Koloniaal Verslag van 1916 - Koninklijke Bibliotheek

KOLONIAAL VERSLAG VAN 1916. I. NEDERLANDSCH (OOST)-INDIË.
A.
GRONDQEBIED EN BEVOLKING.
De jongste opgaven omtrent den omvang van lift grond- rolking van fïederlandscb-IndiS en van bare paarden, vee,
gebied van Nederlandioh-Indië en bet tielental aldaar komen voertuigen, schepen en andere vaartuigen (zie K.V. J910,
voor in bijlage A, onderscheidenlijk vm bel verslag van 1894 kol. 1/2), is. in afwachting van de uitvaardiging van herziene
en van dat van 1907 (zie ook kol'. 301/303 van K. V. 1908). bepalingen daaromtrent, bij Ord, van 26 Nor. 1915 (Ind. St.
])e Ord. van 10 Deo. 1900 (Ind. St. n". '676), boudende n°."689) ingetrokken.
regelen l>etreffende de tienjaarlijksche tellingen van (Ie be-
Ingevolge K. Un. 28 Oct. 1915 nos. 9 en 10 en 31 Deo.
1915 „°. 109 (Ind. St. 1910 nos. 238. 239 en 240), ging den
21sten Maart 1916 (zie Ind. St. 1910 n°. 280) het bestuur over
Nederlandsch-Indië uit banden van den heer A. \V. F.
IDKNUTHG, die verzoelit had van de waardigheid van Gouver»
neur-Oeneraal ontheven te worden, over op den lieer mr. J.
P. graaf VAM LIMHIHI; STIRUM, kamerheer in buitengewonen
dienst .van Hare Majesteit de Koningin, laatstelijk ministerresident
niet den'persoonlijken titel van buitengewoon gezant
en gevolmachtigd minister bij de Hoven van Stockholm,
Kopenhagen en Christiania.
Van 23 tot 28 Augustus en van 6 tot 22 December 1916
maakte de afgetreden Gouveriieur-Generaal dienstreizen
onderscheidenlijk naar de residentiën'Cheribon, Pekalongan,
Banjoemas en de Preanger-ltegentschappen en naar de gewesten
Pusoeroean, Kediri, Madioen, Soerakarta en l)jok.jakarta,
na vooiVlep duur zijner afwezigheid van den zetel des
bestuurt, ingevolge art. 13 van het Regeeringsreglement, het
dagelijksch beleid der zaken te hebben opgedragen aan den
vice-president van den Baad van Nederlandsch-Indië, den
II.
OPPERBEHEER.
heer J. U. VAK DKH tloivi.x VA» (JOHI)T (zie Ind. St. 1915
nos. 609, 626, 691 en 728).
Ingevolge de hem bij Gouv. Ut 5 Juli 1915 n°. 18 gedane
opdracht deed jict lid van den Baad van Nederlandsoh-I ndië,
de heer W. J. CoBKEK eene reis naar het gouvernement
Celebes en onderhoorigheden, ten einde, in overleg niet den
gouverneur van dat gewest, een onderzoek in te stellen naar
de oorzaken van de aldaar in den laatsten tijd plaats gehad
hebbende rustverstoringen.
Het lid van den Raad van Xederlandsch-Indië, de heer
'mr. .1. VAK DAVBLAAB overleed den 23sten December 1915.
In zijne plaats is tot lid lienoeind de beer mr. G. AXDRK DE
LA POKTE, tot dusver procureur-generaal van het hooggerechtshof
van Nederlandsch-Indië (K. U. 21 Jan. 1916 n°. 18).
Uij de wet van 9 Juli 1915 (Bed. St. n°. 326, Ind. St.
n°. 683) is art. 49 van het Regeeringsreglement van Nederlandsch-Tndië
in dier voege gewijzigd, dat de door den Gouverneur-Generaal
uitgeoefende bevoegdheden met betrekkin
ir tot de benoeming, het ontslag en de pensionneering van
ambtenaren aan anderen kunnen worden o versrei 1 ragen.
c.
MEDEDEELINGEN VAN STAATKUNDIGEN EN ALGEMEENEN AARD.
In aansluiting met hetgeen in kol. 1/3 van K. V. 1915 is
medegedeeld omtrent de in Indië genomen maatregelen in
verband met den oorlogstoestand in en buiten Europa, zij
nog het volgende aangeteekend. ,
Een tweetal neutraliteitsproclamaties werden uitgevaardigd
naar aanleiding van bet zich mengen in den krijg van Uulgariie
en Portugal (Jav. Ct. 1915. n°. 87 en 1916 n°. 23).
Uij Ord. van 1 Juli 1915 (Ind. St. n°. 449) werd de uitvoer
van kunstmatige indigo tijdelijk verboden, terwijl voor die
van natuurlijke indigo zekere voorwaarden werden gesteld.
Deze ordonnantie werd in September 1915 weder ingetrokken,
onder gelijktijdige uitvaardiging van een tijdelijk uitvoerver-
Bod van alle kunstmatige kleurstoffen (Ind. St. 1915 n°. 504).
Een dergelijk verbod, werd ook uitgevaardigd ten aanzien van
gelignite en andere bij besluit van den Gouverneur-Generaal
aan te duiden explosiefstoffen (Ind. St. 1916 n.". 205), vim
geneesmiddelen, verplegingsartikelen en chirurgische instrumenten
van niet inheemschen oorsprong (Ind. St. 1916 n°.
294), zoom ede van prikkeldraad en spijkers (Ind. St. 1910 n".
34 1). Krachtens de ordonnantie in Ind. St. 1916 n". 205 werd
bij (iouv. Ut. 20 Maart 1916 n°. 3ö (Jav. Ct. n°. 23) de uitvoer
van dynamiet en springgelatine tijdelijk verboden, terwijl
in verband met de ordonnantie in Ind. St. 1916 n". 294
bij Gouv. Ut. 16 April 1916 n". ha (Jav. Ct. n°. 33) eene lijst
Werd vastgesteld van in Nederland»! h-Indië gewonnen of vervaardigde
geneesmiddelen, welke zijn uitgezonderd • van het
uitvoerverbod.
De beperkende bepalingen op den uitvoer van verduur/
Kaamde levensmiddelen (Ind. St. 1914 n". 553 en 1915 u
163) en het verbod tot altvoer van padi uit Uali en Lombok
naar andere gewesten van Nederlandsch-Indië (Ind. St. 1914
1. BETREKKINGEN IET HET BUITENLAND.
Handelingen «Ier Staten-Generaal. Uijlagen. 1916-1917. 5. Nil.-lndië.
of
n°. 550) werden weder opgeheven (zie Ind. St. 1915 nos. 494
en 555).
Uij Ord. van 20 Aug. 1915 (Ind. St. n°. 510), juncto Ord.
van 12 Oct. 1915 (Ind. St. n°. 588), is de uitvoer van\zwavelzure
ammonia uit Nederlandsch-Indië tijdelijk verl>o\len.
Een tijdelijk verbod op den invoer van koffie afkomstig
van. buiten Nederhtndsch-Indië werd opgenomen in Ind. St.
1916 n". 223: deze maatregel werd, met betrekking tot den
invoer te Mabisser van in Portugeesch-Timor geteelde koffie,
opgeheven bij de Ord. in Ind. St. 1916 n°. 310.
In Ind. St. 1910 n". 145 is openbaar gemaakt het te Londen
op 28 September 1915 onderteekend protocol, met bij heli oorende
kaart, inzake de uitzetting van de grens tusschen het
Xederlandsi h gebied op Uorneo en Britach Noord-Uorneo (zie
Ind. St. 1892 ii°. 211).
Het K. B. 15 April 1915 (Xed. St. n". 186), 1 loudende bekendmaking
in het Staatsblad van het op 20 Maart 1914 te
Bern onderteekend protocol, met daarbij behoorend procesverbaal
van onderteekening, toegevoegd aan de op 13 November
1908 te Berlijn gesloten herziene Uerner-cnnventie tot bescherming
van letterkundige en kunstwerken, is in NederbiniUch-Indië
afgekondigd bij Ind. St. 1916 n". 403.
Uij Gouv. Ut. 2 Juni 1916 n". 15 (Ind. St. 191.") n". 387) is
aanteekening gehouden van de toetreding van Nederlandsch-
Indië tot het verdrag van Parijs van I Mei 1910 (Ind. St.
1913 n". 258), strekkende tot bestrijding van den zoogenaamden
handel in vrouwen en meisjes.
In April 1916 werd door den Gouverneur-Generaal der
Philippijnen een bezoek aan Java gebracht.
Omtrent onze aanrakingen niet 1'ortugeexh-Tinior zie men
S 20 en omtrent die met Serawak S 14 van dit hoofdstuk. '

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
8 , Hoo
g 2. JAVA
Ook in L915 werden van verscheidene plaatselijke Sarekat
[slam-vereenigingen de statuten goedgekeurd en die rereenigingen
derhalve alt rechtspersoon erkend. De belang*
•telling ran de Inlandsche bevolking voor de Sarekat Islambewêgiug
LI niet meer BOO algemeen aJs zij aanvankelijk was.
Ju rele gewesten nam liet ledental eer af dan toe, terwijl dé
door de Sarekat Islam opgerichte coöperatieve winkelvereenigiiigen
en andere instellingen tot verbetering van den
econoinisehen toestand der inlanders veelal dooi' wanbeheer
verliepen dan wel een kwijnend bestaan leden. Nog sleelits
een enkele maal werden moeielijklieden ondervonden. Zoo
openbaarden zich in de afdeeling Erawang der residentie
Batavia in eene desa verschijnselen van onverdraagzaamheid
tegenover iiiet-leden der Sarekat Islam, terwijl men elders
trachtte in te grijpen in de vanouds bestaande regelingen
oj) de particuliere landerijen. In een drietal desa's in liet
district Pumotan der residentie Rem bang weigerden de leden
van de vereeniging Sarekat Jslani Lasem hunne medewerking
bij de rangschikking in klassen van hunne gronden ten behoeve
van de nieuwe landrenteregeling, terwijl onder de.
Sarekat Jslain-leden in dat district en in het district
Soelang der afdeeling Reinbung een geest van onwil en
ontevredenheid heerschte over enkele bestaande gemeenteinstellingen,
zooals de desakasseu met de ten bate daarvan
onverdeelde communale sawahgronden, over de dekstation»
van Bengaiusch vee, enz. Bij de uitvoering vau de pestbestrijdingsmaatregelen
in de afdeeling Malang der residentie
Paaoeioean werd van de Sarekat Islam-vereenigingen
medewerking ondervonden. Daarentegen ondervond bet bestuur
in de afdeeling Blitur der residentie Kediri bij de
woningverbetering niet alleen geen medewerking, doch zelfs
een lijdelijk verzet, dat evenwel niet lang duurde.
Op de Pamanoekau- en Tjiaseinlanden (afd. Krawaug.
res. Batavia) heerschte de meest volmaakte rust; er deden
zich geen moeielijklieden voor met betrekking tot de toepassing
van het particuliere landerijen-reglement. Zelfs van
de beruchte desa Marioek in het district Pamanoekan (zie
K.V. 1915, kol. 5) werden geen klachten meer vernomen.
Onder de opgezetenen van particuliere landerijen in de
afdeeling Soerabaja ojitstond eene algemeene beweging van
verzet tegen de landheeren, die zich uitte in de weigering om
grondhuur te betalen dan wel een deel van de opbrengst der
DOUW velden aan de landheeren te geven, om diensten te
hunnen behoeve te verrichten en om de door dezen aangestelde
kamponghoofden te erkennen. Herhaaldelijk werd
ten deze de tusschenkomst van het bestuur en de Pegeering
door de bevolking ingeroepen en later ook door de landheeren.
Om indruk te maken werden de klachten door een
groot aantal personen tegelijk voorgebracht bij het liestuur
en de politie, welke l>etoogingen ten slotte streng verboden
werden. Groote ontevredenheid ontstond door het willekeurig
opruimen van eene inlandsche begraafplaats door een der
Arabische landheeren; deze werd deswege vervolgd en tot
eene geldboete veroordeeld.
In de maand Februari 191

Hoofdstuk 0. s 2. ö
Legioen van^fangkoe Negara., De door deu nieuwen titularis
vooraf verleden acte van verband werd hij genoemd besluit
goedgekeurd en bekrachtigd.
In de regentavacatures van Pernak, Bodionegoro en Galoeh
(zie K. V. 1915, kol. (i) werd voorzien door 31, 7. 13 en 8 gevallen in 1914).
De 17 ketjoepartjjen in Bantam bestonden hoofdzakelijk
uit roof o)) den openbaren weg: van dit misdrijf raakten op
Java en lladoera verder hekend 45 gevallen (waarvan 21 in
Soerakarta, 12 in Djokjakarta en 10 in Remhang), tegen 75
in 1914 (waarvan 33 in Soerakarta, 10 in Djokjakarta en 21
in Remhang). Het aantal veediefstallen verminderde Wederoin
aanmerkelijk, doch hleef nog aanzienlijk in de residentiën
1'asoeroean, Madoera, Batavia en Soerakarta (ondersi
heidenlijk 452, 299, 292 en 126, tegen 778, 663, 494 en 247
in 1914). In de residentie Remhang komt het verwonden
van vee nog herhaaldelijk voor. In Banjoemas deden zich 7
gevallen van zee- en strandroof voor, gepleegd door gedroste
dwangarbeiders van Noesa Eambangan. Voor den omvang van
de rietbranden wordt verwezen naar hij lage KK. sub III.
De gezondheidstoestand, hoewel in sommige gewesten niet
bepaald ongunstig, kon nog steeds niet bevredigend worden
genoemd. In de meeste residentiën hleef' cholera verspreid
voorkomen. Ter hoofdplaats Batavia werden duizenden
menschen met cholera-vaccin behandeld, welke' maatregel
een zeer gttnstigen invloed had; niettemin werden er nog
•HHi gevallen waargenomen, waarvan •'}!•{ met doodelijken
. afloop. Ook in het gewest Soerahaja heWschte deze ziekte
in niet onbelangrijke mate (van de 444 aangetasten over*
leden er 336) : voor de residentie Madoera. waren deze cijfers
101 en 74. In de districten Banerena en Pelem der afdeeling
Bodjonegoro (res. Remhang) kwamen in het begin van 1915
nog eenige choleragevallen voor (vgl. K.V. 1915, kol. 7),
zoomede in de afdeeling Indramajoe (res. Cheiïhon) en in de
gewesten Bantam, 1'reanger-liegentschappo'ii, Pekalongan,
Semarang. Pasoeroean en Kediri. Inenting tegen deze ziekte
werd op verscheidene plaatsen niet goed gevolg toegepast.
Dank zij de krachtig doorgezette bestrijding der pest, kon
in de meeste door deze ziekte aangetaste gewesten eene verandering
ten goede worden waargenomen. .Tevens werden in
de residentiën Semarang. Cheribon en Djokjakarta maai-
• regelen tot afweer van deze ziekte getroffen en wel door verbetering
van de woningtoestanden. Ter hoofdplaats Semarang
warden in Mei 1910 eenige gevallen van rattenpëst waargenomen
in een pakhuis, waarin kapok afkomstig uit
Madioen was opgeslagen. In de afdeeling Malang der residentie
1'asoeroean kwamen wederom de meeste pestgevallen
voor (2527. tegen 9125 in 1914); ter hoofdplaats van dit
gewest werden 7 (revellen waargenomen. In de residentie
kediri overleden 1040 personen aan deze ziekte (tegen 2990
in 1914), waarvan de meeste, evenals het vorig jaar. in de
KOLONIAAL VERSLAG IttlO.
eontrole-afdeeling Paree, De in Maart 1915 voor Lel eerst
ter gewestelijke hoofdplaats Soerakarta waargenomen ziekte .
bepaalde zich aanvankelijk tot eenige sporadische gevallen,
doch sedert September nam het aantal aangetasten l>el.iligrijk
toe (1386, waarvan buiten de kota 42 met doodelijk gevolg).
De over het algemeen slechte liygiënische toest'inden
in de kampongs en op woninggebied vormden een groot be*
letsel hij de bestrijding dezer ziekte. Besprekingen door den
vorigen (iouvei Hein-Generaal te Soerakarta gehouden leidden
tol liet hesluit om de woning\ erbetering aldaar stelselmatig
voort t(- zetten, zoodat alle woningen over eenige jaren zullen
zijn verbeterd. In hel gewest Soerahaja werden •'{:{! i>evall"ii
Waargenomen, waarvan 329 niet doodelijken afloop, voor*
namelijk in de afdeelingen Modjokerto en Djomhang. In de
afdeelingen Magetan en Madioen (Madioen). waar het vorig
jaar de pestziekte in dit .gewest in hoofdzaak heerschte,
werden in 1915 nog slechts 40 en :{5 gevallen waargenomen. .
Evenals in vorige jaren, had de bevolking van Java en
Madoera, vooral in de kuststreken, ook in 1915 vee] van
malaria en andere koortsen te lijden. In Januari en Mei
1916 brok ter gewestelijke Hoofdplaats Cheribon een malariaepidemie
uit, ter bestrijding waarvan aldaar tijdelijk eenige
geneesheeren werden geplaatst; d • verschillende maatregelen
in het helang van de gezondheid wist men liet
sterftegetal weder tot het gewone cijfer te doen dalen. Ook
kreeg (leze ziekte een epidemisch karakter in de afdeeling •
Tjilatjap (Banjoemas); slechts door, eene zeer •ruime en
kostelooze verstrekking van ki.ninetabletteu kon de onrustharende
voortgang dezer ziekte worden gestuit. Het totaal
aantal koortsgevillen bedroeg voor het geheele gewest 77 787.
waarvan 11 364 mei doodelijken afloop (in 1914 waren deze ,
cijfers 41133 en 6825). In de residentie Pasoeroean kwam
malaria, hoewel in mindere mate dan in vorige jaren, nog
veel voor in de stranddes i's langs de noord- en zuidkust: in
de afdeeling Malang nam zij zelfs een epidemisch karakter
aan, hetgeen door gratis kinineverstrekking op ruime schaal
bezworen werd. De in de afdeeling Pasoeroean genomen
proef tot bestrijding dezer ziekte door z.g. annphelesjageis
(zie K. V. 1915, kol. 8) leverde ook in 1915 bevredigende
uitkomsten op. Verder maakte malaria vele slachtoffers in
de afdeelingen Soerahaja en Sidoardjo der residentie Soeraba
ja, waar onderscheidenlijk 3563 en 3962 personen aan deze
ziekte bezweken, terwijl ook ter afdeelingshioofdplaats Garoet
(Preanger-Begentschappen) vele malariagevallen met doode*
lijken afloop voorkwamen. Hoewel niet in verontrustende
mate. kwam deze ziekte ook voor in het gewest Semarang,
in het zuiden der residentie Kedoe (waar de malaria inheemsoh
is) en in de vlakke kuststreken der residentie
Batavia, terwijl ook ter afdeelingshoofdplaats Tegal (l'ekalongan)
koortsgevallen werden waargenomen.
Ook de pokken deden zich in alle gewesten van Java en
Madoera voor, hoewel meestal slechts sporadisch. Vrij veel
gevallen werden in de afdeelingen Pandeglang, Serang en
Lebak der residentie Bantam waargenomen; een niet onhelangrijk
percentage der lijders bezweek. Ook in vrij hevige
mate heerschten de pokken in de afdeelingen Meester-('orneli-,
Buitenzorg. Erawang en Tangerang der residentie Batavia :
overal hleef het sterftecijfer echter beneden dat van 1914. In
de residentie Cheribon (in het bijzonder in de afdeelingen
('b.ei'ihnn. Koen ingan en I udrainajoe) werden verscheidene
pèroonen door pokken aangetast.'hij de meesten echter met
een gunstig verloop. In meerdere of mindere mate kwamen
ook in de residentie Kedoe pokken voor, tengevolge waarvan
in 1915 de onderdistricten Poerworedjo en Kledoeng besmet
moesten worden verklaard, welke maatregel eerst in December
d.a.v. kon worden opgeheven: in hetzelfde gewest
stierven in het regentschap Karanganjar 20 van de 100
lijders aan deze ziekte. In de residentie Soerahaja werden 50
personen door pokken aangetast, waarvan l(i met doodelijken
afloop. Deze nekte werd dom inentingen en herinentingen
op ruime schaal zooveel mogelijk bestreden.
Een aantal gevallen van tvphus, voornamelijk buiktyphus,
werden waargenomen in de residentiën Batavia. Oherilvon.
Djokjakarta en Soerakarta. in de afdeelingen Poerworedjo
en Wonosobo (Kedoe). op de afdeel ingshoof lplaatsen Garoet
(PrenhgéV-Regèntschappen) en Malang (1'asoeroean). zoomede
op de gewestelijke hoofdplaatsen 1'ekalongan. Semarang
en Magelang (Kedoe). Ook Op de nfdeelingslioofdplaalsen
Bondowoso, Djember en Banjoewangi der residentie Besoeki
Werden eenige typhusgevallen waargenomen: deze ziekte zal
echter onder de inlandsche bevolking in dit gewest meer ver-

KOLONIAAL VERSLAG I.IHi.
breid zijn dan vermoed wordt, aangezien de gevallen veelal
niei worden aangegeven. In de controle*afdeeling Serang en
de afdeeling Paudeglang (Bantam) Icwamen zeer vele gevallen
FOOI van koorts t'li. huikziekten, waarvan \ ersi heidene
met doodelijken afloop. Dysenterie werd o.a. waargenomen
in de districten Tjibaroesa, Leuwiliang (Batavia) en
Xgrambe (Madioen), in de afdeelingeii Tegal, Toeban (ltembaüg)
en Temanggoeug (Kedoe), zoomede in de residentie
Djokjakarta. Dypiitherie kwam voor ter gewestelijke hoofd*
pluatsa Batavia en bier én daar in de afdeeling Tegal. Ter
afd?elin(rshoofdplaats Poerwakarta (Batavia) . beerschten
mazelen in vrij hevige mate, terwijl ook te Tjinndjoer
(Preanger-Hegentschnppen) gevallen van deze ziekte weiden
waargenomen. Jn Banjoewangi (Besoeki) kwamen wederom
l>eii beri-gevallen voor.
De reestape] bad, evenals in vorige jaren, te lijden van
mond* en klauwzeer, kwaden droes en surrah. Eerstgenoemde
ziekte vertoonde zich in vrijwel alle gewesten, in sommige
niet een goedaardig karakter. Vrij vele gevallen dezer ziekte
kwamen voor in de afdeelingen Japara en Demak (Semarang)
en in de residentién Banjoemas en Madioen. In dit laatste
gewest moesten de besmette desa's voor den uitvoer van vee
gesloten worden, welke maatregel ook moest worden toegepast
ten aanzien van eenige desa's in de afdeelingen Magelang,
Poerworedjo en'Wonosobo (Kedoe), waar eveneens mond*
en klauwzeer was uitgebroken. In het gewest Pekalongan
'werden eenige honderden gevallen dezer ziekte, zoomede van
surrah, waargenomen, voornamelijk onder de karbouwen en
het contractvee der suikerondernemingen. Kwade droes kwam
vrij veel voor in de gewesten Cheribon, Pekalongan en Semarang,
zoomede in de afdeelingen Ponorogo (Madioen) en
Keboemen (Kedoe) • De door deze ziekte aangetaste paarden
werden veelal afgemaakt onder toekenning' van eene schadeloosstelling
aan de eigenaren. Behalve in de residentie Pekalongan
werden o.a. verscheidene gevallen van surrab waargenomen
ïii Bantam, Cheribon. Sperabaja en Kedoe, terwijl
deze ziekte verscheidene sbichtoffers maakte in-de afdeelingen
Demak en Koedoes (Semarang) en Blitar (Kediri)j in laatstgennemde
afdeeling moesten verstdieidene desa's besmet
worden verklaard. Gevallen van bontvuur kwamen voor in

i) Hoofdstuk C, § 3
§ .'{. AU Kil EK ONE EBH00RIGHEDEN.
De politieke toestand was overal in het gewest in algemeenen
zin gunstig. Zoowel van de zijde van de boofden als
van die van de bevolking was een toenemend vertrouwen in
bet bestuur merkbaar; onderlinge veeten tussohen hoofden of
liunne familieleden waren van geen invloed op den algenteenen
gang \nn zaken, terwijl gedurende de poeasa-maand
geen aanslagen op Europeanen werden gej)leegd.
Met de weinige nog overgebleven, zieli schuil houdende
hoofden van het verzet werden nagenoeg geen aanrakingen
verkregen.
Nadat in de onderafdeeling Bireuen der afdeering Noordkust
van Atjeh aan den bovenloop van de Kroeëng Goentji
een 5-tal uitgewekenen, die zich verzetten, waren gesneuveld,
meldden achtereenvolgens hunne gezinnen en de laaatst overgebleven
kwaadwillige uit die onderafdeeling zich bij.het bestuur.
In de onderafdeeling Takengön van de genoemde
afdeeling werden 4 uitgewekenen, behooren.de tot de bende
van Penghoeloe Möngkör, onschadelijk gemaakt, bij welke
gelegenheid een officier en een militair beneden dien rang
gewond'werden'. Uit betrouwbare berichten is gebleken dat
Teungkoe di Mata Ië alias Teungkoe di Paja Bakoeng, eens
de invloedrijkste geestelijke leider van het verzet in de Pasestreek.
reeds in Januari 11)12 moet zijn overleden.
In de onderafdeeling Meulaboh der afdeeling Westkust/van
Atjeh meldden zich 7. kwaadwilligen, waardoor het getal uitgewekenen
aldaar thans nog slechts T bedraagt. Zij houden
zidi in het binnenland op en vermijden elke aanraking met
onze patrouilles.
Uit bet gehouden onderzoek in de zaak van den aanslag in
de moesapatzaal te Koeta Tjane (afd. Alaslanden) op den
controleur G. G. J. CHRISTIAN '(zie K. V. 1915. kol. 12) bleek
ten volle de onschuld van den waarnemenden keudjoeron van
Bambel, di'e oorspronkelijk verdacht werd daarin de hand te
hebben gehad. De daad was' eene persoonlijke wraakneming
der daders tegen den genoemden controleur.
De korte verklaring werd afgelegd door de volgende zelfbestuurders:
Potjoet Barien als bestuurder van hét landschap Toengkob;
^oukoe Machmoet als bestuurder van het met de landschappen
Babah Awé en Djeunamprong en N-Ö vergroote Iandschap
Lbo Kroeèt;
Teukoe Ben Mohamad Hoesin Sjah als bestuurder van het
met liet op den linker Wojla-oever gelegen deel van. het landschap
Ara (Kawaj XII) vergroote landschap Wojla ;
Teukoe Radja Ila als bestuurder van het met het landschap
Anoe vergroote landschap Pameuë ;
Teungkoe Panglimg Prang Banta als waarnemend bestuurder
van 'het met /het landschap Beunga vergroote landschap
Tangsé. zulks gedurende de minderjarigheid van den rechtbebbende
T-aukoe Rasjét;
Teukoe Ma'E als bestuurder van het landschap Triëng'
Gadeng;
Teukoe Radja Pakèh Moehamad Ali Koeta Baro als bestuurder
van het landschap Pidië;
Teukoe Ben Asan als bestuurder van het landschap Keumala,
ontstaan door de vereeniging van de landschappen Keumala
Dalem en II Moekims Keumala en
Teukoe ICahmoed als waarnemend bestuurder van het landschap
Kloeang, zulks gedurende de minderjarigheid van den
rechthebbende Teukoe Radja Samidan.
welke verklaringen werden goedgekeurd en bekrachtigd bij
Gouv Btn. 20 Jan 1915 nos. 45 en 40. 30 Jan. 1915 n°. 21,
17 Febr. 1915 n°. 27. 4 Oct. 1915 n°. 25, 16 Oct. 1915 nos. 20
en 27, 24 Nov. 1915 n°. 18*en 30 Maart 1910 n°. 38.
Ook in 1915 werden geen moeielijkheden ondervonden bij
den aanslag en de inning van de belastingen of het vorderen i
van heerendiensten.
De veiligheid van personen en goederen was over het alge- ]
meen zeer bevredigend. In de onderafdeeling Sfgli echter werd
Handelingen der Stajten-Gèneraa]. Bijlagen. 191G- 1917.
KOLONIAAL VERSLAG 1!>1«.
in Januari een Chirfées door een amokmakenden Atjeher
doodelijk getroffen'en werden 2 politiedienaren gewond. De
amokmaker werd neergelegd. In Juni werd de onderluitenant
G. R. (J. MTSSK; te.Tangsé uit persoonlijke wraak venu oord.
De moordenaar werd opgevat en door de betrokken rechtbank
veroordeeld.
Tijdens het inenten van de bevolking in de onderafdeeling
Lho Soekon werd op

KOLONIAAL VERSLAG ÏÖIO.
11 I [oofdstuk 0, SS 4 en 12
Do politieke toestand in bel gewest was over het algemeen
gunstig. Hel verloop van den Europeeschen oorlog was van
geenerlei invloed op de stemming onder de bevolking.
I)c oorzaak van den moord,op den commandant van de gewapende
politie op de Mentawei-eilanden (zie K. V. 1015,
kol. 13) moet gezocht worden' in de onder

