Kielelezo Patanifu cha Katiba ya Kenya - ConstitutionNet

JUMAPILI, NOVEMBA 22, 2009
KIELELEZO PATANIFU CHA KATIBA YA KENYA
Imechapishwa mnamo Novemba 17, 2009 na Kamati ya Wataalam Kuhusu Marekebisho ya Katiba Kulingana na
Sehemu 32(1)(a)(i) ya Sheria ya Marekebisho ya Katiba ya Kenya, 2008.
7
(b) Inatambua na kulinda thamani za kimsingi na malengo ya utamaduni
na inafurahia utamaduni kama msingi wa kukuza fahari ya kitaifa
na utambulisho; na
(c) inaakisi na kutilia nguvu upekee wa watu wa Kenya na jamii katika
kuchangia, na kushiriki katika utamaduni wa kilimwengu.
Jukumu la Serikali kuhusiana na utamaduni
27. Serikali –
(a) Itakuza uelewano, uvumiliano na kuonea fahari mseto wa tamaduni;
(b) itaheshimu, kuhifadhi, kulinda , kukuza na kuendeleza turathi za
Kenya na hasa, vifaa vyake vya kiutamaduni, kihistoria, kidini, takatifu,
kiakiolojia na maeneo mengine muhimu;
(c) Kukuza –
(i) utafiti na sera ya elimu inayokuza utamaduni na thamani za
kitamadun na inayowezesha watu kuwa na misingi thabiti ya imani
na kimaadili;
(ii) aina zote za kujieleza kitamaduni kote nchini kupitia fasihi,
sanaa, sherehe za kitamaduni, sayansi, mawasiliano, habari,
vyombo vya habari, machapisho na maktaba na njia nyingine za
kitamaduni; na
(iii) utafiti na kurekodi utamaduni wa Kenya ikiwemo historia ya
kitaifa na sheria za kiasili;
(d) kutambua, kuunga mkono na kukuza matumizi ya kisasa na ya
kitamaduni ya matibabu;
(e) kutambua jukumu la sayansi na teknolojia za kiasili katika maendeleo
ya nchi;
(f) kuunga mkono,kukuza na kulinda maarifa ya kiasili na haki miliki za
maarifa ya watu wa Kenya;
(g) kupitia kwa sheria, kuhakikisha kwamba jamii zinapewa fidia au
mrabaha kwa kutumiwa kwa turathi zao za kitamaduni;
(h) kukuza, pale inapohitajika, matumizi ya mifumo ya kitamaduni ya
ukulima, na vyakula na vinyaji vya kiasili; na
(i) kupitia kwa sheria, kutambua na kulinda umiliki wa mbegu na mimea
ya kiasili, sifa zao za kimaumbile na matumizi yao na jamii za Kenya.
SURA YA SITA
SHERIA YA HAKI
Sehemu ya 1- Vipengele vya jumla kuhusiana na Sheria ya Haki
Haki na uhuru wa kimsingi –
28. (1) Sheria hii ya Haki ni kiungo muhimu katika utawala wa kidemokrasia
nchini Kenya na ndiyo msingi wa sera za kijamii, kiuchumi na kitamaduni.
(2) Umuhimu wa kutambua na kulinda haki za kibinadamu na uhuru
muhimu ni kulinda heshima ya watu binafsi na jamaa na kukuza
haki za kijamii na utambuaji wa uwezo wa binadamu wote.
(3) Haki na uhuru wa kimsingi zinazotajwa katika sura hii-
(a) ni za kila mtu binafsi na wala hazitolewi na serikali;
(b) hazitengi haki na uhuru mwingine wa kimsingi ambao
haukutajwa katika Sura hii, lakini zinazotambuliwa na kukubaliwa na
sheria, ila endapo ni kwa kiwango ambapo hazikubaliani na sura hii;
na
(c) zinazingatia mipaka inayoelezwa katika Katiba hii.
Utekelezaji wa Sheria ya Haki
29. (1) Sheria ya Haki inahusu sheria zote na inajumlisha mashirika yote ya
Serikali na watu wote. –
(2) Kila mtu atafurahia haki na uhuru wa kimsingi uliotajwa katika Sheria ya
Haki, kwa kiwango kikubwa kuambatana na hali ya haki au uhuru wa kimsingi.
(3) Katika kutekeleza kipengele Sheria ya Haki, mahakama inapaswa-
(a) kutekeleza sheria kwa kiwango ambacho hakiathiri haki au uhuru
wowote wa kimsingi; na
(b) kuegemea fasiri inaendana na utekelezaji wa haki au uhuru wa
wa kimsingi.
(4) Katika kufasiri Sheria ya Haki, mahakama, mahakama maalumu, Tume
ya Haki za Kibinadamu na maswala ya Kijinsia au mamlaka nyingine
zitakuza-
(a) maadili yanayoongoza jamii huru na ya kidemokrasia kulingana na
heshima ya ubinadamu, ulinganifu, usawa, na uhuru; na
(b) imani, madhumuni na kusudi la Sheria ya Haki.
