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Сҿз угар ушу кезде киши барбы,<br />
Айталбайм жалпы журтка бирдей жагар.<br />
Жазган соң, тешик мончок жерде калбас,<br />
Бирҿҿдҿн бирҿҿ алып, элге тарар.<br />
Бир киши эмес, жазганым жалпы журтка<br />
Шашылбастан балдарым тыңшасаңар.<br />
―Ит мончокту кантмекчи‖ деген сҿз бар,<br />
Шооласы бар жигиттер ойлоп карар [11,19], –<br />
деген аудармашы Абай ҿлеңін «Сҿзді ұғар осы кезде кісі барма, Айта алмаймын<br />
жалпы жұртқа бірдей жағар. Жазған соң жерде қалмас тесік моншақ, Біреуден<br />
біреу алып елге тарар», – деп сҿзбе-сҿз аударма үлгісін жасаған. Аударма мен<br />
түпнұсқада 100 пайызға жуық жақындық бар деуге болады. Ал келесі «Бір кісі<br />
емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар», –<br />
деген жолдарды «Бір кісі емес жазғаным барлық жұрт қой, Асықпай балалар,<br />
тыңдасандар» деп аударған. Жоғарыда «шамдану» сҿзінің ашулану, ызалану,<br />
долдану, тұлдану, шамырқану, т.б. мағына білдіретіндігін айтқан болатынбыз.<br />
Сондықтан, «шамдану» мен «асықпау» сҿздерінің семантикалық алшақтығы<br />
жайлы айтпаса да белгілі. Сондай-ақ, ақын «шамданбай-ақ, шырақтар» деп ш,<br />
ш дыбыс үндестігіне де мҽн берсе, екіншіден, «шамданбай-ақ» дегендегі -ақ<br />
деген күшейтпелі шырайдың жұрнағын жалғау арқылы ойдың қуатын еселей<br />
түскен. Ал аудармада бұл жайт ескерусіз қалған.<br />
127
Ұйғыр тіліне Һ.Бҽхниязовтың аудармасы:<br />
Сҿзни уқар мошу күндҽ киши барму?<br />
Демҽймҽн барчҽ жутқа бирдҽк яқар.<br />
Ҽслидҽ, йҽрдҽ қалмас тҿшүк мончақ,<br />
Биридин бири елип, ҽлгҽ тарар.<br />
Бир киши ҽмҽс язғиним, барчҽ жутқу,<br />
Қизишмай, ҽзизлирим, уқсаң болар,<br />
―Ишт мажанни нҽ қилсун‖ дегҽн сҿз бар,<br />
Ялқуни бар жигитлҽр бир ойлинар [9,30б.].<br />
Ақынның «жалпақ жұрт» тіркесін «барша жұрт» деп аударып бастапқы<br />
мағынаға жақын аударыпты. «Түбінде жерде қалмас тесік моншақ» деген<br />
мҽтелді де сол қалпында аударған. Аудармада буын саны бірде 11 буын, енді<br />
бірде 12 буын болып ҿзгеріп отырады. ұйқас үлгісі сақталған деуге болады.<br />
Ҿлең соңына таман ақын «Сҽулесі бар жігіттер бір ойланар» десе, аудармада<br />
«Жалыны бар жігіттер бір ойланар» деп аударылған. Абай «сҽулесі бар» деу<br />
арқылы санасы ашық, кҿкірегі ояу адамдарды бейнелеп кҿрсеткен. Ал,<br />
«жалыны бар» деген тіркес Абайда «бойында жастық жалыны бар», яғни жас<br />
деген мағынада кездеседі.<br />
Ұйғыр тіліне Учқуннің аудармасы:<br />
Бу күндҽ сҿз уққидҽк киши барму?<br />
Демҽймҽн сҿзүм жутқа бирдҽк яқар.<br />
Адҽттҽ йҽрдҽ қалмас тҿшүк мончақ,<br />
Бирсидин бирси елип, ҽлгҽ тарар.<br />
Язғиним бир киши ҽмҽс, пүткүл жутқу,<br />
Шубһилҽнмҽй достлирим уқсаң ярар.<br />
―Ишт маржанни немҽ қилсун‖ дегҽн гҽп бар,<br />
Пҽми-дити бар жигитлҽр бир ойлинар [9,75б.].<br />
Ҿлеңнің ҿзге жолдарын барлық ақын бірдей түпнұсқаға сҽйкес<br />
аударғанымен, аудармалардың басым кҿпшілігінде ақынның «шамданбай-ақ,<br />
шырақтар, ұқсаң жарар» деген жолын дҽл аудара алмаған. Бұл аудармада да<br />
осы жолдар: «Күдіктенбей достарым, ұқсаң жарар», – деп аударылған.<br />
Күдіктену – бір нҽрседен қауіптену, сезіктену, күмҽндану, шүбҽлану<br />
мағынасын білдірсе, «шамданудың» мағынасы бұлардан мүлде бҿлек. Сондайақ,<br />
Абайдағы кейде еркелету, кейде кекету, кейде үміт күту мақсатында жиі<br />
кездесетін «шырақтар» қаратпа сҿзін «достарым» деп еркін аударған. Мұнда<br />
Абайдың «Сҽулесі бар жігіттер» дара алмастыруын «Ақылы бар жігіттер» деп<br />
аударып, ақын ойына жақындайды.<br />
Ҿзбек тіліне Уйғуннің аудармасы:<br />
128
Сүз уқар ушбу кунда киши борми?<br />
Демайман сүзим юртга бирда еқар.<br />
Езган сунг ерда қолмас тешик мунчоқ,<br />
Бировдан-биров олиб, элга тарар.<br />
Бир кишимас езганим ялли юрт-ку,<br />
Ғижинмаек чироқлар уқсанг ярар.<br />
―Ит маржонни на қилсин‖ – деган сүз бор,<br />
Дили утли йигитлар бир уйланар [77, 39б.]<br />
Ҿзбек тіліндегі аудармасындағы басты ерекшелік аудармашы ақын<br />
сҿздерін басқа сҿздермен аударғанымен, сҿздердің синонимдерін сҽтті таңдап<br />
алып отырған. Мҽселен, ақынның «Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар»,<br />
деген жолдарын «Ашуланбайық шырақтар, ұқсан жарар» деп ҿзге<br />
аудармалармен салыстырғанда дҽл аудара алған. «Сҽулесі бар жігіттер» деген<br />
образды сҿзді «Жүрегі отты жігіттер» деп сҽтті баламасын берген. Ақынның<br />
осы ҿлеңінің ҿзге туыстас тілдердегі аудармаларын саралай келе, осы соңғы<br />
нұсқаның түпнұсқадағы оймен кҿбірек үндестік тапқанын байқадық.<br />
1986 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба» атақты ҿлеңін жазды.<br />
«Ғалым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба. Құмарланып шаттанба, Ойнап<br />
босқа күлуге, – деген ақын «ғылым» деген сҿзді қайталай айта отырып, адам<br />
бойындағы қазынаның үлкені жҽне ҽрбір жігерлі жастың талпынатын арманы –<br />
ғылым болуы керектігін түсіндіреді. Ғылым сҿзі Абай шығармаларында жиі<br />
қолданылатын сҿз. Оның да ғылым табу, ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу<br />
тізбелері Абай шығармаларында ғана кездесетін тіркестер. Абайдың ҿлең<br />
тіліндегі айқын ҿзгешелік – ондағы Абайдың ҿзі жасаған сан алуан мҽнді жаңа<br />
тіркестердің молдығы. «Жаңа сҿздер, эпитеттер, теңеулер, жаңа сҿйлемдер<br />
жасау, қазақтың ҽдеби тілін дамыту, ұстарту жҿнінде Абайдың қазақта ҽлі<br />
теңдесі жоқ. Ҿзі тапқан, ҿзі жасаған сҿздер, сҿз тіркесі, эпитет, теңеулер, жаңа<br />
сҿйлемдер, мақал-мҽтелдер Абай ҿлеңдерін тағы да дҽл, ҿткір кҿрікті етті», –<br />
деген екен ғалым Б. Кенжебаев [92, 133б.].<br />
Ҿзбек тіліне Уйғуннің аудармасы:<br />
Илм топмай махтанма<br />
Урин топмай бопланма<br />
Хуморланиб шодланма,<br />
Уйнаб бекор кулигига! [77,40б.].<br />
Аудармашы «Ілім таппай мақтанба, Орын таппай баптанба. Құмарланып<br />
шаттанба, Ойнап бекер күлуге!, – деп дҽлме-дҽл аударма жасайды. Ақын ҿлеңі<br />
сҿзбе-сҿз аударылған деуге болады. Тек қана ақын «босқа күлуге» десе,<br />
аудармашы «бекер күлуге» деп мағыналас сҿзімен аударған.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
129
Илим таппай мактанба,<br />
Орун таппай баптанба<br />
Ойноп бошко күлүүгҿ,<br />
Кумарданып шаттанба [11,35б.], –<br />
Қырғыз тіліндегі аудармада ҿлең жолдарының орыны ауысқаны болмаса сҿзбесҿз<br />
аударылған.<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
Илим тапмай махтанма,<br />
Орун тапмай талтайма,<br />
Хумарлинип шатланма<br />
Ойнап бошқа күлүшкҽ [9,31б.], –<br />
деп тура аударма жасаған. Абайдың туыстас тілдерге аударылған ҿлеңдерінің<br />
ішінде осы «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңі 100 пайызға жуық дҽлдікпен<br />
аударылған. Мұның себебі, ақынның аталған ҿлеңінің ақынның ҿзі<br />
айтқанындай, «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиюінде» болса керек. Сондай-ақ, 7<br />
буынды толғау түріндегі үгіт-насихат сипатындағы ҿлеңнің құрылысы да<br />
ықшам, ұйқасы да жеңіл болғандықтан болар осы ҿлең ең сҽтті аударылған<br />
ҿлеңдердің бірі. «Ғылым таппай мақтанба» ҿлеңінің біз келтірген ҿзбек, ұйғыр,<br />
қырғыз тіліндегі аудармалары сҿзбе-сҿз аудармалар. Аудармашылар ҿлеңінің<br />
тҽрбиелік мҽнін ұғынып, оқырманға ұғынықты етіп жеткізеді. Абайда ҽр жерде<br />
ҽртүрлі айтылғанмен, құятын арнасы біреу. Талап пен еңбек бір жерде қайрат<br />
болып, ой ғылым болып, рахым жүрек болып айтылса да, ақыл, еңбек, жүрек,<br />
ғылым – осы тҿрт сҿздің маңынан алыс кетпейді. Оның кҿп ҿлеңдерінде осы<br />
тҿрт сҿздің мҽнін кеңінен шолып, тереңірек түсінгендігі байқалады.<br />
Абай – ҿз дҽуірінің ҽр алуан жағын суреттеген реалист ақын. Ол ҿзі ҿмір<br />
сүрген заманының жаман, жақсы құбылыстарын шығармаларында айқын<br />
суреттеп, ҽлеуметтік, таптық ірі, келелі мҽселелермен қатар, кейбір елеусіз<br />
нҽрселерге дейін кҿре білді. Сҿйтіп ол ҿз заманының айқын айнасы болды.<br />
Ақын, ең алдымен, ҿз дҽуіріндегі жҽне ҿзінен бұрынғы мҽдениетсіздікті,<br />
жалқаулықты, ру тартысын, пҽлеқорлық сияқты мінездерді сынады. Осындай<br />
ҿлеңдерінің бірінде Абай былай дейді:<br />
Атаны бала аңдиды, ағаны – іні?<br />
Ит қорлық немене екен сүйткен күні?<br />
Арын сатқан мал үшін антұрғанның<br />
