Windvanen en wegwijzers

Inleiding en vraagstelling
When people shake their heads because we are living in a restless age,
ask them how they would like to live in a stationary one and do without change.
George Bernard Shaw
Het Rijk werkt momenteel aan de uitvoering van het programma Vernieuwing Rijksdienst.
1 De gelijknamige nota wijst de richting naar een slankere en effectievere overheid.
De nota Vernieuwing Rijksdienst vindt zijn oorsprong in De verkokering voorbij, 2
een nota opgesteld door het SG-overleg tegen de achtergrond van politieke programma’s
die in aanloop naar de verkiezingen van 2006 bijna unaniem aanstuurden op een
verkleining van de rijksdienst. De SG’s poogden daarmee een antwoord te formuleren
op een (ervaren) maatschappelijke en politieke behoefte aan een overheid die efficiënter
en minder bureaucratisch is, een overheid die problemen snel herkent en op samenhangende
wijze weet op te lossen.
De overheid moet dus kleiner en beter kunnen, zo stelt het programma Vernieuwing
Rijksdienst. We laten in dit onderzoek het kleiner grotendeels buiten beschouwing, en
concentreren ons op het beter. In het streven naar een betere overheid is een belangrijke
plaats ingeruimd voor het thema flexibiliteit. De overheid moet flexibeler worden,
beter en sneller kunnen reageren op veranderende omstandigheden, op complexe
maatschappelijke vraagstukken die zich in steeds hoger tempo aandienen, aldus
de nota Vernieuwing Rijksdienst. Twee in het oog springende (doel)dimensies van
flexibiliteit zijn dus: een hoger tempo en een hogere kwaliteit van de reactie van
de overheid.
Flexibiliteit komt op verschillende manieren terug in het programma Vernieuwing
Rijksdienst. Enerzijds in het streven om ambtenaren gemakkelijker te kunnen verplaatsen
binnen de rijksdienst naar de plekken ‘waar de nood het hoogst is’. Daarvoor
is onder meer nodig dat de ambtenaar in algemene dienst van het Rijk komt, dat er
rijkswerkplekken worden gecreëerd die door alle ambtenaren te gebruiken zijn en
dat (grote) verschillen in HRM-beleid tussen departementen worden verkleind.
Anderzijds komt flexibiliteit terug in de ambitie vaker gebruik te willen maken van tijdelijke
werkeenheden als programma’s en projecten. De gedachte hierachter lijkt te
zijn dat de klassieke lijnorganisatie de broodnodige samenwerking tussen afdelingen,
directies en departementen in de weg staat, en daarmee verhindert dat de overheid
maatschappelijke vraagstukken snel en effectief kan oppakken. Om de flexibiliteit van
de overheid te vergroten moet niet de toevallige organisatorische indeling van departementen
de basis zijn voor het aanpakken van maatschappelijke problemen, maar
andersom: structuur moet inhoud volgen. Ofwel: de organisatorische structuur volgt
de maatschappelijke vraagstukken. Daarom moet er meer gebruik worden gemaakt
van programmatisch werken: gericht werken aan een specifiek probleem binnen een
tijdelijke constructie. Vele departementale ‘kleiner en beter’ plannen die zijn ontwik-
1
Ministerie van BZK (2007)
2
SG-overleg (2007)
Inleiding en vraagstelling
11