Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
Frustuli di manoscritti greci a Troina in Sicilia - Antichità e Tradizione ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
SANTO LUCÀ - SEBASTIANO VENEZIA «<strong>Frustuli</strong> <strong>di</strong> <strong>manoscritti</strong> <strong>greci</strong> a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> <strong>in</strong> <strong>Sicilia</strong>»<br />
nella <strong>Sicilia</strong> nord-orientale una «scrittura che risente <strong>in</strong>sieme degli stili <strong>di</strong><br />
Rossano e <strong>di</strong> Reggio» 142 . Benché notaio, la sua attività si <strong>in</strong>serisce nell’alveo<br />
della tra<strong>di</strong>zio ne scrittoria calabro-sicula che trasmise soprattutto opere <strong>di</strong><br />
contenuto religioso. Il Vat. gr. 1926 da lui trascritto a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> nel 1124/1125<br />
è latore –giova riba<strong>di</strong>rlo– del Commento <strong>di</strong> Gregorio, metropolita <strong>di</strong> Cor<strong>in</strong>to,<br />
ai Canoni <strong>di</strong> Cosma il Melodo nonché a quelli <strong>di</strong> Giovanni Damasceno<br />
sulle festività <strong>di</strong> Gesù e della Verg<strong>in</strong>e. Sulle vicende <strong>di</strong> tale «scriptorium»<br />
nulla è dato sapere: non vi sono altri co<strong>di</strong>ci superstiti oggettivamente confezionati<br />
a <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong>; né è possibile <strong>in</strong><strong>di</strong>viduarli su base paleografica, dal momento<br />
che sul piano scrittorio e culturale il milieu calabro-siculo risulta assai<br />
coeso.<br />
In ogni caso, <strong>di</strong> <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> è orig<strong>in</strong>ario quel Paolo Cor<strong>in</strong>zio che, su commissione<br />
dell’ecclesiarca Nicodemo <strong>di</strong> S. Maria <strong>di</strong> Mili, trascrisse e ultimò nel 1292<br />
il menzionato Typikòn Vat. gr. 1877 143 . Lo scriba, consangu<strong>in</strong>eo <strong>di</strong> Leone Cor<strong>in</strong>zio,<br />
un notaio dotto sia <strong>in</strong> greco che <strong>in</strong> lat<strong>in</strong>o –a lui si deve, fra l’altro, la versione<br />
dal greco della Vita dei ss. Alfio, Filadelfo e Cir<strong>in</strong>o, risalente al 1312 144 –<br />
fu probabilmente un religioso. Allo stato delle nostre conoscenze, pare tuttavia<br />
problematico identificare il Paolo del co<strong>di</strong>ce Vaticano con l’omonimo egumeno<br />
<strong>di</strong> S. Michele che accompagnò l’archimandrita Nifo alla cerimonia del<br />
pontificale del 1313, <strong>in</strong> cui i monaci «basiliani» r<strong>in</strong>novarono la propria fedeltà<br />
all’arcivescovo <strong>di</strong> Mess<strong>in</strong>a 145 . Non vi sono elementi oggettivi nemmeno per riconoscere<br />
<strong>in</strong> Paolo Cor<strong>in</strong>zio quel Paolo monaco che figura fra i testimoni <strong>di</strong><br />
un contratto notarile del 1339, col quale l’abate <strong>di</strong> S. Michele, Teodoreto, cedette<br />
al «miles» Filippo de Samona, <strong>in</strong> cambio <strong>di</strong> un canone annuo pari a due<br />
tarì aurei, un «casal<strong>in</strong>um» sito <strong>in</strong> contrada «Porte de Curzanitis» 146 .<br />
E tuttavia, il monastero <strong>di</strong> S. Michele dovette custo<strong>di</strong>re un cospicuo patrimonio<br />
librario s<strong>in</strong>o alle soglie del secolo XVI <strong>in</strong>oltrato 147 : oltre al Vat. gr.<br />
1926, confluito poi nella silloge libraria del S. Salvatore <strong>di</strong> Mess<strong>in</strong>a 148 , risul-<br />
142 P. CANART, Gli scriptoria calabresi dalla conquista normanna alla f<strong>in</strong>e del XIV secolo,<br />
<strong>in</strong> Calabria bizant<strong>in</strong>a. Tra<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> pietà e tra<strong>di</strong>zione scrittoria nella Calabria greca me<strong>di</strong>evale,<br />
Reggio Calabria 1983, pp. 143-160: 147.<br />
143 Supra, p. 90.<br />
144 BIONDI, <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> me<strong>di</strong>evale cit., pp. 36-38, 53-58, 60-67, nrr. 2, 11-12, 14-16, 18; GAE-<br />
TANI, Vitae Sanctorum Siculorum cit., I, p. 51 (Animadversiones); A. MONGITORE, Bibliotheca sicula<br />
sive de scriptoribus siculis, II, Panormi 1707, p. 11.<br />
145 STARRABA, I <strong>di</strong>plomi della cattedrale <strong>di</strong> Mess<strong>in</strong>a cit., p. 140.<br />
146 BIONDI, <strong>Tro<strong>in</strong>a</strong> me<strong>di</strong>evale cit., pp. 91-93, nr. 27.<br />
147 Supra, p. 91.<br />
148 LUCÀ, Il Vaticano greco 1926 cit., pp. 54-61.<br />
103 Erytheia 31 (2010) 75-132