Айтқан сҿзі құрысын, шыққан үні.<br />
Абайдың осы ҿлеңі зар заман ақыны Шортанбайдың :<br />
Заманақыр кезінде<br />
Ұл сыйламас атасын,<br />
…Қыз сыйламас анасын,<br />
Жасы он беске келген соң<br />
130
.. Жас сыйламас ағасын,<br />
Алып жыртар жағасын, – деген жыр жолдарымен үндесіп жатыр. «Мал ашуыжан<br />
ашуы» – дегенді шығарған қазақ салықтан құтылған қандастарын<br />
кҿрсетуден еш тайынбайды. Арыз-жаланың бҽрі осыдан ҿршіді. Сайлау кезінде,<br />
санақ кезінде мал мен жан басы туралы үнемі жасырын келісімдер жасалған.<br />
Бірақ олардың ашылмай қалғаны аз. Ҿйткені «Ереже» бойынша: «Егерде<br />
жасырып қалғандарды болыстың ҿзі немесе сайлаушылар ҽшкерелейтін болса,<br />
онда ол адам айып тҿлеуден құтылады». Қаңдай нҽзік ҽрі ҽккі бап. Ағайынның<br />
арасына іріткі салудың ең оңай ҽрі нҽтиже беретін тҽсілі. Қазақ ағайынға<br />
ҿкпелемей жүрмейді. Сол нҽрсеге бола Абай айтқан кҿп «дептінің» бірін айтып<br />
шыға келеді. Би мен болыс сайлауынан кейінгі қазақты арандатқан ең үлкен<br />
қырқыстың бірі осы салық жҿніндегі «Ереже» болды. Ағайынды екі адамның<br />
ҽкеден алған еншісін де таласқа салған осы қитұрқы бап. Бҽйбіше мен тоқалдын<br />
балаларын ҿш қылған да сол. Ҿйткені бірі мен бірі байлықтың бҽсекесіне<br />
түседі. Бҽсеке бар жерде – бҽсеңдік жоқ. Балаға ҽкесін, ініге ағасын аңдытқан,<br />
малға арын саттырған дҽстүрлі заң емес, отаршылдардың басыбайлы етуге<br />
бағытталған басқару «Ережесі»[43,151б.]. Ҿлең 11 буынды қара ҿлең<br />
ұйқасында жазылған.<br />
Татар тіліне Н.Арсланның аудармасы:<br />
Сагалый атаны ул, аганы эне,<br />
Нидҽн килҽ мондый этлек, хурлык кҿне?<br />
Мал ҿчен намус саткан, ант органның<br />
Корып китсен ҽйткҽн сүзе, чыккан ҿне [8,24б.]<br />
Қазақ тіліне сҿзбе-сҿз кері аудармасы:<br />
Сақалды атаны ұл, ағаны іні,<br />
Неден келер мұндай иттік, қорлық күні?<br />
Мал үшін намыс сатқан антұрғанның,<br />
Құрып кетсін айтқан сҿзі, шыққан үні, –<br />
деген аудармада Абайдың ел пиғылының бұзылып, ҽкенің балаға, ағаның ініге<br />
жау болған кейпін аудармашы жеткізуге тырысқан. Аудармада ақын жүрегінен<br />
үлкен ызамен шыққан «антұрған» сҿзін аудармашы сол қалпында берген.<br />
Абай поэзиясында жиі ұшырасатын «Ар сату» етістігін татар тілінде «намыс<br />
сатқан» деп аударады. Абай туындыларында бір-біріне қарсы қойылатын –<br />
«еңбекпен мал табу» жҽне «ұрлықпен мал табу» ұғымдары ұтымды<br />
пайдаланылады. Сондай-ақ, осылардың екіншісіне орайлас «иттікпен мал табу»<br />
тіркесі де кездеседі. «Ешбір қазақ кҿрмедім, малды иттікпен тапса да,<br />
адамшылықпен жұмсаған. Бҽрі де иттікпен табады, иттікпен айырылады», -<br />
дейді ойшыл [21, 336б.]. Осындай ащы ызадан Абайдың «ит қорлық»<br />
метафорасы туындаған. Ақын ҿз тұстастарының мінезіне қосақтасқан жҽне<br />
талас-тартысқа толы заманының жағымсыз белгі-бедерлерінен байқалған иттік<br />
131
құбылысының қыртыс-қатпарына осылай бойлайды. Ал аудармада ақынның<br />
«ит қорлық» метафорасын аудармашы «мұндай иттік» деп аударыпты.<br />
Абайдың кҿпке мҽлім «Қансонарда бүркітші шығады аңға...» деп<br />
басталатын ҿлеңінің кҿркемдік-эстетикалық қасиеті оқырманның да,<br />
абайтанушылардың да лайықты бағасына ие болған. Табиғат пен адамның<br />
ажырамас бүтін-бірлігі мұндай кемел суреттелген жалғыз ҿлеңімен ғана талай<br />
ақын тарихта қалар еді. Тіпті, табиғат лирикасы дегеннен гҿрі кҿргіш, сезгіш,<br />
ой қорытқыш ұшқыр қиял иесі ҽр адамның кҿңіл күйін тереңнен тартып,<br />
жалаңаштай, жарқырата кҿрсетудің ғажайып үлгісі осындай [94].<br />
Құсы да иесіне қоразданар,<br />
Алпыс екі айлалы түлкі алғанда.<br />
―Үйірімен үш тоғыз‖ деп жымыңдап,<br />
Жасы үлкені жанына байланғанда.<br />
Қазақ тілінде малға байланысты кҿрініс тапқан фразеологизмдер ҿте кҿп.<br />
Сондықтан ұлттық ҿмірдің айнасы болып табылатын фразеологизмдердің<br />
ҽлемнің тілдік бейнесін жасаудағы орны ерекше болса, оны танымдық<br />
тұрғыдан талдау, ҿзге тілге аудару оңай емес.<br />
Татар тіліндегі Н.Арсланның аудармасы:<br />
Бҿркете дҽ, хужасы да кукраема<br />
Житмеш тҿрле хҽйлҽ остасын алганда,<br />
―Ҿере белҽн ҿч тугыз‖ дип, шаян кҿлеп,<br />
Агасы мал бҽйлҽсҽ тагын янга [8,18], –<br />
деп аудармашы «Құсы да иесіне қоразданар» деген жолды «Бүркіті де<br />
қожасына кісімсінеді» деп шалажансар аударады. «Қораздану» – қодыраңдау,<br />
едіреңдеу, қоқилану мағынасын білдіретін сынды құсқа тҽн қылықтар болса.<br />
Ақын «қораздану» етістігі арқылы құстың мінез-ҽрекетін образды түрде шебер<br />
бейнелеген. Ал осы сҿзді «кісімсінеді» деп адамға тҽн жағымсыз мағынада<br />
кҿрсетуін аудармашылық тапқырлық дей алмас едік. Аудармада ақынның<br />
«Алпыс екі айлалы түлкі алғанда» деген жолын «Жетпіс түрлі ҿнер ҽдісін<br />
білгенде» деп мүлде жҿнсіз аударған. «Алпыс екі айлалы» – сҿзі қу, айлакер<br />
мағынасын білдіріп кҿбінесе түлкінің асқан айлакерлігіне қатысты айтылады.<br />
Ал аудармадағы «жетпіс түрлі ҿнер» сҿзі түлкіден гҿрі адамға, оның ішінде ер<br />
жігітке лайық қолданыс. Сондай-ақ, осы ҿлеңдегі «үйірімен үш тоғыз» –<br />
кҿбінесе аңшыларға қарата айтылатын «олжа кҿбейсін!» деген мағынадағы<br />
тұрақты тіркес, осынау жақсы тілекті аңғартатын фразеологиялық тіркесті<br />
аудармашы «Тобыменен үш тоғыз» деп аударған. «Үйір», «топ» сҿздері бірінің<br />
орнына бірін қолдана беретін мағыналас сҿздер болғанымен, тұрақты<br />
тіркестердің мағыналық сыңарларын ауыстыруға болмайтын аудармашы<br />
ескермеген тҽрізді. Ҽр халықтың аңшылық дҽстүрі ҿзіне ғана тҽн, ҿз<br />
132
дүниетанымына, түсінігіне сай қалыптасады. Мысалы, тұрақты тіркеске<br />
айналған «қанжығаға байлау» жасы кіші аңшының олжасын жасы үлкенге<br />
сыйлайтын, жасы үлкеннің қанжығасына олжа байлау салтына байланысты<br />
айтылады. Ал оның негізі қазақ халқының жасы үлкенді сыйлау, құрметтеу<br />
ҽдетінде жатқаны белгілі. «Ал соғып алған аңды, атып алған құсты жасы үлкен<br />
немесе сыйлы адамға тарту ету байлау деп аталады. Бұл – этнографизм, яғни<br />
халықтың дҽстүрлі ҽдет-ғұрпына қатысты қалыптасқан сҿз» [90,48б.] Осы<br />
этнографизмді аудармашы «ағасы мал байласа» деп мағынасын тарылта<br />
аударыпты.<br />
Ұйғыр тіліне Һ.Бҽхниязовтың аудармасы:<br />
Кушиму, егисиму махтиниду,<br />
Атмши икки һелилик түлкҽ алғанда.<br />
―Үйири билҽн үч тоққуз‖ дҽп ҽркилҽп,<br />
йеши чоңниң йениға бағлиғанда [9,11б.].<br />
Алайда Абайдың «Құсы да иесіне қоразданар» деген жолын ұйғыр тіліне<br />
аударушы «Құсы егесіне мақтанар» деп аударған. Жалпы алғанда, «Қораздану»<br />
мен «мақтану» семантикалық тұрғыдан бір-біріне жуықтайды. Десек те,<br />
«қораздану» құсқа тҽн қасиет болса, «мақтану» кҿбінесе адам баласына тҽн<br />
сипат. Байқағанымыздай, ҿзге ҿлеңдеріне қарағанда, «Қансонарда бүркітші<br />
шығады аңға...» ҿлеңі ҿзге тілге аударылғанда ҿңі қашып, біраз бояуы кеміген.<br />
Олай болатын себебі, бұл ҿлеңде ақын құс салып, аң аулаудың тамаша<br />
кҿрінісін жасайды. Ал мұндай кҿріністі ҿзге халық тұрмақ, аңға шығып<br />
кҿрмеген қазақтың ҿзінің бірден түсіне қоюы екіталай.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Бүркүт да, ээси да короздонот,<br />
Алтымыш эки айлалуу түлкү алганда.<br />
―Үйруң менен үч тогуз‖ жымыңдашат,<br />
Түлкүнү улуулары байлаганда [11,16б.].<br />
«Құсы да иесіне қоразданар» деген жолды қырғыз тіліне «Бүркіті де иесі де<br />
қоразданар» деп аударған. Ал қалған жолдарда түпнұсқамен айырмашылық жоқ<br />
деуге болады.<br />
Ҿзбек тіліндегі У.Уринбаевтың аудармасы:<br />
Қуши хам эгасига хурозланар,<br />
Олтмиш икки хийлали сайд олганда.<br />
Овчининг чехрасига шодлик чиқар.<br />
Тулкини қанжиғага бойлаганда, [60,88б.].<br />
133
«Құсы хам иесіне қоразданар, Алпыс екі айлалы олжа алганда» деген<br />
аудармашы ҿлеңнің алғашқы екі жолын дұрыс аударғанымен, «Үйірімен үш<br />
тоғыз деп жымыңдап, Жасы үлкені жанына байланғанда» деген келесі<br />
жолдарды «Аңшының бетінен күлкі шығар, Түлкіні қаңжығаға байлағанда»<br />
деп құрғақ қана аудара салған. Ҿлеңдегі «Үйірімен үш тоғыз» фразеологиялық<br />
тіркес тіпті шет қалған.<br />
Абай татулық, достық мҽселесін басты мҽселелердің бірі етіп кҿтеріп,<br />
терең жырлады. Абай – ірі гуманист ақын. Сондықтан ол адам адамды сүйе<br />
