Hëna e reQëllimi i Arsimit Islam(Referat i mbajtur në simpoziumin ndërkombëtar në Tiranë: Arsimi nga këndvështrimetradicionale dhe moderne)William C. ChittickNocionet e 'arsimit' janë tëgdhendura në vlerat dhe qëllimet eshoqërisë moderne. Individët njerëzorëkuptohen sipas roleve të tyreshoqërore dhe qëllimet njerëzorepërkufizohen në terma ideologjie.Me 'ideologji' nënkuptoj skema tëpërmirësimit të gjendjes njerëzorembështetur në hamendjet emendimit modern të zhvilluar nëshekullin XVIII, pra periudhës sënjohur si Iluminizëm.Stili i ri i të menduarit që u shfaqgjatë Iluminizmit i kundërshtoi tëgjitha nocionet tradicionale të sëvërtetës, autoritetit, hierarkisë dhenatyrës njerëzore. Ai u shtroi terreninsistemeve të ndryshme të vënanë jetë gjatë periudhës moderne, nëpërpjekje për ta trajtësuar shoqërinësipas idealeve humaniste - sidemokracia, socializmi e marksizmi,me të gjitha larmitë dhe degëzimet etyre. Ndër më të spikaturat e këtyrejanë lëvizjet moderne islamiste, qëjanë njëlloj sikurse sistemet e tjeraideologjike në orvatjen për tëimponuar një sistem abstrakt, tëbërë nga njeriu, mbi shoqërinë.Çdo ideologji fillon me presupozimetë caktuara mbi natyrën njerëzore,të cilat nuk bashkëndahen ngamendimi paramodern. Qeniet njerëzorekuptohen në terma të gjetjeve tëshkencës moderne, të cilat përjashtojnëde facto, në mos de jure, çdomundësi transhendence, çdo nocionprofetësie e shpalljeje dhe çfarëdokonsiderate serioze të jetës së përjetshme.Duke lexuar Iluminizmin nëterma islamë, mund të themi se aipërbën një stil të ri mendimi, tëmbeshtetur në kundërshtimin e treparimeve themelore të mendimitislam. Këto janë Uniteti Hyjnor(teuhid), profetësia (nubuwwe) dheKthimi te Zoti (ma'ad). Me fjalë tëtjera, nocionet moderne mbi natyrënnjerëzore bazohen në kundërshtimine të vërtetave që kanë formuargjithmonë bërthamën e të kuptuarittë muslimanëve.Nuk dua të nënkuptoj që këto tëvërteta themelore islame janëthjesht islame - ato ndahen nga çdoqytetërim paramodern, e jo më pak ikrishteri. Me fjalë të tjera, botëkuptimii qytetërimeve paramoderne enjihte teuhidin, unitetin e Realitetittë Përfundëm. Ato ishin të binduragjithashtu se përsosja njerëzore nukarrihej dot pa nismën e atij Realiteti,pra pa ndihmën e figurave të njohurasi profetë, avatarë, buda ose tëurtë. Botëkuptimet paramodernepohonin gjithashtu se mënyra jonë etë ekzistuarit në këtë jetë ështëthjesht etapë e bërjes së njeriut dhese çdo njeri është përgjegjës, në një14shkallë të caktuar, për mënyrën eekzistencës së vet pas vdekjes.Shkurt, çdo diskutim i 'arsimit'në kontekstin e mësimeve islameduhet të nisë me faktin se nocionet earsimit në kohët moderne bazohennë konceptet e natyrës njerëzore tërrënjëzuara në Iluminizëm. Këtokoncepte janë thellësisht të papërputhshmeme nocionet islame mbinatyrën njerëzore. Për rrjedhojë,arsimi modern, që i shërbeu nevojavetë ideologjive të shteteve moderne,është