numri 206 final.CDR

Hëna e reKULTURA DHE CIVILIZIMI ISLAMMe rastin e pushtimit të Grenadës, ushtria krishtere dogji më se 1.000.000 libra, në mesin e tëcilave edhe dorëshkrime që ishin me vlerë të pakrahasueshme. Janë prishur dhe shkatërruar edhepallate e obore mbretërore, shkolla e biblioteka dhe lloj-lloj ndërtesash madhështore, shumëxhamia me bukuri fantastike që paraqitnin vlerë të madhe të arkitekturës IslameNuredin AhmediViteve të fundit janë botuar njësërë librash, që trajtojnë në mënyrëtë gjithanshme çështjen e librit,përhapjen dhe kujdesin e tij anë embanë botës. Përmes këtyre rreshtavedo të përpiqemi të paraqesimdisa të dhëna me rëndësi për librindhe bibliotekarinë në shtetinIslam, në epokën e Mesjetës.Veçanërisht do të ndalemi nëshqyrtimin e kulturës dhe civilizimitIslam në përgjithësi.Në shekullin e X Kordova kaqenë qyteti më i civilizuar nëEvropë, dhe bashkë me Stambollin,Bagdadin e Kairon, është konsideruarnjë nga katër qendrat mëtë rëndësishme kulturore të botës.Me 113.000 shtëpi, me 21 paralagje,me 70 biblioteka dhe me shumëlibra që ka pasur në te, me shumëxhami dhe pallate, Kordova ka fituaratë kohë një famë botërore. Kjoqendër e njohur Islamike ka pasurmijëra rrugë të ndriçura.Shtatëmbëdhjetë vjet pas kësajkohe Londra ka pasur vetëm njëmjet ndriçues për rrugë, ndërsadisa shekuj më vonë nëpër rrugët eParisit balta arrinte deri në gjunj.Kur Universiteti i Oksfordit e kakonsideruar banjon si një zakonpagan, shkencëtarët e Kordovëskanë pasur banja nëpër shtëpitë etyre të bukura. Kurdo që kanëpasur nevojë për arkitektë, këngëtartë mirë ose robaqepës, sundimtarëte Leonit, Nevarës dhe tëBarcelonës i janë drejtuarKordovës.QENDRAT E KULTURËSBagdadi, për dallim nga shumëqendra tjera të mëdha kulturoreIslame nuk është themeluar shumëherët, por në shekullin e VII, madjenga ana e arabëve, në qendrën eperendorisë që shtrihej në brigjet eTigrit, në vendin ku gërshetoheshinrrugët tregtare, të cilat ngaoqeani Indian shpienin drejtMesdheut.Në saje të politikës së urtë tësundimtarëve të dinastisë sëAbasidëve e të pozitës jashtëzakonishttë volitshme gjeografike, kyqytet së shpejti do të bëhet qendramë e rëndësishme politike e kulturoree botës Islame dhe në të njëjtënkohë edhe qytet me më shumëbanorë në botën e atëhershme(rreth 1.5 milion). Këtu prejshekullit të IX e deri në pushtimine qytetit nga ana e mongolëve nëvitin 1258, do të zhvillohet njëprodhim librar i pashembullt derinë atë kohë.Në këtë kohë Bagdadi ishteqendar kryesore e prodhimit dhe etregtisë së librit. Në kohën elulëzimit më të madh të prodhimitlibrar në këtë qytet, në të ka pasurrreth 100 librari. Librat ngaBagdadi shpërndaheshin deri edhenë viset më të largëta të botësIslame. Karvanët e deveve ngaBizanti, Siria, India sjellnin nëBagdad.Bibliotekat e mëdha në Bagdadishin vende ku tuboheshin njerëz tëarsimuar dhe ku diskutonin përshkencën dhe lexoheshin referatetë ndryshme, bëheshin studime tëllojllojshme letrare që kishin shpëtuarpa u djegë në bibliotekën eAleksadrisë ose që i kishin siguruarprej bibliotekave tjera antike.Në Bagdad mbikqyrës të bibliotekaveemëroheshin njerëz tëarsimuar të cilët kishin autoritet tëmadhë në shoqëri. Në këtë punë roltë rëndësishëm ka luajtur halifiHarun er-Rashidi (768-809).Biri i Harun er-Rashidit, El-Me'muni (sundoi prej vitit 813-833) e themeloi akademinë efamshme Bejtul-Hikmeh (shtëpia eurtësisë) me një observatoriumastronomik e një bibliotekë tamadhe. Së shpejti këtu do të gjendenshumë shkencëtar, përkthyes ekaligrafë të shquar të asaj kohe, jovetëm arabë, por edhe indianë epersianë. Vet El-Me'muni i nxisteshkencëtarët që të studjonin filozofinëgreke e t'i përkthenin libratnga gjuha greke, siriane, sanskritee persiane në atë arabe. I dërgontetë besuarit e vet në Lindjen eMesme që të kërkonindorëshkrimet e vjetra greke, kursenjë delegacion ia dërgoi edheperendorit bizantinm Leonit V, nëmënyrë që prej tij të merrtedorëshkrime greke. Ki mision prejKonstantinopojës solli shumë libragreke nga të gjitha sferat eshkencës të cilat El-Me'muni i dhatë përktheheshin arabisht. Sipasdisa burimeve, biblioteka e tij qyshnë kohën e sundimit të tij ka pasur1.000.000 fletore. Kjo traditëvazhdoi edhe më vonë derisa easgjësuan mongolët kur e pushtojnëBagdadin në vitin 1258.Përveç bibliotekave publike kapasur edhe biblioteka private, p.sh.historiani El-Vahidi (vdiq në