білуі керек деген идеяны берік ұстады. Абайдың кҿп ҿлеңдерінде адам баласы<br />
біріне-бірі жаулық емес, достық іздесін деген пікір ҿзек болып тартылып<br />
жатады. «Жігіттер, ойын – арзан, күлкі – қымбат» деген ҿлеңінде осы идея<br />
алдыңғы орынға шығады.<br />
Күншілдік, мақтаншақтық, ҿтірік, ҿсек, кербездік, жалқаулық сол<br />
кездегі қазақ қоғамының басты дерті болған. Сондықтан Абай:<br />
Жаман тату қазады ҿзіңе ор,<br />
Оған сенсең, бір күні боларсың қор.<br />
Ары бар, ұяты бар үлкенге сен,<br />
Ҿзі зордың болады ығы да зор [2, 57б.] –<br />
деп «ақыл сенбей сенбеуге» үндейді. «Жаман дос - кҿлеңке: басыңды күн<br />
шалса, қашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың», –<br />
деген қара сҿзінде айтылған ойын ҿлең тілінде осылай ҿреді. Абайдың басқа<br />
ҿлеңдерін былай қойғанда, осы ҿлеңінің ҿзі-ақ алауыздықты, пҽлеқорлықты<br />
жексұрын етіп кҿрсетеді. Мұндай ел бұзарлардан аулақ болу керек деп, ол<br />
«ызалы сҿз, ҿткір тілін» соларға қарсы жұмсайды.<br />
Ұйғыр тіліне И.Жҽлиловтың аудармасы:<br />
Намҽрт дайим ҿзҽңгҽ ора қазар,<br />
Гҽр ишҽнсҽң бир күни жиғлайсҽн зар<br />
Ари бар, номуси бар чоңға ишҽн,<br />
Ҿзи зорниң болиду һориму зор [9,28б.].<br />
«Жаман тату қазады ҿзіңе ор» деген жолды аудармашы, «Қорқақ ҽрқашан<br />
ҿзіне ор қазар» деп аударыпты. Абайдың «жаман» деп отырғаны тек қана<br />
қорқақ емес, екіжүзді аярадам. «Оған сенсең, бір күні боларсың қор», деген<br />
ақын шығармаларында «қор болу» етістігі жиі ұшырасады. Осы жолды «Егер<br />
сенсен, бір күні жылайсын зар» деп аударады. Алайда, «қор болу» мен «зар<br />
жылаудың» мағынасы екі басқа. «Зар жылау» – қайғы, қасipет кҿру мағынасын<br />
білдірсе, «қор болу» – соpлы, бишаpа, байғұс адам болу дегенді білдіреді. Яғни,<br />
«қор болудың» эмоционалды-экспрессивтік мҽні «зар жылаудан» гҿрі<br />
басымырақ. «Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, Ҿзі зордың болады ығы да зор», -<br />
деген ақын жолдарындағы «зор» сҿзінің бір жолда екі рет қайталанып келуі<br />
ақынның осы сҿзге ерекше жүк артқанын аңғартады. Сондай-ақ, ҿлең<br />
134
жолдарының соңы ор, қор, зор болып ұйқасуы арқылы құлаққа жағымды<br />
ерекше эмоциялық реңк береді. Бұл ұйқас ақын ҿлеңінің қырғыз тіліндегі<br />
аудармасында да берілген.<br />
Қырғыз тіліне А.Токомбаевтың аудармасы:<br />
Жаман татуу ҿзүңҿ даярдайт ор,<br />
Ага ишенсең бир күнү болсуң кор.<br />
Ары бар, уяты бар улууга ишен,<br />
Ҿзү чондун ийни да болотко зор [11,33], –<br />
деп «Жаман тату қазады ҿзіңе ор» жолын «Жаман тату ҿзіңе даярлайды ор»<br />
деп «қазады ор» дегенді «даярлайды ор» деген етістікпен алмастырады. Алайда,<br />
қазақта «Біреуге ор қазба, ҿзің түсерсің», т.б. мақал-мҽтелдерде кҿрініс<br />
тапқанындай, «ор қазу» етістігі жиі қолданылады. Ал «ор даярлау» тіркесі<br />
мүлде қолданылмайды деуге болады. Ҿлеңнің келесі жолдарындағы «Оған<br />
сенсең бір күні боласың қор» дегенді «Ағаға сенсең, боларсың бір күні қор» деп<br />
аударған. Ҿлеңде «жаман тату» дегеннің нақты кім екендігі айтылмаған. «Ары<br />
бар, ұяты бар үлкенге сен, Ҿзі зордың болады ығы да зор», – деген ақын осы<br />
сҿзімен жай зорды емес, ар-ұяты бар зорды үлгі етеді. Аудармашы осы<br />
жолдарды «Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, ҿзі үлкеннің інісі де болады зор», –<br />
деп «Ағасы бардың жағасы бар» мағынасында аударған.<br />
Ҿзбек тіліне У.Уринбаевтың аудармасы:<br />
Емон дустлик қазийди узингга гур,<br />
Ишонсанг унга, бир кун буларсан хур.<br />
Ори бор, уяти бор зурга ишон,<br />
Узи зурнинг булади химмати зур [60, 82б.].<br />
Абай «Жаман тату қазады ҿзіңе ор» деген жолдарында «жаман тату» сҿзі<br />
арқылы «жаман дос» ұғымын астарлай берсе, ҿзбек тіліндегі аудармада<br />
«Жаман достық ҿзіңе қазады ор» деп тура мағынасында аударылады. Ҿлеңнің<br />
соңғы жолындағы «Ары бар, ұяты бар» қолданысы ақынның «Ары бар, ақылы<br />
бар, ұяты бар, Ата-ананың қызынан ғапыл қалма», т.б. түрінде жиі кҿрініс<br />
табады. Ҿлеңнің соңғы жолдарын аударуда аудармашы «Ары бар, ұяты бар<br />
күштіге сен, ҿзі күштінің болады адамгершілігі зор» деп еркін аударма жасаған.<br />
Ҿлеңді аударуда ақын буын, ұйқас жүйесін сақтаған. Абай<br />
шығармашылығында Ар, Намыс, Ұят – ең негізгі ұғымдар.<br />
Ақын ҿлеңдерінің ағылшын тіліндегі нұсқасын талдау барысында мынадай<br />
жағдайларды байқадық: ағылшын тілінде сҿйлемдегі сҿздер ҿздерінің орын<br />
тҽртібі бойынша орналасады. Ағылшын тіліндегі сҿздердің орын тҽртібі<br />
мынадай үлгіде жасалады: алдыменен ҽңгіме болып отырған зат, одан кейін ісқимыл,<br />
одан соң нысан кҿрсетіледі, соңында болып жатқан іс-ҽрекеттің<br />
шартын кҿрсететін пысықтауыш орналасады. Ағылшын тілінде жалғау<br />
135
болмайды, егер сҿйлемдегі сҿздердің орын тҽртібін ҿзгертсе сҿйлемнің<br />
мағынасы бұзылады. Ағылшын тілінде сҿйлемді соңынан бастап аударады.<br />
Себебі орыс тіліндегі сҿйлем пысықтауыштан басталады, яғни алдымен<br />
жағдайды сипаттайды. Тағы бір айырмашылығы ағылшын тілінде сҿйлем<br />
міндетті түрде бастауыш пен баяндауыштан құралады. Бұлардың біреуі жоқ<br />
болса, онда сҿйлем болмайды. Орыс тілінде сҿйлем бастауышсыз немесе<br />
баяндауышсыз жасала береді. Ағылшын тілінде бір сҿз табы екіншісіне<br />
формасын ҿзгертпестен ауыса алады. Мысалы ақынның «ұлып жұртқа қайтқан<br />
ой» деген ҿлеңінің ағылшын тіліндегі аудармасында «whine – қыңқыл», «to<br />
whine – қыңсылау». Екі түрлі сҿз табының қайсысында қолданылғанын<br />
аудармашы сҿйлемнің мағынасына қарай табады.<br />
Жалпы, қазақ тілінде етістік соңында келсе, ағылшын тілінде сҿйлемнің<br />
басында келеді. Сондықтанда аударма барысында сҿйлем құрылысы дҽл<br />
сақталмайды. Осы арада қос тілдің фонетикасынада назар аудара кетейік.<br />
Дауысты дыбыстардың саны жағынан қазақ тілі мен ағылшын тілінде<br />
айырмашылықтар бар. Қазақ тілінде 15, ағылшын тілінде 20 дауысты дыбыс<br />
бар. Кҿптеген фонемалар дыбысталуы жағынан бірдей болып келеді, бірақ<br />
артикуляциясында ерекшелікті байқауға болады, бұл ерекшелік екі тілдегі<br />
фонемалардың санының бірдей болмауынан ғана емес, фонемалардың<br />
құрамының ҽртүрлілігінен туындаған. Ағылшын тілінде дауыстылардың<br />
созылыңқылығы мен қысқалығына қарай корреляттар болса, қазақ тілінде<br />
жуандығы мен жіңішкелігіне қарай болады. Ағылшын тіліндегі дауыссыз<br />
дыбыстардың саны қазақ тілінен айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Қазақ<br />
тілінде 25 дауыссыз дыбыс болса, ағылшын тілінде 24 дауыссыз дыбыс бар. Бұл<br />
екі тілдегі дауыссыз дыбыстардың жасалу жолдары бірдей. Еріндік, тілдік,<br />
таңдай дыбысы. Ағылшын тілінде род категориясы жоқ, жанды нҽрселерді<br />
білдіретін зат есімдер, ҿздік есімдіктер, кейбір жануарлар мен заттардың<br />
аналық немесе аталық родтары болады. Қазақ тілінде род категориясы<br />
болмайды. Сондықтан екі тілдегі бірдей сын есімдер, есімдіктер, реттік сан<br />
есімдер сҿйлемдегі мҽніне қарай ағылшын тіліне ҽртүрлі болып аударылады.<br />
Ҽртүрлі тілдердің тілдік бірліктерінің мағынасы сҽйкес болмағандықтан,<br />
түпнұсқадағы немесе аудармадағы бір-бірінің орнын басатын элементтер де<br />
мағынасы жағынан сҽйкес келмейді. Осыған қарамастан кҿп жағдайда аударма<br />
түпнұсқадағы ақпаратты жеткізе алады. Ал, қазақ тілінен орыс, ағылшын<br />
тілдеріне қарағанда туыстас тілдерге аудару жеңілірек. Негізінен, ақын<br />
ҿлеңдері туыстас халықтардың тілдеріне транскрипция тҽсілі арқылы<br />
аударылған. Қазақ тілі мен түркі халықтарының тілдерінің грамматикасында<br />
ортақ заңдылықтар баршылық. Мҽселен «-ып» (жайқалып), «-п» (жағалап),<br />
жалғауына аяқталатын кҿсемше туысқан тілдерде бар. Ҿзбек тілінде «-иб»<br />
(чайқалиб), «-аб» (еқалаб), ұйғыр тілінде «-ап» (шивирлап), татар тілінде «-ып»<br />
(чайкалып), түпнұсқа тіліндегі «жарқылдап, қаңқылдап», татар тілінде «балкып,<br />
коенып», ұйғыр тілінде «ялқунлап, қақилдап», яғни туысқан тілдерде қазақ<br />
тіліне ұқсас «-п», «-ып», «-иб», «-аб» жалғауларына аяқталып отырады.<br />
136
«Қартайдық» етістігіндегі «-қ» қосымшасы айтушының оқиғаға қатысы барын<br />
білдіреді, яғни «қартайдық, қайғы ойладық» деп ақын ҿзінің атынан сҿйлеп<br />
