pARTisan_32

«В деревне Подречье Подреческого
райсельсовета при помощи шефа открыта
изба-читальня для крестьян… Есть кружки
по естествоведению, по сельскому хозяйству,
политический, драматический, приезжают
доктора, ветеринарные фельдшера читают
лекции. Мужчины стали более сознательными.
Посещают собрания, принимают активное
участие в работе.
Но женщины еще отстали, несознательны,
мало посещают собрания, лекции, мало
принимают участия в работе. Между ними до
этого времени не проводили никакой работы.
Следовало б нашим женщинам взяться за
ученье и общественную работу!» 5
Савецкая ўлада, што ў свае першыя дзесяцігодзьдзі
абяцала ўсім народам адукацыю на роднай мове, ужо ў
сярэдзіне 1920-х адчыніла ў Беларусі 1273 курсаў ліквідацыі
непісьменнасьці для дарослых. Але сялянскія жанчыны
наведвалі іх, а таксама хаты-чытальні, клюбы й суполкі «па
інтарэсах», значна радзей за мужчын. Адной з прычынаў была
агульная занятасьць хатнімі справамі, а другая мела больш
фундамэнтальную прыроду. Адукацыя патрабуе ад жанчын
выхаду ў «публічную», г. зн. мужчынскую, прастору, а за
гэтым стаяць карэнная трансфармацыя сялянскага жыцьця,
звыклага ладу, зьнішчэньне старых канонаў і перагляд
гендэрных роляў. Традыцыйныя грамадзтвы супраціўляюцца
такім перабудовам. Дакумэнты сьведчаць, што часам бацькі
альбо мужы забаранялі альбо перашкаджалі жанчынам
вучыцца чытаць. Паводле вынікаў праверкі, праведзенай
у Бабруйскай акрузе ў 1928 г., было выяўлена, што
«...няпісьменныя калгасніцы амаль што не ўцягнуты ў
агульныя лікпункты ў той час, як непісьменнасць сярод
калгасніц вялікая (у 6 калгасах маецца 102 жанчыны, з
іх 68 — 56,8 % непісьменных, у той час як у 5 калгасах з
88 мужчын 21 — 20,3 % няпісьменны). Толькі ў калгасе
“Серп” 7 жанчын ліквідавала няпісьменнасць» 6 .
Паколькі ў патрыярхальным вясковым грамадзтве не
існавала ўяўленьня пра жаночую «аўтаномію», згодна зь якім
жанчына належыць «сама сабе», сялянка, якая выходзіла
за межы сямейных стасункаў у публічную прастору й тым
парушала гендэрныя нормы, разглядалася як «агульная»,
такая, да якой можа падыйсьці кожны. У 1928 г. Сакратарыят
КПБ склаў Рэзалюцыю па дакладзе аб культурна-пабытовай
працы сярод калгасьніц, дзе адзначыў, што жанчын амаль
не ўлучаюць у калгасныя кіраўнічыя структуры, а таксама
плацяць ім менш, чым мужчынам:
«У значнай частцы калгасаў жанчыны не
з’яўляюцца пайнікамі... у некаторых калгасах
працоўны дзень жанчыны расцэньваецца
ніжэй працоўнага дню мужчыны. У “Серп”
Глускага р-на жаночы працоўны дзень
раўняецца 80 % мужскога працоўн. дня, “Эрд”
і “Кастрычнік” — Парыцкага р-на — 60 %...
Асабліва слаба ідзе ўцягненьне калгасніц
у праўленчаскія ворганы калгасу, што
тлумачыцца поглядамі мужской часткі, што
калгасніца ня можа прыняць удзела ў жыцьці
калгасу» 7 .
5
Беларуская работніца і сялянка.
1925. № 2.
6
НАРБ. Ф. 4. Воп. 9. Спр. 135. Арк. 46.
7
Тамсама.