13 Hoofdstuk C, §§ 5 en 8.
lijkv opvoeding aan hunne kinderen. Hei aantal oandidaten
voor da Bnropeesohe whool te Sibolga overtreft iteedi eer
bet aantal beschikbare plaatsen, Ook de Kollandsehinlandscha
school te Padang Sidimpoean, de gouverneméntstnlandsöhe
scholen ra de particuliere scholen tellen vele
zoons en andere mannelijke bloedverwanten van hoofden on
inlandacba ambtenaren onder hare leerlingen.
De gezondheidstoestand ter hoofdplaats Silxdga verbeterde
in belangrijke mate, dank zij de daartoe getroffen kracht ige
ma at regelen, den ombouw van de plaats tot een stadje met
ruime straten en ruime woningen, i\a nauwlettende zorg voor
reinheid, de kostelooss bescli ikbaarstelling van kinine, enz.
Overal elders in het gewest kwamen, zooals gewoonlijk, vele
gevallen van malaria en dysenterie voor, welke ziekten vooral
op N[jas een groot aantal slachtoffers eischten. De in Februari
in de kampong Tamiang (Mandailing) uitgebroken
kwaadaardige malaria, welke ongeveer het vierde gedeelte
van de bevolking aantastte en verscheidene slachtoffers
eischte, was door de dadelijk op ruime schaal plaats gehad
hebbende gratis kinineverstrekking reeds in Juli geweken.'
In de onderafdeeling Toba der afdeeling Bataklanden brak
in April cholera uit, tengevolge waarvan geheel TOIKV benoorden
Balige besmet moest worden verklaard. Een dertigtal
lijders bezweek aan . BENKOE LES.
KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.
verminderde. De prijzen vau hevea, koffie en rotan waren
daarentegen goed, hetgeen'den uitvoer ten goede kwam.
De binnenlaiidsche handel ondervond geen melkbaren
invloed van den oorlog.
De uitkomsten van den rijstoogst waren bevredigend, behalve
in de afdeeling Sibolga en Batang Toroe-districten en
Natal en de onderafdeeling (Jroot- en Klein-Handailing der
afdeeling Padang Sidimpoean, waar door eene insectenplaag
en door overstmoniingen veel icbads aan bet rijstgewaï werd
toegebracht. Door invoer van elders kon in de behoefte van
deze streken worden voorzien. Van bestuurswege wordt de
natte rijstbouw zooveel mogelijk bevorderd.
De koffieteelt, die vooral in de afdeeling Padang Sidinipoean
op groote schaal wordt gedreven. Leverde zeer bevredigende
uitkomsten op. Door de hooge koffieprijzen vermeerderde
de lust om de aanplantingen uit te breiden. Het
stichten van eene coöperatieve vereeniging van inlandsche
. koffieplanters voor den verkoop van de koffie, zonder de
hulp van tusschenpersonen, aan de handelshuizen te Padang
is in overweging.
Het aanplantensvan klappers langs de oevers van het
Toba-meer wordt aangemoedigd.
In 1915 trokken enkele gedeelten van dit gewest, in het
bijzonder de onderafdeeling Dairilanden der afdeeling Uataklanden,
de aandacht voor den aanplant van thee. Vroeger
kon aan het in ontginning brengen van die afgelegen streken
niet worden gedacht, maar nu de afvoerwegen belangrijk zijn
verbeterd, schijnen daartegen geenerlei overwegende bezwaren
meer te bestaan.
Voor de inzameling van de meeste boschvoortbrengselen
bestond, in verband met de lage prijzen, weinig lust.
De zeevischvangst bleef bevredigende uitkomsten geven.
Op 28 November had in de afdeeling Padang Sidimpoean
eene geweldige overstrooming plaats, vermoedelijk tengevolge
van de vulkanische werking van de Merapi, Het aan den
voet van dien vulkaan gelegen Tanah Batoe was het middelpunt
van deze ramp, welke aan 67 personeif het leven kostte.
Verder werd groote schade aan huizen, bruggen en wegen
toegebracht. In de afdeeling. Sibolga en Batang Toroedistricten
werd in November veel onheil aangericht door een
wolkbreuk. Menschenleveus gingen ook kier verloren, terwijl
de stoffelijke schade eveneens zeer aanzienlijk was.
eerste maanden van 1915 aanhield, gering, tengevolge waarvan
veel rijst moest .worden ingevoerd.
De koffie-oogst was overvloedig. Van bestuurSwege werd
al het mogelijke gedaan om de bevolking van goede koffieplantjes
te voorzien. De beroemde Kroë-koffie dreigt echter
geheel verdrongen te zullen worden door robusta-koffie, aan
welke soort de bevolking, wegens de groote opbrengst, de
voorkeur geeft.
De tabaksoogst in de onderafdeeling Redjang was bevredigend.
Uit Manna en Kauer werd niet minder dan 1 063 13& K.G.
peper uitgevoerd, tegen 495 T47 K.G. in 1914.
De opbrengst van de khipperaanplantingen was kleiner dan
in 1914.
De goudvischteelt. waaraan in de onderafdeeling Redjang
veel wordt gedaan, vooral op de immigranten-koloniën, vindt
meer en meer ingang, ook bij de eigen bevolking, In de
onderafdeeling Lebong, waar deze vischteelt nog niet van
belang is, wordt zij van bestuurswege aangemoedigd.
De handel was veel levendiger dan in 1914; de in- en uitvoer
steeg l>elangrijk.
Lichte aardschokken werden veelvuldig waargenomen, doch
richtten geen schade aan.
11

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
15 • . Hoofdstuk C, SS 7 on 8. ( Ki
Buiten il»' hoofdplaats Telokbetong liet de veiligheid van
personen en goederen over liet geheel niets te wenschen over.
Door een krachtiger bestuur en den aanleg van eene telefoon*
lijn naar Koto Agoeng is de toestand in de eertijds berucbte
Poegoeng-streek beter geworden. Ook ter hoofdplaats viel
eenige rerbetering te bespeuren.
Van de op een zestal plaatsen in dit gewett Instaande
Barekat Islani-vereeiiigingen werd in 1915.weinig bespeurd.
Na een eerste vleugje is de belangstelling gedaald, niet liet
minst doordal de leden geen of weinig uitkomsten zien van
, het werk der besturen, die, niet uitzondering van dat ter
gewestelijke hoofdplaats, weinig vertrouwen wisten te wekken.
Veel lust om aan de vereenigingen geldelijk te blijven
bijdragen bestond er niet. De verhouding van de vereenigingen
tot het Europeesch en inlandseh bestuur was goed.
De gezondheidstoestand liet te wenschen over. Koortsen,
vooral malaria, zoomede dysenterie en niijnwormziekte,
kwamen zeer veel voor. In de onderafdeelingen Telokbetong
De veiligheid van personen en goederen was in 191") over
bet algemeen niet zoo bevredigend als in de twee voorafgegane
jaren.
Hoewel de bestuursambtenaren in de Koeboestreken zicb
voortdurend veel moeite geven om bet schoolbezoek te bevorderen,
is de belangstelling voor bet onderwijs aldaar nog
niet groot. In liet overige gedeelte van het gewest blijven de
hoofden en ambtenaren het nut van eene goede opvoeding
van liunne kinderen inzien : enkele zonen van ambtenaren bezoeken
thans onderwijsinrichtingen op Java.
De Islam breidde zich, als gevolg van de Sarekat Islambeweging,
onder de heidensche bevolking in vele streken van
Lematang Oeloe (afd. Palembhngschë Bovenlanden) en in de
Kisamstreek (afd. Ogan en Komering Oeloe) gestadig uit.
In de Pasemahlanden der eerstgenoemde afdeeling* namen
zelfs gebeele streken, welke tot dusver zuiver heidensch waren,
bet Mohammedanisme aan.
De Sarekat Islam-bewegiiig vond door den democratiscben
geest der bevolking en baar solidariteitsgevoel een vrucht»'
baren bodem, als gevolg waarvan, na de in Maart 191") van
bestuurswege verleende vergunning tot het oprichten van
Sarekat Islam-vereenigingen in de bovenlanden van Palembang
(zie K. V. 1915, kol. 18), in alle onderafdeelingen zoodanige
vereenigingen werden opgericbt. Aan de hulp van
ijverige propagandisten, die veelal eigen voordeel beoogden
en de bevolking bij toetreding tot de Sarekat Islam gouden
bergen voorspiegelden, als vrijdom of' verlichting van belastingen
en heerendiensten, beeft het daarbij niet ontbroken.
Deze en andere verkeerde begrippen omtrent de bedoelingen
van de Sarekat Islam, gevoegd bij den minder gunstigen
econoniischen toestand van de bevolking, o.a. tengevolge van
den slechten rijstoogst, 'welke samenviel met de inning van
de in 1914 ingevoerde nieuwe inkomstenbelasting, gaven op
verschillende plaatsen van bet gewest aanleiding tot botsingen
met het bestuur en kleine rustverstoringen, waarvan enkele
met bloedig' veVloop. Door het krachtig optreden van het hestuur
waren rust en orde bij bet einde van 191") weder geheel
hersteld. Dij de inning van de belasting werd echter nog veel
moeite ondervonden.
De gezondheidstoestand was betrekkelijk gunstig. In alle
onderafdeelingen der Palembangsehe Deneden landen kwamen
echter pokken voor, aan welke ziekte 430 personen stierven,
(luk in de onderafdeelingen Lematang Oeloe, Lematang Hilir
eif Tebingtinggi der afdeeling Palembangsehe Bovenlanden
en in de onderafdeeling Ogan Oeloe der afdeeling Ogan
en Komering Oeloe vertoonde de ziekte zich, docb niet in
8 7. LAMPONGSCHE DISTRICTEN.
§ 8. PALEMBANG.
EMBAXG.
en Kalianda vertoonden zich nog enkele gevallen van pokken
(vgl. K. V. 1015, kol. 16). Op het kolonisatieterrein werd de
niijnwormziekte krachtig en met goed gevolg bestreden, Van
besmettelijke veeziekten werd niets vernomen.
Inzonderheid in de zuidelijke afdeeling waren de uitkomsten
van den rijstoogst goed, in Kalianda en Koto Agoeng
zelfs overvloedig. In gedeelten van de afdeeling Sepoetihi
Toelangbawang is de oogst echter grootendeels mislukt, zoodat
door invoer van rijst in de behoefte moest worden voorzien.
Het aantal sawahs vermeerderde eenigszins.
De uitvoer van peper bleef vrijwel gelijk.
De klapperteelt onderging geregeld uitbreiding.
De oogst van tweede gewassen was ruim.
De uitkomsten van de zeevischvangst waren goed.
De algenieene toestand van den handel, die onmiddellijk
verband lioudt met de uitkomsten van de peperteelt, was, als
gevolg van de booge peperprijzen en den over bet geheel
niooien oogst, zeer lievredigend.
zoo hevige mate. De betrekkelijk groote uitbreiding van de
pokken moet worden toegeschreven aan onvoldoend inenten,
hetgeen wederom liet gevolg is van bet gebrekkige toezicht
op de vaccinateurs, waarom eene reorganisatie van de vaccinedistricten
in voorbereiding is. In het laatst van 1915
kwamen in de marga Kebon Djati (Pasemahlanden) gevallen
van waterpokken voor, waarvan 7 met doodelijken afloop. In
de gevangenis te Tebingtinggi bezweken 4 personen aan
meningitis, terwijl in de onderafdeelingen Lematang Oeloe
en Moesi Oeloe (afd. Palembangsehe Bovenlanden) en Moearodoeo
(afd.'Ogan en Komering Oeloe) koorts en buikziekte
heerschten; in de laatstgenoemde onderafdeeling bezweken
daaraan 302 lijders. Ter hoofdplaats Palembang kwam beriberi
voor, aan welke ziekte, waarvan de oorzaak moet worden
gezocht in het gebruik van slechte rijst, 3G9 personen overleden.
' -
< bider het vee in de onderafdeeling Rawas der afdeeling
Palembangsehe Benedenlanden heerschte miltvuur, waaraan
72 dieren stierven. (Jok ter hoofdplaats Palembang.l>ezweken
enkele dieren aan die ziekte. In de Pasemahlanden (afd:
Palembangsehe Bovenlanden) en in de afdeeling Ogan en
Komering Oeloe kwam een goedaardig soort fan mond- en
klauwzeer voor.
De handel ging in 1915, gedeeltelijk als gevolg van den
oorlogstoestand, gedeeltelijk door de geringere koopkracht van
de bevolking tengevolge van de ongunstige uitkomsten van
den oogst in 1914, achteruit. AVel> is waar werd nu en dan eene
kleine stijging van de prijzen van verschillende goederen —
en daardoor opleving van den uitvoerhandel — waargenomen,
doch al spoedig daalden de prijzen weer en was de
handel slap. De binnenlandsche handel leed door 'dezelfde
oorzaken.
Over het algemeen lieten de uitkomsten van den rijstoogst,
hoewel gunstiger dan in 1914. nog veel te wenschen over.
A"ooral in de onderafdeeling Eawas (Palembangsehe Benedenlanden)
en in Ogan Oeloe (afd. Ogan en Komering Oeloe)
was de (Hipst slecht. Op verschillende plaatsen verleende het
bestuur zijne tusschenkomst voor het^ verstrekken van rijst
en saadpadi.
De koffieteelt werd allerwegen uitgebreid, zoodat, ook als
een gevolg van de gunstige weersgesteldheid, een goede oogst
verkregen werd.
De uitkornsten van de katoenteelt waren beter dan in 1914.
De klapperaanplant is slechts van beteekenis in de streek
langs de Lematang-rivier (Palembangsehe Bovenlanden) en
in de afdeeling Ogan en Komering Oeloe.

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
17 Hoofdstuk O, ss 0 en 10. 18
])e politieke toestand bleef gunstig. Over den roover Baldr
(zie K. V. 1910, kol. 17) kwamen in liet l>egin van liet verslagjaar
slechts rage berichten in. Eene in April ontvangen
me00 aangetasten stierven er 285; bij bet einde des jaars
waren nog 19 lijders in behandeling.
Veeziekten van besmettelijken aard bepaalden z i ( 'h tot
enkele gevallen van miltvuur onder karbouwen in de afdecling
Koerintji. en een paar gevallen van surrah onder de
paarden te Moearotebo.
1». OOSTKUST VAN 8UMATRA.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indié.
Bila, kreeg' de invoering "van een behoorlijk districtsbestuur
haar beslag, waarmede de opheffing van de instelling der
landsgrooten gepaard ging. Ook in de landschappen Koealoe
en Kota Pinang is de invoering van een dergelijk bestuur in
voorbereiding.
Ten einde in de algenieene l>ehoeften der landschappen
Kei'adjaan na 'IX en Keradjaan na X (zie K. V. 1915. kol.
20), als politie, landschapswerken, scholen, enz. te kunnen
voorzien, werd de bedrijfsbelasting in die federaties ingevoerd,
bij den aanslag waarin de radja van Na Pompar
\ weigerde zijne medewerking te verleenen. Dit hoofd werd
naar Medan overgebracht en aan alle hoofden de schriftelijke
last van het gewestelijk bestuur voorgehouden om bij de invoering
van de bedoelde belasting behulpzaam te zijn en zich.
na afloop van den aanslag, naar Medan te-begeven, ten einde
bevelen te ontvangen op welke wijze het bestuur over hun
gebied zou worden geregeld. Bij den aanslag werden toen
geen verdere moeielrjkheden ondervonden. Op 18 Mei 1915
werd aan de hoofden in eene te Medan gehouden vergadering
medegedeeld, dat de beide federaties, die uit een aard rij k>kundlg
oogpunt deel uitmaken van het Kila-stroomgehied.
bij het landschap Bila zouden worden gevoegd, onder een
districtshoofd staande onder de onmiddellijke hevelen van
den bestuurder van Bila. De deswege opgemaakte verklaringen
van erkenning werden door de hoofden onderteekend,
j terwijl zij te Laboehanbilik den bestuurder van Bila hun
hulde betuigden e'n door dezen te Xegri Lama feestelijk

KOLONIAAL VERSLAG I»l«.
19 Hoofdstuk
werden onthaald. De belastingaanslag en het vorderen van
beerendiensten bleken evenwel l>i.j enkele kwaadwilligen tot
geheime vergaderingen in een ladanghuisje nabij ffatapang
Hilir aanleiding gegeven te hebben, waarin tot verzet werd
aangespoord. Dit verse! uitte zich aanvankelijk in de weiger
ring van een onderhoorige van Katapang om beerendiensten
te verrichten. Bij eene op 28 Mei door de politie aangevende,
doch mislukte poging om den bedoelden onwillige en een
drietal anderen, die zich in liet 'ladanghuisje hadden verhorgen,
gevangen te nemen, werden een dei' politieagenten en
een onderhoorige van Pasang Lela door de bende vennoord.
J)e bende week uit en liet mocht niet gelukken haar óp te
sporen, terwijl van de hoofden en de l>evo]king niet de minste
medewerking werd ondervonden. Een aan, de hoofden der
Keradjaan na Sembilan gestelde termijn van II dagen tot
uitlevering van de hendeleden verliep zonder eenig gevolg,
waarop de hoofden in Juli naar L&boehanbilik werden opgelonden,
in afwachting van de nader omtrent hen te nemen
beslissing. Voor verdere opsporingen werd aan den gezag-~
hebber de beschikking gegeven over 4 brigades gewapende
politie, doch. niettegenstaande veelvuldig patrouilleeren,
mocht het niet gelukken de bendeleden in handen te krijgen.
De belastinginning werd evenwel zonder stoornis voortgezet.
In September werd het patrouilleeren gestaakt; de opsporing
werd toen dooi' middel van spionnen voortgezet en had tot
gevolg dat verschillende aanhangers der bende konden WOfden
opgevat; zij zullen eerlang voor de kerapatan van Bila
worden terechtgesteld.
Nadat de hoofden in October te Eaboehanbilik, in tegenwoordigheid'van
den soetan van Bila, in de mesigit den eed
hadden afgelegd, dat zij. zich in den vervolge rustig zouden
gedragen, en zich borg stelden voor de handhaving van de
rust in hun gebied, werd, hun, met uitzondering van het hoofd
van Hatapang, wiens heulen met de.bende al te duidelijk was
gebleken en tegen wien rechtsingang is verleend, in Xovember
vergund naar hun land terug te keeren. De beslissing ,
omtrent de inlijving van de landschappen Keradjaan na
Sembilan en Keradjaan na Xepoeloeh bij Bila werd genomen
bij (iouv. Bt. 24 Dec. 1915 n°. 41. In verband met deze
gebiedsuitbreiding werd door den soetan van Bila op 7
Januari 1916 eene nieuwe korte verklaring afgelegd.
Het aantal zonen van inlandsche zelfbestuurders, landsgrooten
en hoofden Van aanzien dat onderwijsinrichtingen op
Java bezoekt, breidt zich uit. De belangstelling van de aanzienlijke
inlanders in de Delische. Serdangsche. Langkatsche
en Asahansche scholen blijft rdatig.
Evenals in 1914, breidde de Sarekat Islam in dit gewest
zich uit. Uitingen van haai - bestaan waren evenwel zwak en
droegen niet het karakter van eene godsdienstige beweging.
Uitbreiding van den Islam heeft, zij het dan ook geleidelijk,
plaats onder de nog heidensche bevolking der anderaf
deelingen Boven-Deli. Boven-Langkat, Asahan, Laboehanbatoe
en van de Mandau-streken (ouderafdeeling Siak). Het
Langkatsche zelfl>estuur richtte in éenige Maleische nederzetlinken
nieuwe bedehuizen op en regelde daar. gelijk het iu het
geheele landschap pleegt te-doen, den eeredienst. De stremming
van het verkeer niet Djeddiih tengevolge van den Europeeschen
oorlog was oorzaak, dat in het verslagjaar geen
lieden ter bedeviwart togen.
Op het einde van 1915 bedroeg het aantal Christenen in de
ouderafdeeling Simeloengoen 4620, tegen 3388'in hét voorafgegane
jaar. Evenals in vorige jaren moet deze Uitbreiding
wederom worden toegeschreven aan voortdurende immigratie
van Christen-Tobaneeaen, die riek op den sawahbouw toeleg-
Liin. In de ouderafdeeling Karolanden en in de Deli- en Serdangdoesoens
breidde het Christendom zich langzaam uit. De
in 1912 door den zendeling-leeraar W. F. WARU te Medan
opgerichte school (zie K. Y. 1914, kol. 16) werd in 191") door
SS leerlingen bezocht; 56 f'liineezen sloten zich bij de Methodist
Kpiscopal Church te Medan aan. Ongeveer 2 % der
B;itak-lx'volking is voor het Christendom gewonnen. De :{l)(l
zielen sterke Boomsch-katholieke gemeente te Medan opende
aldaar eene school, waaraan eene kostschool is Verbonden,
bestemd voor Klingaleezen : zij telt 55 leerlingen.
Was in 1914 de invloed van den ongunstigen econoinischen
toestand en van de werkeloosheid tengevolge van den Euro-
C, S 10. • 20
peeseben oorlog op* de misdadigheid merkbaar, in 1915 keerden
de gewone verhoudingen terug en verminderden zoowel
het aantal groole misdrijven als dat der politie, en koelie*
ordonnantie-overtredingen. Waar weggeloopeu contractkoelies
zich tot kleine benden vereenigden en de bevolking
beroofden, werd door het houden van razzia's de streek gezuiverd
en aan de onveiligheid spoedig een eiude gemaakt.
Ook in 1915 droeg de algemeene evenals de gewapende
politie, waarvan de eerste in dit gewest een zeer zware taak
heeft te vervullen, veel bij tot verzekering van rust en orde
en veiligheid van personen en goederen.
De gezondheidstoestand was over, het algemeen bevredigend.
Cholera en pokken, die in de aideèfing Deli en Serdang,
gedurende enkele -niaanden vele slachtoffers dreigden te
maken, konden, dank zij het krachtig ingrijpen van den ge-
-ueeskundigen.dienst en het bestuur, spoedig gestuit worden;
het aantal tegen de pokziekte ingeente en heringeënte per-
BOnen l>edroeg alleen in de genoemde afdeeling + 50 0(MJ. In
het overige gedeelte van het gewest vertoonden de genoemde
ziekten nek in geringe mate, behalve in het landschap Soeka
(onderafd. Karolanden), waar in Augustus 1915 de.cholera
zoodanig het hoofd opstak, dat deze streek l>esniet moest
worden verklaard; dooi' dadelijk ingrijpen was men de ziekte
spoedig meester en kon de besmetverklaring een maand later
weder worden opgeheven. Dysenterie kwam in verse lullende
afdeelingen voor, en wel bijzonder hevig in Asahan. In het
gesticht voor nielaatschen te Poeloe Si Tjanang werden 271
personen ondergebracht, terwijl de soortgelijke inrichting te
Lao Si Mono 222 verpleegden telde. Beri-beri werd veelal in
belangrijke mate waargenomen bij de panglong-koelies, die
hun bedrijf in moerassige streken van Bengkalis uitoefenen.
Het aantal in het panglong-hnspitanl verpleegde lijders bedroeg
846, met '66 sterfgevallen. Het aantal sterfgevallen
onder de contractkoelies op de ondernemingen bedroeg lVs%>
tegen 2% in 1914.
In November 1915 werd in 5 dorpen der ouderafdeeling
Karolanden eene ernstige ziekte onder het vee waargenomen.
Aanvankelijk meende men met veepest te doen te hebben,
doch ten slotte bleken surrah, septichaemia en pyroplasmose
in het spel te zijn. Tegen verdere verspreiding werden met
goeil gevolg krachtige maatregelen genomen. Het aantal aangetaste
beesten bedroeg 110. waarvan er 82 stierven.
In den toestand, waarin de handel in de laatste maanden
van 1914, tengevolge van den Europeeschen oorlog, verkeerde
(zie K. V. 1915, kol. 21 en 22). kwam eenige verbetering. De
invoer van rijst herstelde zich volkomen; hij was in 1915 zelfs
zoo groot dat de vraag naar dat voedingsmiddel kleiner was,
dan anders onder gewone omstandigheden het geval zou zijn
geweest. De aanvoer uit Europa van ijzerwaren was gering,
weshalve getracht werd deze artikelen uit Amerika te verkrijgen.
De slechte verbinding met dat werelddeel werkte
echter belemmerend op den toevoer, tengevolge waarvan de
prijzen sterk stegen. Ook de uitvoerhandel ondervond nog
steeds groote moeielijkheden door de voortdurend stijgende
vrachtprijzen en de hooge premies voor oorlogsschade. Deze
voor den uitvoer op zich zelf reeds ongunstige omstandigheden
deden zich bij den tabakshandel dubbel gevoelen, daar
de uitkomsten van den oogst bovendien zeer 'ongunstig waren.
Voor den handel in tabak, waarvan de prijzen aanvankelijk
goed w'ar.en, behoort 1915 tot de slechtste jaren sedert den
aanvang van de tabaksteelt. De meeste cultuurinaatschappijen
hebben getoond kapitaalkrachtig genoeg te zijn om
onder die omstandigheden door te werken. De afscheep van
rubber, vooral die naar de Yereenigde Staten van Amerika,
ging geregeld door; de prijzen, ook die door plaatselijke opkoopers
Wsteed, waren zeer bevredigend.
Voor boschvoortbrengselen' konden weder , eenigszins
hoogere prijken w-orden bedongen, zoodat de uitvoer daarvan
weder is toegenomen.
De eigenlijke binnenlandsche handel was over het algemeen
levendig; zij verschafte aan een groot deel der bevolking een
goed bestaan. •
De uitkomsten van de rijstteelt waren over het algemeen
bevredigend. De in 1914 en 1915 gedane opnemingen van de
Padang Poelau en van de vlakten nabij Bandar 1'asir Meudogei
(Asahan) hebben aangetoond, dat deze streken niet

\ KOLONIAAL VERSLAG lUHi.
21 Hoofdstuk O, m i"

KOLONIAAL VERSLAG 1016.
28 Hoofdstuk O, SS 12, 13 en 14. 24
g 12. BANKA EN OMH.IMIOOKH.III.M v
\':i II de werking v:ui het geheim Chineeech genootschap
Nam Tiam Foei (lie K. V. 1915, kol. 23) werd ba Februari
191") niets meer vernomen.
De rerhouding taawhen inlanders *>n Chineeien liet niets
te nenaohen over.
De veiligheid v: "' personen en goederen was over liet algemeen
gunstig. Orde en raat werden niet verstuurd, ook niet
in de mijnen.
Er nel een verhoogd i£ohammedaansch-godsdienitig leven
waar te nemen, zich uitende in liet oprichten van bedehuizen
in de kampongs, waar zij tot dusver ontbraken. In verband
niet den Europees-dien oorlog, zijn in 1915 uit dit gewest geen
bedevaartgangen! naar .Mekka vertrokken. Ken 28-tal ('hineezen
te Pangkalpinang sloten zich hij de Methodist Episcopal
Church aan. Te Soengailiat, waar in 1914 geen Christen-
Chineeien meer werden aangetroffen (zie t. a. p.). namen 2
Chineezen liet Roomsch-katholieke geloof aan. Het aantal
Roomsch-katholieken' onder de Chineezen te Belinjoe bleef
onveranderd.
De gezondheidstoestand was over liet algemeen gunstig. Te
Pangkalpinang en omstreken'deden zich eenige gevallen van
pokkeu voor, waarvan enkele met doodelijken afloop. Door
Van de werking van geheime f'hineesche genootschappen
Werd in 1915 niets vernomen.
De [slam breidde zich niet noemenswaardig uit.
Het aantal Christen-Chineexen bedroeg 86. tegen 80 in
1914. allen lioomsch-katholieken.
De veiligheid van personen en goederen was niet zoo gun/
stig als in het voorafgegane jaar.
De algemeene gezondheidstoestand, vooral aan de kuststreken
doch ook in de binnenlanden, liet te wensehen over;
gevallen van malaria tertinna en tropicu kwamen veel voor,
doch het sterftecijfer was niet groot. Door het overwegend
optreden van besmetting door malaria tropica is de beteekenis
der malaria als volks, en arbeidsziekte op Billitón veel belangrijker
geworden. Voor zoover bekend, stierven 10 personen
aan malaria perniciosa : bij 2 van deze slachtoffers
traden verschijnselen op, die aan cholera deden denken. Dij
een in Februari onder de bevolking van de kamponga om Tandjoengpandan
en Manggar gehouden gezondheidsonderzoek,
waaraan 3692 lieden werden onderworpen, werd een gemid-
De aanrakingen mei Serawak waren ook in 191") van zeer
vriendscHappelijken aard.
De politieke toestand was veel gunstiger dan in 1914 (vgl.
K. V. 1915, kol. 2Ö e.v.). Rustyerstoringen van eeniganna
ernstigen aard hadden niet plaats, zoodat wederom eene
compagnie van de in 1914 van .lava gezonden troepen uit
dit gewest kon worden teruggetrokken. Door de aldaar nog
aanwezige twee compagnieën infanterie wordt, tot macbtsvertoon
en ton einde tot eene algeheele'verbetering van tien
toestand te geraken. nog voortdurend gepatrouilleerd.
Mede als ge vol ar van de voorstellen van den in 1914 naar
dit gewest gezonden Regeeringscommiaaaria (zie K. V. 1915,
kol. 28) wordt de mogelijkheid overwogen om tot afschaffing
van de in deze residentie nog van de Chineezen gevorderde
heerendiensten te geraken.
In de ufdeeling Singkawaiig veroorzaakten in Juli en
Augustus ongegronde geruchten omtrent een opstand van de
strenge inenting en herinenting werd de ziekte tijdig l>edwongen.
Tot tegengang van de malaria, welke ziekte zich
veelvuldig vertoonde, werden overal in het gewest chininetabletten
tegen verminderde prijzen verkrijgbaar gesteld.
Beri-beri komt nog voor, doch in zeer beperkte mate.
De veestapel bleef van ziekten Verschoond.
De handel neemt geleidelijk toe, hetgeen vooral te danken
is aan de grooter wordende koopkracht van de inlanders en
Ch meezen, tengevolge van de inkomsten getrokken uit de
peperteelt, welke wederom eene groote uitbreiding onderging.
De Opbrengst van den rijstoogst bleef onvoldoende om in
de behoeften te voorzien, zoodat invoer van rijst en aanplant
van tweede gewassen noodzakelijk waren.
De teelt -van gambir blijft geleidelijk afnemen; de opbiengst
is alleen voor plaatselijk gebruik bestemd.
Klappers en rubber worden zoowel door Chineezen als inlanden
o]) steeds uitgebreider schaal aangeplant: reeds
konden kleine hoeveelheden rubber worden uitgevoerd.
Ook thee en koffie werden door de bevolking, bij wijze van
proef, aangeplant; de serehteelt bevindt zich in haar eerste'
tijdperk.
13. BILLITON.
delde miltindex van 23 gevonden en bij de 200 koortslijder^
wier bloed werd onderzoent, kwamen in 98 gevallen malariaparasieten
voor, en wel 02 van tropica en 36 van tertiana. Met
behulp van de districts- en kamponghoofden wordt aan de
lijders ehinine in hunne buizen verstrekt, waarvan de uitkomsten
niet ongunstig zijn.
De handel' kon over het algemeen bevredigend genoemd
worden. De uitvoer van damar, die in 1914 aanzienlijk gedaald
was. nam weder belangrijk toe: de invoer van lijnwaden
uit Singapore bleef op dezelfde hoogte.
De opbrengst van den rijstoogst was vrij ongunstig als
gevolg van de groote droogte: de uitkomsten van de cassaveteelt
daarentegen waren gewoon.
De klapperaanplantingen, waarvan.de opbrengst echter, in
verband niet de daling van de marktprijzen te Singapore,
belangrijk kleiner was dan in 1914. werden weder uitgebreid.
De uitkomsten van de zeevis( h vangst bleven bevredigend,
waardoor de invoer van gezouten viseh weder afnam.
II. tVESTERAFDEEIlNti VAN BORNEO.
Chineezen tegen het Gouvernement niet steun van de Dajaks,
gepaard gaande niet een te Paniraman gepleegden moord op
een Chinees, die. tijdens de onlusten van het vorige jaar (zie
K. V. 191"). kol. 20 27) het bestuur goede diensten had Wwezen,
eii een aanslag te Soengaidoeri op een zeer géhaten
spion, groote ongerustheid, vooral onder de kustbevolking te
Mampawa, doch door gestadigen patrouillegang keerde de
rust onder de Maleische bevolking weldra terug. De .van.
bedoelde misdrijven verdachte, eerst naar Serawak uitgeweken,
doch sedert weer teruggekeerde Chineezen- werden
in hechtenis gesteld.
De voornaamste leiders van het in het vorige jaar in het
Songkong-gebied ondervonden verzet (zie K. V. 191"), kol.
2T 28) viejen allen in onze handen. Met de ontwapening van
de bevolking in dit gebied werd voortgegaan.
De Dajaksche bevolking van het landschap Mandor, di.p
onder het bestuur van den gezagbebl>er van Mampawa werd
i