отыр. Бұл тармақ ҿзбек тілінде «Қаридик, ғамга ботдик, уйқу сергак», татар<br />
тілінде «Картайдык, кайгы басты, йокы сирҽк», қырғыз тілінде «Картайдык,<br />
кайгы ойлодук уйку сергек» болып аударылған. Туысқан тілдерде осы «-қ»<br />
қосымшасы сақталып, түпнұсқадағы ақынның ҿзінің атынан сҿйлеп<br />
отырғандығы сақталған.<br />
Десек те, аударма барысында ең бастысы сҿздердің лексикалық<br />
мағынасының түрлеріне ерекше тоқталған жҿн. Сҿздің дұрыс аудармасы сол<br />
сҿздің лексикалық мағынасына дұрыс талдау жасау нҽтижесінде ғана мүмкін<br />
болады.<br />
Жалпы, туыстас тілдердің жақындығы басқа шетел тілдерінен аударма<br />
жасағанда пайдаланатын жолма-жол аударманы қолдануды қажет етпейді.<br />
Қазақ, қырғыз тілдеріндегі лексикалық, морфологиялық жақындық түпнұсқада<br />
ұйқастың сақталуына мүмкіндік береді. Түпнұсқадағы ұйқастың аудармада<br />
сақталуы ҿз кезегінде түпнұсқадағы жолдардың сақталуына алып келеді. Абай<br />
ҿлеңдерінің туысқан тілдердегі аудармасынан жолдардың ғана емес, бүтін<br />
шумақтың сҿзбе-сҿз сақталғанын салыстырулар арқылы байқадық. Қай<br />
аудармашыны алып қарасақ та, Абай ҿлеңдерін ҿз оқырмандарына барынша<br />
түсінікті беру үшін, автордың астарлы сҿздерін аударма теориясындағы<br />
трансформациялар: жіктеу, алмастыру, нақтылау, шендестіру тҽсілдері арқылы<br />
нақтылауға тырысқандығы байқалады. Ақынның аудармаларымен таныса<br />
отырып, Абай қазақ халқының ғана емес, ҿзге туыстас тілдер ҽдебиетінің де<br />
рухани байлығына айналатынына кҿз жеткіздік. Ал, қазақ тілінен орыс тіліне<br />
аудару барысында екі ел тілінің ҿлең құрылыстары арасындағы<br />
айырмашылықтың барлығын назарға ұстаған жҿн. Қазақ ҿлең құрылысы<br />
буынға негізделсе, орыс ҿлең құрылысы – буын-екпінді. Яғни, қазақ жҽне орыс<br />
ҿлең құрылыстары арасындағы айырмашылық екі ҿлеңнің де ырғақ<br />
табиғатының ҿзгешелігінде болып отыр. Аударма барысында түпнұсқадағы<br />
ҿлшемге сҽйкестіктер табудың қиындығы осыдан келіп шығады. Десек те,<br />
Абай ҿлеңдері қай тілге аударылса да стилистикалық жҽне мазмұндық<br />
ауқымының, тұтас ҿлең композициясын құрудағы функционалдық бағытының<br />
жеткілікті деңгейде толық жеткізілгені дұрыс. Функционалды аударма<br />
дегеніміздің ҿзі аударманың түпнұсқаға эстетикалық жағынан тепе-теңдігін,<br />
эстетикалық мҽнінің бірдейлігін, сайма-сайлығын, құндылығын білдіреді.<br />
137
ҚОРЫТЫНДЫ<br />
Аударма адамзаттың рухани қарым-қатынасының негізгі құралдарының<br />
бірі, ҽдебиеттер мен мҽдениеттер арасындағы рухани кҿпір. «Аударма бүгінгі<br />
заманда адам қызметінің барлық қырын қамтып, халықтар арасындағы рухани<br />
жҽне материалдық алыс-берісті жүзеге асыра отырып, халықтардың ҿмірін<br />
байытады, адамдардың ҿзара түсіністігіне септігін тигізеді» [95, 3б.]. Расында<br />
Гете, Пушкин, Лермонтов шығармалары қазақ даласында сҿйлегенде қазақ<br />
мҽдениеті мен тілі рухани тұрғыдан толығып, оқырмандардың поэзияға деген<br />
қызығушылығын арттыра түсті. Ал, Абайдың мазмұны терең мұрасы ҿзге<br />
ұлттың тілінде барлық бояуы, кҿркемділігі, мағынасы, мҽні сақталып<br />
аударылса, сол ұлттың ҽдебиеті одан бетер байи түсетіні сҿзсіз. Абайдың ҽдеби<br />
мұрасы – біздің ҽдебиетіміз бен мҽдениетіміздің ғасырлар бойы маңызын<br />
жоғалтпайтын рухани қазынасы. Жылдар ҿтіп, заман ҿзгергенімен бұл қазына<br />
ҽр кезең үшін ҿзінің жаңа қырларымен ашылып, жаңа ғылыми жаңалықтар<br />
пайда болып жатқанының куҽсі болып келеміз. Ұлы Абайдың ҽдеби мұрасы<br />
сарқылмайтын бұлақ десек те болады. Ақынның шығармаларын қайтара оқыған<br />
сайын сҿздерінің астарынан жаңа мҽн, жаңа мағына тауып жатамыз.<br />
Аударматанушы, ғалым Н.Сағындықова: «Абай – қазақтың бас ақыны. Оның<br />
шығармаларында қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, дүниетанымы,<br />
ойлау ерекшелігі, күйіну, сүйіну сипаты, сҿйлеу мҽдениеті мейлінше терең<br />
кҿрініс тапқан. Сондықтан, Абайды орыс тіліне аударамын деген жанның орыс<br />
ақыны немесе орыс тілді ақын ғана болуы жеткіліксіз. Ол алдымен Абай<br />
деңгейіндегі ақын болуы шарт» [96, 229б.] – деп Абай шығармаларын ҿзге<br />
ұлттың тілдерінде танытудың маңызды екендігіне назар аудартады. Ақынның<br />
ҽлем тілдеріне аударылған ҽдеби мұрасына баға беріп, ғылыми тұрғыдан<br />
саралау біздің зерттеуіміздің ҿзекті ҽрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа<br />
арналғандығын байқатады. Сондықтан да диссертациялық жұмысымызда Абай<br />
аудармаларына қатысты ой тұжырымдарды жүйелеп, түпнұсқа мен аударма<br />
мҽтінді аударматанудағы салыстырмалы-салғастырмалы талдау ҽдісі арқылы<br />
қарастырып шықтық. Зерттеу жұмысымызда ақынның поэзиясы кҿп<br />
талданады. Себебі, Абай шығармашылығының негізін поэзия құрайды жҽне<br />
оның ҿлеңдерінің тақырыптық аясы кең, мазмұны терең. Бұл ойымызды<br />
А.Нұрқатовтың мына пікірімен дҽлелдегіміз келеді: «Абай творчествосының<br />
салмағы оның поэзиясында. Оның шығармаларының дені лирикалық ҿлеңдер<br />
болып келеді. Ол ҿзінің үздік таланты мен асқан шеберлігін сол лирикалық<br />
шығармаларында ҽсіресе жарқын танытты. Абай лирикасының аясы мол,<br />
тақырыптық қамтуы кең, қай тақырыпқа жазса да, Абай ҿзінің лирикалық<br />
шығармаларында қазақ даласында оған дейін естілмеген ойлы да сырлы сҿзін<br />
айтты, жҽне оны мейлінше жаңа түрде айтты» [97,182 б.].<br />
Ақын ҿлеңдерінің орыс тіліндегі аудармаларында, аудармашы ақын<br />
ойының жүйесін ҿзгертіп, мҽтіннің мағыналық құрылымын ҿздігінше құрады,<br />
түпнұсқада айтылған басты ойға мҽн бермей, керісінше қосалқы мағынада<br />
138
айтқан ойды негізгі, басты ой дҽрежесінде береді. Түпнұсқадағы жалпы<br />
сипаттағы ұғымдарды аудармада жалқы немесе, керісінше, жалқы ұғымдарды<br />
жалпы сипаттағы ұғымдар арқылы жҽне бүтінді бҿлшекпен, бҿлшекті бүтінмен<br />
аударып түпнұсқаның кҿркемдік-эстетикалық деңгейін ҽлсіретіп жіберген.<br />
Абайдың ҿлеңдеріндегі кҿркемдік бейнелеу құралдар да аудармада ҿзгеріске<br />
түскен. Метафораның теңеуге, теңеудің метафораға алмастырылуы, эпитет,<br />
метонимия сияқты бейнелеу құралдарының да бір-бірімен алмастырылуы жиі<br />
ұшырасады. Түпнұсқадағы қарапайым сҿздермен берілген ойлар бұзылып,<br />
тілдік бірліктер күрделендіріліп, оқуға, түсінуге қиындық туғызған. Абайдың<br />
стилі, шығармашылық даралығы, ҽдеби мҽнері жойылған. Аудармада<br />
жіберілген қателіктердің себебі, Абай тілінің күрделілігінен, тіпті қазақ<br />
оқырмандарының ҿздерінің Абайдың сҿздерінің мағынасын тануға дҽрежелері<br />
жете бермейді. Бұл туралы Г.Бельгер Абайдың шығармаларын аударудың<br />
тҿмендегідей қиындықтары болатынын айтады: «Абай поэзиясының<br />
қанықтығы, ойдың тығыздығы, метафоралылығы, нақыл сҿздерге байлығы,<br />
асқан ұлттық менталдық, Абайдың ҽр сҿзінің кҿп тұрғылылығы, тарихитұрмыстық<br />
реалийлердің кҿптігі, ғибратты, кҿтеріңкі үндестілік,<br />
тыңдаушысына жылы жүрегімен тіл қатуы, жұмбақтылығы, ҿзін түсінбеген<br />
жалғыздың трагизмі» [98, 180б.].<br />
Абай шығармаларын аударуға бел буған аудармашы ақынмен деңгейлес<br />
тұруы керек, ол түсінгенді түсініп, сезінгенді сезінуі қажет. Абай<br />
шығармаларындағы қателіктер орысша ойлап отырып аударғаннан, елді<br />
білмеуден, фондық білімінің болмауынан туындаған. Бұл туралы Н.Гарбовский:<br />
«түпнұсқа тілін толық түсінбеуден, когнитивті, яки танымдық тҽжірибенің<br />
жетіспеуінен, түпмҽтіндегі мағыналық жүйеге ықтиятты қарамаудан, автордың<br />
дара стиль ерекшелігі кҿрінбей жатады», – дейді [99, 226б.]. Расында да<br />
аудармашының когнитивті тҽжірибесінің жетіспеуінен ағылшын тіліне<br />
аударған аудармашылар ақын шығармаларындағы маңызды ұғымдарды тастап<br />
кетіп, орнын басқа ұғымдармен толықтырып жатады. Жалпы, ағылшын<br />
тіліндегі аудармада толықтыру кҿптеп кездеседі. Себебі, аудармашы<br />
түпнұсқадағы мағыналық мазмұнды тҽржіме тілінде дҽл жеткізе алмағандықтан<br />
толықтыру жасаған.<br />
Аудармашы шығарманы аударудан бұрын алдымен оның қашан, қалай,<br />
қаңдай жағдайда жазылғанын біліп алуы керек. Абайдың қолына қалам алып<br />
қаншама ҿлеңдерінің дүниеге келуіне басынан ҿткен жағдайлар себепші болған.<br />
