Tabel 2.Overzicht treindiensten Antwerpen − <strong>Essen</strong>, 1856-1995.A = aantal stop- + sneltreinen op werkdagen richting <strong>Essen</strong>B = aantal stop- + sneltreinen op werkdagen richting AntwerpenC = tijdstip van vertrek eerste trein uit <strong>Essen</strong> op werkdagenD = reisduur gemiddeld in minuten stoptreinen <strong>Essen</strong> − AntwerpenA B C D1856 4+ 1 4+ 1 06.10 451868 4+ 0 4+ 0 08.20 401882 7+ 2 6+ 3 07.50 521893 8+ 4 8+ 4 04.57 521909 13+ 8 14+11 04.33 561935 24+10 24+10 04.24 581946 10+ 2 9+ 2 03.45 631960 20+15 22+13 04.23 431978 27+23 26+23 04.18 381995 23+40 22+39 04.44 38Niet alle stoptreinen hadden <strong>Essen</strong> als begin- of eindpunt. In de spitsurenwerden ook treinen ingelegd van en tot Kapellen of <strong>Kalmthout</strong>.diligence Bergen op Zoom, Breda en Moerdijk tebereiken. Op 1 mei 1855 kwamen de laatste gedeeltenin dienst, zodat alle leed van overstappenop tijdelijke omnibusdiensten was geleden. De lijnwas vooral bedoeld om de haven van Antwerpeneen rechtstreekse verbinding met Rotterdam tegeven. 3 In de arme streken rond <strong>Kalmthout</strong>, <strong>Essen</strong>en Roosendaal viel immers niet veel vervoer teverwachten.Tabel 3.Opening en sluiting stations en halten op Antwerpen − Roosendaal.Oost * 05-10-1930, NMBS 1930-1960, NMBS 1960Dam * 01-07-1868, EB/NMBS 1892Luchtbal * 03-06-1956Merksem * 01-02-1932, † 03-06-1956Noorderdokken * 26-05-1974Ekeren * 03-07-1854, AR/EB 1854-1890, EB/NMBS 1890 (1)St. Mariaburg * 15-05-1933Heikestraat * 15-05-1933, † 10-05-1940Kapellen * 03-07-1854, AR/EB/NMBS 1854, gewijzigd 1935 (1)Kapellenbos * 01-07-1911, † 28-05-1994 (2) (3)Heide * 03-01-1897, EB/NMBS 1911Kijkuit * 15-05-1933, † 10-05-1940, * 15-12-1940 (2)<strong>Kalmthout</strong> * 03-07-1854, AR/EB 1854-1894, EB/NMBS 1894 (1)Wildert * 13-11-1881, EB/NMBS 1891-1996Esschen * 03-07-1854, AR/EB 1854-1901, EB/NMBS 1901 (4)Roosendaal * 03-07-1854, gebouw AR/SS 1854-1907, SS/NS 1907(1) tot 15-08-1940 Merxem, Eeckeren, Cappellen en Calmpthout(2) wachterswoning als haltegebouw(3) tot 15-08-1940 Cappellenbosch, tot 20-05-1951 Kapellenbosch(4) tot 14-05-1950 EsschenNaar een volwassen spoorwegnetOver het algemeen werden tot 1880 dagelijks viertreinen tussen Antwerpen en Roosendaal ingelegd.Zij stopten op alle stations en gaven goedeaansluitingen op de treindienst van de chemins defer de l’Etat Belge (EB) te Antwerpen. Al vóór 1860stond het voor de Nederlandse regering vast, datde AR Rotterdam nooit per trein zou bereiken. In1860 werd in Nederland besloten tot de aanleg opstaatskosten van de lijnen Roosendaal − Vlissingenen Breda − Rotterdam. Het stuk Roosendaal− Bergen op Zoom kwam op 23december 1863 gereed. Op nieuwjaarsdag1872 werd de spoorwegbrug bij Moerdijkmet een lengte van 1470 meter in gebruikgenomen. De doorgaande treindienst vande AR eindigde voortaan in Breda. Vanafhier reed de Maatschappij tot Exploitatievan Staatsspoorwegen (SS) naar Dordrecht(en in 1877 naar het hart van Rotterdam).Pas in 1876 kwam de ontbrekendeschakel Lage Zwaluwe − Zevenbergengereed, zodat de AR haar treindienst zageindigen in Zevenbergen. De AR, die na1863 meer bekendheid genoot onder denaam Grand Central Belge, moest in 1880afstand doen van haar lijnen vanuit Roosendaal.In West-Brabant zwaaide sindsdien deSS de scepter, terwijl op Belgisch grondgebied hetgedeelte overging naar de EB.Uitbreidingen te <strong>Essen</strong> en RoosendaalTot 1 juli 1880 werden het personeel en de tractiemiddeleningezet vanuit Antwerpen, Roosendaalen Moerdijk. Het stationsemplacement van<strong>Essen</strong> uit 1854 had nog steeds een