gebracht, toonde zich niet deze regeling, waarvan meerdere
bestuursaanrakiug liet gevolg zou zijn, minder ingenomen.
Van eenig renet was evenwel geen sprake; de bevolking
x'lii.j 111 zich bij den nieuwen toestand te hebben neergelegd.
In liH landschap' Tajan (onderafd.- Banggau, afd. Pon.»
t > ;i ii ;i k ) wist een zekere Papglima Awang door het verkoopen
van djimata een aanhang onder de Dajaks in die streek te
verwerven, niet het geheime doel om het hoofd van het betrokken
district te vermoorden en daarna in opstand te komen.
Na de gevangenneming van den onruststoker keerden orde
en pust weder.
In de onderafdeeling Landak trachtten een Maleier van
aanzienlijke afkomst en een Dajaksch hoofd aanhang te
verkrijgen, ten. einde een verbannen laudsgroote van het
landschap Landak tot panembahan te verheffen en den waar*
Hemenden panembahan te verjagen. Na hunne gevangenueming
keerde de rust ook aldaar onmiddellijk terug.
In de afdeeling Sintang was de politieke toestand be-
\ledigend. Bij GOUT. Bt. f Eebr. 1916 n". 28 werd het bestuur
over de zoogenaamde Ketoengau-streek weder aan het
zelfbestuur van Sintang toevertrouwd.
De inlijving van de landschappen Silat, Soehaid, Salimbau,
Dongkong en Piasa (zie K.V. 1915, kol. 28) kwam tot stand
bij GOUT. Bt. 24 Mei 1910 n°. 15.
De veiligheid van personen en goederen was in de afdeeliugen
Singkawang en Pontianak in het begin van 1915
minder gunstig, doordat gedroste dwangarlieiders aldaar
gewapend rondliepen en de bevolking goederen afpersten.
Overigens kon eene vermindering van het aantal zware misd
rij ven worden waargenomen, hetgeen voornamelijk aan het
innemen van de vimrwapenen van de bevolking en aan het
voortdurend patrouilleeren moet worden toegeschreven.
De gezondheidstoestand was over het algemeen bevredigend,
Kr heerschteii wel koorts- en buikziekten, .doch niet in
sterkere mate dan in andere jaren. In de onderafdeeling
Landak werd de Dajaksche bevolking door pokken geteisterd.
De door liet bestuur genomen maatregelen ter bestrijding van
die ziekte •waren in den aanvang vruchteloos, daar het gebied
te groot was voor het personeel, met de'inenting en herinenting
belast. Met den in het laatst van 1915 van Batavia,
dooi- toezending van •? hulpvaccinateurs, verkregen steun,
kon de epidemie spoedig worden bedwongen.
Veezit-kten van besïnettelijken aard kwamen niet voor.
De handel was. tengevolge van den Europeeschen oorlog,
over het algemeen slap. Tegen het einde van 1915 kwam meer
levendigheid in den uitvoerhandel door de stijging in prijs
van copra, rubber, ganibir en peper.
KOLONIAAL VERSLAG lOltf.
Hoofdstuk G', M 14 en 15. 26
§ 15. ZUIPER. EN 0Q8TEBAFDEEUXG VAN BORNEO.
De uitkomsten van den rijstoogsf waren vrij ongunstig,
daar het te velde staande gewas veel te lijden had van veld'
muizen en ander ongedierte (oelat bengas), en bovendien,
tengevolge van de onlusten van het vorige jaar, in de afdeeling
Singkawang vele sawalis braak waren blijven liggen.
Groote hoeveelheden rijst moesten worden ingevoerd om aan
de behoefte te kunnen voldoen.
De oogst van de, voornamelijk in de afdeeling Singkawang
zich uitbreidende klapperunupliintingen was, tengevolge van
de vele regens na de groote droogte van 1914, bepaald ongunstig.
De gambirteelt in de afdeeling Singkawang en in de
onderafdeeling Landak wordt meer en meer ingekrompen,
als gevolg van de zeer lage prijzen, die vdor Borneo-gamhir
. worden besteed. De gegoede bezitters der gambirtuinen,
allen C'hineezen, blijven in de hoop op betere tijden doorwerken,
terwijl de anderen in plaats van gamhir peper
planten.
De peperteelt, die vooral in de afdeeling Singkawang Iangsamerhénd
die van gsmbir begint te vervangen, wordt hoofdzakelijk
nog door C'hineezen gedreven ; in de onderafdeelingen
Bengkajang en Manipawa begint de Dajaksche bevolking
zich meer en meer op den aanplant van peper toe te leggen.
De sagoteelt bleef zich uitbreiden.
Door het aanhouden van den oorlogstoestand in Europa
was de vraag naar boschvoortbrengselen gering.
('utch, vervaardigd door de Koeboe-Houtkapmaatsehappij
was zeer gewild'; er werd 1 726 915 K.G. van dit artikel uitgevoerd.
Veel gevolg heeft de Sarekat Islam-beweging in dit gewest
over het algemeen niet gehad. Wel werden op enkele plaatsen
(o. a. te Pontianak) Sarekat Islam-vereenigingen opgericht,
doch door oneenigheid onder de leden van het bestuur geraakten
enkele dezer vereenigingen spoedig in verval. Eene
poging van een hadji om te Salimbau eene zoodanige vereeniging
op te richten leed, door toedoen van den betrokken
zelfbestuurder, schipbreuk. De beweging had intussclien ten
gevolge dat in de onderafdeelingen Sanggau en Landak
eenige honderdtallen Dajaks tot den Islam overgingen, doch
vele van deze bekeerlingen keerden eenigen tijd later wed erom
tot het animisme terug.
Behalve met zendingswerk, houdt de Roonisch-katholieke
missie der Capuei.jherorde, wier werkkring zich over de afdeelingen
Pontianak, Singkawang en Sintang uitstrekt, zich
' bezig met het geven van onderwijs en met ziekenverpleging.
Deze missie was. evenals die van de American Methodist
Episcopal Chuich, met vrucht werkzaam.
In het Apo Ka jan-gebied, alwaar de bevolking hoe langer door de Kenja's geloofde gerucht, dat onze soldaten er op uit
hoe meer vertrouwen in het bestuur begint te krijgen, was de
politieke toestand gunstig. De hoofden der Poenans van de
Uk eii Poenan Boesaiig (Moesang), van wie gezegd werd, dat
zij nog nimmer een Europeaan hadden gezien, kwamen hunne
opwachting maken bij den gezaghebber te Long Nawang.
Sneltochten werden in deze streek niet ondernomen. Wel herloefde
een enkele maal het vroeger zoo vaak verspreide en
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917.
waren om kinderen te rooven om ze vervolgens op te eten.
doch naar aanleiding daarvan werd slechts zeer tijdelijk eene
teruggetrokken, angstvallige houding bij de bevolking waargenomen.
De nog tusschen een aantal Dajaksche stammen bestaande
veeten werden door bemiddeling van het bestuur uit den weg
geruimd. Alleen kon aan de tusschen de Ma Koelits en
>. Ned.-Indië. i

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
-" Hoofdstu k

»
29 • Hoofdati k 0, | r>. go
liet begin van 1 ïi 1 r> eeuige vijandschap tegen de kampeng
Awang Bdngkal, waarvan IOO goed ;«1> geen der bekronen tot
eene Sarekat [slam>vereeniging wilile toetreden. Ken uit
Bandjermaain gezonden groep militairen bracht in korten tijd
de lichtelijk Opgewonden gemoederen weder tot kalmte.
De Ulam Meet' zich langzaam onder de Dajaks uitbreiden.
De dooi' de Rooms* li-katliolieke missie, die haar arbeid uitoefent
aan de Uoven-.Mahakam (afd. Samarinila), verkregen
uitkomsten waren nog zeer gering. Ook voor de 1'rotestaiitsche
zending was het geen gunstig jaar. In de nndeiafdeeling
1'andjoeng der afdeeling Oeloe Soengei liej) het aantal
leden der christengemeente van 229 tot 14(i terug. In de
, afdeeling Bandjermaain bedroeg op uit. 1015 bet aan*
tal IVotestantsehe Christenen |.">7, onder wie .V) Chineezen.
Hier werden slechts 10 personen, ondei' wie (i kinderen,
gedoopt. Het aantal inlandsobe Christenen in de
afdeeling Koealakapoeas bedroeg op uit. 1916 ;i()24 (Beueden-Dajak
2222. Boven-Dajak 594 en Sampil 208): op uit.
1914 waren die cijfers onderscheidenlijk 'i0M4, 2093, 780 en
211.
Hoewel er ongetwijfeld verbetering ten goede valt waar te
nemen, laten de selfbestuurders, landsgrooten en districtshoofden
zich over het algemeen aan de opvoeding en A - erstandelijke
ontwikkeling van hunne kinderen mig niet voldoende
«'eieren liggen. ' *
De veiligheid van personen en goederen kon over het algemeen
bevredigend worden genoemd, behalve in de onderafdeeling
1'asir, waar door het uitgebroken verzet meer misdrijven
voorkwamen dan gewoonlijk het geval was. Ook in de
afdeeling Oeloe Soengei, en meer bepaaldelijk in de onderafdeelingen
Kandangan, Ajnoentai en Barabai, hadden nog
altijd te veel aanslagen op liet leven plaats door middel van
vuurwapenen, niettegenstaande streng op het bezit daarvan
werd toegezien. Diefstallen met braak kwamen in die onderafdeelingen
eveneens veelvuldig voor.
De gezondheidstoestand was over het algemeen gunstig. In
de afdeeling Oeloe Soengei, waar op uit. 1914 de pokken nog
heerschten (zie K.V. 191Ö, kol. :10), stierven nog 106 personen
aan die ziekte. De hoofdplaats Bandjermaain moest van 13
Augustus tot 13 September wegens cholera besmet worden
verklaard. Ook op enkele andere plaateen vertoonde de cholera
zich, zooals in de onderaf deeling Pleiliari (Bandjermaain),
te Tabang (Koetei), in liet landschap Boeloengan en in de
afdeeling Koealakapoeas. Van de geopende gelegenheid om
ziel) tegen cholera te laten inenten werd door ongeveer 5400
personen gebruik gemaakt. In Maart en April heerschte onder
de Poenans van de Boven-Kelai eene kwaadaardige buikziekte,
terwijl ook in de onderafdeelingen Boven-Dajak en
Beneden-Dajak (Koealakapoeas) vele gevallen van buikziekte
(waarschijnlijk dysenterie) met doodelijken afloop
voorkwamen. De in liet laatst van 1914 in Koetei uitgebroken
beri-beri, die een min of rireer epidemisch karakter had aan-
K0L0NIAAL VERSLAG 191

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.
8] Hoofdstuk C, S 16. 88
De politieke toestand was minder gunstig dan in 1914.
De eente drie maanden van 1915 verliepen voor het recbtstreeks
bestuurd gedeelte van liet, gewest vrij rustig; in dat
tijdvak vallen slechts drie rampokpartijen in de onderafdeeling
Takalar (aid. ICakasser) en. een gelijk aantal
in Net regentschap Bangkala van de onderafdeeling Djeneponto
(afd. Bonthain) te vernielden. Daarna nam liet
aantal rooverijen onrustbarend toe tot in de maand
Angustus. De rooverbenden stonden voornam (dijk onder nanvoering
van den uit het voormalige landsofaap öowa geboortigen,
reeds vele jaren het rooversbedrijf met' goed gevolg
uitoefenenden en deswege zeer berechten bandiet Tol o en
diens eveneens gevleesde onderbevelhebbers Basareng, Basopatjivo
daeng Mapata (een lid van de Go\vas

32,/ ' Hoofdstuk 0, 8 10.
minden beteekenii gezocht, maar bet moven komt nu sinds
September vrijwel niet meer voor in liet rechtstreeks liestuurd
gebied van Zuid-('elel>es. Het onderzoek naar de medeplichtigheid
van de voornamen des lands aan de rooverheweging
iiad onder meer tot gevolg, dat Lompo daeng Radja, recent
van Hinnnioe (onderat'd. Djeneponto, afd. Bonthain), uit
zijn ambt werd ontslagen. Nadat' voldoende aanwijzing was
verkregen omtrent liet aandeel, dat de Gown-adellijken
Karaeng Batoa Poete en Karaeng Barombong in de roofbeweging
luidden gehad, werden deze heide vorstentelgeil den
Mden Mei 1916 gevangen genomen en naar Java overgehraeht.
Als gevolg van de voorstellen van den RogecringSOOmmissaris,
die in Octoher weder naar Java vertrok, had hij Gouv.
Bt. 27 April 191(5 n°. 49 (Ind. St. n°. 362) — vgl. hoofdst. J,
afd. I — eene nieuwe administratieve indeeling van liet
gewest plaats.
De in het zelfbestuursgebied plaats gehad hebbende;ongeregeldheden
vielen voor in de onderafdeeling Palopo der
afdeeling Loewoe en in de afdeelingen Mandar en Oost-
Celebes.
Begin Mei 1915 werd een Europeesche sergeant op + fl
UUT afstand van Palopo door de bende van Pang Simpi (zie
K. V. 1915, kol. 33) uit een hinderlaag doodgeschoten. Aan
patrouilles van militairen en gewapende politie, die Pang
Simpi rusteloos achtervolgden, gelukte het wel eenige bendeleden
gevangen te nemen, doch de hoofdleider ontkwam.
Nadat ten slotte het zelfbestuur van Loewoe en meer in 't
bijzonder de Opoe Patoenroe, echtgenoot wan de bestuurster,
verantwoordelijk was gesteld voor zijne uitlevering kwam de
geheele bende met inbegrip van den hoofdleider vóór den
daarvoor gestelden uitersten termijn van 15 Deceml>er in
onze handen.
In Juni brak eene oproerige beweging uit in de zuidelijke
districten Larompong en Soeli van de onderafdeeling
Palopo (afd. Loewoe). De onmiddellijke ooizaak zou zijn
ontevredenheid over het ruw optreden van een inlandschen
bestuursambtenaar en over het ei&chen van zware heerendiensten.
Als hoofd van het verzet trad op zekere Pong Timbang.
Het verzet was eerst lijdelijk en bepaalde zich tot het
niet opkomen voor den belastingaanslag en tot weigering om
lieerendiensten te verrichten, doch geleidelijk kwamen geheel
Larompong en Soeli in opstand, met als middelpunt de kampongs
Pedo, Topoka en Soeli. Den 2den Juni 1915 trok de
assistent-resident met eene macht gewapende politie naar
• Itedo, met het gevolg dat op gewapenden, die weigerachtig
waren de wapens neer te leggen en zich over te geven, moest
worden geschoten, waarbij 15 personen sneuvelden. Op den
4den Juni werd eene patrouille onder den lste-luitenant P.-H.
GhtntUCM in het bivak te Soeli aangevallen door eene bende
van 150 a 20(1 man ; de overval werd afgeslagen met een verlies
min onze zijde van 1 doode en 4 gewonden, terwijl volgens herichten
de vijand G dooden en eenige gewonden bekwam. Denzelfden
avond werd den vijand door de. genoemde patrouille,
die zich op weg naar Topoka had begeven, nog eenige gewonden
en dooden toegebracht; bij aankomst te Topoka bleek
dat deze kaffiponP verlaten was. Bij eene óp 11 Juni naar die
kampong gemaakte tocht, waarbij 19 man werden neergelegd,
scheen een gedeelte der bevolking te zijn teruggekeerd. Pong
Timhang werd korten tijd daarna gevangen genomen en de
onruststokers werden tot dwangarbeid veroordeeld.
Verzet op groote schaal vond in Juli 1915 plaats in het
district Walinrang (onderafd. Palopo, afd. Loewoe). Half
KOLONIAAL VERSLAG IttlO.
Juli kwam het bericht, dal een mandoer van de triangulatie,
die in Juni mat een koelie naar den Boontoe Poeang geaon*
den was om aldaar werkzaamheden te verrichten, vermoord
zou zijn, evenals zijn koelie en een bode, die niet een brief
naar dien ïuandoer gestuurd was. De goederen van den mandoer,
waaronder een revolver, werden geroofd en de weg naar
Lemo-Lewandi werd met boomstammei) en steenen versperd.
Pong Taddoe bleek het hoofd van de verzetspartij te zijn. No
Taddara, gewezen kaniponglioofd van Sanipewoong, en ± 700
gewapenden stonden gereed om naar Palopo te trekken. Aanvankelijk
werden van Palopo en Kante Pao patrouilles gewapende
politie er heen gezonden, welke later door 2 brigades
militairen, die den 24s.ten Juli van Makasser waren
aangekomen, werden vervangen. Deze troep ontmoette vrij
groeten tegenstand op den weg naar Sanipewoong en Lemo.
Na den vijand een verlies te hebben toegebracht van 29
dooden — waaronder Pong Taddoe — en tal van gewonden
was het verzet gebroken. De personen, die den mandoer van
de triangulatie hadden vermoord, zooiuede diens geroofde
revolver en klewang werden uitgeleverd, evenals Ne Taddara
en meer hoofden van het verzet. Uit het gehouden onderzoek
bleek, dat de plaats gehad hebbende ongeregeldheden moesten
worden geweten aan het drijven van eene bepaalde verzetspartij
in Palopo, waarvan de Opoe Patoenroe met name La
Batjo To Sapila de*hoofdleider was en welke voorts bestond
uit de- naaste bloed- en aanverwanten van dezen. Na ver-
W ij dering van de vijandelijke elementen, die allen, voor zoover
zij niet onschadelijk waren gemaakt, werden gevangen
genomen en door de inheenische rechtbank veroordeeld,
traden rust en orde weder in.
In de af deeling Mandar werden vele nioeielijkheden ondervonden,
doordat de bendehoofden Daeng Palana en Poea Sela
het Toradja-gebied onveilig maakten. Beiden hadden deelgenomen
aan het verzet van Daeng Matande (broeder van
Daeng Palana) in September 1914 (zie K. V. 1915, kol. 33)
en waren sindsdien voortvluchtig gebleven. Ondanks een
onafgebroken patrouilleeren door militairen en gewapende
politie mocht het niet gelukken hen gevangen te nemen. In
Juni overvielen de booswichten met eene bende van + 'M
man eene patrouille van 5 gewapende politiedienaren te
Boentoe Sika, nadat zij eerst het huis van het kaniponglioofd
van Boeangin hadden beschoten, waarbij 2 politiedienaren
sneuvelden en hunne wapens met uitrustingstukken en kleeding
verloren gingen. Den 12den Augustus werd de woning
van den ('liiistengoeroe te Baroeng bij Mnmnsa gedurende,
den nacht beschoten. Op het bericht, dat te Tatale in Boven-
Binoeang weder' eene versterking was opgericht, rukte 25
Augustus 1915 eene militaire patrouille derwaarts; bij eene
mislukte poging om die versterking te nemen bekwamen wij
4 gewonden. Xadat de vijand de benting heimelijk had vei - -
laten, mocht het eindelijk (2 December) gelukken de bende
van Poea Sela te overvallen en dit bendehoofd met zijne
voornaamste volgelingen Tapoli en Poea Taloe neder te leggen.
Als buit vielen ons in handen .'5 voorlaadgewereu, 3
kokers kruit, benevens 2 Beaumont-karabijnen, G9 Beaumontpatronen,
'-i patroontasschen en 2 veldzakken, afkomstig van
de gewapende politiedienaren, die bij den overval op Boentoe
Sika waren gesneuveld. Xadat achtereenvolgens verscheidene
bendeleden waren neergelegd of gevangen en eenigen hunner,
het zwerven moede, zich vrijwillig hadden gemeld, gelukte
het ten slotte den 12den Februari 1916 aan eene patrouille
gewapende politiedienaren van Kante Pao in vereeniging
met eene bevolkingspatrouille uit Boven-Binoeang om het
Ha ndelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 191G—19T7. 5. " Ned.-Indië. 1

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
:>,-2( Hoofdstuk

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
88 Hoofdstuk C, §§ 17 en 18. 84
«• ! : 1
De wegens verzet te Soekaboenii in bewaring gestelde gewezen
mede-regent van Belomaroe, I Karandjalemba alias
Tomé Dompo, aan wien in 1914 vergund was naar zijn geboorteland
terug te keeren (zie K. V. 1915, kol. 33/34), kwam
in Juni 1915 aldaar aan en werd door hoofden en bevolking
met veel onderscheiding ontvangen. Eene dadelijk door hem
gewaagde poging om den invloed van Sigi in het landschap
Towaeli (onderafd. Poso), dat vroeger onder de opperheerschappij
van Sigi stond, te vergrooten mislukte door de
spoedige tusschenkomst van het bestuur geheel. Verder heeft
hij tot dusver het bestuur geen moeielijkheden in den weg
gelegd.
In Januari 1916 kwamen ongeveer 30 mannen, vrouwen en
kinderen van de kampong Bangga — de mannen gewapend —
in enkele andere kampongs van het landschap Sigi en eischten
van de bewoners de belofte, dat zij f^een belasting betalen,
geen heerendiensten verrichten en Christen worden zouden.
De mensehen in de door het troepje bezochte kampongs waren
verstandig genoeg alles te beloven wat gevorderd werd en de
leden van de bende als waanzinnigen te behandelen. Inderdaad
moet hier aan een soort godsdienstwaanzin gedacht
worden. De betrokkenen lieten zich eenigen tijd later door den
magaoe van Sigi, wien zij verklaarden door den duivel bezeten
te zijn, den duivel uitbannen en kwamen kort daarna in
heerendienst "aan den weg uit. Deze beweging verliep eerst
geheel in het begin van Maart, nadat een drietal personen, die
de voornaamste aanstokers schenen te zijn geweest, onschadelijk
waren gemaakt.
I Tondei, bestuurster van de landschappen Sigi en Belomaroe
(afd. Midden-Celebes) werd, op haar verzoek, eervol
van hare waardigheid ontheven. Tevens werden beide landschappen
vereenigd tot. één landschap onder den naam Sigi-
Biroemaroe (Gouv. Bt. 17 Dec. 1915 n°. 42). In dezelfde
afdeeling werden bij Gouv. Bt. 17 Dec. 1915 n°. 41 de landschappen
Banasoe. Tobakoe en Lindoe samengevoegd met het
landschap Eoelawi, onder den bestuurder van laatstgenoemd
landschap, en traden Papa I Woente af als bestuurder van
het landschap Pebato (Gouv. Bt. 3 Dec. 1915 n°. 41) en
Ha'dji Hoesin als bestuurder van het landschap Walea (Gouv.
Bt. 2 Juni 1915 n°. 16). Hunne waardigheid is tijdelijk opgedragen
onderscheidenlijk aan den bestuurder van het landschap
Lage en dien van het landschap Oena Oena.
De veiligheid van personen en goederen was over het algemeen
gunstig.
Op het eiland Groot-Sangi (afd. Menado) werd door van
buiten de onderafdeeling Sangi afkomstige Mohammedanen,
zonder daartoe door de betrokkenen aangezocht te zijn, aan
jong en oud de besnijdenis verricht, hetgeen zij ook trachtten
te doen bij Christenen op de eilandjes Boekid en Noesa, waardoor
groote ontstemming werd gewekt. Nadat van bestuurswege
tegen die lieden was opgetreden, werd van verdere
pogingen niets meer vernomen. Op de genoemde eilandengroep
en in de afdeeling Bolaang Mongondou kwamen eenige
bekeeringen van heidenen tot den Islam voor, terwijl in de
8 17. MEN AM).
k:
§ 18. Al LXBOINA.
afdeeling Midden-Celebes het Mohammedanisme zich langzaani
bleef uitbreiden. In de onderafdeeling Poso der genoemde
afdeeling nam het aantal Christenen eenigszins toe,
terwijl in de onderafdeeling Paloe het Leger des Heils voortging
met het verkondigen van het Evangelie.
Behalve op de Talaud-eilanden, waar 930 personen aan
koorts stierven, was de gezondheidstoestand in de afdeelingen
Menado en Corontalo over het algemeen goed. Dé in 1914 in
de laatstgenoemde afdeeling geheerscht hebbende cholera was
in het begin van 1915 zoo goed als verdwenen. In de afdeelingen
Midden-Celebes en Bolaang Mongondou was de gezondheidstoestand
bepaald ongunstig; gedurende vele inaanden
'heerschten in die afdeelingen besmettelijke buikziekten
met cholera-achtige verschijnselen, waaraan, voor zoover
bekend, 881 personen bezweken. Op 13 November 1915 moest
de zeeplaats Paloe en op 6 December de zeeplaats Donggala
wegens cholera besmet worden verklaard. Dank zij de door het
bestuur genomen krachtige maatregelen, was de omvang van
de ziekte bij het einde des jaars zeer verminderd.
In de Minahasa kwamen eenige gevallen van kwaden droes
voor onder de paarden en van besmettelijke borstziekte onder
de varkens. In de afdeeling Gorontalo heerschte onder de
karbouwen, runderen en paarden pyroplasmose, welke ziekte
tal van slachtoffers maakte.
De algemeene toestand van den handel bleef ook gedurende
1915, hoofdzakelijk tengevolge van den oorlog, gedrukt. Door
de lage prijzen, die voor de hoofdvoortbrengselen van het
gewest, namelijk copra, damar en rotan, betaald'werden, was
de koopkracht van de bevolking gering. Tengevolge hiervan
en van de stijging der prijzen van de in voergoederen, was de
afzet van die goederen gering. Door Japanners worden
pogingen gedaan om met hunne waren de Europeesche invoerartikelen
te verdringen, voor welk doel eene ongeregelde verbinding
Japan—Menado wordt onderhouden. De binnenlandsche
handel ondervond ook min of meer de gevolgen van
den oorlog.
De uitkomsten van den rijstbouw bleven, tengevolge van
de droogte in de eerste maanden van 1915, over het algemeen
beneden de verwachting.
De koffieteelt, die in de onderafdeeling Amoerang (afd.
Menado) weder begint op te leven, leverde een redelijk beschot
op.
De maïsoogst was in de afdeelingen Menado en Bolaang
Mongondou zeer gunstig en in de afdeelingen Gorontalo en
Midden-Celebes bevredigend.
Over de uitkomsten van de zeevischvangst viel niet te
klagen.
De Eoeang (Sangi-eilanden) en de Sopoetan (Minahasa)
vertoonden een enkelen keer eenige verhoogde werking. Op
16 Juni 1915 werd een op een kanonschot gelijkend geluid
gehooid, afkomstig van laatstgenoemden vulkaan, terwijl
enkele dagen tevoren noordwestelijk van dien berg'een dunne
aschregen viel.
Met betrekking tot het opleven van het verzet in West- I j bevolking bevolking hare negorijen negorijen grootendeels grootendeels verbrand verbrand en geheel
Ceram in April en Mei 1915 (zie K. V. 1915, kol. 37) is I verlaten had. Het ïnacbtsvertoon had ten gevolge, dat de tot
sedert gebleken,'dat de radja van Waesamoe en diens zwager [ j verzet gedwongen gedwongen bevolking bevolking van Eiring — die het bivak
daaraan schuldig* waren. Eerstgenoemde had de bevolking aldaar verder van veel hulp was — en die van eenige andere
wijl gemaakt, dat het Gouvernement door den oorlog in , . negorijen negorijen zich met hare hoofden hoofden kwam melden. melden. Niettemin Niettemin
;
Europa geen soldaten meer beschikbaar had en daarom het • bleven in Augustus nog verscheidene kampongs het verzet
oogenblik gunstig was om ons uit Ceram te verdrijven. Einde ! volhouden, volhouden, doch door den, tengevolge tengevolge van veranderden
veranderden
Mei waren, behalve die van een viertal negorijen, alle Berg- : patrouillegang, patrouillegang, uitgeoefenden uitgeoefenden druk, was de tegenstand tegenstand reeds
Alfoeren bewesten Honitetoe in opstand. Door de militaire half September gebroken. Na de onderwerping van het bende-
macht werd in Juni een tocht ondernomen van Lohia Fala j hoofd Naten Naten met een dertigtal volgelingen in Januari 1916,
naar Eiring, op welken tocht aan onze zijde verscheidene "j "1 kon het verzet als geheel geëindigd worden beschouwd. De
verliezen werden geleden, terwijl bleek dat de 'kwaadwillige opstand kostte ons aan dooden 7 en aan aan gewonden 49 man.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië. 5

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
£
35 Hoofdstuk C, §§ 18 en 19. 36
ouder wie 4 officieren. Tot dusver werden 80 geweren ingelcverd.
Tegen het einde van 1915 vertoonden de Roemberoe-Roeml>atoe-stammen
eenige roerigheid, als gevolg van het feit, dat
door onbekende daders drie vrouwen van Iioembatoe waren
gesneld, vermoedelijk met het doel om die stammen tegen ons
op te zetten.
In de onderaf deeling Oost-Ceram, Ceramlaoet en Goram
kwam het óp eenige plaatsen tusschen naburige kampongs
wegens gerezen geschillen tot hevige vechtpartijen, waarbij
2 personen gedood en velen gewond werden. Na de plaatsing
van eenige gewapende politiedienaren bij de vecntlüstige
kampongs, was er van rustverstoringen geen sprake meer.
In de afdeeling Tanimbar- en Babar-eilanden had in
Augustus tusschen de bewoners van de negorijen Atoeboel en
de Amtoefoe-groep eene hevige botsing plaats; vier personen
werden hierbij gedood en een twintigtal gewond.
In Mei en> Juni 1915 had in liet district Haar op de oost kust
van het eiland Groot-Kei (afd. Kei-eilanden) eenige wrijving
daats tengevolge van de tusschen de Roo.mseh-katholieke en
ïohainmedaansche bewoners van dit district bestaande
vijandschap. Door aan elk der partijen een eigen hoofd te
geven, waardoor de vroegere toestand, waarin de districten
Haar en Langgier verkeerden, weder werd hersteld, werden
verdere ongeregeldheden voorkomen.
Om onbekende redenen nam in April bijna de geheele
heidensene bevolking van het eiland Trangan (afd. Aroeeilanden)
eene vijandige houding aan tegen het bestuur en de
Christen-bevolking langs de kusten. Met behulp van de gewapende
politie was de rust tegen het einde van Mei, toen de
meerderheid der uit hare kampongs naar het binnenland uitgeweken
bevolking terugkeerde, weder hersteld. In Juni week
de bevolking van eenige kampongs, op aansporen van een
zekeren Lengam, wederom, doch slechts voor korten tijd, uit
naar de binnenlanden. In Augustus werd Lengam door eene
bevolkingspatrouille opgevat en met eenige andere belhamels
veroordeeld. Sedert werden orde en rust niet meer verstoord.
De politieke toestand in de afdeeling West-Nieuw-Guinea,
in de streken met wier bevolking geregelde aanrakingen bestaan,
was wederom bevredigend. Tijdens de bezoeken van de
besturende ambtenaren aan de Berau-streek, het invloedsgebied
van de Onin-radja's van Patipi'en Roembati, bleek
dat, na het opvatten van de voornaamste leden der hpngibenden
(zie K. V. 1915, kol. 37), rust, orde en veiligheid
meer en meer bevestigd werden, als gevolg waarvan vele
stWmen, die het wel zoo verkieslijk vonden om zich aan de
nieuwe toestanden aan te passen, uit hunne schuilhoeken te
voorschijn kwamen. Met hunne groepeering, het openkappen
van geschikte terreinen voor hunne vaste nederzettingen, het
aanleggen van verbindingspaden en met huizenbouw werd
bereids een begin gemaakt. Minder gunstig was de toestand
in Bentoeni, meer bepaaldelijk in het stroomgebied der Moetoeri
en Tirasahi. Niet alleen werden door een tweetal Alfoeren-stammen
wederzijds hongitochten ondernomen, waarbij
5 personen vermoord werden, doch zij namen ook, evenals nog
enkele andere stammen, eene min of meer vijandige houding
aan en toonden zich weigerachtig om hunne belasting aan te
zuiveren, indien niet voldaan werd aan den eiscli tot invrijiieidstelling
van eenige tot dwangarbeid veroordeelde deel»
nemers aan vroegere hongitochten. Het mocht den betrokken
gezaghebber gelukken, nadat reeds door eene patrouille ge-
Het verder onderzoek naar aanleiding van de in September
1914 op Halmahera plaats gehad hebbende ongeregeldheden,
waarbij o.a. de controleur bij het binnenlaiidsch bestuur G.
K. B. A(;EHBKEK en de eerst e-luitenant der infanterie C. F.
(InvuBUSG den dood vonden (zie K. V. 1915. kol. 39), bracht
de door den sultan van Ternate en zijn oudsten zoon, den
kapitein laoet van het sultanaat, in deze zaak tegenover ons
gizag aangenomen, uiterst laakbare houding, die het karakter
van "tegenwerking van het Gouvernement droeg, aan het
Hcht. Waar bovendien de persoonlijkheid van den sultan, in
§ 19. TKRXATK EN ONDERHOORIGHEDEN.
wapende politiedienaren door bemiddeling van eenige Bentoenische
hoofden een zestal overtreders waren opgevat, nog
een 21-tal hongiërs in handen te krijgen en op 28 jachtgeweren
beslag te leggen.
In de afdeeling Zuid-Nieuw-Guinea was de politieke toestand
gunstig. Nergens behoefde met kracht van wapenen
tegen de bevolking opgetreden tè worden. De bestraffing van
de kampong Wambi in 1914 (zie K. V. 1915, .kol. 38) schijnt
een grooten indruk te hebben achtergelaten. In Januari
keerde de gevluchte bevolking weder in die kampong terug
en leverde twee door haar op een sneltocht in de Digoel geroofde
kinderen aan het bestuur uit.
Met de Jee-anim aan de Boven-Merauke-rivier werd in
Juni eene onbevredigende aanraking verkregen; daarentegen
liet de aanraking in Augustus met de Senam-anim| Haiseanim
en Saringgo-anim niets te wenschen over. In December
kwamen verschillende stammen van de Deg-anini hunne opwachting
maken bij den gezaghebber te Okaba, aan wien zij
om werk en het aanstellen van een kamponghoofd verzochten.
Daar de Deg-anim de streek bewonen tusschen Okaba en de
Digoel-rivier, welke streek ± 100 K.M. breed is, zal het
mogelijk zijn om, na verloop van enkele jaren, een goed rijpad
tusschen die plaatsen aan te leggen en zoodoende onzen bestuursinvloed
in den benedenloop van de Digoel te doen
gelden. <
De veiligheid van personen en goederen bleef overigens over
het algemeen weinig te wenschen overlaten.
Behalve de gewone gevallen van koortsen —- die in de
onderafdeeling Saparoea vaak een doodelijken afloop hadden
—, buikziekten en keelaandoeningen, kwamen hier en daar
ook gevallen van oogziekten, mazelen en waterpokken voor.
Op 29 September 1915 moest eene negorij op het eiland Karoekoe
(onderafd. Saparoea) besmet worden verklaard wegens
cholera, doch nog geen maand later kon die besmetverklaring
weder worden opgeheven. Ter hoofdplaats Amboina kwamen
eenige gevallen van cholera en pokken voor, die niet van
kwaadaardigen aard waren. Aan de laatstgenoemde ziekte
bezweken op het eiland Babar (afd. Tanimbar- en Babareilanden)
een honderdtal personen. Nadat in Mei alle eilandbewoners
waren ingeënt was de ziekte spoedig geheel geweken.
Ziekten onder het vee werden niet waargenomen.
De toestand van den handel was in 1915 over het algemeen
gunstig.
Buiten de Oewin-streek (zie K. V. 1915, kol. 38), waar de
rijstbouw'vrij belangrijk is, slaagden de elders met die teelt
geiiomen proeven niet.
De uitkomsten van de zeevischvangst bleven gunstig.
Lichte aardbevingen werden in nagenoeg alle deelen van
iiet gewest waargenomen.
Bij de Protestantsche gemeenten in de geheele residentie
waren einde 1915 + 70 000 volwassenen en kinderen aangesloten.
Op Ceram breidt zich het aantal bekeerlingen gestadig
uit. Veel werk werd wederom gemaakt van de evangelisatie
op Groot-Kei. waar ook de Islam steeds meer aanhangers
wint; tot het Protestantisme gingen aldaar 338
heidenen over. Door de Roomsch-katholieke missie der congregatie
van het Heilig Hart van Issoudun te Langgoer
(Klein-Kei) werden 521 heidenen gedoopt. Het werk der
missionarissen op Züid-Nieuw-Guinea bestaat tot dusver no;
slechts uit beschavingswerk, welke arbeid reeds ve'el belei
en volharding van hen eischt.
verband met zijne gebleken gezindheid en den van hem uitgaanden
invloed, een ernstigen hinderpaal vormde bij alle
pogingen om zijn gebied tot grootere ontwikkeling te
brengen en een gevaar opleverde voor de openbare rust en
orde in de geheele residentie, werd bij Gouv. Bt. 23 Sept.
1915 n°. 47 de sultan van zijne waardigheid ontheven, en
hem, zoomede aan zijn van denzelfden geest doortrokken
oudsten zoon, de gewestelijke hoofdplaats Bandoeng tot verblijf
aangewezen, alwaar zij in Octol>er aankwamen. Voorts
werd, wegens ontstentenis van een daarvoor in de termen