8
Рэнсел Д. Культура деторождения у
белорусских, еврейских и татарских
женщин на территории Беларуси
Улучэньне жанчын у кіраваньне калгаснымі справамі
закранала гендэрную гіерархію й пагражала традыцыйнаму
ладу, таму з самага пачатку свайго існаваньня «Беларуская
работніца і сялянка» заклікала жанчын, асабліва калгасьніц і
батрачак, браць справу «ў свае рукі», а таксама пісаць у часопіс
як пра зьмены ў жыцьці, так і пра перашкоды. Дзеля гэтага
нават друкаваліся спэцыяльныя «памяткі» — «Як зрабіцца
селькоркамі» (па-беларуску) і «Как стать рабкорками» (парасейску),
у якіх тлумачылася, як пісаць лісты ў сродкі масавай
інфармацыі. Паступова ў газэтах пачалі зьяўляцца новыя
«жаночыя» тэмы, а таксама трансфармаваўся сам вобраз
сялянкі: яна станавілася актыўнай і пісьменнай «калгасьніцай».
Гэта адпавядала агульнасавецкаму «трэнду»: у 1929 г. у
пракат выйшаў фільм Сяргея Эйзэнштэйна «Старое й новае»
(«Генэральная лінія»), гераіня якога, маладая вясковая жанчына,
імкнецца арганізаваць калгас. Сяляне, якія супраціўляюцца
калектывізацыі, лічаць яе «бабай», але праз шмат перашкодаў
яна ўсё ж набывае трактар і, седзячы за стырном, ператвараецца
ў «калгасьніцу», новую савецкую жанчыну.
Прадукцыя й
рэпрадукцыя
Прыведзены на пачатку гэтага тэксту купалаўскі верш можна
разглядаць як «культурнае сьведчаньне». Ён цікавы ня столькі
як «рэалістычны дакумэнт», колькі як адлюстраваньне
пэўных імкненьняў, настрояў і грамадзкіх ідэалаў свайго
часу. Адным зь іх быў удзел жанчын у вытворчай працы паза
межамі сям’і.
Зразумела, што гістарычна вясковая жанчына, у
адрозьненьне ад мяшчанкі альбо «буржуазкі», не гаворачы
ўжо пра шляхцянку, сумяшчала дзьве ролі. З аднаго боку, яна
была ўлучана ў вытворчы працэс яшчэ да калектывізацыі:
жала, саджала, даглядала жывёлу, — але рабіла гэта ў
межах прыватнай, сямейнай гаспадаркі. Зь іншага, жанчына
займалася рэпрадукцыйнай працай, нараджаючы да дзесяці
й нават болей дзетак за жыцьцё. Сумяшчэньне роляў было
магчымым таму, што й «прадукцыя», і «рэпрадукцыя»
адбываліся ў адным месцы, але яно мела й жахлівыя
наступствы — высокую сьмяротнасьць як саміх парадзіх, так
і немаўлят. Амэрыканскі сацыяльны гісторык Дэвід Рансэл
на падставе аналізу матэрыялаў расейскіх мэдыкаў і іншых
дакумэнтаў прыходзіць да высновы, што дзіцячая (ад 0 да
5 гадоў) сьмяротнасьць на пачатку XX стагодзьдзя магла
дасягаць 469 сьмерцяў на 1000 нараджэньняў. На беларускіх
тэрыторыях лічбы былі меншыя (каля 269 сьмерцяў на 1000
народзінаў). А ніжэй за ўсё дзіцячая й жаночая сьмяротнасьць
была сярод габрэйскага насельніцтва 8 . Адна з прычынаў
палягала ў тым, што там не адбывалася (прынамсі, на пэўны
час) сумяшчэньня роляў. Згодна з габрэйскай традыцыяй
парадзіха заставалася ў доме сваёй матулі, якая даглядала
яе ў першыя дні й дазваляла трошкі «адлежацца», а ня гнала
«жаць палоску», як тое бывала на вёсцы.
Калі вясковыя жанчыны пачалі
працаваць па-за межамі
сямейнай гаспадаркі,
сумяшчэньне роляў, што
й без таго прыводзіла да
29
конца 19 — начала 20 веков //
Женщины на краю Европы / Е.
Гапова (ред.). Минск, 2003. С. 74–89.