thellësisht i papërputhshëmme arsimin islam, i cili ishërben nevojave të shpirtit njerëzornë kërkimin e tij për t'i rikthyer Zotitnë më të mirën mënyrën të mundur.KËNAQËSIA E DITURISËAjo që e bën diçka 'islame' ështëqë kjo të bazohet në mësimet eKur'anit dhe Profetit Muhammed.Asnjë fjalë arabe e burimeve të hershmenuk përkon me nocionin tonëmodern të arsimit. Sigurisht, Kur'anidhe literatura e Hadithit është përplotkëshilla e nxitje për të kërkuarditurinë dhe përmirësuar vetennëpërmjet të konformuarit ndaj normavetë siguruara nga Zoti dheProfeti i i Tij. Por dija dhe përmirësimikuptohen gjithmonë në terma tënjë synimi të posaçëm e ky synimështë që të bëhemi plotësisht njerëzorënë këtë botë dhe të arrijmë lumturitë përjetshme në tjetrën. Nëvetvete dhe për veten e saj, dija s'kavlerë. Përndryshe, Profeti nuk doishte lutur: "O Zot, kërkoj strehë ngadija që nuk ka asnjë dobi."Fjala'edukoj' vjen nga një rrënjë latine qëdtth të udhëheqësh, të tërheqësh.Mund të debatohet se Kur'ani në tëvërtetë e ofron një nocion disi paralel,i cili ndodhet në zemrën e lutjesislame. Sureja el-Fatiha, e recituarshumë herë në ditë nga një muslimanushtrues, sillet rreth fjalisë"Udhëzona në Rrugën e Drejtë".Rruga e Drejtë është udha që shpienë lumturinë dhe plotësishmërinënjerëzore. Me fjalë të tjera, rruga qëçon në 'sukses'. Mirëpo, suksesipërkufizohet jo në terma të kësajbote, po përkundrazi, në ato të njëtjetre shumë më reale e të përhershme.Sipas traditës, Fatihaja ngërthenmesazhin e tërë Kur'anit. Ajo tregonqartë kah tre parime, që janë themelii botëkuptimit islam. Më lejoni tësugjeroj se si gdhenden këto trenocione në këtë sure.Përgjithësisht, teuhidi shprehetmë thuktazi në formulën kur'anore:la ilahe il-la'Llah ("nuk ka zotpërveçse Zoti"). Kjo formulë ështërrokur gjithmonë se nënkupton që etërë ekzistenca vjen nga Zoti, se igjithë realiteti mbahet vazhdimishtkorrik, 2008nga Zoti dhe se të gjitha gjërat përfundimishtkthehen te Zoti. Çdocilësi pozitive e ndeshur në botë dhenë vetet tona mund të jetë veçsepasqyrim i zbehtë i cilësive të Zotit.Vetëm Zoti është vërtetësisht i mirë,vetëm Zoti është vërtetësisht ibukur, vetëm Zoti është vërtetësishti fuqishëm, vetëm Zoti është vërtetësishti pavarur e kështu me radhë nëlistën e emrave hyjnorë. Shkurt,teuhidi nënkupton se nuk ka asgjëvërtetësisht reale përveçse Zoti.Fatihaja fillon me pohimin,"Falënderimi i takon Zotit", çka përbënthjesht një pohim të teuhidit: aido të thotë se askush nuk është idenjë për lavdërime përveç Zotit,sepse nuk ka asgjë vërtetësisht tëmirë veç Zotit. Po kështu, teuhidishprehet edhe në pohimin "VetëmTy të shërbejmë, dhe vetëm Ty tëkërkojmë ndihmë." Nuk ka zotpërveçse Zoti, ndaj nuk ka asnjë tëdenjë për t'i shërbyer dhe asnjë qëmund të sigurojë ndihmë të vërtetëveçse Zoti. Vini re se kjo fjali mbahetzakonisht si vendosëse e një ideali:muslimanët duhet t'i shërbejnë veçZotit