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
87 Hoofdstuk C, § 19. 88
vallenden opvolger, liet zelfbestuur van het landschap Ternate
voorloopt opgedragen aan een raad. samengesteld uit
de gezamenlijke landsgrooten, die sedert de korte verklaring
aflegde, welke bij Gouv. lit. 10 Mei 1916 n°. 7 werd goedgekeurd
en bekrachtigd, Dank zij de getroffen voorzorgsmaatregelen,
heeft de verwijdering van den sultan en zijn
zoon niet tot eenige verstoring van de openbare rust en orde
van de zijde der bevolking of van de achtergelaten familieleden
aanleiding gegeven. Aan het hoofd van gewestelijk
bestuur werd opgedragen nauwlettend toe te zien op de opvoeding
en het onderwijs van drie nog minderjarige zoons
van den ex-sultan, ten einde te gelegener tijd over een geschikten
opvolger te kunnen beschikken.
In Februari 1916 werd in een drietal kampongs der onderafdeeling
Tobelo (afd. Halmahera) onrust gestookt door
zekeren Goela, die een achttiental lieden had weten te bewegen
met hem en hunne gezinnen de wijk te nemen naar
het gebergte, ten einde zich op die wijze aan onze bestuursbemoeienis
in zake heerendiensten en belastingen te onttrekken.
Men weigerde de bevelen van het bestuur op te
volgen en bedreigde de overige bevolking der drie kampongs
met wraakneming, indien zij niet de partij van Goela koos,
met het gevolg, dat velen het plan opvatten om zich bij
Goela aan te sluiten. Hiervan werd alras afgezien door het
spoedig opvatten en veroordeelen van de belhamels.
Met het oog op eene - wederinvoering van het eenhoofdig
bestuur in het landschap Tidore,. alwaar sinds 19051 dat be •
stuur in handen is van eeue commissie, wordt bijzonder»
aandacht besteed aan de opleiding en op voeding van eenige
jongelieden, die voor de opvolging in dat landschap in aanmerking
zouden kunnen komen.
Onze invloed heeft zich gedurende 1915 in de afdeeling
Noord-Nieuw-Guinea. aanmerkelijk uitgebreid aan de ku'st,
en in het bijzonder op het eiland Biak, in de Waropen-streek
en in het gebied om het Sentani-mffer, welke invloed er voornamelijk
op gericht is om zooveel doenlijk de voortdurende
veeten der stammen onderling op te lossen en aan den moorden
rooflust der bevolking, zelfs in die gedeelten van deze
afdeeling welke reeds herhaaldelijk met het bestuur en de
zending in aanraking zijn geweest, paal en perk te stellen.
Niettemin kwamen toch nog betrekkelijk vele sneb en raaktochten,
alsmede verscheidene misdrijf zaken ter kennis van
het bestuur. Zoo maakten eenige lieden van Beser zich in
Juni 1915 schuldig aan zeeroof in straat Sagawin. In
dezelfde maand namen de kampongs Kabarei en Wardjo
(noordkust van Waigeoe) eene vijandige houding aan tegen
hun wettig hoofd, den radja van Waigeoe, een propagandist
voor den Islam, die in Mei tevoren in de kampong Efnoe
10 mannen en vrouwen tegen hun wil had laten besnijden.
Door tijdig ingrijpen van het bestuur kwam het njet tot
gewelddadigheden.
Had een in Februari 1915 naar de Anggi-meren gezonden
patrouille kwaadwilligheid van de zijde van de bevolking
ondervonden (zie K. V..1915, kol. 40), een in Juni d.a.v.
door de gewapende politie naar hetzelfde gebied ondernomen
tocht stuitte niet meer op vijandelijkheden. Alleen de nederzettingèn
in het Ransiki-stroomgebied bleken verlaten. In
Naban-Indoei werd in April 1915, vermoedelijk uit weerwraak,
een der bewoners gesneld door Arfakkers, tegen wie
in November 1914 door Mansibabers een sueltocht was ondernomen.
Een elftal lieden van Amberbaken maakten op laaghartige
wijze eene vrouw af, die verdacht werd iemand door
hooze geesten te hebben doen overlijden. In Mei d.a.v.
maakten eenige Mansibabers een sneltocht tegen de bevolking
van Maseni, waarbij zij 3 menschen doodden.
In Augustus 1915 werd door de gewapende politie het diep
in net zware bergland gelegen Mansibaber-gebied afgepatrouilleerd.
ter opvatting van eenige l>eruehte spellers. Er
werden bij die gelegenheid 6 achterlaadgeweren buitgemaakt,
terwijl 2 lieden werden onschadelijk gemaakt en een paar
andere gevangen genomen werden.
In dezelfde maand werd eene vrouw, afkomstig uit Warsabori
in het Mansibaber-gebied. vermoord, terwijl in September
in het Jabi-gebergte een moord plaats had op twee
Papoeasche paradijsvogeljagers. In October werd door de
gewapende politie wederom in het Mansibaber-gebied gepatrouilleerd.
waarbij zij twee malen werd aangevallen. Een
paar geweren werden achterhaald, een persoon beschuldigd
van snellen werd opgevat en een verdacht persoon, die zich
gewapend tegen zijne gevangenneming verzette, onschadelijk
gemaakt.
In het gebied van Seroei werden in Mei 1915 een dertigtal
lieden van Pakriki (JMoemfoor) en Karoedoe, die op hunne
reis naar Wadke op de kust tusscheh het eiland Karoedoe en
de monding van de Mamberano een bivak hadden betrokken,
in den nacht, vermoedelijk uit argwaan, overvallen door de
bewoners van Pawe, waarbij 7 menschen gewond werden.
In dezelfde maand roofden lieden van Pasei (Waropenkust)
7 menschen van Papoeina en 4 van Ambai, waaiop 16 groote
prauweu, bemand met 200 man, naar Rasei gingen om de
7 geloofden vrij te koopen. Dit gelukte, doch bij het vertrek
van de lieden van Papoenia werden zij door ltaseiers
met pijlen beschoten, zonder dat evenwel iemand getroffen
werd. De lieden van Ambai wreekten zich door 4 onschuldige
Paseiers, die te Randowaja vertoefden, tot slaa'f te inaken.
In Juui legden de llaseiers de kampong Mampawaja in de
asch, waarvan de bewoners nog tijdig naar het binnenland
konden vluchten. Te Wereni werden '6 lieden door de
Paseiers geroofd. Als gevolg van de vele door de Paseiers
begane euveldaden en ongerechtigheden werd in Juli door
het excursie-detachement van Biak, gesteund door liet
flottieljevaartuig Koetei, tegen hunne kampong een strattocht
ondernomen, bij welke gelegenheid aan de kampong 6
dooden en verscheidene gewonden werden toegebracht. Vervolgd
ook in de tallooze zij kreek jes in het moerassige achterland
van Pasei, waren de Paseiers genoodzaakt nog dieper
het land in te vluchten en stelden zich daardoor bloot aan
aanvallen van vijandige stammen in het binnenland. De tocht
had het gewenschte gevolg, daar in Augustus de hoofden,
van Pasei en van het naburige Segati, onder uitlevering van
de geroofde menschen, hunne onderwerping kwamen aanbieden.
De hoofden werden beëedigd en zwoeren gehoorzaamheid
aan het Gouvernement. Kort daarop kwam ook de
kampong Barapassi (eveneens in de Waropen-streek) zich
onder ons bestuur stellen.
Het is gebleken dat de bergbewoners van Japen, die eene
vijandelijke houding tegen de strand bewoners aannemen,
in het l>ezit zijn van geweren, welke zij, evenals hun kruit,
ontvangen van handelaren, in ruil voor paradijsvogels.
In het begin van Maart 1915 werd op de Schouten-eilanden
een excursie-detacliement geplaatst, hetwelk op krachtige
wijze eene vervolging begon tegen alle deelnemers aan de
sinds 1914 aldaar voorgevallen ongeregeldheden en misdrijven.
De moord op den inlandschen onderwijzer WWilete (zie K. V.
1915, kol. 40) bleek een uitvloeisel te zijn van eene door een
viertal' wichelaars van de noordkust van Biak, die door het
zendingswerk hunne verdiensten sterk zagen achteruitgaan,
tegen de hulppredikers op touw gezette uitgebreide samenzwering.
De aanleggers van deze samenspanning werden onschadelijk
gemaakt, evenals de lieden, die in December 1914
eene belangrijke rol hadden gespeeld in het voorbereiden van
een aanslag op het leven van den bestuursassistent van
Bosnik, die in dat gebied met eenige gewapende politiedienaren
een tocht maakte en slechts bij toeval aan het gevaar
ontkwam. Verscheidene van de vele opgevatte verdachte personeu
wisten met geweld uit de tijdelijke bivakgevangenissen
te ontkomen. Enkele werden daarbij door de schildwachten
neergelegd, terwijl een paar mede ontsnapte Arfakkers,
in Augustus 1916 huiswaarts vluchtende, door
strandbewoners van de noordkust verraderlijk in een hinderlaag
werden gelokt en vermoord, omdat enkele jaren geleden
een hunner stamgenooten een strandbewoner had gedood.
Door de aanwezigheid van het excursie-detachement was de
politieke zoowel als de economische toestand op deze eilanden
(vooral op Biak) gunstiger dan vroeger.
•Xadat eene in Juli naar het Sentani-meer gezonden patrouille
te zwak was gebleken om de bewoners van de oevers
van het meer, die weigerden te werken aan den in aanleg
zijnden weg van dat meer naar den bestuurspost Hollandia,
te bereiken, slaagden de in October d.a.v. daarheen afgezonden
gewapende politiedienaren er in het voornaamste
hoofd van het verzet gevangen te nemen. In dezelfde maand
kreeg een sergeant, die bij Infaar met 10 gewapende politiedienaren
op patrouille was, bericht, dat de bewoners van de
aan het Sentani-meer gelegen kampong Saisoeroe lieden mot
nijlen leidden beschoten en ook vijandig gestemd waren tegen
liet bestuur. Bij aankomst ter plaatse vijandelijkheden ondervindende,
gaf de patrouille vuur. waardoor 3 man sneuvelden,

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
89 Hoofdstuk C, §§ 19 en 20. • 40
terwijl bovendien 2 vrouwen en 2 kinderen, die zich tusschen
de mannen bevonden, bij ongeluk doodelijk wei-den getroffen.
Op baar terugweg bevreesd zijnde van uit. een karowari —
een soort inaiineiiverblijf, waarin geesten worden gediend —
beschoten te zullen worden, hetgeen even tevoren had plaats
gehad, brandde de patrouille deze karowari af en kon toen
ongedeerd veil rekken. Door het verbranden van de karowari
gingen eenige nabijstaande kleine woningen eveneens in
vlammen op.
])e veiligheid van personen en goederen bleef, behalve in
Noord-Halmanera en in de afdeeling Noord-Nieuw-Guinea,
over het algemeen weinig te wenschen overlaten.
De gezondheidstoestand was niet ongunstig, behalve op
Halmahera, Batjan en in Noord-Nieuw-Guinea, waar, door
geinis aan voldoende geneeskundige hulp, afkeer der be-
\ nik ing van de Europeesche geneeswijze en door de onoordeelkundige
behandeling, die de bevolking zelve toepast,
buikziekten en koortsen betrekkelijk vele slachtoffers
maakten. In Maart 1915 kwamen te Laboeha (Batjan) gevallen
van buikziekten met choleraverschijnselen voor. Dank
zij de algemeen toegepaste inenting met choleravaccin, week
dé ziekte spoedig zonder een epidemisch karakter te hebben
aangenomen. Zoowel op Salawati als op Waigeoé (beide in
Noord-Nieuw-Guinea) droegen de mazelen, diè overigens in
het gewest ook veel voorkomen, een epidemisch karakter;
zeer vele personen stierven aan die ziekte.
In Augustus 1915 verliet de bevolking van eenige kampongs
op de westkust van het eiland Wetar (afd. Zuid-Timor
en eilanden) hare nieuwe nederzettingen op aanstoken varf
eenige hoofden, die de domme bevolking bang hadden gemaakt
voor kwade geesten. Na zich aanvankelijk daartegen
verzet te hebben, kwamen de in het woeste bergland teruggetrokken
lieden ten slotte terug; de aanzetters werden gestraft.
* , , ,
In de laatste 5 maanden van 1915 keerden wederom vele
Portugeesche onderdanen naar Oeikoessi terug. De beruchte
roover Kehi Benani. die van uit Portugeesch gebied talrijke
wan da den op Nederlandsch gebied heeft gepleegd, werd gedwongen
om naar ons gebied uit te wi.iken, alwaar ni.i gevangen
genomen werd. ,• '
Als waarnemend bestuurder van het landschap Amarasi
(afd. Zuid-Timor en eilanden) trad, tijdens de minderjangheid
van den rechthebbende, op Izaak Koro (Gouv. Bt. 30
Nov. 1915 n°. 83). De bestuurder van het landschapje Amabi
Öifeto werd wegens politieke kuiperijen (het op touw zetten
van eene beweging om de oude rechten van zijne familie op
het landschap Amanoeban weder te doen gelden) bij Gouv.
Bt. 10 Nov. 1915 n°. 46 ontslagen. In afwachting van eene
mogelijke samenvoeging van Amabi Oifeto met een nieuw
te vormen landschap Koepang, werd in het bestuur van het
bedoelde landschap slechts voorloopig voorzien.
De bestuurders van de landschappen Arnfoan, Kolona,
Batoelólong en Renggo, Soleiman Willem Taloni. Makoeni
Maoe, Ris? Rera en Frederik Sjioen, legden de korte verklaringen
af. welke werden goedgekeurd en bekrachtigd by
Gouv/Bte. 26 Aug., 27 Aug. en 26 Aug. 1915 nos. 20, 36
en 21.
De bestuurder van Termanoe en Baa (eiland Roti) werd
bij Gouv. Bt. .31 Juli 1915 n°. 27, op zijn verzoek, eervol
van zijne waardigheid ontheven. Sedert zijn deze landschappén,
zoomede Dengka en Lelain. Dehla en Oenale en
Renggo en Oepao, twee aan twee vereenigd tot de zelfbesturende
landschappen Lomakoli, Loahoeloe, Bolahaloe en
Noeaalai (Gouv. Bt. 10 Mei 1916 n°. 21).
In de onderafdeeling Sawoe kwam de vereeniging van de
drie landschappen Seba, Timoe en Mesara (zie K. V. 1915
kol. 43) onder den naam Sawoe, tot stand bij Gouv. Bt. 18
Aug. 1015 n°. 45.
Tn April 1915 doodde de bevolking van een kampongcomplex
in Poereman (onderafd. Alor), die in verzet was
gekomen tegen het wettig gezag, een der leden van het inlandsch
bestuur van Madenang. die er heen'was gezonden om
§ 20. TIMOR EN ONDER HOORIGHEDEN.
In het Sentani-meergebied (afd. Noord-Nieuw Guiuea)
deed zich eene ziekte voor onder de varkens, welke zich kenmerkte
door hoesten, gevolgd door een kropgezwel; naar
schatting bezweken daaraan een 1000-tal dieren. Overigens
hebl>en zich geen besmettelijke veeziekten vertoond.
De handel bleef, evenals in de laatste vier maanden van
1914, den nadeeligen invloed van den Europeeschen oorlog
ondervinden. In de laatste maanden van 1915 herstelde zich,
door de stijgende copra-prijzen en een vernieuwde vraag naar
gomcopal, de uitvoer dezer producten weer op de gewone
hoogte; ook rotan, ebbenhout en vogelhuiden werden weer
uitgevoerd, doch nog slechts in zeer geringe hoeveelheden.
De uitkomsten van den rijstbouw, die op droge velden in
enkele streken van Halmahera en op de eilanden Tidore,
Batjan en Obi wordt gedreven, waren gunstiger dan in 1914;
de oogst was echter nog niet voldoende voor de behoefte der
bevolking.
De klapperaanplantingen ondergingen wederom eene belangrijke
uitbreiding op Halmahera en omliggende eilanden,
alsmede op de Obi-, Batjan- en Soela-eilanden en in Noord-
Nieuw-Guinea. >,
De uitkomsten van de zeevischvangst waren bevredigend.
Het Christendom bleef zich zoowel op Halmahera als in
Noord-Nieuw-Guinea gestadig uitbreiden.
de niet geregistreerde kamponglieden op te sporen. Bij de
daarop gevolgde tusschenkomst van de mi lita ire macht
sneuvelden en overleden aan bekomen wonden 40 kwaadwilligen.
Nadat in Juni de hoofdaanlegger met bijna al zijne
volgelingen waren opgevat, keerden orde en rust spoedig
weder, zoodat de registratie» en herregistratie van de bevolking
weder zonder moeielijkheden konden worden verricht.
Door de bewoners van het bergcomplex Kamelelang in het
landschap Koei werden in Juli vijandelijkheden gepleegd
tegen den* bestuurder van dat landschap, waarbij eene
nachtelijke poging om hem in zijn kampong Lerebaing te
vermoorden mislukte. Bij deze gelegenheid werden 9 bewoners
van die kampong gedood en 16 gewond, terwijl 27 huizen en
een paar groote prauwen in de asch werden gelegd. De aanvallers
lieten 6 dooden achter. Onwil om belasting op te
brengen en heerendiensten te verrichten bleken de redenen
van dit zeer plaatselijk verzet te zijn, waaraan door een
krachtig militair optreden spoedig geheel de kop werd ingedrukt.
' f
In den nacht van 23 op 24 Maart 1916 overvielen 30 met
klewang en pijl en boog gewapende bewoners van de bergkampong
Nihing het tuinhuis van den kapitan maling van
Alor. Het huis werd in de asch gelegd; van de bewoners
werden er bij eene poging tot verweer 3 gedood, terwijl er 1
zwaar en de kapitan zelf licht gewond werden. Laatstgenoemde
ontkwam naar de 'onderafdeelingshoofdplaats
Kalabahi. Bij de vervolging van de kwaadwilligen werden er
14 gedood, onder wie. een tweetal leiders. De reden van\ den
overval is iiog onbekend. »
Op het.eiland Alor had de vereeniging plaats van de landschappen
Mataroe en Koei onder den bestuurder van laatstgenoemd
landschap (Gouv. Bt. 12 Febr. 1916 n°. 45).
De bestuurder van het met Goenoeng Moetis vergroote
landschap Mollo (afd. Noord-Midden-Timor), Tabelak Oimatan,
legde de korte verklaring af, welke werd goedgekeurd
en bekrachtigd bij Gouv. Bt. 10 Mei 1916 n°. 8.
De bestuurder van Beboki, die wegens knevelarij werd geschorst
(zie K. V. 1915, kol. 42), stierf in ballingschap.
De bestuurder van het landschap Amanatoeng (Zuid-
Midden-Timor), Moetis Banoe Naik, werd wegens knevelarij
veroordeeld tot verbanning. Hij werd in het bestuur opgevolgd
door Koesa Ranoe Naik (Gouv. Bt. 18 Jan. .1916 n°. 38).
ïn de onderafdeeling Beloe kwam de vereeniging tot stand
van de landschappen Alas Weolain, Liamali, Fatoe Aroein,
Manoelea, Mandeo; Dirma, Lakekoen, Koesa, Waiwikoe en
Waihale tot één landschap onder den naam Melakka, terwijl

41 Hoofdstuk C, § 20.
uit de landschappen Fialarang, Kakoeloek Mesak, Lemakmen
en Silawang het nieuwe landschap. Beloe Tassi Fettoh werd
.„gevormd (Gouv. Bt. 10 Mei 1916 n°. 22).
In de onderaf deeling Ende (afd. Flores) werden de landschappen
Nggela, Wolo Djita., Mboeli, Ndoeri en Lise sameu-.
gevoegd tot één landschap onder den naam van Tanah Koenoe
V ((iouv. Bt. 11 Juli 1915 n°. 88). Als bestuurder van dit
nieuw gevormde landschap zal optreden Rasi Wangge alias
Pius.
Van li,jdeli,ik- verzet in een paar streken van de onderafdeeling
Ngada (zie K. V. 191o, kol. 44) was niet veel meer
te bemerken. In het Redjo-gebied stierf Badjo Nage, een
der leiders van het verzet, aan pokken, terwijl de andere,
Tolo Tolo, opgevat en gestraft werd. Weder op vrije voeten
gesteld, bleek hij een krachtige steun van het gezag te zijn.
, De riang Wolo Golo van de moederkampong Lewo Penoetoeng
der enclave in Lamalerap (onderafd. Adoenara en
Lombleni) kwam in verzet, en weigerde verder belasting te
betulen. Den Oden Juni rukte eene militaire patrouille tegen
de moeielijk te bereiken kampong op, waarna het verzet,
nadat een der kwaadwilligen was gesneuveld, spoedig gebroken
was; 83 geweren werden achterhaald. De aanleiding
tot tlit verzet moet «worden gezocht in knevelarij van het
hoofd van vde. kampong Lewo Penoetoeug. De schuldigen
werden door den raad van landshoofden gestraft.
Het ingevolge üouv. Bt. 8 Aug. 1912 n°. 19 bij het landschap
Waidjeloe gevoegd gedeelte van het voormalig landschap
Magilï is bij Gouv. Bt. 27 Jan. 1916 n°. 14 van eerstgenoemd
landschap afgescheiden en gevoegd bij»Rendi (afd.
Soemba). De bestuurder van het landschap Memboro (Soemba)
werd, op zijn verzoek, van zijne waardigheid ontheven
en opgevolgd door zijn oudsten zoon Oemboe Dondo. Het
landschap Bola Bokat werd daarop van Memboro afgescheiden
en gevoegd bij Lawonda (Gouv. Bt. 25 Aug. 1915
n°. 16). Oemboe Dondo werd sedert, wegens medeplichtigheid
aan diefstal en knevelarij, vervangen en wel door Oemboe
Kraing (Gouv. Bt. 12 Jan.' 1916 n°. 74).
Bij Gouv. Bt. 12 Mei 1916 n°. 27 werd de korte verklaring
goedgekeurd, afgelegd door Bidi Tau Oemboe Djama Karai
Mandjawa als bestuurder van het met de landschappen Kambera,
Bata Kapedoe, Soedoe en Kadoemboe vergroote landschap
Lewa. Bij hetzelfde besluit werden eveneens goedgekeurd
de korte verklaringen afgelegd door Oemboe Nai
Takoe, Oemboe Nai Haroe, Oemboe Landoe Koera, Oemboe
Toenggoe Namae Paraing en Bodjoe Padeda, onderscbeidenlijk
als bestuurders van de landschappen Kapoendoek, Kanatang,
Napoe, Taboendoeng en Wanokaka.
In het landschap Anakala (eiland Soemba) wierpen zich
tegen het einde van 1915 twee wonderdokters op, die beweerden
dat zij het middel bezaten om den mensen onkwetsbaar
te maken voor kogels en blanke wapens. Een ontevreden
> partij, onder aanvoering van Oemboe Pekka, maakte hiervan
gebruik om tot verzet tegen ons gezag aan te zetten. In het
begin van Januari 1916 werd eene vergadering belegd door
zekeren Kering Pamara, hoofd van Praing Au, waarbij opstand
werd gepredikt uit ontevredenheid wegens het heffen
van belastingen en het verrichten van heerendiensten. Men
zou de ..Compenie" uit Anakala en vervolgens van geheel.
Soemba verdrijven en Bira, hoofd van Praing Wola en neef
van Oemboe Pekka, zou koning van Soemba worden, met
Gauka en Smeroe (de twee wonderdokters) als medebestuurders.
Eene den 15den Januari uitgerukt* patrouille
vond de kamponss Praing Au, Demakka en Takoeta door de
mannelijke bevolking verlaten. Den volgenden morgen kwam
de patrouille weder in Praing Au, waar zij plotseling van
uit de huizen wejd overvallen. Aan onze zijde sneuvelde 1
inlandsche fuselier en werden 3 fuseliers gewond, van wie
2 ernstig. De aanvallers verloren 8 dooden. onder wie Bira
en Smeroe; Gauka ontkwam. Aan den overval namen ongeveer
21 personen deel, die door de wonderdokters onkwetsbaar
zouden zijn gemaakt; de overige inwoners van de genoemde
kampongs bleven toeschouwers op grooten afstand
en gingen op de vlucht, toen zij zagen dat Smeroe viel.
Toen de gezaghebber den volgenden dag met eene brigade
in Anakala aankwam was de rust aldaar hersteld en hield
de bevolking zich geheel onschuldig. Elf hoofden, die aan
de vergadering hadden deelgenomen, werden gevangen ge-
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Xed.-Indië.
/
KOLONIAAL VERSLAG 19»16.
nomen. Van de ontkomen aanvallers werden er sedert eenige
uitgeleverd.
üp 16 December 1915 overleed de sultan van Bima (Soembawa)
lbrahiin. Als opvolger komt in aanmerking zijn zoon
Moehamad Salahoeddin, die bij Gouv. Bt. 2 Nov. IS»9 n°.
21 daarvoor met den titel van sultan moeda was uangewezen
(vgl. K. V. 1900, blz. 38).
In de afdeeling Timor kwam in het aantal Protestantsche
Christenen weinig verandering. De Roomsch-katholieke
missie, die weldra in de geheele afdeeling Noord-Midden-
Timor werkzaam zal zijn, maakte aldaar ongeveer 230 bekeerlingen.
Het aantal Roomsch-katholieke Christenen in de
afdeeling Flores bedroeg 30 200. Tengevolge van den Europeeschen
oorlog kon de missionnaire arbeid op Flores nog niet
geheel van de orde van de Jezuieten op de Congregatie der
paters van het Goddelijk Woord te Steyl overgaan. In de
ouderafdeeling Alor bleef de Islam zich gestadig uitbreiden,
terwijl ook Mohammedaansche ijveraars op' Flores hun godsdienst
trachten te verspreiden.
De veiligheid van personen en goederen bleef goed vooruitgaan.
Veediefstallen kwamen echter nog veelvuldig voor.
In de afdeeling Flores werd slechts één moordzaak berecht,
die betrekking had op hekserij (soewangi).
Voor de opvoeding van hunne' kinderen blijven' verscheidene
inlandsche hoofden op Timor, Roti en Flores zich
onkosten getroosten. Enkele hoofdenzonen zijn geplaatst op
onderwijsinrichtingen op J.ava en te Makasser, terwijl verder
een groot aantal de gouvernements-inlandsche scholen en de
volks- of standaardscholen in deze residentie bezoeken.
In de maanden Januari en Februari kwamen op het eiland
Roti zeer veel keelaandoeningen met doodelijken afloop voor.
Verondersteld wordt dat het eten van koesambivruchten,
waarin vrij veel blauwzuur voorkomt, hiervan de oorzaak is
geweest. Op dit eiland heerschten de pokken epidemisch;
477 personen werden aangetast, van wie er 170 bezweken. Ook
op Sawoe heerschte deze ziekte in vrij ernstige mate; van de
190 aangetaste personen overleden er 96. De in 1914 op
Flores uitgebroken pokkenepidemie (zie K. V. 1915, kol. 46)
werd in 1915, na in dat jaar nog 1800 slachtoffers te hebben
gemaakt, eindelijk bedwongen, dank zij de door het bestuur
genomen krachtige maatregelen. Op het eiland Alor heerschte
onder de bergbevolking bloeddysenterie met doodelijken
afloop, terwijl op het eiland Damar dysenterie met virulente
besmetting optrad; in een paar dagen werden 40 personen
aangetast, van wie er 10 bezweken. Strenge afscheiding van
de zieken en verstrekking van genees- en ontsmettingsmiddelen
brachten de ziekte tot staan. Oogziekten kwamen
in het geheele gewest veel voor. \
Onder de karbouwen op Sawoe brak miltvuur uit, waaraan
334 dieren stierven. In het begin van November kwam de
ziekte plotseling tot staan. In de onderaf deel ingeu Ngada
en Midden- en Zuid-Manggarai (Flores), zoomede op Soemba
(landschap Waidjewa) had de veestapel veel te lijden van
septichaemia epizootica. In Midden-Timor gingen gedurende
de langdurige droogte vele buffels aan eene huidziekte te
gronde. Op Soemba moesten + 300 paarden worden afgemaakt
wegens kwaden droes. In de tweede helft van- November
brak onder de paarden in het Taliwangsche surrah
uit, waaraan tot op het einde van 1915 95 paarden waren bezweken
of op verzoek der eigenaren afgemaakt. Door de onmiddellijke
afsluiting van de grenzen en gestrenge bewaking •
gelukte het tot dusver verspreiding van die ziekte te voorkomen
.
De handel, die bij het einde van 1914 weder eenigszins
begon op te leven, was in 1915 weder gedrukt. .
De uitkomsten van den natten rijstbouw waren gunstig.
Tengevolge van de langdurige droogte was de opbrengst van
de op ladangs verbouwde rijst over het algemeen minder bevredigend.
In de afdeeling Noord- en Midden-Timor, in de
onderafdeeling Maoemere en in de oostelijke helft van
Soemba mislukte de oogst groptendeels. Ook de maïsteelt
ondervond op de Zuidwester-eilanden, in enkele gedeelten
van Alor, in Midden-Timor en op het eiland Wetar den nadeeligen
invloed van de droogte. Op laatstgenoemd eiland
had het gewas bovendien te lijden van eèn sprinkhanenplaag.
In enkele gedeelten van bet gewest hadden de klappertuinen,
die zich steeds blijven uitbreiden, behalve van de
droogte, ook veel van klappertorren te lrjden. -
42