vitin822) ka lënë një bibliotekë me 600arka. Biblioteka të tilla nuk kishtevetëm në Bagdad por edhe nëpërqendrat tjera Islame, si nëSamarkand, Basra, Helep, Mosul,Damask etj.Shkimtarët e vjetër arab nakanë lënë shuëm të dhëna për to,kurse njërën prej tyre, atë të dinastisësë Samanahidëve në Buhara,na e kë përshkruar mjeku e filozofii famshëm Ibn Sina (Avicena, 980-1037), në autobiografinë e tij, airrëfen se në kohën e qëndrimit tëtij në atë qytet sëmuret sulltani."Një ditë e luta atë të më lejojë e tëhyja në bibliotekën e tij, e të shikojakatalogun e t'i lexoja librat emjekësisë. Kur më lejoi këtë, hyranë një godinë me shumë lokale nëtë cilat kishte arka me libra një mbinjë. Në një repart ishin vendosurlibrat në prozë e në poezi, nëtjetrën për drejtësinë. Çdo repartkishte libra shkencash të veçanta. Eshikova katalogun e veprave të vjetragreke dhe kërkova atë që doja.Aty pash libra, titujt e të cilave përshumë kënd janë akoma të panjohura,vepra të cilat nuk i kisha parëkurrë as më herët e as më vonë.Kështu e kuptova se kush ç'vend zënë lëmin e vet."Përveç Bagdadit si qendërbotërore e asaj kohe, ishte edheKajroja në kohën e dinastisë sëFatimijve, i cili ishte kryeqytet i ri idinastisë Fatimije në Egjipt.Kajroja bëhet një ndër qendrat mëtë rëndësishme kulturore të botëssë atëhershme Islame. Halifi El-Azizi (976-996) themeloi bibliotekatmë të rëndësishme kulturoretë botës Islame. Ai themeloiedhe xhaminë e El-Az'harit në vitin972, e më vonë kjo shndërrohet nëuniversitetin e parë në botë.Halifi El-Aziz themeloi bibliotekëne famshme e cila ishte evendosur në pallatin e halifit dhe ecila sipas disa burimeve kishte200.000 fletore e sipas disa të dhënavederi më 600.000 fletore.Se ka qenë kjo bibliotekë emadhe shihet nga e dhëna se këtolibra ishin të vendosur në dyzetlolake.SPANJA ISLAMIKEKrahas bibliotekave të mëdhanë Bagdad dhe në Kairo, më erëndësishme ishte biblioteka edinastisë Emevite në Kordovë tëSpanjës Islamike. E themeoi halifiEl-Hakimi II (961-976), të cilit itakon vend nderi në vargun esundimtarëve të arsimuar arab.Duke dashur që sa më shpejt tëtubojë libra në bibliotekën e tij, idërgoi emisarët e vet në Bagdad,Kairo, Damask e në qendra të tjeraku kultura dhe arsimi ishin në njënivel të lartë. Ai harxhoi shumëpasuri për blerjen e librave ashtuqë në biblioteknë e tij së shpejti ugjenden rreth 400.000 vëllime.Jo vetëm në Kordovë, por në tëgjitha qytetet e mëdha të Spanjësekzistonin biblioteka e banjo publike(hamame), rrugë të shktruarame kalldërm, e si u cekë më lartë,rrugët ishin të ndriçuara, ndërsaLondra e Parisi ishin të zhytura nëbaltë e në prapambeturi. Sa përilustrim vlenë të paraqesimthënien e mbretit anglez Riçard kuthotë: "Ne e konsideronim devotshmërimospastrimin e trupit."Megjithatë, Kordova do të jetënjë kohë të gjatë qendër e jetëskulturore, qytet i cili krahasKonstantinopojës, ishte më i imadhi në truallin Evropian, e pastajrradhiteshin edhe qytete tjeratë Shpanjës si p.sh. Mallaga,Sevilja, Granada, Toledoja etj.Kah shekulli i njëmbëdhjetë,është koha kur ky qytet bëhetqendër për përkthime dhe kthehetnë duar të krishterëve nën udhëheqjene Alfonsit të vjetër (1251-1284), e në këtë kohë përkthehennga gjuha arabe në atë latineveprat e mjekësisë, të astronomisë,të matematikës e të filozofisë. Mekëtë Evropa do t'i njeh shkrimet eshkencës dhe filozofisë Islame dheasaj antike.Për përfundim vlen të përmendetedhe kjo: kur në vitin 712muslimanët e pushtuan Spanjën,të krishterëve të Shpanjës u dhanëliri të plotë, ndërsa pas tetë shekujshkëta ua kthyen të kundërtënmuslimanëve, e më në fund idëbuan nga Spanja tërësisht. AjoSpanjë që dikur lulëzonte nën kulturëndhe civilizimin Islam, e qëishte vend i shkencave dhe universiteteve,drejtësisë dhe përparimit,tokë e lloj-lloj pasurive, me rëniene pushtetit musliman filloi stagniminë të gjitha sferat e jetës.Me rastin e pushtimit tëGrenadës, ushtria krishtere dogjimë se 1.000.000 libra, në mesin etë cilave edhe dorëshkrime qëishin me vlerë të pakrahasueshme.Janë prishur dhe shkatërruar edhepallate e obore mbretërore, shkollae biblioteka dhe lloj-lloj ndërtesashmadhështore, shumë xhamiame bukuri fantastike që paraqitninvlerë të madhe të arkitekturësIslame, u shdnërruan në kisha enjë numër i konsiderueshëm uprishën.më në fund edhe Granadaqyteti fundit i nënshtrohet pushtimitkrishterë me 02-01-1492.24 korrik, 2008