Ал ол жағдайлар ақын ҿмірінің ҽртүрлі кезеңінде орын алған. Гете аударманың<br />
екі түрі бар: біріншісі шетелдік авторды біздің ҿзіміздің отандасымыз болып<br />
кететіндей етіп жақындатып жіберу, екіншісі, керісінше, жатжұрттық<br />
қаламгердің еліне аттанып, соның елінің ҿмір салтына, соның тілінің<br />
ерекшелігіне, басқа да даралықтарына бейімделу деген. «Ұққың келсе ақынды.<br />
Сапар шек оның еліне» дегенінен Гете аударманың екінші түрін ұстанған<br />
тҽрізді [95,11б.]. Бізде Гетенің айтқанына қосыла отырып, Абайды аударамын<br />
деген аудармашыға алдымен Абайдың еліне аттанып, соның елінің ҿмір<br />
139
салтына, соның тілінің ерекшелігіне, басқа да даралықтарына бейімдел дегіміз<br />
келеді. С.Абдрахмановтың: «Аудармашы үшін ауадай қажет қасиеттің бірі –<br />
басқа ақынға барын бере білу, ал мұның басты шарты – ҿзі аударатын ақынды<br />
жан-жүрегімен жақсы кҿру» дегеніндей аудармашы Абайды жан-жүрегімен<br />
жақсы кҿріп ҿзіндегі бардың бҽрін берсе ҿзге ұлттың тілінде Абайдың бай<br />
мұрасы ҿз деңгейінде танылар еді. Шындығына келгенде қазіргі таңда ҿзінің<br />
аудармақшы болып отырған авторын жан-жүрегімен жақсы кҿріп аударатын<br />
аудармашының болатынына сену қиын [95,53б.]. Алайда аудармашы ақынды<br />
жан жүрегімен жақсы кҿрмесе де оның сҿздерін жүрегінен ҿткізе білуі керек.<br />
Ғалым Т.Жұртбай: «Абай сҿзінің астарын ұғу үшін ең алдымен сол Абайдың<br />
жандүниесіндегі запыранды, сезімнің буырқасынын ҿз жүрегіңнен ҿткізе білуің<br />
керек», – деген болатын [43,3б.].<br />
Абайды аудару кез келген аудармашының қолынан келе бермейді. Абайды<br />
аудару үшін аудармашы жан-жақты ізденіп үлкен дайындықпен келу керек.<br />
Дайындықсыз келген аудармашы ҿзге ұлттың алдында кемеңгер ақынымыздың<br />
деңгейін түсіргенше Абайды аударамын деген жұмысты қолына алмай-ақ<br />
қойғаны дұрыс. Абай мұрасын аудармас бұрын алдымен аудармашы Абайды<br />
тануы керек. Абайды тану деңгейін анықтайтын кҿрсеткіштер ғалым<br />
Ж.Дҽдебаевтың пікірінше мынадай болуы керек: «Талант, терең білім, мол<br />
тҽжірибе, кҿркемдік шеберлік, биік парасат пен зерттеушілік зерде, суреткерлік<br />
нҽзік талғам,жауапкершілік, екі тілге бірдей жүйріктік, Абайды аударуға деген<br />
шығармашылық құлшыныс пен құштарлық» [100,16б.].<br />
Ақын ҿлеңдері қазақ тілінен орыс тіліне одан ағылшын тіліне аударылған.<br />
Бірақ осы үш тілдің фонетикалық принциптері алуан түрлі. Орыс ҿлеңінің<br />
жүйесі силлаботоникалық жҽне тоникалық жүйе болса, ағылшын ҿлеңі екпінді<br />
жҽне екпінсіз бунақтардың кезектесіп отыруына негізделеді. Орыс сҿздерінде<br />
есімше, кҿсемше, сын есім, тағы басқалар ұзақтау болып келеді, осы себептен<br />
ҿлеңнің ҿлшемін дҽл шығару мүмкін емес. Ағылшын сҿздері орыс сҿздерінен<br />
қысқарақ, сондықтан ағылшын ҿлеңі орыс ҿлеңінен жұмырлау шығады, ұғым<br />
сҿздерді молырақ қамтиды. Егер орыстың сҿздерінде осындай ерекшеліктер<br />
болса, онда қазақ тілінен орыс тіліне, одан ағылшын тіліне аудару үшін<br />
аудармашының жұмысы одан самайын қиындай түсетіні анық. Тағы бір айта<br />
кететін жҽйт Абайдың поэзиясы ұйқасқа бай. Ал ағылшын тіліндегі<br />
аудармаларды Абайдың ұйқасқан ҿлеңдерін кҿрмейміз. Мұның себебі ағылшын<br />
тілінде ҿлеңнің ұйқасқа құрылуы шарт емес болғандықтан деп білеміз. Ал қазақ<br />
поэзиясы ұйқасымен ерекшеленеді. Бұл туралы Г.Бельгердің: «Қазақ<br />
поэзиясының ұйқасқа келгенде бағы бар», – деген сҿзі тауып айтылған [101,<br />
60б.]. Негізі Абай шығармаларын қазақ тілінен ағылшын тіліне аударуға жағдай<br />
жасау қажет. Мұндай жұмысты жүргізу үшін кҿп тер тҿгу қажет. Алдыменен<br />
аударма теориясы мен тҽжірибесі мықтап қалыптасқан басқа елдердің<br />
аудармашылық тҽжірибелерімен жақсы танысып, ҿзімізге қажет тұстарын<br />
іріктеп алғанымыз дұрыс. М.Ҽуезовтің, Тихоновтың грузин тілінен жасаған<br />
аудармаларының тарихына берген сипаттамасымен Абай шығармаларын<br />
140
аударамын деген аудармашының танысып шығуы маңызды болмақ: а) ҿзіне<br />
сарыны сҽйкес келетін ақынды алады; ҽ) сҿзбе-сҿз аударманы біреу жасап<br />
бергеннің үстіне ҿзі де жасап алады; б) аударатын ҿлеңін грузин тілінде ҽр<br />
түрлі қып оқытып, үн ырғағына құлағын жаттықтырады; в) аудармасының ҽрбір<br />
қайтармасын грузин сыншыларына оқып беріп, түзеп отырады [102, 27б.]. Бұл<br />
берілген сипаттамаларға алып қосарымыз Абай мұрасын аударуды тарихшы,<br />
ҽдебиетші, философ, абайтанушы ғалымдармен кеңесеп отырып жасау қажет.<br />
Абайды аудару жалғыз адамның емес бірнеше адамның араласуымен<br />
жүргізілетін үлкен жұмыс.<br />
Ағылшын тіліндегі аудармада аудармашы баяндау, сипттау ҽдісіне кҿбірек<br />
жүгінеді. Бірақ баяндау мен сипаттаутүпнұсқаның жоғары кҿркемдік дҽрежеде<br />
аударылуына мүмкіндік бермейді. Түпнұсқадағы кҿркемділік пен бейнелілікті<br />
аудармада баяндау автордың ақындық тұрғысын, шығармашылық даралығын,<br />
ойлау ерекшелігін ҿз дҽрежесінде ашпайды. Нҽтижесінде түпнұсқадағы<br />
образдылық кҿркемдік эстетикалық мҽн ҽлсірейді.<br />
Абайдың ҿлеңдеріндегі фразеологизмдерді аудару аудармашы үшін ҿте<br />
ауыр, кҿп жағдайда түпнұсқадағы фразеологизмнің баламасы аударма тілінде<br />
кездесе бермейді. Орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармаларда фразеологиялық<br />
бірліктердің образдылығы біршама ҿзгерген. Я.Рецкер фразеологиялық<br />
бірліктерді (мақал-мҽтелдердің, қанатты сҿздердің) тұтас құрылымын ҿзгертіп<br />
(приемом целостного преобразования), яғни түпнұсқадағыдай стилистикалық<br />
жҽне экспрессивті бояуы мен мағынасы болатындай етіп аудару қажеттігіне<br />
тоқталады. Маңыздысы аудармада фразеологизмді түпнұсқа тілінде мағынасы<br />
жақын фразеологизммен берген дұрыс [103, 46б.]. Рецкердің пікіріне толық<br />
қосыламыз, себебі Абайдың ҿлеңіндегі орыс, ағылшын тілдеріне сҿзбе-сҿз<br />
аударылған «Бір ұрты май, бір ұрты қан» деген фразеолгизм оқырманның<br />
түсініп қабылдауына ауыр, сондықтан аударма тілінде сҽйкес келетін<br />
фразеологизммен, болмаса мазмұнын баяндап аудару керек. Абайдың<br />
поэзиясындағы фразеологизмдердің орыс, ағылшын тілдеріне аударған<br />
аудармашылар фразеологизмді тұрақты емес, тура мағынадағы лексикалық<br />
бірліктер ретінде қабылдап, оны сҿзбе-сҿз аударады. Екіншіден, түпнұсқадағы<br />
жекелеген фразеологизмдердің орыс тілінде бар баламасын таба алмайды.<br />
Үшіншіден, түпнұсқада ауыспалы мағынада қолданылған тілдік бірліктерді<br />
фразеологизм ретінде қабылдайды жҽне солай аударады. Бұндай жағдайларда<br />
аудармада түпнұсқаның мазмұны, мҽні, кҿркемдік ерекшеліктері дұрыс<br />
(адекватно) беріледі деп айтуға болмайды.<br />
Ең басты талап – аудармашы фразеологизмді фразеологизммен аударуға<br />
ұмтылуы керек. Дегенмен, кҿп жағдайда түпнұсқа мен аударма тілдерінде<br />
сҽйкес фразеологизмдер табыла бермейді. Мұндай жағдайларда сипаттама<br />
беруге, калькалауға, лексикалық аударма жасауға, контекстуалды ауыстыруға,<br />
таңдап аударуға тура келеді. Біздіңше, фразеологизмдерді аударуда лексикограмматикалық,<br />
семантикалық трансформациялардың қай-қайсысын да<br />
лайықты жерінде орнын тауып қолдануға болады.<br />
141
Ақын шығармаларының орыс, ағылшын тілдеріне жасалған аудармаларына<br />
қарағанда туыстас халықтардың тілдеріне аударылған шығармаларының<br />
деңгейі жоғары. Тілдердің фонетикалық, ұйқас жақындығы анық сезіледі.<br />
Сонымен қатар ортақ сҿздердің молдығынан аударманы емес, түпнұсқаның ҿзін<br />
оқып отырғандай ҽсер аласыз. Аударманың сапасының жоғары болуы аударма<br />
тікелей қазақ тілінен жасалғандықтан деп білеміз.<br />
Туыстас тілдерден жасалған аудармалардың дҽрежесін салыстырып<br />
сараптау нҽтижесінде қырғыз тіліндегі аударма саймасай, ҿзбек тіліндегі едҽуір<br />
саймасай, ұйғыр, түрік тілдеріне біршама саймасай деңгейде аударылғандығы<br />
анықталды. Дегенмен де туыстас тілдерге аударылған мҽтінде семантикалық<br />
деңгейдегі қателіктер кездеседі, яғни тармақ ішінде ауысулар мен ҿзгертулер<br />
орын алған. Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмысымызда:<br />
− Абай ҿлеңдеріндегі бейнелеу құралдардың орыс, ағылшын, туыстас<br />
халықтардың тілдерінде берілу жолдары зерттеліп, зерделенді.<br />