KOLONIAAL VERSLAG 1016.
é8 Hoofdstuk 0, § 21. 44
; -i ' ' ; i
De politieke toestand was gedurende 1915 over het algemeen
gunstig.
In het begin van 191G werd op het eiland Noesa Penida
opnieuw een mislukte aanslag gepleegd op het leven van het
districtshoofd van Toja Pakeh (zie K. V. 1915, kol. 46).
Nadat de schuldigen binnen enkele dagen gevangen getnomen
waren, keerden orde en rust te-rug. Op het eiland
werd eene brigade gewapende politie achtergelaten, ten einde
door veelvuldig patrouilleeren het gezag van het districtshoofd
te ondersteunen. In Karangasem werd in Mei 1915
wederom (zie K. V. 1915, kol. 47) eenige onrust verwekt
door een zekeren Seri Masih, die echter reeds in dezelfde
maand' werd opgevat. Deze poging tot verzet droeg een
zuiver plaatselijk karakter.
De in December 1908 als zoodanig afgetreden stedehouder
van het landschap Karangasem, Goesti Gde Djilantik (zie
K. V. 1909, kol. 91) is den 14den April 1916 overleden.
Het gebied van de landschappen Gianjar en Bangli (zie
K. V. 1913, kol. ;Ï5) is, met ingang van een nader te hepalen
tijdstip, bij het rechtstreeks bestuurd gebied van Ne(Jerlandsch-Indië
ingelijfd.
De veiligheid van personen en goederen bleef bevredigend.
In de afdeeling Zuid-Bali nam het aantal veediefstallen wel
iets toe, doch, in aanmerking nemende dat het nog: de helft
kleiner was dan in 1913, is die toename van geen beteekenis
te achten. Op Lombok bleef het aantal diefstallen van dien
aard dalende.
Tengevolge van den oorlogstoestand gingen geen personen
ter bedeva ai 1.
In de afdeeling Boeleleng kwamen in Januari 1915 eenige
gevallen van cholera voor, doch het gelukte de ziekte spoedig
te bedwingen. In de afdeeling Zuid-Bali daarentegen trad
de cholera sedert de tweede helft van Maart in zeer hevige
mate op. gedeeltelijk als gevolg van het zich onttrekken van
de bevolking aan de inenting. Het hevigst woedde de ziekte
8 21. BAH EN LOMBOK.
in Augustus en September in het district Blahbatoe van het»
landschap Gianjar, welk, district dan ook, evenals eenige
andere streken, l>esmet moest worden verklaard. Door
krachtige maatregelen mocht het ten slotte gelukken de
ziekte, die 941 personen ten grave sleepte, te onderdrukken.
In de landschappen Karangasem en Bangli kwamen ook in
1915 wederom gevallen van dysenterie voor; ook vertoonde
deze ziekte, die over het geheel geen kwaadaardig karakter
droeg, zich in- de onderafdeelingen Badoeng en Tabanan.
Eenige lieden ter hoofdplaats Singaradja bezweken aan beri
beri, terwijl in eenige strandkampongs malaria heerschte.
De kwade droes onder de paarden in de afdeelingen
Lombok, Zuid-Bali en Boeleleng was, niettegenstaande de
daartegen genomen krachtige maatregelen, ook in 1915 nog
niet geheel geweken. ,
De handel bleef den nadeeligen invloed van den Europeeschen
oorlog ondervinden; de binnenlandsche handel
bleef bevredigend.
In de afdeelingen Lombok, Zuid-Bali en vooral in Djembrana,
waar wederom groote uitgestrektheden nieuwe sawahs
werden ontgonnen, leverde de rijstoogst een bevredigend
beschot op; in Djembrana was de opbrengst zelfs zoo groot,
dat een belangrijke uitvoer naar plaatsen binnen Nederlandseh-Indië
kon plaats hebben.
De uitkomsten van den koffie-oogst waren iets gunstiger
dan in 1914.
De tabaksaanplant onderging geen noemenswaardige uitbreiding.
De copra, afkomstig van de steeds grooter
wordende klappertuinen, vond een loonend afzetgebied bij
de in 1915 in werking gekomen oliefabriek te Den Pasar.
Evenals in andere jaren hadden ook in 1915, tengevolge
van overvloedige regens, overstroomingen plaats, die voornamelijk
in de afdeelingen Zuid-Bali en Boeleleng vaak vrij
belangrijke schade aanrichtten aan waterwerken, bruggen en
duikers.
I

45 Hoofdstuk D, § 1.
Ter vervanging van den in Februari 1916 op noodlottige
wijze om liet leven gekomen legercommandant, J. P.
MICIIIELSKX, is — nadat die, betrekking ingevolge Gouv. Bt.
16 Febr. 1916 n°. 1 tijdelijk was vervuld door den generaalmajoor,
chef van het wapen der artillerie, H. C. KBONOUEB,
— bij .K. B. 12 Mei 1916 n°. 55 tot luitenant-generaal,
commandant van het leger en chef van het departement van
Oorlog in Nederlandsch-Indië benoemd de generaal-majoor,
chef van den generalen staf van dat leger W. R. DE GKEVE.
De positie 'van het personeel der mobi'elverklaarde schutterij
en en vrij willigerskorpsen, van de tot den werkelij ken dienst
opgeroepen leden van het vrijwillig automobielkorps en van
Samenstelling en sterkte van het leger. In bijlage B zijn
statistische gegevens betreffende het leger over 1915 bijeen-
"• gebracht. Uit tabel 1 dier bijlage blijkt, dat tengevolge van
verschillende wijzigingen (vgl. wat de normale formatie betreft
Ind. St. 1915 nos. 396, 398 en 404) de normale formatie
met 1 officier (of als zoodanig dienstdoende) en 10 militairen
beneden dien rang toenam, terwijl de „tegenwoordige"
(tijdelijk geldende) formatie uit. 1915 3 officieren (of als
zoodanig dienstdoenden) meer en 3 militairen beneden dien
rang minder aanwees dan op uit. 1914. Op eerstgenoemden
datum overschreed de „tegenwoordige" formatie de normale
V met 47 offipieren (of als zoodanig dienstdoenden) en 655
militairen beneden dien rang, in hoofdzaak bij de infanterie,
de cavalerie, de artillerie, de genie, de intendance, de militaire
administratie, dén geneeskundigen dienst, den topographischen
dienst, den trein, het korps militaire schrijvers
en net remonte-depot, welk personeel, evenals in 1914, eensdeels
noodig was voor de tijdelijke bezettingen in de Pakpaklanden
(Tapanoeli), van Toboali en Belinjoe • (eiland
Banka), anderdeels ten behoeve van het kader bij de infanterie
en van de in de buitenbezittingen gelegerde garnizoensinfanterie.
De sterkte van het leger nam toe van 1285 tot 1293 of f icieren
(of als zoodanig dienstdoenden) en van 37041 tot 38042
militairen beneden dien rang (zie tabel 8 van bijlage B). *)
Tegenover de cijfers der ,,tegenwoordige" formatie wezen
de hiervoor opgegeven sterktecijfers, voor zooveel de officieren
betreft (onderluitenants — met uitzondering van
apothekers-assistenten in dien rang — en adjudant-onderofficieren,
dienstdoende officieren, medegeteld) eene daling
van liet incompleet van 51 tot 46, terwijl het overcompleet
aan onderofficieren en manschappen (1797) toenam tot 2792.
Bij de infanterie, de cavalerie, de intendance, den geneeskundigen
dienst, den topographischen dienst enden trein
bestond een overcompleet ,van onderscheidenlijk 3529, 45, 3,
i) Hierbij dient in het oog te worden gehouden, dat in den stcrktestaat
de door de formatie aangegeven en uit: 1915 ook aanwezige 7 onderluilcnantsapothekers-assistenten,
zoomede de in de sterkte tellende 2 architecten niet
bij de militairen beneden den rang van officier zijn gerekend, daarentegen wel
in tabel 1, omdat in deze' tabel eene splitsing voorkomt in „officieren en als
zoodanig dienstdoenden" en „militairen beneden den rang van officier" en
genoemde onderluitenants-apothekers daar zij slechts het diploma bezitten
van apothekers-bediende, den dienst van officier-apotheker niet mogen verrichten,
terwijl van architecten evenmin officiersdiensten mogen worden gevorderd.
» .
LANDMACHT.
§ 1. LEVENDE STRIJDKRACHTEN.
KOLONIAAL VERSLAG lOJff.
, 46
de bij mobilisatie weder in dienst gestelde gepensionneerde
officieren (onderluitenants) is geregeld bij Gouv, Bt. 27 Juli
1915 n°. 27 (Ind. St. n°. 481; ygl. ook Ind. St. 1915 n°. 658).
Met betrekking tot de bezoldiging van de officieren en ouderluitenants
der mobiel verklaarde schutterijen en vrijwilligerskorpsen
onderging deze regeling eene wijziging bij Gouv.
Bt. 30 Maart 1916 n°. 40 (Ind. St. n°. 296).
Bij Gouv. Bt. 28 Dec. 1915 n°. 32 (Ind. St. n°. 741) zijn
o.a. regelen vastgesteld voor het voeren der administratie bij
liet leger na mobilisatie, ingeval van oorlog tegen een buitenlandschen
vijand.
j 2, 1 en 42, of in totaal 3622 man. Aangezien echter bij de
\ proefvliegafdeeliug, de artillerie, de genie, het kader en de
i élèves van de militaire school, tevens cursus tot opleiding
van inlandsche officieren, den trein, het remonte-depot en
het kader bij de militaire strafgevangenis, tevens huis van
detentie, en de militaire provoosthuizen een incompleet aanwezig
was, en bij het korps militaire schrijvers, zoomede bij
den hospitaaldienst, liet door de formatie gevorderde aantal
plaatsen niet ten volle door militairen was bezet, toonen de
cijfers in bijlage'B, tiibel 1, tegenover de eischen der ,,tegenwoordige"
formatie, een incompleet aan Europeanen van
3409 man en een overcompleet aan Amboineezen en inlanders
onderscheidenlijk van 4478 en 1723 man d. i. zooals hierboven
aangegeven, een overcompleet van 2792 man. TTlt. 1915
waren bij liet leger 253 burgerpersonen en 316 niet-Europeesche
militairen (309 Amboineezen en 7 inlanders) aanwezig
ter vervangingvvan Europeesche ziekenverplegers en
schrijvers, welk personeel in mindering is te brengen van het
zooeven vermeld tekort aan Europeanen van 3406, dat daardoor
ten slotte tot 2837 wordt teruggebracht.
1 Van de. 4478 overcompleet aanwezige Amboineezen waren
er uit. 1915 466 ter vervanging van Europeesche militairen
bij den hospitaaldienst en 123 ter vervanging van Amboineesche
militairen bij het korps militaire schrijvers, zoodat
het overcompleet in de gelederen slechts 3889 bedroeg.
Van de 30 364 infanteristen waren bij de veldinfanterie
17 861 (d. i. 1061 meer dan de ..tegenwoordige" formatie
eiaohte). Van deze 17 861 man veldtroepen (1881 meer dan
uit. 1914) waren er - — na aftrek van zieken en geëvacueerden
en van hen, die om andere redenen niet tot uitrukken konden
worden aangewezen Wschikbaar om te velde te trekken
15 353 d. i. 85.96",, van de sterkte der veldtroepen tegen
12 103 d. i. 76,88% op uit. 1914.
Naar den landaard waren de aldus l>eschikbaren verdeeld:
1914. • 1915.
Europeanen 2 677 = 83.24 % 2 497 = 82,92 %
Amboineezen 3 778 = 75,63 % 5 297 = 88,99 %
Inlanders 5 648 = 72,69 % 7 559 = 84.95 %
12 103 m 75,88 % 15 353 = 85.96 %
•x

KOLONIAAL VERSLAG 1016.
'
47 Hoofdstuk D, .§ 1. 48
De sterkte nam toe van 29 685 tot 30 364, dus met 679 man
en het aantal deinenen, die onmiddellijk beschikbaar waren
van 21771 tot 24 710 d. i. met 2989 man.
Alle veldbataljons zijn thans gereorganiseerd, met dien
verstande dat bi.j het 1ste, 2de, 8de, 7de, 16de, 11. H. en
L. H. 17de, 18de en 21ste bataljon het incompleet aan
Etiiopeesche fuseliers door Amboineezen is aangevuld, hetgeen
eveneens is geschied hij één der te Ngawi gelegerde
compagnieën van het 19de bataljon infanterie, terwijl de
tweede aldaar gelegerde compagnie van dat bataljon is
samengesteld uit Europeanen en inlanders.
Hij K. B. (i .Maart 1915 n°. 54 (Ind. St. n°. 403) is dat
van 20 Jan. 1904 n*. 8 (Ind. St.n*. 126), houdende maehtiging
om, bij wijze van tijdelijken maatregel, binnen de
grenzen der begrooting, af te wijken van de voor het wapen
der artillerie geldende formatie, ingetrokken.
De sterkte van het vrijwillig automobielkorps op Java en
Madoera telt thans 50 leden, terwijl nog 4 personen zich voor
het lidmaatschap hebben aangemeld (op uït. 1914 bedroegen
deze cijfers onderscheidenlijk 37 en 1; zie K. V. 1915, kol 51).
Bij Órd. van 11 April 1916 (Ind. St. n°. 322) is eene regeling
voor het vrijwillig motor berichtrijderskorps op Java en
Madoera vastgesteld.
Plaatselijke indeeling. De militaire bezetting in de Pakpaklanden
(Tapanoeli) bleef gehandhaafd en wordt — voorloopig
tot uit. 1916 — boven de formatie van net leger gevoerd,
zoodat de „tegenwoordige" formatie daarmede bljjft
uitgebreid.
De te Poerworedjo gelegerde compagnie van het 14de
bataljon infanterie is vervangen door een uit de Westerafdeeling
van Borneo van excursie teruggekeerde compagnie
van het 18de bataljon infanterie; eerstgenoemd korps is
thans in zijn geheel te Buitenzorg gelegerd ter vervanging
van het 1ste depot-bataljon, dat naar Bandoeng overging.
De staf en 2 compagnieën van het 3de bataljon infanterie
werden van Atjeh naar Java verplaatst en kwamen in garnizoen
te Banjoebiroe. Opgericht werd het garnizoensbataljon
van Sumatra's Westkust, bestaande uit den staf en 2 compagnieën,
met standplaats Padang. De,garnizoenscompagnie
van Sumatra's Oostkust werd in verband met de gewijzigde
territoriale indeeling (Gouv. Bt. 9 Juni 1915 n°. 29). opïrehevën
en de militaire bezetting Van Medan gebracht onder
liet militair commandement van Atjeh en onderhoorigheden.
De tijdelijk te AVillem I (Ambarawa) gelegerde 1ste bergbatterij
en de 2de bergbatterij te Salatiga werden tot één
afdeeling bergartillerie vereenigd met standplaats Banjoebiroe.
Aan de tijdelijk te Tjimahi gelegerde 4de bergbatterij
werd Salatiga als garnizoen aangewezen, terwijl het depot
dei' bereden artillerie, tijdelijk te Banjoebiroe, werd over-
:gebracht naar Tjimahi. ... _,
Een detachement van de ordonnans-wielrijders te Batavia
gino- naar Salatiga over.
Ook in 1915 werd bij den dienst der pestbestri.idinjr een
detachement van het korps genietroepen tewerkgesteld, om
toezicht te houden bij de woningverbetering. Eveneens waren
dergelijke afdeelingen genietroepen werkzaam ten behoeve
van" den aanleg van bestunrstelefoonlijnen op het eiland
Ceram en in de Westerafdeeling van Borneo. •
De ÏVde afdeelins en de Vilde afdeeling B van het de:
partement van Oorlog volgden onderscheidenlijk op 1 Juni
eii 1 October hare nieuwe bestemming (zie K. V. 1915,
De indeelings- en emplacementstaten van de veldbataljons,
het korps marechaussee, de mitrailleurcompagnieën, de depot-bataljons.
de kaderscholen, de af deeling 'ordonnans-wielrijders
de cavalerie, de intendance, den topographischen
dienst'en het korps stafmuzikanten ondergingen wijziging
(Gouv Btn. 17 Febr., 29 Maart, 17 Juni, lö.Juli en 9 Sept.
1915 lios. 34, 33. 8, 16 en 13). Voorts werden nieuwe mdeelin"-s-
en emplacementstaten vastgesteld van de genie en
de artillerie (Gouv. Btn. 9 Sept. 1915 nos. 13 en 14) en werd
de indeelingsstaat van het tot het leger behoorend inlandsen
burgerpersoneel srewijzigd.
Ook in 1915 werden, in het belang van orde en rust, uit
verschillende garnizoenen gedurende korter of langer tijd
troepen nair elders gezonden. Zoo werd gepatrouilleerd m
het Songkong-gebied, in Boven-Sanggau in Mampawa m
het Mandor-gebied en in het landschap Simpang (\N ester-
af deel ing van Borneo). In de Zuider- en Oosteraf deeling
van Borneo werd de troepenmacht met 1 compagnie van het
6de bataljou infanterie van Java versterkt, tot het bedwingen
van de in de onderafdeeling Pasir uitgebroken onlusten. Met
het patrouilleeren in Binoeang (Celebes) werd voortgegaan;
ook werd nu en dan eene patrouille naar de afdeeling Loewoe
gezonden. Voorts werd de aanwezigheid van dergelijke
troepenafdeelingen vereischt in de afdeelingen Makasser en,
Bonthain tot het tegengaan van talrijke roofpartijen, zoomede
in de onderafdeeling Kandari (afd. Oostkust van
Celebes) tot het opvatten van eenige geestdrijvers. Het
garnizoensbataljon van Amboina en Ternate werd versterkt
met eenige brigades infanterie van Java, met het oog op de
onlusten in West-Cerain. In de residentie Timor en onderhoorigheden
gingen wederom patrouilles uit naar Midden-
Timor, Oost-Flores, Adoenara, Lomblem, Sawoe en Alor.
Aanvulling van het korps officieren. In 1915 overtroffen
de verliezen in het officierskorps 1 (92) de winsten .
(86) met 6 officieren. Gespecificeerde gegevens daaromtrent
bevat het vijfjarig overzicht in tabel 8 van bijlage B. Het
aantal in de sterkte tellende officieren .nam af van 1145 tot
1139. ') Aangezien tegelijkertijd het aantal voor 2de luitenants
in de plaats tredende onderluitenants met 14 vermeerderde
(van 139 tot 153), wees de sterkte aan officieren en
als zoodanig dienstdoenden op uit. 1015 8 meer aan dan op
uit. 1914. Het op laatstgenoemden datum, in vergelijking
met de destijds geldende ,,tegenwoordige" formatie, bestaand
incompleet van 50 zou derhalve teruggeloopen zijn
tot 46, doordat de tegenwoordige formatie met 4 is toegenomen.
In aanmerking genomen dat van de 3 officieren
in de formatie uitgetrokken als adjudanten van den Gouverneur-Generaal,
er 1 tot de landmacht behoort, moet het
incompleet op 44 worden gesteld. Onbezet bleven bij de 1ste
afdeeling van het departement van Oorlog 1 plaats, bij de
proefvliegafdeeling, zoomede bij den gewestelijken staf eveneens
1 plaats, bij de infanterie 20 plaatsen, bij de artillerie
13 plaatsen, bij den geneeskundigen dienst 19 plaatsen (17
officieren van gezondheid, 1 apotheker en 1 paardenarts),
bij den topographischen dienst 4 plaatsen, bij den trein 1
plaats en bij de militaire school,i tevens leergang tot opleiding
voor inlandsche officieren', eveneens 1 plaats.
De voor de Europeesche officieren van de landmacht in
Nederlandsch-Indië geldende bepalingen omtrent bevordering,
ontslag, op nonactiviteitstelling en toekenning van
pensioen zijn bij K. B. 16 Aug. 1915 n°. 20 (Ind. St. n°. 600)
toepasselijk verklaard op Nederlandsche onderdanen, behoorende
tot de inlandsche of daarmede gelijkgestelde bevolking,
die tot tweede-luitenant bij een der wapens van genoemde
landmacht worden benoemd, nadat zij in Nederland
de opleiding hebben genoten, die vereischt wordt'voor de
benoeming tot officier van die landmacht, terwijl bij K. B.
1 Dec. 1915 n°. 12 (Ind. St, 1916 n bij Gouv. Bt. 10 Mei
1907 n°. 36 vastgestelde ,,Voorloopige regelingen l>etreffende
den cursus tot opleiding van inlandsche officieren bij de
landmacht in Nederlandsch-Indië".
De algemeene voorschriften voor de leergangen in de
Javaansche en Soendaneesche taal voor officieren zijn gewijzigd
en aangevuld hij Gouv. Bt. 2 Oct. 1915 n°. 33 (Bijhl.
Ind. St. n°. 8358).
Voorziening in de behoefte aan militairen heneden den
rang van officier. Tabel 8 van bijlage B bevat een uitgewerkt
numeriek overzicht van de gedurende de laatst yerloopen
5 jaren bij het leger in de sterkte gebrachte militairen
beneden den rang van officier en van de daartegenover
staande verliezen, tabel 10 een vijfjarige statistiek betreffende
de reëngagementen en tabel il een overzicht, alle over
1915, nopens de winsten en verliezen aan kader.
Met betrekking tot net niet-Europeesch element valt op
te merken, dat de werving onbeperkt was opengesteld voor
i) Onder deze cijfers waren 24 officieren, die. van het Nederlandsche leger
bij het Indische waren gedetacheerd, waarvan er 20 (18 kapiteins en 2 lsteluitenants*
als tweede-luitenant in de sterkte telden, als zijnde niet »edetacheerd
op den voet van K. B. 18 Aug. 1871 n°. 10 flnd. St. n°. 176).

49 • Hoofdstu k D, | I. 50
gepasporteerden, voor zoons van actief dienende militairen,
voor Javanen, Boendaneesen, Madoereezen en Timoreeseh en
beperk! voor Aml>oineezen.
Voor de Legerreserve (vgl. K. V. 1915, kol. 53) badden
zich, op het tijdstip van afsluiting in Indië van de mededeehngen
voor dit hoofdstuk (1 April 191U), 450 Europeanen
en 34 inlanders (onder wie 4 Ainl>oinoezeii) verbonden; in
1915 bedroegen die cijfers 480 Europeanen en 25 inlanders
(onder wie 4 Amlioiueezen). Nadere bepalingen niet betrekklUg
tot de toetreding tot de legerreserve (Ind. St. 1902
n°. 390) zijn vastgesteld hij Ord. van 25 Nov. 1915 (Ind. St.
ii°. 668).
De in 1905, bij wijze van proef, genomen maatregel, ten
doel hebben de verving van Indo-Europeanen te bevorderen
en liet l>ij liet leger l>estaand tekort aan Europeanen door
andere elementen aan te vullen (zie K. V. 1900, kol. 84) is
bestendigd; in 1915 hebl>en zich 2 personen aangemeld, van
wie er 1 reeds is gepasporteerd. De aan de van het eiland
Kisar (Amboina) afkomstige mestiezen geboden gelegenheid
om eene voorloopige verbintenis bij het leger aan te gaan
(zie t.a.p.J bleef ook in 1915 zonder gevolg.
Militair onderwijs. Tabel 12 van bijlage B bevat eene
numerieke opgave betreffende de bij de verschillende inrichtingeu
van militair onderwijs • hier te lande voor Indisch
officier in opleiding zijnde leerlingen, zoomede omtrent die
bij de militaire school te Meester-Cornelis.
De opgaven betreffende de kader- en korps-scholen en de
hoefsmidschool'zijn opgenomen- in tabel 13 van bijlage B.
Het aantal pupillen der derde categorie van de in 1912
opgeheven school te Gombong '(zie K. V. 1913, kol. 40) bedroeg
op uit. 1914 6. In den loop van het verslagjaar werden
2 pupillen ontslagen en gingen er 4 bij het leger over, zoodat
uit, 1915 geen pupillen meer aanwezig waren.
Van de sedert 1903, bi,f" wijze van proef', aan jongelieden
van Europeesche afkomst geboden gelegenheid om, onder het
genot van eene toelage, bij de korpsen en instellingen van het
leger eenig handwerk of ambacht te. leeren (zie K. V. 1915,
kol. 54) is in 1915 een ruimer gebruik gemaakt dan in 1914.
Van de 37 jongelieden, diet uit. Maart 1915 in opleiding
waren, werden er gedurende het verslagjaar 13 van hunne
tt werkstelling ontheven (1 wegens overgang in gouveriiementsdienst,
9 wegens overgang in particulieren dienst. 1
wegens intreden van bet 20ste levensjaar en 2 wegens wangedrag).'
In het verslagjaar werden 26 jongelieden in opleiding
genomen, van wie er 2 werden ontslagen wegens
ongeschiktheid, zoodat uit. Maart 191G in het geheel 48 leerlinken
in opleiding bleven.
• De met de in Amerika aangekochte twee vliegtuigen gcdane
proefvluchten hadden bevredigende uitkomsten.
Dij de wet van 15 Jan. 1916 (Xed. St. n°. 31) kwam eene
aanvulling tot stand van de wet van 21 Juli 1890 (Xed. St.
1890 n°. 126. Ind. St. 1891 n°. 71) tot i*geling van het
militair onderwijs bij de landmacht, voor zoover daarbij de
opleiding voor den officiersrang en de hoogere vorming van
den officier zijn betrokken.
De reglementen voor de cadettenschool en de Koninklijke
Militaire Academie en ol tot l>etere
bescherming tegen de zonnestralen.
Aangezien de zeildoeksche schoenen bij gebruik van lederen
rükappen te veel op de wreef' slijten, is bij de liereden troepen
schoeisel in beproeving, waarvan het bovenwerk geheel van
ohroomleder is, vervaardigd.
In K. B. 21 Juni 1915 u°. 29 (Ind. St. nos. 521 en
522) zijn de voorschriften vervat !>etreffende de kleeding
van de onderluitenants en niet hen gelijkgestelde militairen,
ter vervanging van de verschillende, in den vorm van een
algenieenen maatregel van bestuur, vroeger getroffen regelingen.
Dij dezelfde gelegenheid is tevens nader vastgesteld
de uniform van de onderluitenants en adjudanten-onderofficier
van den magazijnsdienst der intendance, zoomede
van den hoef smid-on der wijzer met den rang van adjudantonderofficier.
De voorschriften nopens de veldkleeding voor officieren
en militairen beneden dien. rang van het korps marechaussee
zijn herzien.
Ter mogelijke vervanging van de o.m. ook op excursie gebruikt
wordende stormlantaarns, wordt een proef genomen
niet samenklapbare kaarslantaarns, welke in een platten
' blikken bus kunnen worden medegevoerd.
Huisvesting. Met den bouw van officierswoningen werd
voortgegaan. Gereed kwamen 13 woningen te Dandoeng, 12
te Tjimahi, 3 te Gombong, 8 te Malang en 1 te Singkawang
(Westerafdeeling van Borneo). Voorts werd te Poerworedjo
(Kedoe) een gunstig gelegen particuliere woning ten behoeve
van het Gouvernement aangekocht.
Voor adjudanten-onderofficier zijn bijgel>ouwd 3 woningen
te Tjilatjap, 2 te Makasser en 1 te Soerabaja, terwijl op
laatstgenoemde plaats nog twee dergelijke woningen onderhanden
zijn.
Voor de gehuwde Europeesche onderofficieren kwamen
j onderscheidenlijk 18, 10, 6, 2, 8, 2, 4 en 2 woningen gereed
te Bandoeng, Tjimahi. Gombong, Tjilatjap, Malang, Soerabaja,
Banjoebiroe en Soerakarta. Bovendien is nog logies in
aanbouw te Tjilatjap en Soerabaja.
De kampementen te Datoedjadjar, Bandoeng, Tjimahi en
Padalarang (zie K. V. 1915, kol. 55) en de t.a.p. nog genoenide
verlxiuwingen kwamen tot stand.
Voor de verbetering van het logies voor gehuwde
korporaals en manschappen van niet-Europeeschen landaard
worden geleidelijk de nobdige voorzieningen getroffen.
Belangrijke verliouwingen hadden daartoe plaats in het
kampement der veld-artillerie te Weltevreden, alsmede in
het permanente infanteriekampement te Meester-Cornelis.
Hét nieuwe hospitaal te Salatiga kwam gereed. Voorts
werd te Salatiga, Magelang, Soerakarta en Poerworedjo begonnen
niet den bouw van aan de eischen voldoende inrichtingrn
tot verpleging van lijders aan besmettelijke ziekten.
In verband met de reorganisatie van liet militair personeel
van den bospi taaldienst, zijn de kampementen te Tjimahi,
GonilKing. Magelang, Soerakarta en Malang verbouwd en
uitgebreid. Te Tjimahi werd een aanvang gemaakt met den
IKHIW van een zusterhuis.
De treihkampementen te Soerabaja en te Malang kwamen
gereed, evenals de ten liehoeve van den .trein noodig gebleken
bijliouwingen op laatstgenoemde plaats.
De tijdelijke kampementen té Takèngon. Blang Kedjerèn
j en Trangon (Atjeh en onderhoorigheden) zijn verbeterd. ter-
! wijl de IKHIW van een bivak te Pendeng en van een semij
permanent kampement te Koeto Tjiné onderhanden is.
Begonnen werd met de verbetering van de watervoori
ziening te Tjimahi en den aanleg van eene leiding voor
j Batoed jadjar.
De militaire bakkerij te Tjimahi is uitgebreid. Ook het
garnizoenskleedingmagazijn aldaar en de magazijnen der
'artillerie te Dandoeng ondergingen uitbreiding, terwijl te
5. Xed.-Indië. 7