omvang vanzo’n 2,5 hectare (425 x 60 meter). Toen <strong>Essen</strong>vrij plotseling het begin- en eindpunt werd van debinnenlandse treinen en tevens zou moeten dienenals station voor overgave en overname vaninternationale treinen, bleek het emplacementvolkomen ongeschikt. Een ‘tijdelijke’ oplossingwerd gevonden door het afhandelen van de internationaletreindienst in Roosendaal. Dat dit nogtot 1903 zou duren, was toen niet te voorzien.Tot 15 oktober 1880 haalde en bracht de EB zelfsalle treinen tot in Roosendaal. Pas toen waren erenkele sporen bijgelegd, zodatde SS met sommige treinenin <strong>Essen</strong> kon komen.Toch bleef de uitbreidingbeperkt tot het hoogstnoodzakelijkewegens de plannenvoor een nieuw grensstationbij Nispen.Toen dat niet doorging, verrezener in 1882 alsnog tractie-inrichtingenen dienstgebouwenop een beperkteschaal. 4 Het nog steeds enkelsporigebaanvak Antwerpen− Roosendaal werd voorzienvan een tweede spoor.Dat kwam op 29 augustus1881 in dienst.10
VERKEER en VERVOER in ESSEN, KALMTHOUT en ROOSENDAALJarenlang bleven de beidelanden elkaar aftasten alshet ging om een nieuwgrensstation bij Nispen. Eenadequate uitbreiding van zowel<strong>Essen</strong> als Roosendaalbleef daarom ook achterwege.Roosendaal groeide na1880 uit van een knooppuntnaar een knelpunt in denoord-zuid en de oost-westverbindingen. En al werd hetemplacement in de jaren1886-1888 flink uitgebreid,toch bleek het na enkele jarenal weer te klein. Pas toende Nederlandse regering hetbesluit had genomen vooreen nieuwbouw van het Roosendaalsestationscomplex,trok de EB in <strong>Essen</strong> haareigen plan. Het was inmiddels23 november 1898, toen het definitieve ontwerpvoor een gemeenschappelijk grensstation te<strong>Essen</strong> werd vastgesteld. In 1901 werd de stationsdienstovergebracht naar een al tien jaar eerdertot stand gekomen loods aan de noordzijdevan het oude hoofdgebouw. 5 Het oude werd vervangendoor een nieuw gebouw in eclectischestijl op dezelfde plaats.Op 27 juli 1901 werd in aanwezigheid van tal vanspoorweg- en douaneambtenaren en dorpsnotabelenofficieel met de bouw begonnen. Ter herinneringaan deze feestelijke gebeurteniswerd een tekst op perkamentin een aarden kruik gestopten ingemetseld in eenmuur van het gebouw. In 1902was het nieuwe hoofdgebouwgereed. Ook in dat jaar verreeseen nieuwe ‘overladingsloods’met douanefaciliteitenvoor de goederendienst. Hetemplacement was inmiddelstot 19 hectare uitgegroeid entelde meer dan 30 sporen. In1903 werd het gemeenschappelijkovergangsstation voorzowel EB als SS in gebruikgenomen.De oude locomotievenloodsLocomotief NMBS 2219 passeert met trein D 284 het in 1891 gebouwdeen in 1996 na enige jaren van leegstand afgebroken stationsgebouw vanWildert. Foto Marius Broos, 14 oktober 1978.aan de Moerkantsebaanmaakte in 1904 plaats vooreen nieuwe met zes sporenen een dienst- en overnachtingsgebouwvoor het locomotief- en treinpersoneel,dat ‘s avonds laat was aangekomen en deandere ochtend weer met de eerste trein vanuit<strong>Essen</strong> moest vertrekken. Ook de watervoorzieningvoor de stoomlocomotieven was in 1901sterk verbeterd na het boren van een put en hetin dienst nemen van een zuigperspomp en eenwatertoren. Tot dat tijdstip was het water altijd pertrein vanuit Antwerpen aangevoerd. Overigenswas het <strong>Essen</strong>se emplacement al in 1889 van elektrischeverlichting voorzien. In 1907 werd de heleDe treinstellen NS 1203+1206 en NMBS 220902 passeren als Beneluxtrein125 het in 1894 gebouwde en in 2006 deels afgebroken stationsgebouwvan <strong>Kalmthout</strong>. Foto Marius Broos, 14 oktober 1978.11