− Ақынның адам, қоғам, ғылым, ҿнер жайлы ҽлеуметтік-этикалық жҽне<br />
эстетикалық кҿзқарастарының аудармалары түпнұсқамен салыстырыла отырып<br />
бағаланды.<br />
− Абай шығармаларындағы кҿркемдік бейнелеу құралдардың,<br />
фразеологизмдердің мҽні, мағынасы ажыратылып олардың басқа тілдегі<br />
аудармалары салыстырылып талданды.<br />
− Аудармашының кҿркемдік бейнелеу құралдарын аударудағы<br />
жетістіктері мен кемшіліктері жүйеленді.<br />
− Ақын мұрасын орыс, ағылшын, туыстас халықтардың тіліне баламалы<br />
түрде аударуға қойылатын талаптар қазіргі таңдағы сұраныстарға орай ғылыми<br />
негізделді.<br />
− Ұлттық бояуы қалың кҿркемдік құралдарды адекватты түрде аударуға<br />
қойылатын талаптар қазіргі таңдағы аударматану тұрғысынан ғылыми<br />
негізделді.<br />
− Тақырыпты зерттеу барысында кҿптеген ғылыми нҽтижелер теориялықпрактикалық<br />
тұрғыдан негізделді.<br />
Зерттеу бойынша нақты тәжірибелік ұсыныстар. Аударма жұмысына<br />
мемлекет тарапынан кҿңіл бҿліну қажет. Қазір аудармамен айналысатын<br />
жекеменшік ұйымдар кҿбейіп кетті. Аударылған, аударылып жатқан<br />
еңбектердің саны жетерлік, бірақ сол аудармалардың сапасын қадағалайтын,<br />
саны бар сапасы жоқ ұйымдардың қызметін ретке келтіретін жұмысқа<br />
мемлекет тарапынан кҿңіл бҿліну қажет. Ғалым С. Абдрахманов біздегі<br />
аударма саласындағы кемшіліктерді тҿмендегідей етіп сипаттап ҿткен<br />
болатын: «Қазақ поэзия аудармасына тҽн елеулі кемшіліктің бірі − барлық<br />
аудармашылардың дерлік осы іспен шығармашылығының негізгі арнасы,<br />
ҿмірлік кҽсібі ретінде айналыспағандығы, аударманы жаңбыр-жаңбырдың<br />
арасында жасау белең алғандығы. Аудармашылық − жалғыз шабытпен шалып<br />
түсетін, тек алымдылықпен алып түсетін шаруа емес. Тҽржіменің машығын<br />
алмайынша, аударма техникасын емін-еркін меңгермейінше, кҿркем сҿзді<br />
142
алақанында ойнататын зергерлікке қол жеткізбейінше аударма асуы<br />
алдырмайды»[95, 268б.]. Біздің ғалымның сҿзіне алып қосарымыз бұл<br />
кемшіліктер тек поэзия аудармасына ғана қатысты емес, кҿркем жанрдың<br />
барлық түрлерінің аудармалары кҿп жағдайда кҿңілден шыға бермейді.<br />
Аудармашы аударма техникасын меңгерумен қатар, аударма теориясынан да<br />
хабары болуы керек.<br />
143
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ<br />
1 Бахтин М. // Собрание сочинений В 5 т. – М, 1975. – т.5. – 289 с.<br />
2 Құнанбаев А. //Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы,<br />
2002. – т .1. – Б.295.<br />
3 Кунанбаев А. Избранное //пер. с каз; сост. М.Магауина, вступит.статья<br />
М.Ауэзова, послесл.М.Каратаева. – М: Художественная литература, 1981. – 126<br />
с.<br />
4 Кунанбаев А. Избранное //пер. с каз В.Державина. – Алма-Ата: Казахское<br />
государственное издательство художественной литературы, 1951. – 256 с.<br />
5 Абай. Стихотворения и поэмы //пер с каз. М.Касаткина. – Ленинград, 1966.<br />
– 128с.<br />
6 Кунанбаев. А. Избранное //пер с каз и комментарии А.Кодара. – Алматы:<br />
Ана тілі, 1996 – 340 c.<br />
7 Abai. Poems. Designed by Victor Chistyakov. – M, 1971.- Р. 167.<br />
8 Конанбаев А Шигырьлҽр һҽм поэмалар. – Казан: китап нҽшрияты, 1981. –<br />
310 c.<br />
9 Абай шеирлар вэ поэмилар, Алмута: Жазушы, 1987. – Б.300<br />
10 Abayin eserlerinden seçmeler. Türkçe tercüme Z.Ismail. – Ankara, 1995. – S.<br />
240.<br />
11 Абай Ырлар, Бишкек: Шам басмасы, 1995. – Б. 178.<br />
12 Абишева А.К. Проблемы ценностного смысла в философии и психоанализ.<br />
Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. - Б. 121.<br />
13 Левый Иржи. Искусство перевода. – М: Прогресс, 1974. – 236с.<br />
14 Влахов С. Флорин С, Непереводимое в переводе. - М., 1980. – 330с.<br />
15 Сулейменова Э. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы:<br />
Мектеп, 1989. – 150 с.<br />
16 Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. В 13 томах, Т2 М, 1953 – 768<br />
с.<br />
17 Сагандыкова Н Основы художественного перевода. – Алматы: Санат, 1996.<br />
–208 с.<br />
18 Хамзин М.Абай мұрасы – тілдік ҿрістің негізі. //Халықаралық ғылымитеориялық<br />
конференция материалдары. - Алматы, 2005. – Б.368.<br />
19 Абай. Тридцать семь стихотворений. //сост и пер М. Адибаева. – Алматы:<br />
Дом Печати Эдельвейс, 2006. – 321 с.<br />
20 Абай. Стихи. Слова назидания. – М, Русская книга, 2003. – 240 c.<br />
21 Құнанбаев А. //Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы,<br />
2002. – т .2. – Б. 335.<br />
22 Абай. Қарасҿз - Книга слов – Book of words. Международный клуб Абая,<br />
2009. – 335с.<br />
23 Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // 5 томдық. - Алматы: Алаш, 2003. –<br />
т.2. Б.275.<br />
24 Волков И.Ф. Теория литературы. - М., 1995. – C.75-76<br />
144
25 Есембеков Т. Аударманың поэтикалық мҽселелері // Аударматану мен<br />
ҽдеби компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылымитеориялық<br />
конференция материалдары. – 2010, мамыр – 13. - Б 260.<br />
26 Эткинд Э. Поэзия и перевод. - М., 1963. – 365с.<br />
27 Тарақов С. Аударма ҽлемі. - Алматы, 2007. – Б. 160.<br />
28 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. -<br />
Б.368.<br />
29 Борисова Е.Б. О содержании понятий ―художественный образ‖ и<br />
―образность‖ в литературоведении и лингвистике //Вестник Челябинского<br />
государственного университета. Серия филологическая. - 2009. - №35(173). –<br />
C.20-26<br />
30 Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М., 1976. - 280с.<br />
31 Гегель Г.В.Работы разных лет // В 2 т. – Мысль, М., 1970. – Т2. –221с.<br />
32 Белинский, В. Г.Избранные эстетические работы. М: Искусство, 1986. –<br />
136с.<br />
33 Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М., 1985. – 344 с.<br />
34 Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М.,1976. - 114 с.<br />
35 Винокур Г.О. О языке художественной литературы. - М., 1991. – 267 с.<br />
36 Есин А.Б. Принципы анализа литературного произведения. – М., 1998. –<br />
75с.<br />
37 Новикова М.Л. Метафора, ее структура, семантика и связь с<br />
текстом//Лингвистическая семантика и логика. - М, 1983. – 124-137с.<br />
38 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. –М,<br />
2007. – 291с.<br />
39 Полозова И.В. Метафора как средство философского и научного познания:<br />
дис.док.фил.наук...- М., 2003. – 346 с.<br />
40 Lorher W. Translation Performance, Translation Process, and Translation<br />
Strategies: Psychological investigation. – Tubingen: Gunter NarrVerlag, 1991. - 307<br />
p.<br />
41 Nida. Е. The Theory and Practice of Translation. - Leiden, 1969. – 336р.<br />
42 Комиссаров В.Н. Общая теория перевода. – М.: ЧеРо, 2000.-136с.<br />
43 Жұртбай Т. Күйесің жүрек... сүйесің. – Алматы: Санат, 2001. – Б.408.<br />
44 Macmillan English Dictionary. For advanced learners. Cover design by Conor<br />
Mangat of Boag Associates. - London, 2005. – Р. 540.<br />
45 Қазақ тілінің түсіндірме сҿздігі //жалпы редакциясын басқарған<br />
Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – Б.380.<br />
46 Абдрахманов С. Ҿлең аудармасының теориясы мен поэтикасы: фил. ғыл.<br />
докт...дис. - Алматы, 2007. – Б. 300<br />
47 Есембеков Т. Аударманың поэтикалық мҽселелері // Аударматану мен ҽдеби<br />
компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық<br />
конференция материалдары. – 2010, мамыр – 13. Б 260.<br />
48 Дҽдебаев Ж. Абайдың ақындық дүниетанымы: түпнұсқа жҽне аударма<br />
(түсіну, пайымдау, бағалау) //Аударматану мен ҽдеби компаративистиканың<br />
145
ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция<br />
материалдары. – 2011, мамыр – Б. 278.<br />
49 Сильченко М. Творческая биография Абая. – Алма-Ата: Издательство<br />
Академии Наук Казахской ССР, 1957. – 270 с.<br />
50 Сыздықова Р.Ғ., Хұсайн К.Ш. Қазақша орысша сҿздік. - Алматы, Дайк-<br />
Пресс, 2008. – Б.235.<br />
51 Жақсылықов А.Ж. Поэтика и эстетика Абая //Ҽдеби шығармашылық жҽне<br />
кҿркем аударма теориясы (таңдамалы дҽрістер) – Алматы: ценные бумаги,<br />
2010. - Б.180<br />
52 Қалиұлы Б. Дискурс жҽне оның тілдік белгілері //Ақиқат. - 2009. -№12 .<br />
Б.56-60.<br />
53 Ҽуезов М. Абайдың қара сҿздері // Қазақстанның ашық кітапханасы.<br />