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
ft]
Boerabaja da nieuwe magazijnen voor de intendanoe gereed
kwamen.
De nieuwe bureaus voor liet departement van Oorlog te
Bandoeng kwamen tot stand. Ook een nieuw gewestelijk
geniebureau'werd opgericht. Te Boerabaja werd de bouw van
de bureau Mor den afdeelingaoomnïandant, den geniedienst,
de intendanoe, de administratie en het plaatselijk commando
ten einde gebracht.
Voeding en verpleging. Ter vervanging van de ongeschikt
gebleken verstrekking van onaigewerkte rijst, zijn, als voor*
behoedmiddel tegen beri-beri, aanvankelijk met gunstige
uitkomsten,•proeven genomen mét liet gebruik van meer afv
gewerkte rijst, waarop echter voor het l>eoogde doel nog voldoende
zilvervlies aanwezig is.
Ten einde verzekerd te zijn van eene behoorlijke grasvoorsiening
in de Bandoengaone hoogvlakte zijn de bestaande
graalanden uitgebreid en is een aanvang gemaakt met den
aanleg van graslanden in eigen helieer te Tjimalii.
Algcmecne gezondheidstoestand en ziekenverpleging.
Ufschoon juiste Opgaven betreffende den gezondheidstoestand
van het Xederlandsch-Indische leger over 1915 nog ontbreken,
kunnen toch met behulp van andere gegevens thans
reeds enkele cijfers worden genoemd, welke eenigszins een
beeld daarvan geven. Voor de juiste opgaven wordt verwezen
naar de hier te lande door het Centraal Bureau voor de
Statistiek te publiceeren sanitaire statistische gegevens,
waarvan het overzicht over 1913 verschenen is.
Het totaal aantal ziekte- en sterfgevallen bedroeg in 1915
onderscheidenlijk 31 419 en 310, tegen 28 087 en 295 in 1914.
Het aantal gevallet* van buiktyphus Wie]) 422, met G8 sterfgevallen.
Voor malaria werden 7418 militairen behandeld
met 27 sterfgevallenj'ln 1914 bedroegen deze cijfers 6399 en
43, Door cholera, dysenterie en beri-beri werden onderscheidenlijk
aangetast 10, 447 en 138 militairen, van wie er
0, 9 en 2 overleden. Tegen hondsdolheid werden 51 militairen
prophylaotiach behandeld, van wie er 1 overleed'. Van
de 133 lijders aan tuberculose overleden er 10. Wegens
syphilis en urethritis veneria kwamen voor de eerste maal
onderscheidenlijk 871 en 5300 lijders onder be.lwndeling, zoomede
1393 die reeds vroeger aan die ziekten hadden geleden,
met onderscheidenlijk 2 en 8 sterfgevallen. TJlcus molle
kwam bij 1097 militairen voor, van wie er 2 overleden. Door
epidemische meningitis werden 15 militairen aangetast, van
wie er 10 bezweken. Met mijnwormziekte kwamen 438 militairen
onder behandeling, van wie er 1 overleed.
Dij het militair hospitaal te Soerabaja zijn in Nederland
gediplomeerde verpleegsters te werk gesteld.
Hij Gouv. Bt. 24 Juni 1915 n°. 37' (Ind. St. n°. 433) is
nadere wijziging gebracht in het reglement voor den militairen
geneeskundigen dienst (Ind. St. 1909 n°. 225), voor
zooveel betreft de vrije geneeskundige behandeling.
Het reglement betreffende de opleiding van militaire
apothekers (Bijbl. Ind. St. n°. 7053) onderging wijziging bij
K. B. 20 Aug. 1915 n°. 85 (Bijbl. Ind. St. n°. 8391). Voor
eene wijziging van de bepalingen omtrent de l>enoeming,
het ontslag, de bezoldiging, enz. van militaire apothekers en
apothekersbedienden zie men Bijbl. Ind. St. n°. 8278.
Manoeuvres. Ook in 1915 werden door de verschillende
wapens veldoefeliingen op kleine schaal gehouden, waar
mogelijk in vereeniging met de plaatselijk aanwezige andere
wapens. Daarbij verbleven soms afdeelingen van veldtroepen
eenigen tijd buiten hare garnizoenen. De groote^ manoeuvres,
Waaraan werd deelgenomen door de 1ste, 2de en"4de brigade,
zoomede door de vesting-artillerie, tot bediening van positiebeschut
in een gedeelte van de Preanger-stellingeu, vonden
plaats in het terrein tusschen Tjikampek (Batavia) en Padalarang
(Preanger-Regentsehappen). Cavalerie-manoeuvres
werden gehouden door vier veldeskadrons en het eskadron
lijfwacht-cavalerie in het terrein tusschen Soemedang
( i'ivanger-Begentschappen) en Poerwakarta (Batavia). '
Remonte. Het remonte-depot te Padalarang leverde in
1915 aan het leger af 141 paarden (67 voor de cavalefie en
74 voor de artillerie) en 20 muildieren, tegen 332 paarden
in 1914. Aangezien de uitvoer van paarden uit Australië gesloten
bleef en het vervoer uit Argentinië groote moeielijk-
I
I
IK D, § 1.
heden opleverde, werden door eene naar China gezonden
commissie 248 Mongoolsche pony's aangekocht (100 voor de
cavalerie en 14tf voor de artillerie), zoomede 20 muildieren.
Tevens werden in den loop van het jaar op Java nog 42
Australische paarden bij particulieren aangeschaft en 40 inlandaohe
paarden (Sandelhouts) op Soemha, deze laatste bestemd
voor de Inreden officieren der onl>ereden wapens.
Voor de aanvulling van den trein op Java zijn in 1915 138
paarden aangekocht. Voor den transporttrein in Atjëh en
onderhoorigheden zijn 21 paarden, 31 trekossen en 5 olifanten'
aangeschaft.
Brrnderziekte bleef tot enkele gevallen beperkt; surrah
kwam éénmaal voor; wegens kwaden droes moesten 13 Mongoolsche
pony's worden afgemaakt.
Met intrekking van de Ord. van 21 Maart 1906 (Ind. St.
n°. 189, zooals het sedert is gewijzigd), is bij Ord. van 28
April 1916 (Ind.. St. n°. 355) eene nieuwe regeling van de
keuring en registratie van paarden vastgesteld.
Reglementen en dienstvoorschriften. Onder de in 1915
door den commandant van het leger vastgestelde Reglementen
en dienstvoorschriften behooreu o.a.: ,,Voorloopig reglement
wielrijdersafdeeling", ,,Voorloopige leidraad voor de opleiding
en oefening der wielrijdersstrijders", ,,Voorloopig
exercitie-reglement der cavalerie (tweede deel)", ,,Ontwerpreglement
voor de afdeelingen geweermitrailleurs bij de cavalerie",
,,Handleiding ten dienste van het onderricht bij de
cavalerie-telefoon-patrouilles", ,.Voorschrift op het rijden en
africhten van de paarden|1>^>de cavalerie", „Handboek betreffende
de ernstvuurweTken, 2de en 3de deel", ,,Voorbeeldenlwek
voor magazijnmeesters en offieieren van wapèning",
,.Prijslijst van liet materieel der artillerie", „Grond-
.slag voor opleiding en oefening der bereden artillerie",
,.Reglement voor de veld-artillerie I. Het onbespannen
stuk",' ..Voorloopig gevechtsvoorschrift voor de l>ereden
artillerie", „Grondslag voor opleiding en oefening der
vesting-artillerie". ,.Reglement op de exercitiën der vestingartillerie
II. Snelvuurpositiegeschut", „Voorloopig sehietvoorschrift
tevens exercitiereglement voor den mitrailleur
M. '12", „Handboek voor de vesting-artillerie. Hoofdstuk
VI—Vil", ..Grondslag voor opleiding en oefening bij den
trein", „Voorschrift betreffende het pistool M. '11 en daarmede
te houden schietoefeningen", „Voorschrift op het
schieten met de karabijn bij de artillerie", „Voorloopig
voorschrift op den diensf bij de troepentreinen der infanterie",
„Handleiding voor africhters en gebruikers van
krijgebonden", „Regeling van de voeding der troepen gedurende
het A-ervoer per spoor'.op Java na mobilisatie".
Van eenige reglementen en dienstvoorschriften" verscheen
een herdruk of. zag eene maleische vertaling het licht.
Belooiiingen en straffen. Een overzicht van de aan de
militairen der landmacht in 1915 toegekende eerbelooningen
wegens aan den lande bewezen bijzondere diensten ter zake
of ter gelegenheid van krijgsverrichtingen in Nederlandsch-
Indië, is opgenomen in tabel 14 van bijlage B.
Het aantal militairen beneden den rang van officier, die
in 1915 aanspraak kregen op de gouden, zilveren en bronzen
medaille en op den zilvergesp voor langdurigen trouwen
dienst beliep 5422. tegen 4853 in 1914.
Tot toekenning van kleine belooningen aan mindere militairen
bij de in den loop van 1916 te houden scherm- en
gymnastiek-wedstrijden is bij Gouv. Bt. 27 April 1916 n°. 39
een bedrag van f 5756 beschikbaar gesteld.'
Tabel 15 van bijlage B bevat eene numerieke opgave betreffende
eenige categorieën van gestraften of om niet .eervolle
redenen uit het leger of tijdelijk uit het korps afgevoerdeh,
terwijl tabel 16 een overzicht geeft van de in 1915
wegens dronkenschap aan Europeesche militairen opgelegde
straffen,\waaruit blijkt, dat van de 7103 Europeesche militairen
er zich 1400 nu en dan aan misbruik van sterken
drank schuldig maakten en daarvoor in 1807 gevallen werden
gestraft. In 1914 bedroegen deze getallen 7560, 1582 en 2012.
Maatregelen en instellingen in liet belang van het zedelijk
en stoffelijk welzijn van den soldaat. Het aantal
zalen tot ontspanning voor Europeesche onderofficieren i« met
5 uitgebreid (ten behoeve van genoemde categorie van militairen
bij de 1ste afdeeling veld-artillerie, bij het 1ste depot-
.

KOLONIAAL VERSLAG I«M«.
58 Hoofdltult D, §8 1 en 2. .1
bataljon. Iii.i liet depot der bereden artillerie, bij liet remonte*
de|)ot en l)ij het L. H. 17de bataljon infanterie te Fort de
Koek), zoodat thans 14 van zulke gelegenheden in gebruik
zijn. Xieuwe dagverblijven voor Buroneesche mindere militairen
werden opgericht voor het 1ste depot-bataljon en voor
de depot-compagnie van het korps genietroepen, terwijl 7
dagverblijven (bij het 7de, 8ste, 9de, IGde en 21ste bataljon
infanterie, foomede bij de 2de bergoatterij en bet detachement
vesting-artillerie U NagTêg) werden opgeheven, zoodat
uit. 1915 70 van die inrichtingen aanwezig waren.
Ook gedurende 1915 bleef de gelegenheid opengesteld om
tot schoen- en kleermaker bij de korpsen te worden opgeleid.
Aan de kaderschool te Tjimahi bleef voor inlandsche (niet-
Amboineesche) militairen de gelegenheid bestaan om zich
voor kok te bekwamen.
De verantwoording over de administratie der militaire
sociëteiten wees, verdeeld over 81 dergelijke inrichtingen in
totaal op een voordeelig saldo van rond f 178 117. De waarde
van gebouwen, meubilair en bibliotheken werd uit. 1915 geschat
o]) rond f 671 550. ,
Omtrent hetgeen in 1915 door den topographischen dienst
is verricht met betrekking tot de triangulatie op Sumatra en
Celebes, de opneming van Midden-Java, de afdeeling Krawang
(Batavia), de residentiën Pekalongan, Cheribon en
Madioen, de eilanden Sumatra en Celebes, de herziening der
topographische kaarten van de residentie Preanger-Regentsenappen
en, voor zoover deze het horizontaal verband betreft,
van de residentiën Bantam, Pasoeroean, Kediri, Besoeki en
Rembang naar de uitkomsten der landrentemetingen aldaar,
de topographische opneming van Atjeh en onderhoorigheden,
de vervaardiging van schetskaarten op de schaal van 1:50 000
van de residentiën Soerabaja, Djokjakarta en Soerakarta, de
hermeting van Oud-Batavia ten zuiden van de parallel van
6° 20' op dezelfde schaal, de landrentemetingen in de residentiën
Preanger-Regentschappen, Pekalongan, Rembang, Soerabaja,
Madoera en Madioen, alsmede ,wat aangaat de samenstelling
van schetskaarten van eenige gedeelten der buitenbezittingen
naar de van verschillende zijden ontvangen gegevens,
zij verwezen naar het ,,Jaarverslag van den topor
graphischen dienst in Xederlandsch-Indië" over dat jaar.
Op uit. December 1915 waren bij de opleidingsbrigade ter
opleiding en beproeving ingedeeld 2 Europeesche militairen
beneden den rang van officier en 15 inlandsche jongelieden
(11 voor topograaf en 4 voor teekenaar); voor opleiding tot
verkenner meldden zich geen candidaten aan. Bij den topographischen
leergang waren op het einde van het verslagjaar in
opleiding 13 leerlingen. Voor de samenstelling van een wegenkaart
van Java en Madoera (schaal 1:250 000) werden 3 officieren
ter beschikking gesteld van den chef van den topographischen
dienst. Op het einde van het verslagjaar waren
de inlandsche verkenners ingedeeld als volgt: 4 op Ceram, 1
op Soem}(awa, 1 op Halmahera. 1 op Terrtate, 1 op Flores, 1 in
de Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo, 2 te Bandoeng en
1 (leerling) bij de opleidingsbrigade te Madioen.
Gedurende 1915 zijn bij de topographische inrichting bewerkt
en van gouvernementswege uitgegeven: overzichtskaarten
van de residentie Kedoe (schaal 1:250 000) en van het
eiland Borneo (schaal 1:2 000 000), 2 bladen van de voorloopige
schetskaart van Nieuw-Guinea (schaal 1:1 000 000);
Ü 2. TOPOGRAPHISCHE DIENST.
Van het op de Indische begrooting voor 1910 uitgetrokken
bedrag van f 13 500 voor geldel ij ken steun aan verceiiigingen,
welke zich ten doel stellen het zedelijk welzijn der militairen
te bevorderen, werden tegemoetkomingen toegekend aan de
tehuizen van den ,,Christelijken militairen bond voor Oosten
West-lndic" te Weltevreden, Meester-Conielis, BuitenlOrg
en Tjimahi, zooinede aan dergelijke instellingen te Weitevreden,'fjinialii,
Bandoeng, Willem I (Ambarawa), Mage*
lang, Soeraknrta, Soera ba'ja en Malang.
Staatsstooiiitramweg in Atjeh. De sedert 1 Januari 1916
door den dienst der staatsspuor- en tramwegen overgenomen
stoomtram in Atjeli (zie hooldst. II) bleef gedurende het
geliefde jaar 1915 in volle exploitatie. Het baanvak Koeala
Simpang—Semadan werd in dal jaar in exploitatie'genomen,
Met de aanlegwerkcaomheden werd voortgegaan,
'1(1(1(111»ii. De verbinding van Ifeulaboo naar Blang Pidië
(Westkust van Atjeh) kwam gereed.
schetskaarten van het eiland Boeroe (schaal 1:250 000), van
de Mentawei-eilanden (schaal 1:250 000) en van Koerintji
(schaal 1:200 000); kaarten van het zuidoostelijk oorlogsterrein
in Europa (schaal 1 : 500 000); bladwijzer van Batavia;
7 graadsafdeelingsbladen van Zuid-Sumatra (schaal 1:
100 000), 9 bladen van Midden-Java (schaal 1:50 000), 2
idem van Krawang (schaal 1 :50 000), 5 idem van Sumatra's
Oostkust (schaal 1: 50 000), 2 idem van Cheribon — sehetskaarten
— (schaal 1 :50 000). 12 idem van Krawang (schaal
1:25 000), 10 idem van Midden-Java (schaal 1:25 000), 5
idem van Madoera — voorloopige — (schaal 1 :25 000), 4
idem van Pekalongan — voorloopige — (schaal 1 : 25 000), 30
idem van Pasoeroean (schaal 1:20 000) '). 53 idem van Kediri
(schaal 1:20 000) 1 ), idem van Besoeki (schaal 1:20 000) l ),
2 idem van de Preanger-Eegentsehappen (schaal 1:20 000);
kaart van Magelang en omstreken, (schaal 1:50 000), van de
hoofdplaats Padang (schaal 1:50(M)), van de haven Sahang
(schaal 1:5000), van een gedeelte van de kuststrook van
Batavia (schaal 1:20 000 en 1:10 000); triangulatiekaart van
Bantam (schaal 1:300 000); aanvullingsblad op de overzichtskaart
van de ki ijgsspelkaart ..Soemedang" (schaal 1:50 000);
3 bladen van de krijgsspelkaart ..Batoekaroet-Tjitatah"
(schaal 1:5000). De kaarten, zijn in kleurendruk verschenen,
evenzoo 'één bijdruk van een blad van Midden-Java (schaal
1:50 000), terwijl in zwartdruk het licht zagen de navolgende
nóodig geachte bijdrukken: 30 bladen van de Preanger-
Regentschappen (schaal 1:20 000), 19 idem van Soerabaja
(schaal 1:20 000), 1 blad van Bantam (schaal 1:20000),
1 idem van Madoera (schaal 1:20000), 1 idem van Madioen
— Patjitan — (schaal 1:20 000).
Ten behoeve van de departementen van algemeen bestuur
zijn vervaardigd 1 672 608 afdrukken van kaarten, teekeningen,
graphieken. enz., terwijl het totaal aantal afdrukken
2 709 585 heeft bedragen.
Voor verkochte kaarten is in 1915 ontvangen f 12 141, terwijl
de kosteloos en tegen verevening verstrekte kaarten eene
verkoopswaarde vertegenwoordigden van f 26 532. '
1) Herzien naar de uitkomsten der landrentemetingen.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
.>•> Hoofdstuk I), S§ 3 en 4. 56
Gedurende liet lijdvak, waarover deze paragraaf loopt
(medio .Maart 1910 medio Maart 1916) Jiadden krijgsverrichtingen
plaati of irae gewapende tusschenkomst noodig in
Atjeh en onderhoorighéden, in /Ie Westerafdeeliug van
Borneo, in de Zuider* en Ootterafdeeling van Borneo, in
('clclics en onderhoorighéden, op Ceram (Ambdina), op Halmahera
(Ternate) en oj) Tinior, Elores'. Adoenara, Lomblem,
Xawoe, Alor, Soembawa en Soèmlxt (Tinior en onderhoorigheden).
Aangezien die gebeurtenissen reeds zijn beschreven
in hoofdstuk (\ kan Iner mei eenige algemeene opgaven
worden volstaan.
Gedurende 1916 kwamen in Atjeli aan, ter aanvulling van
de door evacuatie, pasporteering, gageering, pensionneering,
overplaatsing, overlijden als anderszins ontstane open plaatten,
626 militairen (onder wie 15 offioieren en onderluitenants),
terwijl in de drie voorafgegane jaren 1912 tot en met
1914 de aanvulling achtereenvolgens had bedragen 849, 660
jen 901, onder wie 37, 36 en 35 offcieren en onderluitenants.
Onder de in 1915 naar Atjeli gezonden aanvulling l>evonden
zich 118 Europeanen, tégen 229, 185 en 215 in de jaren 1912
tot en met' 1914 (met inbegrip van officieren en onderluitenante).
De gedurende 1915 door de Atjehers aan onze troepen toegebrachte
verliezen bedroegen 1 gesneuvelde (inlandsche
mindere) en 6 gewonden (2 Amboineezen en 4 inlanders),
van wie 1 inlander aan de bekomen wonden overleed; in
1914 bedroegen de verliezen 6 gesneuvelden (1 Europeaan
— officier —, 2 Amboineezen en 3 inlanders) en 28 gewonden
(1 Europeaan, 14 Amboineezen en 13 inlanders), van wie
2 Amboineezen aan de bekomen kwetsuren stierven. De
Atjehers lieten in genoemd tijdvak 8 dood en in onze handen
(in 1914 47 dooden en 6' gewonden); bovendien werden 11
personen gevangen genomen (in 1914 2), ongeacht degenen,
die zich onderwierpen, na door onze patrouilles in het nauw
te zijn gedreven.
In Celebes en onderhoorighéden kwamen ter aanvulling
aan 596 militairen, onder wie 77 Europeanen (nlider wie
18 officieren en onderluitenants); in 1914 bedroeg de
aanvulling 299 militairen, onder wie 24 officieren en
onderluitenants. Onze .verliezen bedroegen 10 gewonden
(3 Europeesche, 1 Amboineesche en 6 inlandsche minderen),
van wie 1 Europeaan en 1 inlander aan de bekomen
wonden overleden; in 1914 bedroegen de verliezen 11
gewonden (1 onderluitenant, 3 Europeanen, 3 Amboineezen
| 8. KKIJGNYKHKH «TINGEN.
en 4 inlanders), van wie 3 Europeanen en 2 inlanders aan
bekomen kwetsuren stierven. In onze handen vielen 77 dooden
en 4 gewonden (in 1914 96 dooden en '^ gewonden); bovendien
werden 572 personen — hieronder niet begrepen de wegens
polit ie-overtW'dingen oj) verzoek van liet burgerlijk bestuur
opgevatte lieden — in nechtenia gesteld (in 1911 1658). Aan
haiidviiurwapenen werden buitgemaakt of ingeleverd 61 geweren,
waaronder 9 achterladers en 1 revolver (in 1914 82
geweren, waaronder 4 achterladers en 4 lila's).
In Tinior én onderhoorighéden kwamen ter aanvulling aan
366 militairen, onder wie 10 officieren, 1 onderluitenant en
67 Europeesche minderen; in 1914 318 militairen onder wie
11 officieren en onderluiteiiants. In onze handen vielen 91
dooden en 36 gewonden (in 1914 43 dooden en 29 gewonden),
terwijl 756 personen werden gevangen genomen (in 1914 93
personen). Buitgemaakt werden 4 handvuurwapenen (achterladers),
waaronder 1 karabijn model '95 (in 1914 235 band*
• vuurwapenen, waaronder 4 achterladers).
In de AVesterafdeeling van Borneo bedroegen onze verliezen
1 gewonde (inlander); in 1914 17 gesneuvelden (2
Europeanen — onder wie 1 officier —, 9 Amboineezen en 6
inlanders) en 38 gewonden (13 Europeanen — onder wie 4
officieren —, 15 Amboineezen en 10 inlanders), van wie 6
minderen (2 Europeanen, 1 Aml>oinees en 3 inlanders) aan
de bekomen kwetsuren stierven. In onze handen vielen 12
dooden, 1 gewonde en 477 gevangenen ; in 1914 bedroegen deze
cijfers onderscheidenlijk 93, 17 en 509. Buitgemaakt of ingeleverd
werden 4293 voorlaadgeweren, 9 revolvers en 7 pistolen
; in 1914 3386 voorlaadgeweren, 11 achterladers, 3 repeteergeweren,
1 pistool, 9 revolvers en 1 repeteerpistool.
In de overige vorengenoemde gewesten bekwamen wij : in
de residentie Ainboina 5 gesneuvelden (inlanders) en 49 gewonden
(3 officieren, 1'onderluitenant, 2 Europeesche minderen.
1 Amboinees en 42 inlandsche minderen), van wie 1
inlander aan de bekomen wonden stierf; in 1914 1 gesneuvelde
(inlander) en 10 gewonden (3 Europeanen — onder wie 1
officier — en 7 inlanders), van wie 1 officier en 1 inlander
aan de bekomen kwetsuren bezweken; in de Zuider- en Oosterafdeeling
van Borneo 1 gesneuvelde (inlander) en 3 gewonden
(1 officier, 1 Europeesche en 1 inlandsche mindere); in
1914 1 gewonde (inlander) i ter Sumatra's Westkust 2 gesneuvelden
(inlanders) en 3 gewonden (2 Europeanen en 1
inlander), van wie 1 Europeaan aan de bekomen wonden overleed.
S 4. KORPSEN MET RECHTSTREEKS TOT HET LEGER BEHOOREXDE.
Voor de numerieke opgaven aangevende den toestand op
uit. 1915 betreffende de schutterijen en de overige in deze
paragraaf l>edoelde, op militairen voet ingerichte korpsen zij
verwezen naar tabel 17 van bijlage 15.
Aan de lijst van vrijstellingen voor den persoonlijken schutter'lijken
dienst is uitbreiding gegeven bij Ord n . van 2 Juni,
15 Juni en 16 Xov. 1915. 3 en 4 Tan. en 25 Maart 1916
(Tnd. St. 1915 nos. 390, 409 en 654 en 1916 nos. 1. 8 en 291).
Eene herziene regeling betreffende de vrijstelling van persoonlijken
schutterlijken dienst en van de betaling van bijdragen
l ) aan de schutterlijke kas voor enkele groepen van
personen is opgenomen in Ind. St. 1915 nos. 388 en 389. De,
met betrekking tot den schutterliiken dienst bij ordonnantie
in Tnd. St. 1910 n°. 348 getroffen bijzondere regeling ten aanzien
van de op Java gevestigde burgerlijke en particuliere
geneesheeren, is aangevuld bij Ord. van 27 Oct. 1915 (Ind.
i) Bij Ord. van 27 Mei 1915 (Ind. St. n°. 377) zijn de commandanten van
de schutterijen lwvcegd verklaard, tot de uitgifte van d wangschrift en voor de
invordering van contributiën, enz. aan schutterlijko kassen.
St. n°. 613). Eene voorziening, voor het geval het personeel
van het belastingkantoor te Batavia door ambtsbezigheden
verhinderd wordt zijne schutterlijke plichten te vervullen, is
getroffen bij Ord. van 9 Xov. 1915 (Ind. St. n°. 639).
Voor enkale wijzigingen in de reglementen voor de verschillende
korpsen schutterij zie men Órd n . van 14 en 22 Mei 24
Aug., 1 Oct. en 18 Xov'. 1915, 7 Jan. en 30 Maart 1916 (Ind.
St. 1915 poe. 360, 372, 515, 577 en 659 en 1916 nos. 14
en 295).
De regeling van de door den Gouverneur-Generaal als zoodanig
erkende vrijwilligerskorpsen in Xederlandsch-Indië
(Ind. St. 1902 n°. 331) is nader aangevuld bij Ord. van
4 Maart 1916 (Ind. St. n°. 241). De voorschriften' aangaande
de verst rekking en verantwoording van en het te houden toezicht
oj) wapening en munitie.dier korpsen ondergingen
nadere wijziging bij Gouw Bt. 15 Oct. 1915 n". 24 (Bijbl.
Ind. St. n°. 8388). Wat aangaat de verstrekking uit 'elande
voorraad van munitie aan schietvereenigingen zie men Biibl.
Tnd. St. n°. 8171.

7
Hoofdstuk D, S 5.
5. KONINKLIJK KOLOMAAL MILITAIR INVALIPENHÜI8 (OP BRONBEEK).
In den loop van 1915 zijn in het invalidenhuis opgenomen
73 oud-inilitairen (71 uit Oost-Indië, 1 uit West-Indië en 1
van de Koninklijke Marine) en zijn uit de sterkte afgevoerd
70 ïuan (16 wegens overlijden, 45 die op verzoek en 9 die
wegens wangedrag ontslagen zijn). Dientengevolge telde het
gesticht op uit. 1915 215 verpleegden (57 gegradueerden en
[68 minderen) tegen 212 (54 gegradueerden en 158 minderen)
in 1914.
Gerekend over het geheele jaar huisvestte liet gesticht in
1915 gemiddeld 213 man per dag. In de infirmerie waren, bij
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 't. Xed.-Indië.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
het einde van elk kwartaal van 1915, in verpleging achtereenvolgens
22, 30, 26 en 24 man.
Met de vervulling van verschillende betrekkingen waren op,
uit. 1915 belast 67 verpleegden, onder wie 13 gegradueerden.
De uitgaven voor het invalidenhuis, in 1914 bedragen hebbende
f 127 504, of — na aftrekking van de ten bate van het
gesticht ingehouden gagementen en pensioenen (ad f 39 423)
— f 88 081, bedroegen in 1915, volgens voorloopige opgaven,
f 147 714, of — na aftrekking als voren (in 1915 is aan gagenienten
en-pensioenen ingehouden f 40 417) — f 107 297.
58

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.
se Hoofdstuk E, | 1. 00
By Ord. vim 86 Ocl. 1915 (Ind. St. n°. 611) kwam eene
wijziging tot stand van de politioneele voorschriften voor
vreemde oorlogsvaartuigen, welke zijn binnengeloopen en ten
I I.
Personeel. De gemiddelde sterkte over 1915 van het personeel
der zeemacht bedroeg; 252 officieren, 1977 Europeesche
en 1338 inlandsche onderofficieren en manschappen,
in het geheel derhalve 35G7 koppen, tegen 3521 in 1914.
Hoeveel koppen bij het einde van 1914 en 1915 waren ingeschreven
in de rol van de in dienst zijnde schepen en inrichtingen
der zeemacht en hoeveel hun aantal meer of
minder bedroeg dan de ..bepaalde sterkte" blijkt ^zoowel
voor de Indische militaire marine als voor het Nederlandsch
eskader in Uost-Indië, uit bijlage C.
Tevens doet «leze tabel in totaal kennen de .,l>epaalde" en
,,aanwezige" sterkte aan officieren en aan verdere bemanning.
afzonderlijk ook wat het machinedrijvers- en
stokerspersoneel en het personeel van het korps mariniers
betreft.. Ue aanneming van inlanders voor den zeedienst tot
een beperkt aantal, in verband met de behoefte, was opengesteld
bij de marinekazerne te Soerabaja en aan boord van
het flottielje vaartuig Assahan. De aanneming leverde geen
moeielijkheden op. Zooals blijkt uit bijlage C is het aantal
inlandsche schepelingen in 1915 slechts met 2 koppen vermeerderd.
De gezondheidstoestand op de vloot was over het algemeen
minder gunstig dan in 1914. hetgeen o.a. moet worden toegeschreven
aan het langer verblijf der schepelingen in de
tropeü. Moeraskoortsen en geslachtsziekten leveren nog steeds
het grootste aantal ziektedagen. Als voorbehoedmiddel tegen
eerstgenoemde ziekte werd aan de schepelingen kinine verstrekt,
terwijl ook de geslachtsziekten door verschillende
middelen bestreden werden. Met het droogleggen van gronden
op kleine schaal werd bij het marine-etablissement te Soeraba
ja doorgegaan. Van cholera kwamen slechts enkele gev;|jien
voor: inenting tegen deze ziekte, zoomede tegen
pokken werd op enkele schepen toegepast. Ook beri-beri en
tvphus deden zich slechts sporadisch voor. Afgekeurd voor
den dienst in de tropen werden 136 Europeesche schepelingen
(in 1914 73). onder wie 14 officieren, en 12 inlanders
(in 1914 19). Overleden door ziekte of ongeval zijn 12 Europeanen
en 12 inlanders. ,
Met het oog op de voorgenomen opleiding van inlanders
tot oorloganatrooa, is bij Ord. van 20 Sept. 1915 (Ind. St.
n". 656) eene nieuwe regeling van het korps inlandsche
schepelingen vastgesteld. In verband hiermede zijn nop
enkele voorzieningen getroffen, zooals: de voorloopige handhaving,
onder de werking van gemelde regeling, van de
voorschriften l>etreffende de opvatloonen. gerechts- en transport
kosten, zoomede betreffende het beheer der nalatenschappen
voor het korps inlandsche schepelingen (Ind. St.
1915 n°. 557}: wijziging van de regiemenen en voorschriften
betreffende de toekenning van pensioenen en onderstanden
aan de inlandsche schepelingen en aan hunne weduwen en
kinderen (Tnd. St. 1915 n°. 658); vaststelling van nieuwe
K.
Z E E M A C H T .
anker gekomen op de reeden of in de zeegaten, havens en
rivieren van Nederlandsch-Indië.
KONINKLIJKE MARINE.
voorschriften betreffende aanneming, reëengageering en ontslag
van inlandsche schepelingen bij de' Koninklijke Marine
in Nederlandsch-Indië (Ind. St. 1915 n°. 560) en vaststelling
van een reglement voor de opleiding der inlandsche schepelingen
(Ind. St. 1915 n°. 561).
De bepalingen betreffende de bij afmonstering van schepelingen
te stellen zekerheid voor hunne terugzending en verpleging
zijn bij Ord. van 28 Juli 1915 (Ind. St. n°. 482) door
eene nieuwe regeling vervangen..
Een nieuw voedingstarief voor de inlandsche schepelingen
der oorlogsmarine is vastgesteld bij Gouv. Bt. 3 Juni 1915
n°. 33.
*
Materieel. Het Nederlandsch eskader bestond in den aanvaug
van het verslagjaar uit de pantserschepen: De Zeven
Provinciën, Tromp, Hertoy Hendrik en Koningin Regentes
en de torpedobootjagers Jakhals, Bulhond, Lynx, Hermelijn
l'antcr en Vos. Het op 25 November 1915 naar Nederland
vertrokken pautserschip Hertor) Hendrik werd op 17 December
d.a.v. vervangen door het zusterschip De Riiyter. Op
1 Februari 1916 werden de torpedobootjagers Wolf en Fret
in dienst gesteld, ter vervanging van de Jakhals en Bulhond.
Van de Indische militaire marine waren in den aanvang van
het verslagjaar in' dienst 2 flottieljevaartuigen, 2 flottieljevaartuigen-mijneulegger,
4 opnemingsvanrtuigen en — op
de Cerberus na —' alle torpedobooten. Het flottieljevaartuig
Assahan werd op 1 Februari 1916 vervangen door de Mataram,
zoodat op liet einde van het verslagjaar in dienst waren
de flottieljevaartuigen-mijnenlegger Sihoga en Serdana, de
flottieljevaartuigen Mataram en Koetei. de opnemingsvaartuigen
Van Doorn, Sumbaira, Van Gcogh en tjombok en de
torpedobnoten Hydra, Scylla. Minotaurus, Python, Sphinjc,
Draak, Krokodil en Zeeslanrj. Als munitiescliepen bleven te
Soerabaja het voormalig pautserschip Prins Hendrik der
Nederlanden en het voormalig flottieljevaartuig Makasser.
Opgaven betreffende de bedrijfskosten van de schepen en
van'enkele maritieme inrichtingen aan den wal gedurende
1915 treft men aan in tabel 4 van bijlage C. ,
Steenkolen. In verband met de van de vloot gevergde
diensten was het kolenverbruik grooter dan in 1914, waarbij
nog valt op te merken dat ook de pantserschepen en torp'edoboot
jagers gedeeltelijk Indische kolen gebruikten. Het aantal
plaatten, waar tijdelijk Cardiff-kolen opgeslagen werden om
de schepen van het Nederlandsch eskader steeds de noodige
brandstof te verzekeren, werd uitgebreid.
Buiten de marine-opslagplaatsen zijn gedurende het verslagjaar
door de onder het departement der Marine behoorende
schepen slechts weinig steenkolen in Oost-Tndische
en in buitenlandsche havens aangekocht.