(5) Wakati wa utekelezaji wa haki yoyote chini ya Vifungu 61 hadi 66,
endapo serikali inadai kuwa haina raslimali za kutekeleza haki hiyo, Shirika
la kiserikali,mahakama, mahakama maalumu, Tume ya Haki za Kibinadamu
na Maswala ya Kijinsia au mamlaka nyingine yoyote itaongozwa na kanuni
zifuatazo –
(a) ni jukumu la serikali kuonyesha kuwa raslimali hazipo;
(b) katika kugawa raslimali, serikali ina jukumu la kuipa kipaumbele
uhakikishaji wa uwezekano mkubwa wa kufurahia haki au uhuru wa
kimsingi kwa kuzingatia hali halisi, ikiwemo kutengwa kwa baadhi ya
makundi au watu binafsi; na
(c Mahakama, mahakama maalumu, Tume ya Haki za Kibinadamu na
Maswala ya Kijinsia au mamlaka nyingine haipaswi kuingilia uamuzi wa
Asasi ya serikali kuhusu ugavi wa raslimali zilizopo, hasa kwa misingi
kuwa utakuwa umefikia uamuzi tofauti.
Utekelezaji wa haki na uhuru wa kimsingi
30. (1) Ni jukumu la kimsingi la serikali na kila Asasi ya serikali kuzingatia,
kuheshimu, kulinda, kukuza na kuhakikisha haki na uhuru wa kimsingi katika
Sura hii, ilivyokatika utumizi wa nguvu na majukumu yao.
(2) Serikali itachukua hatua za kisheria, kisera na nyinginezo kuafiki
utambuaji wa haki zinazotolewa chini ya vifungu 61 hadi 66
(3) Bunge na Tume ya Haki za Kibinadamu na Maswala ya Kijinsia zitaweka
viwango vya upataji haki zilizotajwa katika sura (2)
(4) Serikali itatambua na kurahisisha jukumu la makundi ya raia katika
udumishaji na ulinzi wa haki na uhuru wa kimsingi vilivyomo katika Sheria ya
Haki.
(5) Mashirika yote ya serikali na maofisa wa serikali wana jukumu la kuelewa,
kujitahidi wenyewe kukabiliana na mahitaji ya makundi maalumu katika
jamii, wakiwemo wanawake, wazee, walemavu, watoto, vijana na makundi
yaliyotengwa, jumuia tengwa na wa jumuia fulani za kikabila, kidini na
kitamaduni.
(6) Serikali itaweka na kutekeleza sheria kurahisisha utimizaji wa malengo
yake ya kimataifa kwa mujibu wa haki za kibinadamu na uhuru wa kimsingi
na itapaswa -
(a) kutoa ripoti kwa wakati unaofaa kwa mashirika ya kimataifa ya
haki za kibinadamu kuhusu utekelezaji wa maafikiano kuhusu haki za
kibinadamu na vyombo vinginevyo;
(b) kuchapisha ripoti zitakazotolewa na serikali kwa mashirika ya
kimataifa ya haki za kibinadamu kwa muda unaostahili na kurahisisha
majadiliano na mijadala ya umma na kushiriki kwa mashirika ya kijamii
kabla ya kurekebishwa na kuwasilishwa kwa ripoti hizo.
(7) Serikali itasambaza kwa umma Maoni na Mapendekezo ya Jumla ya
mashirika ya kimataifa ya haki za kibinadamu kuhusiana na utekelezaji wa
malengo yake ya kimataifa
(8) Serikali ya kitaifa inapaswa kutangazia bunge kuhusu endapo na jinsi
inavyokusudia kutekeleza mapendekezo hayo.
(9) Serikali itaweka mifumo dhabiti ya kuipa nguvu kamili mielekeo ya Sheria
ya Haki
Utekelezaji wa Sheria ya Haki
31. (1) Mtu anayerejelewa katika sura (2) ana haki ya kutoa malalamiko kwa
Tume ya Haki ya Kibinadamu na Maswala ya Kijinsia, na kuanzisha kesi , kudai
kuwa haki au uhuru wa kimsingi uliodokezwa katika Sheria ya Haki havijazinga
tiwa,zimekiukwa, zimevunjwa au zimetishiwa –
(2) Watu watakaotoa malalamiko kwa Tume au kuanzisha kesi kwa
mujibu wa sura ya (1) ni -
(a) mtu anaimiza mslahi yake ya kibinafsi;
(b) mtu anayemwakilisha mtu mwingine asiyeweza kujiwakisha;
(c) mtu mwanachama wa, au kwa hiari ya kundi au tabaka fulani la watu;
(d) mtu aliyejitolea kwa niaba ya umma; na
(e) muungano uliojitolea kwa niaba ya mmoja au kundi miongoni mwa
wanachama.
(3) Jaji Mkuu ataweka kanuni zinazoruhusu kesi zilizotajwa katika sura ya (1),
hizi zitazingatia vigezo kwamba–
(a) haki za kulalamika zilizotolewa katika Kifungu hiki zinatekelezwa kwa
ukamilifu;
(b) Urasmi unaohusiana na kesi hizo , ikiwemo kuanzishwa kwa kesi,
unawekwa kwa kiwango cha chini, na hasa kwamba pakiwa na haja,
mahakama itakubali kuwepo wa kesi kwa misingi ya rekodi zisizo na
lazima ya urasmi;
(c) Hakuna fedha zitakazotozwa kwa kuanzisha kesi chini ya Kifungu hiki;
(d) Mahakama, kwa kuzingatia kanuni za haki za kimsingi haitazuiwa bila
sababu na mahitaji madogo madogo; na
(e) Shirika au mtu binafsi mwenye ujuzi maalumu anaweza kwa idhini ya
mahakama, kujitokeza kama rafiki ya mahakama.
(4) Kukosekana kwa kanuni zinazoangaziwa katika sura ya (3) hakutamnyima
yeyote haki ya kuanzisha lalama chini ya Katiba hii na kusikizwa kwa lalama
Katiba mpya, Kenya Moja