e të kërkojnë ndihmë vetëmprej Tij. Megjithatë, nëse vërejmëmë kujdes, do shohim se ajo përbënedhe pohim faktual. Uniteti iRealitetit kërkon që çdokush, muslimanapo jo, t'i shërbejë Zotit dhe t'ikërkojë ndihmë Atij në rrjedhën e tëjetuarit të jetës së vet. Duke qenë seka vetëm një Realitet të vërtetë, tëgjitha gjërat veprojnë në përputhjeme atë Realitet - të gjitha gjërat janëme përkufizim shërbëtore të atijRealiteti. Kur njerëzit kërkojnë ndihmë,ata në të vërtetë kërkojnë ndihmënga ai Realitet i vetëm, qofshin tëndërgjegjshëm apo jo për këtë fakt.Kjo na sjell në parimin e dytë tëmendimit islam, të cilin Fatihaja epërmend mëse haptazi duke përdorurfoljen "me udhëzue". Teuhidimëson se "nuk ka udhëzues përveçseZoti". Siç e formulon Kur'ani, dukeiu drejtuar Profetit {Nuk e udhëzonti kë do ti, por udhëzon Zoti kë do Ai}(28:56). Megjithatë, Kur'ani thotëgjithashtu për Profetin: {Ti udhëzonnë Rrugë të Drejtë} (42:52). Kjo dotë thotë se Zoti udhëzon duke nisurprofetë, dhe funksioni i tyre është t'iudhëzojë njerëzit në Rrugën eDrejtë, e cila shpie në lumturi të përjetshme.Parimi i tretë i mendimit islamështë Rikthimi te Zoti. Atë e nënkuptonvetë nocioni i Rrugës së Drejtë,es-sir?tu'l-mustak?m. Përse është erëndësishme rruga? Sepse shpie nëlumturi pas vdekjes. Domethënien esaj e tregon midis të tjerash fakti se,e ashtuquajtura "urë mbi Ferr" nëDitën e Ringjalljes quhet gjithashtues-sir?t. Ata që arrijnë ta kalojnëUrën pa rrëshqitur në Zjarr janë ataqë kanë marrë udhëzimin në Rrugëne Drejtë në këtë jetë. Ata që dështojnës'e kaluari Urën janë ata që nuk ekanë ndjekur Rrugën e Drejtë - nëvend të kësaj, siç thotë Fatihaja, atajanë mes atyre që janë shmangur oseatyre ndaj të cilëve Zoti ështëzemëruar.ARSIMI ËSHTËUDHËRRËFIMSiç e thashë më lart, fjala "arsimoj"do të thotë më udhërrëfye. Nëlatinisht, ducere do të thotë meudhëzue, me drejtue, me nxjerrë.Kur muslimanët luten që të udhëzohennë Rrugën e Drejtë, ata i kërkojnëZotit t'i nxjerrë nga injoranca,urrejtja, mëria dhe të gjitha tiparet embrapshta të karakterit, që pengojnëlulëzimin e plotësishmërisë dhevirtytit. Këto tipare negative tëkarakterit janë të rrënjosura thëllënë egon njerëzore. Arsyeja e kësajështë thjesht sepse njerëzit nuk janëZoti, dhe vetëm Zoti është i mirë dhei vërtetë. Siç thotë Kur'ani: {Njeriu ukrijua i dobët} (4:28). Ademi ra ngaparajsa për shkak të dobësisë së tij,të cilën Kur'ani e quan "harresë"(nisj?n) dhe "pavëmendshmëri"(ghafle). Harresa është e thurur nëekzistencën njerëzore. Për të dalënga harresa, njerëzit duhen nxjerrëprej saj - njeriu duhetedukuar/arsimuar. Askush nukmund të arrijë plotësinë e mundësisënjerëzore, askush nuk mund ta arrijëditurinë, urtinë, virtytin dhemirësinë e vërtetë me përpjekjet eveta. Gjithkush ka nevojë për njëedukues, i cili do t'i tregojë udhën edijes dhe shpëtimit. Edukuesi ështëpikërisht "udhëzuesi" (h?d?).Në shoqërinë tradicionaleislame, udhërrëfimi sigurohej ngadijetarët ('ulem?). Sipas një thëniejetë shumëpërhapur (e cila shpesh injihet Profetit), "Dijetarët janëtrashëguesit e profetëve." 