KOLONIAAL VERSLAG l!»H».
Al Hoofdstuk E, 8$ 2, 8 en 4. r,-2
Personeel. In 1915 zijn 275 inlandsche schepelingen voor
de eerste maal aangenomen, terwijl 572 schepelingen hun
dienstverband verlengden.
Op uil. 1916 bettoild het Europeesch personeel uit 1G8 man
(24 gezaghebbers, til stuurlieden, 73 machinisten en 10 leerliiigen-machinist),
ougerekend één gezaghebber en twee 1ste
machinisten, eerstgenoemde tijdelijk geplaatst bij het hoofdbureau
van scheepvaart en laatstgenoemde bij, den aanbouw
en dé herstelling van gewestelijke en andere landsvaartuigen,
doch met inbegrip van 24 opvarenden, die, gevoerd a la suite
van hun korps, dienst deden a'an boord van de schepen der
bebakening en kustverlichting en bij de uitdieping van het
westervaai water naar Soera ba ja, het vaarwater naar Pontianak
en het vaar\vater- vau de Asahan-rivier. De openvalleude
plaatsen van leerling-machinist werden aangevuld
uit in Indië wonende candidaten, met uitzondering van twee
plaatsen, waarvoor jongelieden uit Nederland werden uitgezondeli.
Tot 3de/ stuurman werd 1, leerling van de Prins
Hendrik-school henoemd, terwijl voor de vervulling van
deze betrekking nog negen jongelieden uit Nederland werden
gezonden.
De vloot was op uit. December 1915 bemand met 738 inlandsche
schepelingen. ,
Nadfre opgaven nopens de gevorderde en de aanwezige
bemanning van de stoomschepen der gouvernementsmarine
vindt men in bijlage D.
Over den gezondheidstoestand van de schepelingen viel
niet te Magen. Ongeschikt verklaard voor den dienst werden
5 inlandsche stokers, 1 djoeroemoedi en 1 inlandsch matroos.
Het aantal overledenen bedroeg 7 (1 Europeaan en 6 inlanders).
Ingetrokken zijn de bepalingen aangaande inlandscue
schepelingen der gouvernementsmarine, welke tijdelijk bij i
een plaatselijk garnizoen in subsistentie zijn opgenomen !
(K. B. 21 Juli 1915 n°. 27; Ind. St. 1915 n°. 550) en die !
betreffende den rechtstoestand van de schepelingen, die als |
De samenstelling en bezoldiging van het personeel van betetablissement,
(vgl. K. V. 1915, kol. 65) onderging nadere
wijziging en aanvulling bij Gouv. Bt. 29 Tan. 1916 n°. 35
(Ind. St. n°. 156), waarbij o.a. eene verbetering van de voorwaarden
van aanneming der vaste werklieden tot stand kwam.
Bij Gouv. Bt. 30 Nov. 1915 n°. 37 (Ind. St. n°. 682) zijn
nieuwe voorschriften vastgesteld nopens het gebruik van de
gouvernementswoningeii bij het etablissement door bet aan
die inrichting verbonden personeel.
De scheepvaartbeweging in 1915, in vergelijking met die
in 1914 en 1913, blijkt uit de hieronder volgende opgave van
het aantal en den inhoud (in 1000 M\) der in de voornaamste
S '1. um VERNEMENTS MARINE.
overcompleet zijn geplaatst aan boord van waclitschepen
(Ind. St. 1915 n". 551).
Het reglement l>etreffende het korps schepelingen der
gouvernementsmarine (Ind. St. 1911) n". 68) onderging nog
enkele wijzigingen hij Gouv. Bt. 21 .Jan. 1910 n°. 27 (Ind.
St. n°. 64),
Materieel. Op uit. Maart 1916 bestond de vloot der
gouvernementsmarine uit 28 schepen. Hiervan waren er 14
bestemd voor statiousdiensten, 2 voor algoineene diensten
in den Archipel, 4 tot tegengang van den opiumsluikhamlel
op zee, 1 voor kabelwerk, 1 voor seevisscherrj-ondersoek, 1
voor den slibarbeid en 1 voor r de ue o|>neming op van het wester-
vaarwater ter naai' Noeralxija,
terwijl schepen m reserve
i. 1 )
.: ' t . .
§ t. MARINE-ETABLISSEMENT.
§ 4. SCHEEPVAART.
Hij de gewestelijke vaartuigen werd 1 motorboot in dienst
gesteld (te Semarang), terwijl de sloep te Kalisangka (res.
Madoera) door een motorboot werd vervangen. De motorlioot
Juliana, welke tijdelijk in gebruik was ten .behoeve van den
chef van den aanleg der Atjeh-stoomtrani te Pangkalanbrandan,
werd wederom buiten dienst gesteld. In aanbouw
hevonden zich 2 motorvaartuigen, lwstemd voor üjainbi. ter
vervanging van het stoomvaartuig Moeara FJnim. Bij Gouv.
Btn. 17 Febr. en 16 Maart 1916 nos. 28 en 39 is machtiging
verleend tot de indienstsielling vau een tweetal ïiwtorbonten
ten behoeve van de residentie Tapanoeli (voor den dienst op
het Toba-meer) en van het gouvernement Atjeh en onder-.
hoorigheden voor militaire doeleinden te Sabang.
Op uit. Maart 1916 waren in dienst 44 stoom- en 42 motorvaartuigen,
benevens 1 huisboot, 5 laadprauwen en vele
roei- en zeilvaartuigen.
i) Bij Gouv. Bt. 20 Maart 1916 n°. 8 is machtiging verleend om het
gouvernementsstoomschip Zeemeeuw in het openbaar te doen verkoopen. Het
gouvernementsstoomschip Ccram wordt, ingevolge Gouv. Bt. 18 April 191(i
n°. 44, tot loodsstationschip verbouwd.
Bij Gouv. Bt. 29 Maart 1915 n°. 51 is een voorloopig tarief
vastgesteld voor het dokken, ook ten behoeve van particuliere
schepen, in bet 14 000-tons dok bij het etablissement.
Op het einde van het verslagjaar ging de exploitatie van het
dok over op de ..Droogdokmaatschappij Soerabaja".
Voor verdere bijzonderheden betreffende het etablissement
wordt verwezen naar het jaarverslag dier inrichting.
havens van Nederlandsch-Indië aangekomen stoomschepen
en zeilvaartuigen.

KOLONIAAL VERSLAG IttlO.
68 Hoofdstuk E, § 4. (54
il AT KNS.
Batavia (Tandjoongpriok).
Soerabaja
Semarang . . . . . . .
Tjilatjap
I'adang (KmmiliaVen) . .
Pangkalanbrandan
Poeloo Sembilang. . . .
Belawan Deli
Palembang
Bandjermasin
Balikpaffan
Samarinda
Makassor
Menado
Ternato
Soemenep
Singaradja
Sabang
Sambo
Pontianak . . . . . . .
Aan-
tal.
1 &'«
|M
12Ü3
331
876
1004
367
1395
669
376
892
*11
6%
148
118
491
314
1184
2 247
402
1913. i)
In-
lioud.
8573
7355
7,379
1.334
3026
153
707
1037
1023
592
1849
891
2971
717
414
330
997
6006
1231
287
Aan-
tal.
1855
IM
1202
Ml
853
1607
1404
1261
650
395
901
7."J7
648
152
114
485
253
1011
3054
546
1914. O
In-
houd.
92s8
7801
7847
1302
3 Of»
115
668
1103
1074
634
1855
849
2 743
787
441
395
801
5028
1362
300
Aan-
tal.
1786
1779
1095
.'1M5
w
17(18
1825
1818
703
M
914
817
617
122
91
532
237
869
4 510
700
1915.1)
In-
houd.
8666
7 338
6944
1039
2 988
105
534
1660
998
621
1 888
881
2 453
708
353
420
821
4017
1988
263
i) In verband niet de nieuwe voorschriften voor de samenstelling van de
scheepvaartstatistiek (zie Bijbl. Ind. Kt. n°. 7853), zijn alleen zeilvaartuigen
van 300 II*. en daarboven opgegeven.
De aard van de scheepvaartbeweging in 1915 wordt voor
de voornaamste havens aangegeven in den onderstaanden
staat.
H A V E N 8.
Batavia (Tandjoongpriok)
Soerabaja
Semarang
Tjilatja]
Padang (Emniahaven). .
Pangkalanbrandan . . .
Poeloe Sembilang . . .
Belawan Deli
Palembang
Bandjermasin
Balikpapan
Samarinda
Maka-ser
Menado . . : . . . .
Ternate . i
Soemenep . . . . . .
Singaradja
Sabang
Samt*
Pontianak ,
stoomschepen.
Aan-
tal.
1750
1771
1077
378
847
1693
1790
1284
594
384
798
714
617
121
91
513
-i\r,
860
4 361
698
Nettoinhoud
(in M3.)
: 8 58.3504
7331010
6908498
1(116 783
2 97lililti
88 BS
493 041
1647 47»
746 529
IS i 9JI I
1084987
080 889
2 4GB102
707 491 P
:S52059
. 859800
BB 188
4 0117.(1
l 7ci988
255 161
Aangekomen
zeilschepen van zeilvaartuigen van
300 m. netto in- minder dan 300 M'.
hond en daarboven. netto inhoud.
Aan-
tal.
30
8
18
6
15
35
34
109
1
118
ïoa
19
1
9
149
Nettoinhoud
(in M3.)
82050
0 520
40.939
22 :t01
11739
7865
41024
112186
2-51208
au
861 262
860808
toe
80881
315
5127
227128
7 487
Aan-
tal.
53
9 990
1 37(1
1159
2166
1911
1678
UB
652
21(1
97
2 444
81
•>
2032
1064
13
2249
3S7
Nettoinhoud
(in AP.)
2 781
227 647
52:133
26 746
112 728
101382
142422
23 274
2" 171
13345
7993
49079
1274
24
3S354
23 522
ION
285 037
I7.N4
Bij Ord. van 21 Jan. 1916 (Ind. St. n*. (i-i) is. voor zooveel
betreft den dierst van de scheepvaart, eenheid gebracht in
den I ndisclieii burgerlijken dienst voor Europeanen en inlanders.
Bij Ord. van 1 Mei 191.". (Ind. St. n". 342). — gewijzigd
brj.Üra. van 5 1'Vbr. 1910 (Ind. St. n°. 1-75) - is eene niemve
regeling vastgesteld nopens het toezicht op de scheepvaart
niet de vaartuigen genoemd in art. 1. letters b, e, d, e, en /
van de bepalingen omtrent zeebrieven en jaarpassen in,
Xedetlaiidsch-Indie (Ind. St. 1905 n°. .'510) in dien. zin, dat'
elk vaartuig, alvorens daarmede mag worden uitgevaren, op
aangifte van den eigenaar moe-t zijn ingeschreven in een
daartoe bestemd register ten kantore van den havenmeester.
Hij (iouv. 1U. 10 Juni 1915 n". "57 (Ind. St. n°. 309) is
machtiging verleend aan de havenmeesters, die deze betrekking
als hoofdambt vervullen, tot liet afgeven van .,tonnagc
certificates" (meetbrieven) voor het l>evaren van het
l'aiiim i-kanaal.
Het reglement voor de examens ter verkrijging van diplonia's
vau stuurman, machinist en machiiiediij ver aan
boord van koopvaardijwnepen onderging wijziging bij (iouv.
Bt. 22 Jan. lülb n u . 50 (Ind. St. n°. 83). '
_ Kust verlichting, bebakeniiig en loodswezen. De bebakeningsstooniers
Sperwer, Hoofdinspecteur Zeeman en L'liarus
en liet inspectievaartuig Orion deden onafgebroken dienst,
liet bij het marine-etablissement aangebouwde motor*
bebakenwgMchip Caitor werd 7 Üctol>er 1915 in dienst ge-
•teld. Het voormalig inspectievaartuig Lucifer werd op 1
Maart 1915 wegens ouderdomsgebreken uit de sterkte atgevoerd.
De volgende kustlichten (schitterlichten) werden opgericht:
één op het eiland l'isang (reede Kroë, Sumatra's
Westkust) (ontstoken 13 Mei 1915), één op Tandjoeng Berikat
(Banka'i oostkust) (ontstoken'21 Augustus 1915) en éón op
Banawaja (Postiljon-eilanden) (ontstoken 2 December 1915).
Voorts werden opgericht de volgende acetyleenbakens: in de
Asahan-rivier 3 stel geleidemerken, waarvan de lichten 25
October 1915 werden ontstoken, drie stuks in het Vaarwater
naar Tarakan, die nog niet werden ontstoken en een aeetyleenbaken.
in Straat Walea (golf van Tomini), ontstoken den
7den April 191G. Op een baken op Tandjoeng Tohor (Straat
Malaka) werd een rood bliksemlicht ontstoken. De wijziging
van de lichtbron van het kustlicht te Gorontalo in een acetyleenlicht
kwam 22 April 1910 gereed. Eene dergelijke wijziging
van het kustlicht te Baii (eiland Roti) was nog onderhanden.
Het kustlicht in de monding der Batoebara-rivier
is den 17den Deceml>er 1915 gebluscht. Op het uiteinde van
de pier te Bagau Si Api Api werd een rood licht ontstoken.
In de monding der Pasir-rivier had eene wijziging in de
betonning plaat*. De beproeving van acetyleenboeien en van
vetgasgloeilicht voor gasboeien werd ook in het verslagjaar
voortgezet (vgl. K. V V. 1915, kol. 68).
Op 1 April 1916 lagen te water: 22 acetyleenboeien, 64
Pintsch-gasboeien en 19 lantaarnboeien (op 1 April 1915
onderscheidenlijk 15, 68 en 19); het aantal acetyleen- en
Pintsch-gasbakens Indroeg 46. eri 15 (op 1 April 1915 37
en 15).
Het aantal ijzeren schroefpaalbakens, houten en steenen
bakens l>edroeg op 1 April 1916 onderscheidenlijk 177, 62 en
29, terwijl op dat tijdstip te water lagen 389 tonnen (op 1
April 1915 onderscheidenlijk 173, 62, 29 en 403). Het aantal
loodslichtschepen en liclitschepen bleef onveranderd (onderse
heidenlijk 7 en 3).
Omtrent de overbrenging van het bouwkundig gedeelte van
den dienst der kustverliehting naar het departement der
burgerlijke, openbare werken zie nien hoofds't. H.
Het algemeen loodsreglement (Ind. St. 1914
9 00 ) is
bij Ord. van 21 Jan. 1910 (Ind. St. n°. 63) en het reglement
voor den loodsdienst van Soerabaja bij Ord. van 1 Oct. 1915
(Ind. St. ii°. 575) gewijzigd.
De betrekking van vasten loods voor den Molukschen
archipel (zie Ind. St. 1878 n°. 18) is bij (iouv. Bt. 22 April
1910 n". 25 (Ind. St. n°. 347) ingetrokken.
Voorzieningen nopens de verpleging van het personeel der
bebakeningsvaartuigen in de militaire ziekeninrichtingen
zijn Betroffen bij Gouv. Bt. 3 Febr. 1916 n°. 28 (Ind. St.
n". 170). . . ♦ ' ' .
Aan loodsgelden is in de laatste 3 jaren ontvangen:
Tandjoongpriok (Batavia).
Soersb&ja (met Grisee) .
Tjilatjap . . . . . .
Emniahaven iPadang). ..
Aroe-haai on Babalan-geul
Koetei-rivicr . . . . . .
Balikpapan
Palembang
Bajoeng Lentjir . . . .
Makassor . •
Bambo
1918 1914 1915
f 97 102 f 100 147 f 91400
478 678 518 667 ' 453 798
43115 39 332 :54 111
r>9 0(10 57 902 68 327
48 868 44 393 35 15»;
62 782 49 873 62076
66966 66 501 71 779
72966 76 649 73 040
960 30 —
27 45.", 27 116 23 382
14 115 16 797 22 926

66 Hoofdstuk E, §§ 4 en 5.
Havendiensten. De lijst van begrenzingen van reeden
(Ind. St. 1898 n". 240) onderging nadere aanvulling (zie
bul. St. 1915 n ü . 640 en 1910 npi. 190 en 808).
In verband niet de bevoegdheid van den hoofdinspecteur
vau scheepvaart om instructies voor de havenmeesters vast
te stellen, is bij Ord. van 5 Jan. 1910 (Ind. St. n°. 10) de
ordonnantie in Ind. St. 1885 n°. 87 voor zooveel noodig ingetrokken.
De reglementen tot handhaving van orde en veiligheid in
de haven Tji Donan (Tjilatjap), en in de Emmahaven
(Padang) zijn nader gewijzigd en aangevuld bij Ord. van
22 Sept. 1915 (Ind. St, n°. 567).
De reglementen op liet gebruik en beheer van de gouvernementsloskranen
te Cheribou en Tegal, zoomede op het
gebruik en beheer van de gouvernementssleephelling aan de
havens ter hoofdplaats (Jheribon ondergingen nadere wijziging
bij Urd. van 20 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 55).
Dij GOUT. Bt. 5 Juli 1915 n°. 30 (Bijhl. Ind. St, n°. 8298)
zijn regelen 1 vastgesteld voor het gebruik, ook door particulieren,
van het gouvernementsdroogdok te Pontianak.
Aan haven- en aukerngegelden werden in 1915 ontvangen
op Java en Madoera f 390 286 en in de buitenbezittingen
f803 270, tegen f496 573 en f317 540 in 1914.
Hydrographische dienst. Het opnemingsvaartuig Van
Doorn vervolgde de opneming ter westkust van Sumatra en'
kwam daarmede om de noord gereed tot Metilaboh, terwijl
om de zuid tevens de oostkust van Siberoet werd opgenomen.
Het opnemingsvaartuig Suvibawa zette de opneming voort
ter zuidoostkust van Celebes, voltooide de werkzaamheden
in de straat tusschen Kabaena en Moena en in den zuidingang
van straat Tioro, terwijl.de oostkust van Boe ton
gereed kwam tot voorbij den zuidhoek van de Dwaalbaai.
Van 13 Juni tot 23 Juli 1915 was het schip ter herstelling te
Soerabaja aanwpzig. De gezondheidstoestand was over het
algemeen gunstig. De beide andere opnemingsvnartuigen
(Jok gedurende 1915 waren de schepen van bet Nederlandsch
eskader (zie § 1 van dit hoofdstuk) belast met de
handhaving van onze onzijdigheid in den Archipel, tot welk
doel zoowel afzoifderlijk als in eskaderverband verschillende
kruistochten ondernomen werden. De pantserschepen Tromp
en Koningin Regentes vertoefden van midden Juli af in de
wateren van Celebes, in verband met de op Zuid-Celebes uitgebroken
ongeregeldheden. Van 4 Januari tot 9 Februari
1916 maakte het eskader een tocht voor vlagvertoon langs de
oostkust van Borneo, de westkust van Celebes en naar den
Riouw-archipel; in de tweede helft van Maart bevond het
eskader zich te Tandjoengpriok, ten einde tegenwoordig te
zijn bij de aankomst van den nieuw benoemden Gouverneur-
Generaal. Met hetzelfde doel werden de op 1 Februari 19]6
in dienst gestelde torpedobootjagers Wolf en Fret naar
Emmahaven gezonden.
Van de schepen der Indische militaire marine, bestemd
voor algemeene diensten, waren de Siboga en Serdang onderscheidenlijk
te Soerabaja en Sabang beschikbaar voor den
mijnendienst.
De Axxahan was van het begin van den verslagtijd tot 2
* *• VERRICHTINGEN 1'tfR ZEEMACHT.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië.
KOLONIAAL VERSLAG l?*l«.
bleven ook gedurende liet verslagjaar ingedeeld bij de vloot.
Omtrent de werkzaamheden, hier te lande verricht in het
belang van den hydrographischen dienst voor Nederlandsch-
Indje, valt liet volgende te vermelden. In het tijdvak 1 Mei
1915 tot J Mei Ï016 werden, uitgegeven de navolgende
nieuwe kaalten:
n". 28 Westkust Sumatra. Ta pa Toean tot Sibolga en
Banjakeilanden ; n". 275 Westkust Sumatra. Vaarwaters en
ankerplaatsen (Keutapang Paai tot Singkel); n°. 352 Westkust
Xieuw-Guinen. Alaccluer Golf; n". 354 Westkust Nieuw-
Guinea. Vaal waters*en ankerplaatsen (noord- en noordoostgedeelte
der golf van' Bintoeni); n". 357 Westkust Nieuw-
Guinea. Westkust Salawati en Straat Sagewin; n°. .'160 Westkust
.Vieuw-Ouiiiea. Straat Dampir; n°. 390 Oostkust Halmahera.
Weda-haai; Schetskaart n". 74. Diverse plannen
en ankerplaatsen. Nieuwe veel verbeterde uitgaven vericbetten
van: n°. 31 Westkust Sumatra. Padang tot Vlakke
hoek; n". 50 Billilon en Karimata. Vaarwaters en ankerplaataen;
n°. 58 Oostkust Borneo. Beraoe-rivier tot eiland
Tarakan; n ü . 59 Oostkust Borneo, eiland Tarakau tot de
Nederlandsch-Engelsche grens; n°. 67 Zuidkust Borneo.
Barito-rivier van den mond tot Soengai Kween ; n°. 97 Noordkust
Java. Westervaarwater van Soerabaja; n°. 98 Noordkust
Java. Oostervaarwater van Soerabaja; n°. 146 Moluksche
archipel. Zuidblad; n°. 253 Noordkust Nieuw-Guinea. Tanahmerahbaai
tot de Nederlandsch-Duitsche grens. Verl>eterbladen
werden uitgegeven op de kaarten BOS. 28, 133. 158,
159. 184, 271 en 327 en óp schetskaart 61. Op de verstrekte
kaarten werden, gedeeltelijk op de gravures, gedeeltelijk op
de kaarten zelve, de noodige verbeteringen aangebracht. De
verkoop van kaarten en gidsen bracht in 1915 in Nederland
op f 1Ö87 en in Indië f 6668.
De belangrijke vertraging' in het graveerwerk bleef ook in
het verslagjaar voortduren. In den daardoor veroorzaakten
achterstand werd zooveel mogelijk voorzien door photographisehe
of autographische bewerking.
Juli te Tandjoengpriok aanwezig, verleende daarna tot 28
Augustus zijne diensten voor de handhaving van onze onzijdigheid
ter zuidkust van Java en ter westkust van Borneo
en vertoefde van 11 Octoher 1915 Jet 22 Januari 1916 in
hoofdzaak in de Moluksche wateren tot werving van personeel
voor de opleidingsschool van inlandsche schepelingen te
Makasser, welke school den Uden Mei 1916 in gebruik werd
genomen. Het schip werd op 1 Februari 1916 vervangen door
de Mtitamm, welke bodem van 27 Februari af tot aan het
einde van den verslagtijd te Makasser bleef.
De Koetei was tot 17 September 1915 ter beschikking van
den resident van Ternate, in verband met de onlusten op
Halmahera en was daarna belast met de handhaving van
onze onzijdigheid ter oostkust van Borneo en ter noordkust
vtin Celebes, terwijl liet vaartuig gedurende het laatste gedeelte
van het verslagjaar tot dat doel ook in den Riouwarchipel
vertoefde.
In verband met de tijdsomstandigheden was gedurende
het grootste gedeelte van den verslagtijd eene groep torpedobooten
te Tandjoengpriok aanwezig.
60

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.

