Cavid fəlsəfəsi - Oguzlar.az

də bir insan orqanizmi ilə müqayisə oluna bilər. Böyükaləmlə kiçik aləm, makrokosmla mikrokosm arasında biradekvatlıq, eyniyyət mövcuddur 1 . Və böyük dünya kiçikdünyadan böyük deyil. Çünki kainat, cismani aləm heç dəhəmişə bütün varlığı ilə canlanmır. Canlanan və deməli, buanda yaşayan onun ancaq lokal təzahürləridir. Əslində, onacan verən də insan hənirtisidir. İnsan nəzərləri aləmə tuşlanaraqonu ancaq öz baxış bucağında işıqlandırır və canlandırır.Həmin anda insanın özü də məhz öz baxış bucağınabərabərdir.Cavid mələyin dili ilə ilahi ruhun, dünya nurununhissi aləmdəki hadisələrlə əlaqəsinə işarə edir və zərrə ilətam arasındakı münasibətin dialektikasını belə açır.Dinlə həp kainatı, seyr eylə,Hər günəş ondan iştə bir şöləHər ufaq zərrə, hər küçük yapraqSana söylər bu rəmzi pək parlaq. 2Təbiətdə, maddi dünyanın cisim və hadisələrində haqqınnişanəsindən bəhs edilməsi – Allahın təbiət vasitəsiləözünü ifadə etməsi kimi də izah edilə bilər. Onu da qeydedək ki, təsəvvüf fəlsəfəsinə xas olan bu böyük sezgini bəziləripanteizm ruhunda şərh etməyə çalışırlar.Cavid panteist deyil, lakin onun ontologiyası materializməvə ya ardıcıl obyektiv idealizmə də uyğun gəlmir.1 Буна тясяввцфдя вящдят ял-вцжuд дейилир.2 Щ. Жавид . Ясярляри 5 жилддя, ЫЫЫ жилд, Бакы, «Лидер»,2005, с. 144.- 38 -