'Ulematëjanë, fjalë për fjalë, "ata që kanëdituri" dhe ekzistojnë lloje tëndryshme 'ulemashë, në varësi tëllojit të diturisë që kanë trashëguarnga profetët. Ka tre sfera themelorëtë diturisë, çdonjëra nga të cilat pëfshihetnga Kur'ani dhe trupëzohet teProfeti. Trashëguesi ideal i Profetitdo t'i ketë aktualizuar të trija llojet editurisë, por shumica e 'ulemave nëtë vërtetë kufizohen mjaft në dijen etyre. Sigurisht, asnjë nga 'ulematënuk mund të jetë udhëzues aq i plotësa vetë Profeti. Tri llojet bazë tëditurisë islame që duhen trupëzuaridealisht nga 'ulematë janë dija e tëvepruarit të duhur, dija e Realitetit tëVërtetë dhe dija e përsosmërisëshpirtërore. "Dija e të vepruarit tëdrejtë" është lëmi i Sher?'atit dhe
Hëna e rejurisprudencës. "Dija e Realitetit tëVërtetë" është lëmi i atyre 'ulem?veqë studiojnë kel?min, sufizminteorik dhe/ose filosofinë. Këta dijetarëshpjegojnë mësimet kur'anorembi realitetin e Zotit, natyrën e kozmosit,dhe bërjen e vetes njerëzore.Me fjalë të tjera, ky grup i dytë i'ulem?ve studion metafizikën,teologjinë, kozmologjinë dhepsikologjinë e përshpirtshme. Sferae tretë, "dija e përsosjes shpirtërore"trajton mënyrën e shndërrimit tëbrendshëm dhe përputhjen me normate vendosura nga Zoti, jo vetëmnë të vepruar e të menduar, por edhenë qenien tonë të brendshme. Kylëm është specialiteti i mjeshtravesufi.KONFLIKTI MESKONCEPTEVEThashë se arsimi modern është ipapërputhshëm me arsimin tradicionalmusliman. Me arsim tradicionalmusliman nënkuptoj "udhëziminnë Rrugën e Drejtë", e cila shpienë të vepruarit e duhur, të kuptuarite drejtë dhe shndërrimin e duhur tëvetes. Me të pikasur që arsimi islamfokusohej në arritjen e përsosmërisënjerëzore sipas normave Hyjnore - ejo normave humaniste tëIluminizmit - mund të kuptojmëlehtë përse arsimi modern shkatërronbazat mbi të cilat mund të ndërtohetarsimi islam. Më lejoni të tregojdisa pika, ku shfaqet konfliktindërmjet arsimit islam e atij modern,sidomos në lidhje me pariminthemelor të mendimit Islam, teuhidit.Arsimi modern pretendon sebazohet në "shkencë" dhe e merrautoritetin e vet duke qenë "shkencor".Mendimi shkencor karakterizohetnga fokusi i tij mbi shumësinëdhe studimin empirik të sferës sëkapshme nga shqisat, qoftë nësekëto e arrijnë futjen në atë sferëdrejtpërsëdrejti apo me anë tëinstrumenteve. Mendimi shkencorhedh poshtë, në mënyrë impliciteose edhe eksplicite, çdo lloj dijeje qënuk verifikohet dot empirikisht. Kylloj qasjeje është i dobishëm për tëfituar kontroll mbi mjedisin e njerëzit,siç është fare e qartë te mënyra nëtë cilën ajo përdoret nga qeveritë,ushtria dhe industria. Mirëpo, me tëpretenduar se dija shkencore ështëdituria e vetme e vlefshme dhe eligjshme, nuk mund të bëhet më fjalëpër shkencë, po