http://ikitap.kz/book/<br />
54 Қасқабасов С. Абай шығармашылығындағы ұлт мҽселесі //Абай. – 2005. -<br />
№4. Б.15-18.<br />
55 Бисенғали З. Абай ойларының қара сҿздеріндегі ҿрнектері // Абай<br />
институтының хабаршысы. - 2010. - №3 – Б.12-14.<br />
56 Болатова Г. Теория и практика перевода «слов назиданий» Абая на русский<br />
язык. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – Б.108<br />
57 Есім Ғ. Хакім Абай. – Астана: Фолиант,2012. – Б.400<br />
57 Ярцева В.Н. Принципы типологического исследования родственных и<br />
неродственных языков. Проблемы языкознания. – М: Наука, - 1967. -203 с.<br />
58 Гилсон Т. Введение в дискриптивную лингвистику. – М., Изд-во<br />
иностр.лит.,- 1959. –337с.<br />
59 Нұрмаханова Ҽ.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. –Алматы,<br />
2003. – Б156.<br />
60 Абай. Насихат сузлар У.Уринбаев таржимеси. – Алматы: Жазушы, 2006.-<br />
Б.160.<br />
61 Болғанбаев Ҽ. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. – Алматы, 1957. –<br />
Б.320.<br />
62 Абай кҿзүмниң қаричуғи. Учкун таржимеси. Алматута: Жазушы нҽшрияти,<br />
- 1972. –180с.<br />
63 Мырзахметұлы М. Абайтану // 2 томдық.. Астана: Деловой мир, 2010. – Т.<br />
1. 189Б.<br />
64 Айтмұхамбетова Ж. Мифтің поэтикадағы қызметі (қазіргі қазақ поэзиясы<br />
арқауында) //фил. ғыл. канд...дис. – Астана, 2007. – Б. 167.<br />
65 Қасқабасов С. Абай поэзиясының ренессанстық сипаты. Абай мұрасы –<br />
тілдік ҿрістің негізі.//Халықаралық ғылыми-теориялық конференция<br />
материалдары. – Алматы; 2005. – Б. 368.<br />
66 Тулекова Г. Х. «Қазақ тіліндегі сҿз тіркестерінің басыңқы сыңары:<br />
грамматикалық құрылымы жҽне танымдық мҽні (Абай, Шҽкҽрім<br />
шығармалары бойынша): фил. ғыл.докт. авторефераты: – Алматы, 2010 – Б.20.<br />
67 Сыздықова Р. Абайдың сҿз ҿрнегі. – Алматы, 1995. – Б.110.<br />
146
68 Ҽл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, 1987. – Б.236.<br />
69 Дүкенбай Д. Жан тҽтті (хикаят). – Алматы, 2005. – Б. 154.<br />
70 Майтанов Б. Пейзаждың кҿркемдік семантикасы: монография. – Алматы:<br />
Қазақ университеті, 2010. – Б 108<br />
71 Есім Ғ. Абай философиясындағы Алла жҽне адам болмысы. Кітапта:<br />
Ҽлемдік философиялық мұра. //20 томдық. Қазіргі түркі философиясы. -<br />
Алматы: жазушы, 2009. т.20 – Б.512<br />
72 Қазақ тілінің синонимдер сҿздігі //Құраст. С.Бизақов, Ҽ. Болғанбаев, Ш.<br />
Дҽулетқұлов. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005.<br />
73 Қайдар Ҽ. Халық даналығы. - Алматы: Тоғанай Т, 2004. – Б.560.<br />
74 Абайдың ҿнері һҽм қызметі // http:www. еl.кz. – ұлттық порталы<br />
75 Сейітова Айнаш Қасымқызы. Абай поэзиясындағы шығыстық сарындар<br />
//Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дҽрежесін алу үшін<br />
дайындалған диссертацияның авторефераты Алматы, 2009.<br />
76 Дҽдебаев Ж. Абай адам мен заман туралы //Абай институтының<br />
хабаршысы. – 2011. -№3(9)-Б. 24-34<br />
77 Абай. Энциклопедия // Бас.ред. Р.Н. Нұрғалиев; ред.алқасы: З.Ахметов,<br />
Л.М.Ҽуезова, Б.Г. Ерзакович т.б. – Алматы: Атамұра баспасы, 1995 – Б.720.<br />
78 Абай Кунонбаев. Танланган Асарлар, Бадиий Адабиет Нашриети Тошкент,<br />
1961<br />
79 Мұқанов С. Жазба ҽдебиет белестері. Алматы, 1990<br />
80 Дҽдебаев Ж.Д. Абайдың ақындық дүниетанымы //Абай институтының<br />
хабаршысы. - 2010. - №3 – Б.3 - 12.<br />
81 Ҽуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Том ХХ. Монография<br />
мен мақалалар // Жауапты шығарушылар: Л. Ҽуезова, З. Серікқалиев. –<br />
Алматы: Жазушы, 1985.<br />
82 Ердембеков Б. Абайдың ҽдеби ортасы жҽне ақындық мектебі докторлық<br />
диссертацияның авторефераты, Алматы, 2008.<br />
83 Базарбаев М. Ҽдеби мұра жҽне оны зерттеу. Алматы: Қазақ ССР Ғылым<br />
академиясы баспасы. 1961ж. -374б<br />
84 Шҽріп А. Қазақ поэзиясы жҽне ұлттық идея.алматы, Білім, 2000.-336б.<br />
85 Мҽдібай Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ ҽдебиеті. 2-кітап: Оқу құралы.-Алматы:<br />
Қазақ университеті, 2004.-270б<br />
86 Дҽдебаев Ж. Абайдың антропологизмі //Абай институтының хабаршысы.<br />
Алматы, - 2011.- №6 (12) – Б. 3-8<br />
87 Ісімақова А. Алаш ҽдебиеттануы. –Алматы: Мектеп, 2009. – Б.560.<br />
88 Ысмағұлов Ж. Абай эстетикасының кейбір қырлары. Абай мұрасы – тілдік<br />
ҿрістің негізі //Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.<br />
Алматы: 2005. - 368 бет<br />
89 Қасқабасов С. Шығармалары. Бірінші том. Жаназық. Ҽр жылғы зерттеулер.<br />
Астана -2011. Фолиант – Б.568.<br />
90 Сыздық Р, Шалабай Б, Ҽділова А. Кҿркем мҽтінді лингвистикалық талдау.<br />
– Алматы: Ғылым, 2002.<br />
147
91 Байтұрсынұлы А // Бес томдық шығармалар жинағы. Бірінші том. Алматы:<br />
Алаш, 2003<br />
92 Сағындықов К. Перевод на казахский язык идиом, крылатых слов, пословиц<br />
и поговорок, встречающихся в произведениях В.И.Ленина – А: 1960 С. 167-<br />
178.<br />
93 Кенжебаев Б. Ҽдебиет белестері. Алматы, 1986. Б.180<br />
94 Зарқын Тайшыбай. Абай мақтаған құс қаңдай? // http:www Аbai.kz. –<br />
ұлттық порталы.<br />
95 Абдрахманов С. Ҿлең аудармасының теориясы мен поэтикасы: фил. ғыл.<br />
докт...дис. - Алматы, 2007. – Б. 300<br />
96 Сагандыкова Н. Казахская поэзия в русском переводе:<br />
Дисс....доктор.фил.наук. – Алматы, 1994. – С.333<br />
97 Нұрқатов А. Идея жҽне образ ҽдеби-сын мақалалар. Қазақтың мемлекеттік<br />
кҿркем ҽдебиет баспасы. – Алматы, 1962. – Б. 324<br />
98 Бельгер Г. Ода переводу. Алматы, 2002<br />
99 Гарбовский Н. Теория перевода. М, 1997. – 514 с.<br />
100 Дҽдебаев Ж. Абайдың ақындық дүниетанымы: түпнұсқа жҽне аударма.<br />
Аударманың поэтикалық мҽселелері //Аударматану мен ҽдеби<br />
компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық<br />
конференция материалдары. – 2011. – 19 мамыр. – Б. 3 -17.<br />
101 Бельгер Г. Гете Абай. Земные избранники. – Алматы: Жазушы, 1995. – 220<br />
с.<br />
102 Дҽдебаев Ж. М.Ҽуезов кҿркем аударма сапасы туралы //Аударматану мен<br />
ҽдеби компаративистиканың ҿзекті мҽселелері атты халықаралық ғылымитеориялық<br />
конференция материалдары. – 2012. Ақпан. – Б. 23-28<br />
103 Рецкер. Теория перевода. − Москва, 2007. – 250 с.<br />
104 Вопросы теории и практики художественного перевода (Сборник статей).<br />
– Рига: Латвиийский университет им.Петра Стучки, 1968. - 123 с.<br />
105 Попович А. Проблемы художественного перевода. – М.: Высшая школа,<br />
1980. -199 с.<br />
106 Черняховская Л.А. Перевод и смысловая структура. – М.: Международные<br />
отношения, 1976. – 261 с.<br />
107 Кҿркем аудаманың кейбір мҽселелері. Мақалалар жинағы //Құрастырған<br />
Қ.Жармағамбетов.–Алматы:Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы,<br />
1957. – Б. 172 .<br />
108 Жұбанов Қ. Абай қазақ ҽдебиетінің классигі // Жұбанов Қ. Қазақ тілі<br />
жҿніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. – Б.286-306<br />
109 Сыздықова Р. Абай ҿлеңдерінің синтаксистік құрылысы. – Алматы:<br />
Ғылым, 1970. – Б.176<br />
110 Молдағалив Ж. Ерлікпен тең еңбек: Абайдың орыс тіліне аударылуы<br />
туралы //Қазақ ҽдебиеті. – 1969. – декабрь.<br />
148
111 Тұрарбеков 3. Қазақ аудармасының теориясы мен<br />
практикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік<br />
университеті, 1972. – Б.70<br />
112 Фаткуллин Ф.Х. Проблемы воспроизведения национального<br />
своебразия подлинника в переводе /на материале перевода прозы<br />
С.Сейфуллина, Б.Майлина и И.Джансугурова на русский язык/.<br />
Автореферат дисс. ...канд.филол.наук. – Чимкент, 1973. – 31 с.<br />
113 Баймусаева Б.Ш. Проблема воссоздания стиля оригинала \на<br />
материале перевода произведений О.Бакеева, О.Сарсенбаева,<br />
Е.Елубаева на русский язык: Дисс...канд.филол.наук. – Алматы, 1994. –168 с.<br />
114 Бельгер Г. Исповедь великих поэтов //Абай. 1995. – 1-2. – С.101-106.<br />
115 Карабаев С. Абайтану ғылымының бел-белестері //Абай. - 1995. – 1-2. -<br />
С.25-33.<br />
116 Ҽбілов А.Ҽ. Ҽ.Жұмабаевтың кҿркем аудармадағы шеберлігі: филол.<br />
ғыл.канд... дисс.авторефераты. – Алматы, 1997. – Б.18<br />
117 Бейбытова К.Д. Традиции Абая в казахской поэзии начала XX<br />
века. - Алматы: Рауан, 1997. – 208 с.<br />
