Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
SANTO LUCÀ - SEBASTIANO VENEZIA «<strong>Frustuli</strong> <strong>di</strong> <strong>manoscritti</strong> <strong>greci</strong> a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> <strong>in</strong> <strong>Sicilia</strong>»<br />
Non paiono fondate, viceversa, le ipotesi formulate da Italo Furlan secondo<br />
cui a Palermo avrebbe visto la luce tanto il Salterio greco-lat<strong>in</strong>o-arabo<br />
London, British Library, Harl. 5786, quanto il tetravangelo greco-arabo Venet.<br />
Marc. gr. 539 50 . In realtà, il primo, del 1153 circa, vergato per la parte greca<br />
<strong>in</strong> stile <strong>di</strong> Reggio, è attribuibile ad ambito calabro-siculo ruotante attorno allo<br />
stretto <strong>di</strong> Mess<strong>in</strong>a e al S. Salvatore della stessa città 51 ; il secondo, <strong>in</strong>vece, del<br />
pieno secolo XI, o tutt’al più del secolo XI/XII, risultando esemplato <strong>in</strong> una<br />
bella ed elegante Perlschrift, sembra piuttosto doversi attribuire, anche sulla<br />
base dell’ornamentazione <strong>in</strong> Blütenblatt con uso dell’oro (ff. 1r, 76r, 154v,<br />
266r) 52 , a un copista e a un ornatista <strong>di</strong> orig<strong>in</strong>e greco-orientale (costant<strong>in</strong>opolitana?),<br />
probabilmente operosi <strong>in</strong> Italia meri<strong>di</strong>onale 53 .<br />
E quanto al Laur. 4. 16 (ff. 1r-248r), un Anastasio S<strong>in</strong>aita vergato <strong>in</strong> una<br />
Perlschrift ieratica e completato il 10 ottobre 1062, che Bernard de Mont -<br />
faucon e Angelo Maria Ban<strong>di</strong>ni 54 hanno riven<strong>di</strong>cato alla stessa Palermo sulla<br />
50 I. FURLAN, Co<strong>di</strong>ci <strong>greci</strong> illustrati della Biblioteca Marciana, IV, Milano 1981, pp. 20-22.<br />
Il tetravangelo marciano (Gregory-Aland 211) è stato ricondotto alla <strong>Sicilia</strong> anche da E. MIONI,<br />
Co<strong>di</strong>ces Graeci Manuscripti Bibliothecae Divi Marci Venetiarum, II: Thesaurus Antiquus. Co<strong>di</strong>ces<br />
300-625, Roma 1985, pp. 433-434. Cf. anche A.M. PIEMONTESE, Co<strong>di</strong>ci greco-lat<strong>in</strong>o-arabi <strong>in</strong><br />
Italia fra XI e XV secolo, <strong>in</strong> Libri, documenti, epigrafi me<strong>di</strong>evali: possibilità <strong>di</strong> stu<strong>di</strong> comparativi,<br />
a cura <strong>di</strong> F. MAGISTRALE - C. DRAGO - P. FIORETTI, Spoleto 2002, pp. 445-466: 460-461; P. GÉHIN,<br />
Un manuscrit bil<strong>in</strong>gue grec-arabe, BnF, Supplément grec 911, <strong>in</strong> Scribes et manuscrits du Moyen-<br />
Orient, éd. par F. DÉROCHE - F. RICHARD, Paris 1997, pp. 161-175: 175 e n. 35.<br />
51 K. & S. LAKE, Dated Greek M<strong>in</strong>uscule Manuscripts to the Year 1200, II, Boston 1934, pl.<br />
140-141; PIEMONTESE, Co<strong>di</strong>ci greco-lat<strong>in</strong>o-arabi cit., pp. 455-459, tav. II. Le glosse <strong>in</strong>terl<strong>in</strong>eari <strong>in</strong><br />
greco-romanzo erano state <strong>di</strong> già segnalate presso G.N. SOLA, Spigolature <strong>di</strong> co<strong>di</strong>ci <strong>greci</strong> siciliani,<br />
<strong>in</strong> Archivio storico per la <strong>Sicilia</strong> orientale, ser. II, 5 (1929), pp. 407-412: 407-409.<br />
52 FURLAN, Co<strong>di</strong>ci <strong>greci</strong> illustrati cit., Tav. 3 e Figg. 14-16. Sul co<strong>di</strong>ce r<strong>in</strong>vio a PIEMONTESE,<br />
Co<strong>di</strong>ci greco-lat<strong>in</strong>o-arabi cit., pp. 459-462, ove si propende per l’orig<strong>in</strong>e siciliana.<br />
53 Il testo dei Vangeli apparterrebbe al cosiddetto «gruppo Ferrar» –cf. J. RENDEL HARRIS,<br />
Further Researches <strong>in</strong>to the History of the Ferrar-Group, London 1900, pp. 2-3; F. RUSSO, I <strong>manoscritti</strong><br />
del gruppo «Ferrar», <strong>in</strong> Bollett<strong>in</strong>o della Ba<strong>di</strong>a greca <strong>di</strong> Grottaferrata 3 (1949), pp. 76-90:<br />
77, 83–, che <strong>in</strong> greco pare sia testimoniato solo e soltanto <strong>in</strong> ambito calabro-siculo. Al gruppo<br />
rimandano le annotazioni <strong>di</strong> ˚Ämata e stíxoi (ff. 75v, 127v, 210r). Sulla famiglia 13 dei Vangeli<br />
cf. S. LUCÀ, Un co<strong>di</strong>ce greco del 1124 a Siracusa cit., pp. 89-91. Mi riprometto <strong>di</strong> riesam<strong>in</strong>are de<br />
visu il cimelio Marciano, consultato solo su un microfilm <strong>in</strong> possesso del «Centro del manoscritto»<br />
della Biblioteca Nazionale <strong>di</strong> Roma, con l’<strong>in</strong>tento <strong>di</strong> proporre coor<strong>di</strong>nate spazio-temporali<br />
più certe e <strong>di</strong> verificarne l’appartenenza al gruppo Ferrar. Nel «menologium m<strong>in</strong>us» del<br />
Marciano (ff. 269v-274r) non risultano, a meno <strong>di</strong> sviste, commemorazioni <strong>di</strong> santi della Chiesa<br />
italo-meri<strong>di</strong>onale: le occorrenze <strong>di</strong> Gregorio <strong>di</strong> Agrigento ricordato sotto la data del 24 novembre,<br />
o <strong>di</strong> Agata <strong>di</strong> Catania sotto quella del 6 febbraio, non appaiono <strong>di</strong>rimenti, essendo entrambe<br />
entrate nel calendario eortologico costant<strong>in</strong>opolitano s<strong>in</strong> da epoca alta.<br />
54 B. DE MONTFAUCON, Palaeographia Graeca, sive de ortu et progressu litterarum Graecarum,<br />
Parisiis 1708, p. 52; A.M. BANDINI, Catalogus Co<strong>di</strong>cum Manuscriptorum Bibliothecae Me<strong>di</strong>ceae<br />
Laurentianae, I, Florentiae 1764 [rist. Lipsiae 1961], p. 540.<br />
87 Erytheia 31 (2010) 75-132