për "shkencizëm",besimin se vetëm shkenca lejonqasje tek e vërteta. Shkencëtarët janëzakonisht tepër të sofistikuar për tëbesuar në shkencizëm, sepse ata ekuptojnë se shkencizmi është njëqëndrim ideologjik, i cili nuk mundtë demonstrohet empirikisht.Prapëseprapë, shkencizmi ështënjë përbërës i fuqishëm i botëkuptimitmodern. Shumica e njerëzvebesojnë në pretendimet për tëvërtetën që bën shkenca, më shumësesa besojnë në pohimet për tëvërtetën që bën feja. Ata besojnë seshkenca merret me dijen dherealitetin objektiv dhe pandehin sefeja merret thjesht me sferën subjektivetë opinioneve dhe ndjenjave.Besimi në shkencë është thellësisht ipapërputhshëm me qasjen e diturisëislame. Në terma islame, e vetmjadituri e vërtetë, e vetma dije absolutishte besueshme dhe e vërtetësishmeështë teuhidi, fakti se nuk kaasgjë reale përveç Realitetit. Kjoështë njohur gjithmonë si e vërtetë,si fakt e jo si besim. Ajo është"besim" vetëm për njerëzit ethjeshtë, të cilët e pranojnë mbibazën e autoritetit, por nuk e kuptojnëse çfarë do të thotë. Për çdo personme intelekt të shëndoshë ('aklsel?m), ajo përbën të vërtetënthemelore, përmes të cilës duhenkuptuar të gjitha të vërtetat dheduhet ndërtuar e tërë dituria. Ciladoformë e dijes që shpërfill teuhidinështë injorante për atë të vërtetë tëvetme, nga e cila varet çdo e vërtetë.Gjithkush e di se qytetërimiislam zhvilloi një sërë disiplinashshkencore në mënyra skajimisht tësofistikuara si matematika, astronomiae mjekësia. Mirëpo, këto disiplinaishin gjithmonë pjesë e njëvizioni më të madh, dhe ky vizionishte teuhidi. Botëkuptimi islam nisiduke pohuar realitetin e Zotit,Unitetin e Realit të përfundëm, rrënjëzimine gjithçkaje te Zoti. Kjonënkuptonte se të kuptuarit e drejtëtë gjërave varej nga të kuptuarit etyre në raport me Zotin - Realitetin ePërfundëm. Çdo dije mbi botën, qënuk e vendos botën në terma tëBurimit të saj Transhendent, ështënë të vërtetë injorancë, sepse i pengonnjerëzit nga të shikuarit egjërave ashtu siç janë në të vërtetë.Është mjaft e qartë se një intuizimi unitetit i nxit shkencëtarët eepokës moderne në kërkimin e tyrepër teori gjithpërfshirëse të universit.Por gjithashtu nuk mund të ketëkurrfarë dyshimi se teoritë që mbizotërojnëdisiplinat shkencore dheakademike bashkëkohore janëshpalosje të një parimi, të cilin mundta quajmë tekth?r. Teuhidi buronnga fjala wahde (njëshmëri) dhenënkupton të pohuarit e njëshmërisësë Zotit, të deklaruarit eunitetit të Realitetit të Përfundëm.Tekth?r buron nga fjala kathra(shumësí) e nënkupton pohimin eshumësisë së realitetit. Njëbotëvështrim tekth?ri e mohonteuhidin, implicitisht ose edhe haptazi.Në vend të Një Realiteti, aishtron shumë realitete. Rezultatipërfundimtar është shpërhapja edijes njerëzore, larmizimi i disiplinaveshkencore dhe akademike,shumësia e synimeve njerëzore, dhenjë mospajtim, përçarje, çintegrim,konflikt e shthurje pa fund.Tekth?ri