118 Талжанов С. Аударма, оның мҽдени-ҽлеуметтік ролі //Талжанов С.<br />
Аударма жҽне қазақ ҽдебиетінің мҽселелері. – Алматы: Ғылым, 1975. – Б.102-<br />
159<br />
119 Тұрарбеков 3. Ҽдебиеттер достығының дҽнекері /қазақ аударма ҿнері<br />
жайлы ойлар/. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 147 б.<br />
120 Ҽлімқұлов Т. Жұмбақ жан. Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Жазушы,<br />
1978. – Б.368<br />
121 Қалмырзаев А.С. Эстетическое в творчестве Абая. – Алма-Ата: Казахстан,<br />
1979. – 160 с.<br />
122 Қаратаев М. Аударма ауқымы //Қаратаев М. Таңдамалы шығармалар. Үш<br />
томдық.-ІІІ том. -Алматы:Жазушы, 1974. – 250-279 б.<br />
123 Мұқанов С. Абай Құнанбаев //Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. Он<br />
алты томдық. Он алтыншы том. – Алматы: Жазушы,1980. – Б.169-391<br />
124 Бельгер Г. Созвучие: Гете, Лермонтов, Абай – Алма-Ата: Жалын, 1982. -<br />
34 с.<br />
125 Мырзахметов М. Мұхтар Ҽуезов жҽне абайтану<br />
проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 296 б.<br />
126 Шаханова Р.А. Проблемы перевода поэзии А.С.Пушкина на казахский<br />
язык, /на примерах поэм/: дисс. ...канд.филол.наук. – Алма-Ата,1989. -167 с.<br />
127 Абдраимова С.С. Проблемы воссоздания психологии героя и национальное<br />
своебразие писателя в художественном переводе: Дисс. ...канд.филол.наук. -<br />
Алма-Ата, 1991. – 192 с.<br />
128 Алимов А.К. Проблемы художественного перевода в<br />
Казахстане в 1920-е – 30-е годы: Дисс... канд.филол.наук. -<br />
Алматы, 1993. -177 с.<br />
149
129 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. -2-е изд. -М.: Искусство,<br />
1986. – 445 с.<br />
130 Поэтика перевода. Сборник: Пер. с разных яз. /Составл.с Гончаренко:<br />
Предисл.Е.Николовой. – М.: Радуга, 1988. —236 с.<br />
131 Чуковский К.И. Высокое искусство. —М.: Сов.писатель, 1988. - 345 с.<br />
31 Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика /Пер.с фр. -М.: Прогресс,<br />
1989. – 616 с.<br />
132 Абдрахманов С. Біздің Пушкин. Зерттеу. – Астана: Ел орда, 1999. -192 б.<br />
133 Абдыкаримов К.Стих и искусство перевода. Лит.крит.статьи. – Фрунзе:<br />
Мектеп, 1970. – 144 с.<br />
134 Абдуашвили А.Б. За строкой лирики /О художественном переводе. – М.:<br />
Сов.писатель, 1989. – 208 с.<br />
135 Бархудар Л.С. Язык и перевод. Вопросы общей и частной теории<br />
переводов. —М.: Между нар. отношения, 1975. – 239 с.<br />
136 Любимов Н.М. Перевод-искусство. – 2-е изд.допол. – М.: Советская<br />
Россия, 1982. – 127 с.<br />
137 Мастерство перевода [1966. Сборник статей. Ред.коллегия: К.И.Чуковский<br />
(Глав.ред. и др.)]. -М.:Сов.писатель,1968. -534 с.<br />
138 Мастерство перевода. Сборник. -М.: Сов.писатель, 1971. – 488 с.<br />
139 Мастерство перевода. Сборник. -М.: Сов.писатель, 1973. – 527 с.<br />
140 Мастерство перевода. Сборник. -М.: Сов.писатель, 1974. – 502 с.<br />
141 Миньяр -Белоручев Р.К. Общая теория перевода и устный перевод. —М.:<br />
Воениздат, 1980. —237 с.<br />
142 Мусаев К. Культура языка перевода. —Ташкент.: Фан, 1982. -189 с.<br />
143 Куспанов С.К. Переводы поэзии Абая на русский язык; Автореф. дисс.<br />
...канд.филол.наук. -Алма-Ата, 1966. -18 с.<br />
144 Куспанов С.К. Переводы Абая: Дисс... канд. филол. наук. -Алма-Ата-1966.<br />
-163 с.<br />
145 Камбарбаева Г.М. Лирика Абая. (К проблеме жанра). Дисс...<br />
канд.филол.наук. — Алма-Ата, 1974. —168с.<br />
146 Ахметов 3. Бҿтен сҿзбен былғанса сҿз арасы (Абай шығармаларының<br />
орысшаға аудармасы не күйде?) //ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы.—<br />
1995. №3. – 17-30.<br />
147 Ахметов З.А. Ҿлең сҿздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1976. – 218 б.<br />
148 Ахметов З.А. Абайдың ақындық ҽлемі. -Алматы: Ана тілі, 1995. -272 б.<br />
149 Нұрмаханов Қ. с. Ақаулы аудармалар //Нұрмаханов Қ. Дҽстүрлі достық<br />
(ҽдеби зерттеу мен сын). -Алматы: Жазушы, 1978. —315-324 б.<br />
150 Нұрмаханов Қ. Түпнұсқа жҽне аударма //Нұрмаханов Қ. Дҽстүрлі<br />
достық.(ҽдеби зерттеу мен сын). – Алматы: Жазушы, 1978.-242-315.<br />
151 Алимжанов А. О переводах произведений Абая // Советский Казахстан,<br />
1955. -№.6. -С.113-116.<br />
152 Габдуллин Б. За полноценный перевод произведений Абая.-<br />
//Коммунист Казахстана, 1955. – №1. – С.61-64.<br />
150
153 Лилина Л. Исправленный Абай //Казахстанская правда, 1959. 3 октября.<br />
154 Ахметов 3. "Восмистишья" Абая //Вопросы казахской филологии. —<br />
Алматы, 1964. – С. 109-127.<br />
155 Фаткуллин Ф.Х. Перевод реалий и проблама Воссоздания национаьного<br />
своебразия подлинника (на материале перевода прозы Б.Майлина и<br />
И.Джансугурова) //Филологический сборник. – Алматы, 1973.-Вып.Ш. —С.63-<br />
69.<br />
156 Озеров Л. Читая Абая //Простор, 1971. – №1. – С.7-11.<br />
157 Махмудов Х.Х. Судьба творческого контекста в<br />
художественном переводе //Простор, 1971. —№5. —С.7-11.<br />
158 Нысаналин А. Аударма тҽлімі //Қазақ ҽдебиеті, 1971. 21 май.<br />
159 Хайруллин Р. Аударма сипаты. – Алматы: Қазақстан, 1976. —<br />
118 б.<br />
160 Султанбеков М. Стихи Абая о четырех временах года //Абай,<br />
1996. №2. - С.72-78.<br />
161 Айтбаев Ҿ. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы:<br />
Ғылым, 1985. -178 б.<br />
162 Вопросы художественного перевода. Сборник статей<br />
/Сост.Вл.Россельс. – М.: Сов.писатель, 1955. -312 с.<br />
163 Лорие М. О редактуре художественного перевода. – М., 1959.<br />
164 Озеров Л. Мастерство перевода. —М., 1959.<br />
165 Эткинд Е.Г. Поэзия и перевод. – М.: Сов.писатель, 1963. - 428 с.<br />
166 Гачечиладзе Г.Р. Вопросы теории художественного перевода. – Тбилиси:<br />
Литература да хеловича, 1964. – 268 с.<br />
167 Тынянов Ю. Перевод стихотворного языка. —М., 1965.<br />
168 Эткинд Е.Г. Стихотворный перевод как проблема<br />
сопоставительной стилистики. – Л., 1965.<br />
169 Феличкин Ю. Передача национального колорита при<br />
переводе поэзии. —Таганрог, 1966.<br />
170 Брагинский И. Теория художественноого перевода как наука. — М., 1967.<br />
171 Иванов В.В. Актуальные проблемы теории художественного перевода. —<br />
М.: Сов.писатель, 1971.<br />
172 Елигулашвили Э. В оригигинале и переводе. —Тбилиси, 1969.<br />
173 Левик В.В. Мастерство перевода. – М.: Сов.писатель, 1970.<br />
174 Лотман Ю. Структура художественного текста. – М.: 1970.<br />
175 Вопросы теории художественного перевода. Сборник статей. — М.:<br />
Художественная литература, 1971. – 254 с.<br />
176 Гаспаров М.Л. Мастерство перевода. —М.: Сов.писатель, 1971.<br />
177 Соболев Л.С. Абай Кунанбаев //Соболев Л.С. Десятилетия дружбы. Очерки<br />
и статьи о Казахстане. —Алма-ата: Жазушы, 1971. -С.112-120.<br />
178 Соболев Л.С. Поэт-мыслитель //Соболев Л.С. Десятилетия дружбы.<br />
Очерки и статьи о Казахстане. —Алма-Ата: Жазушы, 1971. -С.107-112.<br />
151
179 Россельс В.М. Эстафета слова. Искуство художественного<br />
перевода. – М.: Знание, 1972. – 124 с.<br />
180 Коптилов В.В. Мастерство перевода. —М.: Сов.писатель, 1973.<br />
181 Велиханова Ф. Проводники дружбы //Живое единство: О взаимодействии<br />
литератур народов СССР. Сборник. – М.: Сов.писатель, 1974. -С.333-362.<br />
182 Левый И. Исскусство перевода /Перевод с чешского и предисловие<br />
Вл.Россельса. – М.: Прогресс, 1974. – С.398.<br />
183 Коптилов В.В. Этапы работы переводчика. – М., 1973.<br />
184 Хантемирова Г. Национальное своебразие оригинала и проблемы перевода.<br />
—Казань, 1974.<br />
185 Крупнов В.В. В творческой лаборатории переводчика. – М., 1976.<br />
186 Файзуллаева Р. Национальный каларит и художественный перевод. -<br />
Ташкент: Фан, 1979. —112 с.<br />
187 Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – М.: Междунар.отношения, 1980.<br />
—166 с.<br />
188 Тимофеева Л. Слово в стихе. – М.: Сов.писатель, 1982. —344 с.<br />
189 Федоров А. В. Основы общей теории перевода<br />
/лингвистические проблемы/. - 4-е изд., перераб. – М.: Высшая<br />
школа, 1983. —303 с.<br />
190 Федоров А. Искусство перевода и жизнь литературы. Очерки. -<br />
Л.: Сов.писатель, 1983. —352 с.<br />
191 Флорин С. Муки переводческие. Практика перевода.–М.:<br />
Высшая школа, 1983. – 184 с.<br />
152