nuk është medoemos ikeq. Filosofët muslimanë nganjëherëe përdornin këtë fjalë për tëtreguar vetë aktin, me anë të të cilitNjë Zot krijon një botë shumësie.Mirëpo, detyra njerëzore është t'i ikëtekth?rit, të shohë tej shumësisë dhepërçarjes që sundojnë sferën e dukshme.Njerëzit ftohen të vendosinteuhidin, që nënkupton prurjen eunitetit, harmonisë, barazpeshës,drejtësisë dhe paqes. Megjithatë, atathërriten që ta arrijnë këtë në vetëjetët e tyre. Askush nuk mund të sjellëharmoni, barazpeshë dhe paqe nëbotë nëse nuk ndodhet në paqe meZotin. Fakti që teuhidi duhet të fillojëme individin tregon kah një prejdallimeve elementare ndërmjetmendimit tradicional dhe sistemeveideologjike moderne. Islami kamësuar gjithmonë se çdo individështë përgjegjës para Zotit. Pa plotësuarpërgjegjësitë vetjake nuk mundtë jetohet sipas normave të Zotit. Nëkontrast me këtë, mendimi modernpohon se një shoqëri e harmonishmemund të ndërtohet njëherazi,duke e imponuar një sistem mbishoqërinë. Kur të gjithë i bëhen konformsistemit të imponuar - një sistemitë shpikur nga ideologët e tëdetyruar nga byrokratët - shoqëriado të jetë e harmonishme. Me fjalë tëtjera, shoqëria tradicionale thotë:"Fillo me veten!"; mendimi modernthotë: "Reformo të tjerët!"Shkurt, teuhidi është një vizionqë duhet arritur nga çdo qenie njerëzore.Ai përbën detyrën e individëve.Rruga për të arritur atë quhet Udhae Drejtë. Ata që i çojnë njerëzit nëUdhë të drejtë janë parasëgjithashZoti, pastaj profetët, pastajtrashëguesit e profetëve. Megjithatë,nuk mundemi thjesht të ndjekimmësuesit. Ajo që kupton mësuesijuaj nuk ju ndihmon, përveç nëse ekuptoni edhe ju. Është përgjegjësia eçdo muslimani që të kërkojë dijen etij dhe të kuptuarit e tij vetjak."Kërkimi i diturisë është idetyrueshëm për çdo musliman emuslimane" ka thënë Profeti. Dhe kykërkim zgjat "nga djepi gjer në varr"na tregon ai gjithashtu. Pa ngulmiminpër të kuptuar, njerëzit do tëmbeten injorantë e harrues, pavarësishtse sa mund të kenë zotëruarshkencën dhe inxhenjerinë,filosofinë dhe sociologjinë, ose cilëndodisiplinë tjetër të rrënjëzuar nëtekth?r.ARSIMI TRADICIONALISLAMArsimi tradicional islam ështëpërpjekur të sigurojë mjetet, përmestë cilave njerëzit mund të arrijnë vetënjë vizion të teuhidit. Ndjekja eRrugës së Drejtë shihej si përpjekjeindividuale që kërkonte të kuptuarite rrjedhimeve të teuhidit për vetëindividin. Vetëm atëherë mund t'idrejtohej ai/ajo ndihmës së tëtjerëve. Sipas shumë dijetarëve muslimanë,sidomos atyre me prirjefilosofike, qëllimi i ndjekjes sëRrugës së Drejtë është tehk?ku, qëdtth realizimi dhe verifikimi.Fjala tehk?k vjen nga fjala hakk,një emër kur'anor i Zotit, që do tëthotë, i vërtetë, real, i duhur, i denjë.Rrjedhimi i këtij emri hyjnor ështëse vetëm Zoti është e vërteta,realiteti, e drejta dhe e duhura.Mirëpo, Kur'ani na thotë se Zoti krijoigjithçka me hakk, pra me tëkorrik, 200815
Change language