KOLONIAAL VERSLAG l!M«.
69 Hoofdstuk F, S§ 2 en 3. 70
onderging bij Ord. ran 27 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 147). In
verband met het onder rechtstreeksch bestuur brengen van de
landschappen Gionjar en Bangli (Bali en Lombok) (Ind. St.
1916 n°. 162), il het reglement op het rechtswezen in dat
gewest herzien (Ind.* St. 1916 n°. 16.3). De rechtspleging
onder de den Hindoe-godsdienst belijdende inheemsche bevolking
in die landschappen, zoomede in de afdeelingen
Boeleleng en Djembrana is, met het oog op een en ander,
nader geregeld bij Ord. van 31 Jan. 1916 (Ind. St. n". 164).
Voorschriften tot vaststelling van de plaats van vestiging,
zoomede van het rechtsgebied der in genoemd gewest ingestelde
landraden en residentiegerechten zijn opgenomen in
Ind. St. 1916 n°. 165. ,
De ordonnantie in Ind. St. 1896 n°. 220 regelende de
rechtspleging onder de inheemsche bevolking der Pinoehlanden
(Westerafdeeling van Borneo) is gewijzigd bij Ord.
van 10 Juni 1915 (Ind. St. n°. 401) voor zooveel betreft de
beoordeeling der vonnissen van de karapatan in strafzaken,
zoomede bij Ord. van 26'April 1916 (Ind. St. n°. 351), in
verband met de gewijzigde administratieve indeeling 1 van de
afdeeling Sintang.
De rechtspraak over de inheemsche bevolking van het gebied
der tot het landschap Kaidipan Besar (res. Menado)
behoord hebbende negorijen Imana en Gentoema is, in verband
met de invoering van het rechtstreeksch bestuur aldaar,
bij Ord. van 21 Febr. 1916 (Ind. St. rf. 207) geregeld.
Rechtspersoonlijkheid van verenigingen. In 1915 zijn
in Indië, op den voet van K. B. 28 Maart 1870 n°. 2 (Ind.
St. n°. 64), 155 vereenigingen als rechtspersoon erkend, alle
op 1 na (zie Ind. St. 1915 n°. 1) aangegaan voor minder dan
30 jaren; '21 ervan, meest van godsdienstigen of liefdadigen
aard, waren door Chineezcn^ 69 (58 van economischen, 2 van
godsdienstigen en 4 van liefdadigen aard, 1 sociëteit en 4
schoolvereenigingen) door inlanders, 1 van economischen aard
door inlandselie Christenen en 3 (1 van godsdienst igen aard,
1 sociëteit en 1 schoolvereeniging) door Arabieren opgericht.
Rechtspersoonlijkheid werd aan 3 vereenigingen geweigerd,
omdat hare statuten niet in overeenstemming waren te achten
met haar werkelijk karakter en aan 4 andere op grond van
de overweging, dat ze moesten worden aangemerkt als wederkeerige
waarborgmaatschappijen, in den zin van art. 10 van
het genoemde Koninklijk besluit.
Xaamlnoze vennootschappen. In 1915 is in Tndië bewilliging
verleend op de oprichting van 151 en hier te lande
op die van 26 naamlooze vennootschappen, welke haar werkkring
uitsluitend of ten deele in Xederlandsch-Indië vinden,
alle nader vermeld in' bijlage F, tabel I. Van 6 der eerste
en 6 der tweede categorie had. op het tijdstip van afsluiting
van het overzicht (15 Mei 1916), de voorgeschreven openbaarniaking
nog niet plaats gehad. Bewilliging op wijzigingen
in de statuten vay vennootschappen is gedurende 1915 in
X T ederlandsch-Indië in 93 gevallen verleend.
Rechtstoestand van personen. Van de in liet laatste lid
van art. 109 van het Regeeringsreglement aan de Indische
Regeering voorbehouden bevoegdheid is gedurende 1915 gehruik
gemaakt door met Europeanen gelijk te stellen 463 personen,
onder wie 175 inlanders (118 mannen en 57 vrouwen)
en 288 Chineezen (Ind. St. 1915 nos. 165, 257, 349, 548 en
681). De meesten waren Christenen,
BURGERLIJK RECHT, HAXBELSRECHT EX BURGERLIJKE RECHTSVORDERING.
Bij het op 1 April 1916 (Ind. St. 1916 n°. 43) in werking
getreden K. B. 24 Maart 1915 n°. 25 (Ind. St, 1916 n°. 42)
is het burgerlijk wetboek voor Xederlandsch-Indië aitngevuld
met bepalingen nopens de bewijskracht van onderhandsche
geschriften, welke niet zijn onderteekend, doch van een
duimtopafdruk voorzien (vgl. § 2). In verband hiermede zijn
de in Ind. St. 1867 n°. 29 opgenomen bepalingen nopens de
bewijskracht van onderhandsche geschriften van inlanders of
met hen gelijkgestelde personen gewijzigd en aangevuld bij
Ord. van 17 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 44).
Het Indisch burgerlijk wetboek is nog aangevuld en gewijzigd
bij K. B. 12 Jan. 1916 n°. 46 (Ind. St. n°. 338), in
verband met de bij de wet van 20 Juni 1913 (Xed. St. n°. 294)
in het Nederlandsch burgerlijk wetboek aangebrachte wijzigingen
en aanvullingen, strekkende om vereenvoudiging te
brengen in de vormvereischten van het huwelijk en om den
Zondagsarbeid der ambtenaren van den burgerlijken stand
zooveel mogelijk te beperken. Voorts onderging eerstgemeld
wetboek, zoomede het reglement .op de rechtsvordering nog
wijziging bij K. B. 25 April 1916 n°. 111, met het oog op de
bij de wet van 27 Maart 1915 (Ned. St, n°. 172) in art. 276
van het Nederlandsch burgerlijk wetboek en daarmede verband
houdende artikelen van dat wetboek en van het wetboek
van burgerlijke rechtsvordering aangebrachte wijzigingen.
Ten slotte is bij K. B. 25 April 1916 n°. 112 nog eene wijziging
gebracht'UI het opschrift der vijfde afdeeling van den
vierden titel van het derde l>oek van meergemeld reglement.
De aanwijzing van'ambtenaren, bevoegd tot het waarmerken
van onderhandsche acten, dan wel van de handteekening
of den duimtopafdruk in onderhandsche geschriften ge-
•schiedde bij Ord. van 17 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 46).
Burgerlijke stand. Met het oog op de bij de wet van
20 Juni 1913 (Ned. St. n°. 294) in de overeenkomstige bepalingen
van het Nederlandsch burgerlijk wetboek gebrachte
wijzigingen — zie hiervóór — is het reglement op het houden
der registers van den burgerlijken stand voor de Europeesche
en daarmede gelijkgestelde bevolking in Xederlandsch-Indië
aangevuld en gewijzigd bij Ord. van 17 April 1916 (Ind. St.
n°. 339).
Voorzieningen nopens de afsluiting en bewaring der in de
— sedert opgeheven — afdeeling 1 Galoeh (res. Oheribon ) en
onderafdeeling Koeboe-streken (res. Palembang) aangehouden
registers van den burgerlijken stand zijn getroffen bij
Ordn. van 25 Nov. 1915 (Tnd. St. n°. 671) én 16 Dec. 1915
(Ind. St. n°. 718).
Krediet verband. De in Ind. St. 1909 n°. 585 opgenomen
ordonnantie, houdende aanwijzing van gewesten, waar geen
kredietverband mag worden gevestigd, en van de kredietinstellingen
elders, ten behoeve waarvan de vestiging van dat
verband vergund is. onderging bij Ordn. van 26 Oct. 1915
(Ind. St. n°. 612) en 12 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 27) eene
nadere wijziging.
Eaillissenu'iitsvcrordeiliiisr. Deze verordening onderging
eene wijziging bij de onderscheidenlijk op 1 Juli 1915 en 11
April 1916 in werking getreden K. Bn. 5 Maart 1915 n°. 50
(Ind. St. nos. 380 en 381) en 10 Jan. 1916 n°. 37 (Ind. St.
nos. 300 en 301), vuor zooveel betreft het door de weeskamer
in rekening te'brengen beheerloon van failliete boedels.
Xederlandsoh omlerdaanschap. Het K. B 7 l)e< . lfi] |
n°. 50 (Xed. St. n°. 550 4, Ind. St. 1915 n°. 299) — zie
K. V. 1915, kol. 73 — is op 1 Januari 1916 in werking getreden
(Ind. St. 1915 n°. 642). Voorts zijn nog enkele bepaliiigen
van de Indische wetgeving gewijzigd bij Ord. van 10
Nov. 1915 (Ind. St. n°. 641). ten einde die bepalingen in
beter verband te brengen met de wet in Ind. St. 1910 n°. 296
(zie K. V. 1910. kol. 95) betreffende het onderdaanschap van
de lievolking in Nederlandsch-Indië.
Coöperatieve vereenigingen. Bij K. B. 7 April 1915
n°. 29 (Ind. St. n°. 431) is eene vóór alle bevolkingsgroepen
van Xederlandsch-Indië geldende wettelijke regeling der
coöperatieve vereenigingen vastgesteld.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
71 Hoofdstuk F, *?S 3, 4 on 5. 72
Auteursrecht. De ook voor Nederlandsou-Indie' verbindende
wetten van 10 Oot. 1914 (Ned. St. n°. 489) en 29 Oct.
L916 (Ned. St. n°. 446) tot wijziging van de overgangsbepalingen
«Ier auteurswet 1912 zijn afgekondigd in Ind. St. 1916
II.IS. 48 en 19. Het K. B. 30 Oct. 1915 (Ned. St. n°. 452) regelende
de samenstelling, de taak en de werkwijze van de in
laatstgenoemde wet vermelde commissie van advies is afge~
kondigd in Ind. St. 1910 n°. 50. .
Overschrijving van eigendommen. Bij Ord. van L'2 Juni
1916 (Ind. St. n°. 425) is eene nadere regeling getroffen wat
aangaat de bevoegdheid tot het in- en overschrijven van den
Het wetln>ek van strafrecht voor Europeanen is gewijzigd
of aangevuld: bij het op 1 September 1915 in werking getieilen
K. B. 1 Mei 1915 n°. 87 (zie Jnd. St. 1915 nos. 466 en
467) waardoor, bij veroordeeling wegens sommige misdrijven
tegen de zeden, ook ontzetting uit de vaderlijke macht kan
worden uitgesproken; bij het op 1 November 1915 in werking
getreden K. B. 17 Mei 1915 n°. 49 (zie Ind. St. nos. 502 en
•")()•'{). houdende strafbepalingen op het doen houden van of
deelnemen aan ongeoorloofde verkiezingen; zoomede bij het
op 12 December 1915 in werking getreden K. B. 1 Oct. 1915
n°. 18 (zie Ind. St. nos. 686 en 687) waarin eene strafbepaling
is opgenomen op het gebruik van ond/erscheidingsteekenen
voor vaartuigen van den hospitaaldienst door daartoe niet
gerechtigden. Het wetboek van strafrecht voor inlanders is
in gelijken geest gewijzigd (Ind. St. 1915 nos. 468, 504
en 688).
Met intrekking van eerstgeineld wetboek. Tan strafrecht,
is bij K. B. 15 Oct. 1915 n°. 33 (Ind. St. n°. 732) een voor
alle bevolkingsgroepen geldend strafwetboek vastgesteld,.
dat op een nader te bepalen tijdstip in werking zal treden.
Kerstening van strafvonnissen van inlanrisehc rechtbanken
door de raden van justitie. In 1915 zijn door de nulen
van justitie te Batavia. Semarang, Soerabaja. Padanur.
ICedan en Makasser onderscheidenlijk 483, 461. 986. 373. 455
en 757 revisiezaken behandeld ; daarbij werd door de raden
te Batavia, Semarang. Soerabaja, Padang en Medan ondersi
lieidenlijk in 2, 18. 31, 6 en 19 gevallen gebruik gemaakt
van de bevoegdheid om oraal debat toe te staan (zie art.
Vermoedelijk tengevolge van de verscherping van de krakalstraf
(ten arbeidstelling aan de publieke werken) was ter
Oostkust van Sumatra een teruggang van het aantal overtredingen
van de koelie-ordonnantie te bespeuren (vgl. K. V.
1915, kol. 75).
Met het buiten de gevangenis doen verblijven van daarvoor
in aanmerking komende tot ten arbeidstelling aan de publieke
weiken veroordeelde personen werd voortgegaan.
De proefneming met het verbouwen van manilla-pisang ter
hoofdplaats Cheilbon werd. met het oog op de ongunstige
uitkomsten, cestaakt.
De rubberteelt op Noesa Kambangan. waar eene fabriek
voor de bereiding van het product gevestigd werd, nam in
beteekenis toe. De opbrengst bedroeg op • het einde van het
verslagjaar 5000 K.G. per maand, terwijl de belmalde prijzen
zeer loonend waren. Ten behoeve van de technische
leiding van het caoutchoucbedrijf zijn een 2-tal reeds tijdelijk
in dienst zijnde cultuurbeambten vast in dienst gesteld (Ind.
St. 19JL6 n°". 113). ,
De geldelijke uitkomsten van den gevangenisarbeid waren
| 4. STRAFRECHT EN STRAFVORDERING.
S 5. GEVANGENISWEZEN.
eigendom van schepen en vaartuigen tè Balikpapan (res. Zuider-
en Oosterafdeeling van Borneo).
Andere onderwerpen. Ten aanzien van enkele andere tot
deze paragraaf behoorende onderwerpen worden enkel statistieke
opgaven verstrekt. Die opgaven, welke zijn opgenomen
in bijlage F, tabellen II, III, IV en X, betreffen de in 1915
verleden akten van oogstverband en behandelde faillissementen,
zoomede de in dat jaar gesloten huwelijken tusschen personen,
die aan een verschillend recht zijn onderworpen en de
in 1914 gedane inschrijvingen, in de registers van den burgerlijken
stand.
301/.' van het reglement op de strafvordering in Ind. St.
1901 n°. 124).
L'itlfVerittg. Gedurende 1915 werden aan onze uitoriteiten
door het bestuur der Straits Settlements 3 Chineezen
uitgeleverd. Aan het bestuur van den staat SeJangor is uitgeleverd
1 Chinees.
Kwijl scheiding en vermindering van strafien. De tot
deze rubriek behoorende mededeelingen van statistischen
aard zijn opgenomen in bijlage F. tabel VII.
Bestrijding van den zoögenaamden handel in vrouwen
en meisjes. De op tijdelijken voet genomen maatregel tot
vestiging te Batavia van een regeeringsbureau ter bestrijding
van den zoögenaamden handel in vrouwen en meisjes
— vgl. K. V. 1915. kol. 75 — is bij Gouv. Bt. 18 Febr. 1916
n°. 37 (Ind. St. n°. 199) bestendigd.
Toelicht op bioscopen. Bij Ord. van 18 Maart 1916
(Ind. St. n°. 276) zijn voorzieningen getroffen ter verkrijging
van een beter toezicht op openbare bioscoopvoorstellingen.
De aanwijzing van plaatsen, waar voor de keurinj; van
films eene commissie zal worden benoemd, preschiedde bij
Gouv. Bt. 18 Maart 1916 n°. 47 (Ind. St. n°. 277).
Veediefstallen (op Java en Madocra).
lijke opgave zij verwezen naar bijlage F,
Voor de gebrniketabel
VI.
wederom zeer gunstig. In alle vakken viel eene belangrijke
uitbreiding te bespeuren. ,
De algemeene gezondheidstoestand der gevangenen gaf
reden tot tevredenheid; onder de gestraften op Noesa Kambangan
en in het dwangarbeiderskwartier te Batavia viel
echter gedurende korten tijd eene verhoogde sterfte waar te
nemen. In enkele gevangenissen, voornamelijk in de buitenbezittingen,
waar de rijstvoeding niet volgens de voorschriften
plaats vond, kwam nog beri-beri voor.
De voedingsvoorziening in eigen beheer bleef ook gedurende
het verslagjaar goed voldoen.
Een aanvang werd gemaakt met de inrichting van een verbeterhuis
voor jeugdige misdadigers te Semarang.
Het gevangenisreglement (Ind. St. 1871 n°. 78) is aangevuld
met nadere voorschriften betreffende dè bevoegdheden
van het met de bewaking van gevangenen belaste personeel
bij verzet of samenrotting, alsmede bij ontvluchting van gevangenen
(Ind. St. 1915 n°. 657). , "
Bij Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 68 (Ind. St. n°. 133) zijn
bij het hoofdbureau van het gevangeniswezen twee ambtenaren
voor de statistiek aangesteld.

Hoofdstuk P, ss , 7 en 8,
6. MILITAIB RECHT EN MILITAIRE RECHTSPRAAK.
Bij Ord. ru O Juni 1915 (Ind. Si. n'. 3St) is pene nadere
regeling getroffen voor de afdoening van militaire strafzaken
in hét gewest Oostkust van Sumatsa.
I 7.
KOLONIAAL VERSLAG HftH».
7. >
In liet belang van ct'iic geregelde afdoening der Baken bü
den krijgsraad te ilagelang, zijn maatregelen genomen bij
Ord. van 10 Maait 1916 (Ind. 'St. n S»J»9 W).
DOOR l>K HOOFDEN VAN GEWESTELIJK BESTUUR fASTGESTELDE
REGLEMENTEN EN KEUBEN VAN POLITIE. ,
Van de in 1915 door de hoofden van gewestelijk bestuur
. omtrent een aantal binnen' den kring van hunne wetgevende
bevoegdheW vallende onderwerpen 1 vastgestelde verordening
§ en, verdienen afzonderlijk vermelding: de in de gewesten
uinatra's Westkust en Djokjakarta uitgevaardigde verordeningen
tot tegengang van bet gebruik in rrjfuigverhuurderijen
en als draagpaarden 'van voor de voor'tteling gé-
, schikte merries (Jav! Ct. 1915 nos. 83 en 97); de verordeningen
tot regeling van het toezicht op vaartuigen, die passagiers
en goederen vervoeren van en naar de reeden Hengkalis.
Selat Pandjang en Bagan Si Api Api (Jav. ('t. 1915
n". 9Ö), zoonrede in bet gewest Banks en onderhoorigbeden
en in de Klabat-baai (Jav. Ct. 1915 n". 100); de verordening
regelende het toezicht in bet gouvernement Atjeh en onder*
hoorigbeden op schepen, door machines voortbewogen, uitsluitend
gebezigd wordende voor de vaart op rivieren en l>innei
.enwateren, en op schepen door machines voortbewogen van
mi tindes dan 25 M\ inhoud (Jav. ('t. 1915 n°. 79); de ver-
ord rdening regelende den dienst der drinkwaterleiding te Koeta
Radja (Jav. Ct. 1915 n°: 100); het reglement op bet laten
losloopen van voor de voortteling minderwaardige runderstieren
in de residentie Tapanoeli (Jav. Ct. 1916 n°. .'14);
Recht van verblijf. De gebruikelijke statistische opgaven
omtrent toelating en vestiging of inwoning in Nederlandscb-
Indië zijn opgenomen in bijlage F, sub VIII en IX.
Bij het op een nader vast te stellen datum in werking te
treden K. IJ. 15 Oct. 1915 n". 32 (Ind. St. 1916 n". 47) kwam
eene herziening tot stand van de bepalingen omtrent de toelating
en vestiging in Nederlantfseh-Indië van Nederlanders
en vreemdelingen. Voorts zijn de bepalingen op de toelating
van oostersebe vreemdelingen iji de residentie Westerafde?ling
van liorneo, wat betreft den duur der vestiging, gewijzigd
bij Ord. van 27 Sept. 1915 (Ind. St. nf! 570).
Met intrekking van het zoogenaamde wijkenstelsel (Ind.
St. 1910 n". 537) zijn bij Ord. yan 10 Maart 1916 (Ind. St.
' ,n°. 264) voorschriften vastgesteld omtrent het wonen van
vreemde oosterlingen o]) Ja.va en Madoera en de administratief
daartoe béhoorende kleinere eilanden.
De in Ind. St. 1892 n°. 138 opgenomen bepalingen nopens
de toelating en vestiging van Chineezen ter Oostkust van
Suinatia zijn nog op een eukel punt gewijzigd hij Ord. van
15 April 1916 (Ind. St. n°. 335).
Aan 39 Europeanen en met hen gel ijkgestelden is in 1915
vergunning tot reizen in Nederlandscb-Indië verleend. Zeven
en dertig vergunningen tot het leizen' in een enkel gewest
werden door den boogsten gewestelijken gezaghebber verleend
(9 voor Sumatra'l Westkust. 2 voor Tapanoeli. 2 voor de
Oostkust van Sumatra, 23 voor de Westerafdeeling van Borneo
en 1 voor de Zuider* en'Oostecafdeéling van Borneo); de
overige 2 door den directeur van justitie aan Europeanen en
met hen gel ijkgestelden verleende vergunningen betreffen
5j S. BIJZONDERE RECHTEN.
de verordening op het bezit, de registratie en den verhuur
van rijwielen in Ihinka en onderboorigbeden (Jav. Ct. 191Ö
n°. 93); het reglement op liet bezit en bet gebruik vau
rijwielen ter hoofdplaats Amboina (Jav. Ct. 1915 n°. 89); de
Verordening tol regeling van het toezicht op laadvaartuigen
op de reeden in Ihinka en onderhooiigheden (Jav. Ct. 1915
n". 100); de verordening tegen liet verspreiden van onware
en overdreven geruchten in de Westerafdceling van Bornoo
(Jav. Ct. 1915 n*. «13); hel reglement op liet gebruik van en
liet verkeer op de openbare wegen zoomede bet verbanen van
.paarden,' ri.j- en voertuigen in gemeld gewest (Jav. Ct. 1915
n". 105). zoomede ter hoofdplaats Amboina (Jav. Ct. 1915
n°. 100); de door den resident van de Zuider- en Oosterafdeeling
van-Borneo vastgestelde keur ter verzekering van
de richt ige naleving door gouvernements onderhoorigen vande
door de zelfbesturen van de Landschappen Eota Waringin,
Goeiioengtaboer, Sambalioeng en Boeloeiigan vastgestelde
bepalingen betreffende de heffing van de tjoekei van ingezamel.de
boschproducten in die landschappen (Jav. Ct. 1915
n". 100) en de verordening op de bereiding, koop en verkoop,
bezit en vervoer van copra in de" residentie Uali en Lombok
(Jav. Ct. 1915 n°. 82).
geheel Nederlandsch-I'ndië. Waar noodig, werd steeds het
voorbehoud gemaakt, dat reizen buiten bet rechtstreeks beituurd
gouvernementsgebied alleen zouden, worden ondernomen
in overleg met en na toestemming van de betrokken
autoriteit.
Bü Ord. van 26 Juni 1915 (Ind. St. n°. 439) zijn strafbepalingen
vastgesteld op liet misbruik maken van reispassen.
De voor verschillende gewesten der buitenbezittingen
van kracht zijnde regelingen van bet passenstelsel zijn herzien
bij Ord.'van 8 Dec. 1915 (Ind. St. n". 702).
Sedert de afsluiting van de gelijksoortige opgaven in K. V.
1915 (15 Maart 1915) tot 15 Maait 1916. is de in art. 47 van
bet Regeelïngsreglement omschreven politieke maatregel van
verwijdering toegepast op 10 inlanders (4 uit Rembang, 1 uit
Madioeii. 1 uit Soerakarta, 1 uit Atjeh en onderhooiigheden.
1 uit Celebes en onderhoorigbeden en 2 uit ïernate). die.
hoewel in rechten niet vervolgbaar, wegens verschillende
beswarende feiten voor de openbare rust en orde in bet
gewest hunner inwoning gevaarlijk werden geacht. I)aarentegen
is gedurende dat tijdvak ten opzichte van 34 vroeger
politiek verwijderden de maatregel opgeheVen, en aan drie
eene andere plaats tot verblijf aangewezen.
Drukpers. In 1915 waren 14 vervolgingen wegens diUKpersdelicten
(waarvan twee nog van 1914) aanliangig. waarvan
er 32 tot veroordeeling leidden, twee werden ingetrokken
en een drietal nog in behandeling zijn.
Dij hel o)i 1 September 1915 (Ind. St. 1915 n°. 477) in
werking getreden K. D. 17 Mei 1915 n°. 50 (Ind. St. n°. 476)
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Xed.-Indië. 10

KOLONIAAL VERSLAG Ittli».
76 Hoofdstuk F. SS 8. 9 en 10. 76
isartr25 van hei drukpersreglemenl in dier voege gewijzigd, ling Padanglawas (u's. Tapanpeli) nog voorkomende slaven
dal uterus la.ster en lioon ook smaad jegens vreemde staatehoofden
itrafbaar gesteld wórdt, en dat vervolging van dezo
itrafbare feiten ambtshalve kan plaats hebhen.
HlaveraiJ m pandrliiie.s() (Ind. St. n°. 674). Voor wij «gingen in
de formatie, de bezoldiging, enz. van de agenten hij (Ie
kamers te Makasser en Soerahaja. zoomede voor de verhooging
der bezoldiging van eenige agenten der kamer te Batavia
zie men Bijhl. Ind. St. nos. 842."), 8-126 en 8427.
Bij K. B. 1 Foln. 1916 n°. 39 (Ind. St. n". 325) is eene
regeling'getroffen nopens de' vertegenwoordiging van de
kamers in Nederland.
10. ARREIDS1NKPECTIE EN'KOELIE WERVING.
periodieke gegevens omtrent sterkte van en sterfte onder de
i arbeiders op ondernemingen in de buitenbezittingen.
Herziene bepalingen nopens de rechten en verplichtingen
van de werkgevers en de werklieden in Atjeh en onderhoorigheden
kwamen tot stand hij Ord. van 15 April 1910 (Ind. St.
n". 334). terwijl de in verband daarmede Opgemaakte gewijzigde
modellen der werkovereènkomsten zijn bekrachtigd
, hij GouV. Bt. van denzelfden datum n°. 41 (Ind. St. n°. 330).
Nieuwe instructies voor de ambtenaren der arbeidsinspectie
j zijn opgenomen in Bijhl. Ind. St. n°. 8203.
In het gewest Oostkust van Sumatra was de toestand van
! de werklieden in bet algemeen bevredigend; dé geneeskundige
verpleging was goed. terwijl de gezondheidstoestand
' gunstig kon worden genoemd.
Over de behandeling en huisvesting van de werklieden op
de ondernemingen in het gouvernement Atjeh en oiiderhoorigheden
viel over het algemeen niet te Hagen. Aan de
geneeskundige behandeling werd in het algemeen voldoende
, zorg besteed. De gezondheidstoestand op de ondernemingen,
gelegen in de onderafdeeling Simeuloe liet in het begin van
hel verslagjaar nog te wenschen over.
Tn de residentie Palembang werd door de Bataafsehe
Petróleummaatsehapprj, de Petroleummaatschappij ,,Rotteidam-Palembeng'
, de gouvernements mijnbotiw-exploratie
Soengei Toel>oh. bij den aanleg van den Zuid-Sumatraspoorweg
en oj) de landhouwondernemingen Moesi II. Pageralam
en I'asoemah Estate niet contractarbeiders gewerkt. De
behandeling der werklieden was in het algemeen bevredigend.
De geneeskundige verpleging was niet overal geheel naar
eisch : naar verbetering wordt gestreefd. De gezondheidstoestand
kon over het algemeen goed genoemd worden.
In het gewest Sumatra's Westkust werd met contractkoelies
gewerkt op de ondernemingen in de afdeelingen
Tanihdatar. Painan. L Koto en Solok. De behandeling en

verpleging van de werklieden was over het algemeen l>ehoorlijk.
Ook de gezondheidstoestand gaf geen reden tot klagen.
De arbeidstoestanden op de ondernemingen in Benkoelen
waren in het algemeen gunstig. Het sterftecijfer bedroeg 30
(5 personen overleden tengevolge van ongelukken), tegen 44
in 1914. Het aantal veroordeel in gen wegens drossen en andere
overtredingen van de koelie-ordonnantie bedroeg 663.
De Behandeling, huisvesting en geneeskundige verpleging
van in de residentie Tapanoeli op 9 ondernemingen werkzaam
zijnde contraciarl>eiders lieten over het algemeen weinig te
wenschen over_ Drossen kwam evenwel nog herhaaldelijk
voor. Het sterftecijfer bedroeg 94, tegen 93 in 1914.
in de residentie Lampongsehe districten werd op 13 ondernemingen
inet eontractkoelies gewerkt. De huisvesting, en op
verscheidene ondernemingen oqk de geneeskundige verpleging,
kon bevredigend genoemd worden. Het sterftecijfer
bedroeg 72, tegen 330 in 1914.
In de residentie RioÜW en ondel hooi•ighedert werkten contractkoelies
bij de Petroleuin-taiïkinstallatie op het eiland
Samho, bij de exploitatie-maatschappijen (ialang. Xoeni.bing
en Poelau Boelan, op dé ondernemingen Kepala Djerie
en- Telang (alle in do afdeeling Tandjoengpinang), alsmede
op "de in de afdeeling Indragiri gelegen.Jandbouwondernemingen
Gading en Ajer Moei ik, Djapoera, Soengei Lalah,
Pengalian en Tjenako. In de afdeeling Karimoen werden, na
eindiging van de loopende werkovereenkomsten, geen contractkoeiies
meer in dienst genomen. In de huisvesting deiarbeiders
kwam -verbeterlng. Ook de geneeskundige behandeling
kon over het algemeen voldoende genoemd worden. Aan
de bestrijding van beri-beri, malaria en wormziekte jverd de
noodige zorg besteed. Niettemin Tiet de gezondheidstoestand
op Sambo en Galang te wenschen over.
Bij de Billiton Maatschappij bedroeg het aantal werklieden
(in 'hoofdzaak Chineezen) 13 893, tegen 15 790 in 1914.
Wegens desertie, dienstweigering, en andere overtredingen
Van de bepalingen der koelie-ordonnantie werden ondersc£eidenlijk
38. 13 en 406 werklieden gestraft. De behandeling en
de geneeskundige verpleging van de koelies waren naar
wenscli. De huisvesting kan echter nog niet geheel voldoende
genoemd worden.
Het aantal in de residentie Westerafdeeling van Borneo
met eontractkoelies werkende ondernemingen bedroeg 8. waarvan
2 gelegen in de afdeeling Pontianak,, 3 in de afdeeling
Singknwang. 2 in de afdeeling Sintang en 1 in de afdeeling
Ketapang. De behandeling, de huisvesting en de gezondheidstoestand
der arbeiders waren óver het algefneen bevredigend.
In de residentie Zuider- en Oost era f deeling van Borneo
werkten met contractkoelies 7 landbouwondernemingen, de
\
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
Hoofdstuk F, g 10. 7K
van gouverneinentswege gedreven nüjnbouwonderneming
Poelau Laoet, de steenkolenondernemingen Goenoeng Koepang
I en II, de Bataafsche Petroleummaatschappij, de
ïnijnlxmwondernemiiig Nederlandsche Koloniale Petroleummaatschappij
en de houtaankaponderneming Tarakan. De
arbeidstoestanden waren over liet algemeen gunstig en de
gezondheidstoestand liet evenmin te wenschen over.
In het gouvernement Celebes en ouderhoorigheden waren
bij de Oultuur- en Industrie-Maatschappij Balanipa 25 Javaansche
contractkoelies in dienst. '
In de residentie Menado werkten met eontractkoelies dezelfde
ondernemingen als vermeld in K. V. 1915. kol. 81. De
behandeling van «Ie werklieden was l>evredigend, terwijl de
gezondheidstoestand over het algemeen vrij goed was.
Tn Amboina werden contractkoelies aangetroffen in de
onderafdeelingen Banda, Amboina en Oost-Cerain. De beliandeliug
van de werklieden gaf ge.en reden tot klagen.
In de residentie» Ternate en onderhoorigheden werkten 5
ondernemingen - waarvan 1 in de afdeeling Halmahera en
4 in de afdeeling Batjan — niet contractkoelies. Wegens
overtredingen van de koelie-ordonnantie werden 50 contractarbeiders
gestraft. • -
Tn liet versjagjaar-is door de arbeidsinspectie een onderzoek
ingesteld naar de arbeidstoestanden op de land bon wóndernemingen
in Banjoewangi (Besoeki).
Bij Ord. van 4 Dec. 1915 (Ind. St. n". 693) is eene
regeling vastgesteld, krachtens welke aan werkgevers vergunning
kan worden verleend om uitsluitend ten eigen behoeve
voor hunne in de buitenbezittingen gelegen ondernemingen
inlanders op Java en Madoera te werven. Voorschriftea tot
uitvoering van deze regeling zijn bekrachtigd bij Gouv. Bt.
van denzelfden datum n°. 18 (Bijbl. Ind. St. n°.' 8409).
In verband met de vaststelling van éene nieuwe wervingsordonnantie
— vgl. K.'V. 1915. kol. 82 — is de in Ind. St.
1910 n°. 219 opgenomen ordonnantie, houdende voorloopige
voorzieningen ter verzekering van een regelmatigen gang van
zaken bij de werving van inlanders op Java en Madoera. tot
het verrichten van arbeid in de kolonie Suriname, herzien
(Ind. St. 1916 n°. 17).
Omtrent de in het tijdvak 1 Juni 1915—uit. Mei 1916 verleende
vergunningen tot het werven in Nederlandsch-Ipdië
van inlanders voor het verrichten van arbeid in vreemde
landen zij verwezen naar bijlage F, tabel XII.
Voor de indienststelling van een ambtenaar met den titel van
secretaris der immigratie-commissie te Pontianak. zoomede
van tolken voor de Chineesche taal ten behoeve van den immigratiedienst
te Batavia, Sèmarang en Soerabaja zie men Ind.
St. 1916 n°. 142.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
79 Hoofdstuk

Hl Hoofdstuk H.
Mei ingang van 8 December 1914 werd aan den directeur
van Onderwijs en Eeredienst, den lieer dr. G. A. J. HAZÉTJ,
wegens langdurigen dienst, verlof verleend,, gedurende welken
tij cl zijne betrekking werd waargenomen door den lieer dr.
E. MORESCO, tot dusver eerste gouvernements secretaris
(GOUT. Bt. 12 Oct. 1914 n°. 1). Rij Gouv. Bt. 28 April 191G
n°. 2 is dr. HAZEU opnieuw benoemd tot directeur van Onderwijs
en Eeredienst doch, in verband met de afwezigheid van
den adviseur voor inlandsche zaken, dr. I). A. RINKES (zie
hoofdstuk K, afd. II), is hij tijdelijk met diens fnnctiën
belast, en is dr. MORESCO de betrekking van diregteur van
Onderwijs en Eeredienst blijven waarnemen.
'Bij Gouv. Bt. 30 Juni 1915 n°. 10 is aan den directeur
van Landbouw, Nijverheid en Handel, den heer dr. H. J.
LOVJNK, wegens ziekte, met ingang van 1 Juli d.a.v., één
jaar verlof naar Europa verleend. Voor den duur van dit
verlof is bij Gouv. Bt. 3 Juli 1915 n°. 19, naast de uitoefening
van zijne eigen functiën, met de waarneming dier betrekking
belast de heer dr. J. C. KONINGSBERGER, directeur
van 's lands plantentuin.
Bij Gouv. Bt. 20 Oct, 1915 n°. 52 is de directeur van
Binnenlandsch Bestuur, de heer D.' TOLLENAAR, op zijn verzoek,
met ingang van 6 Januari 1916, eervol uit 's lands
dienst ontslagen. Hij is als zoodanig opgevolgd door den heer
H. CARPENTIER ALTING, tevoren adviseur voor liet volkskredietwezen
(Gouv. Bt. 29 Dec. 1915 n°. 39).
Bij Gouv. Bt. 29 Nov. 1915 n°. 47 (Ind. St. n°. 680) is
ALGEMEEN BURGERLIJK BEHEER
KOLONIAAL (VERSLAG IOI«.
ingesteld een gouveiiienients-accountantsdienst, bestaande uit
den chef van dien dienst en de aan hem toegevoegde gouver
iiements-aecountants en adjunct-gouvernements-accountants.
Tevens onderging de voorloopige instructie van den
gouvernements-aiccountant (Bijbl. Ind. St. n°. 6954, juncto
nos. 7610. 7837 en 8159) oeuige wijziging en aanvulling (zie
Bijbl. Ind. St. ii». 8446).
De instructie van den adviseur voor de bestuurszaken der
buitenbezittingen (Bijbl. Ind. St. nos. 7145, 7658 en 7835)
is nader gewijzigd bij Gouv. Bt. 22 Febr. 1916 n". 2 (Bijbl.
Ind. St. n°. 8466).
Bij K. B. 7 Sent. 191Ö n\. 24 (Ind. St. n°. 656) is het
oprichten, herstellen en onderhouden van de onder het
departement der Marine beboorende gebouwen, uitgezonderd
de kustliclitetablissementen, gebracht tot den werkkring van
het departement der Burgerlijke Openbare Werken, met dien
verstande, dat de daarvoor gedaan wordende uitgaven, voor
zoover het marine-etablissement en de daartoe behoorende
inrichtingen betreft, ten laste komen van het departement
der Marine.
Het bedrijf van de Atjeh-stoomtram, waaronder begrepen
dat van de gouvernements-ijsfabriek te Koeta Radja, maakt,
sedert 1 Januari 1916, een onderdeeLuit van het bedrijf der
staatsspoor- en tramwegen in Nederlandsch-Indië en behoort
mitsdien tot den werkkring van het departement van Gouvernementsbedrijven
(Gouv. Bt, 18 Maart 1916 n°. 44 in Ind.
St. n°. 270).'
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië. il
82

KOLONIAAL VERSLAG l!M«.
V
Hoofdstuk J, afd. I. «4
I. GEWESTELIJK EN PLAATSELIJK BESTUUR; POLITIE.
a. ËUROPKKSCH BESTUUR.
Een overzicht betreffende de tewerkstelling op uit. 1915
van de controleurs en adspirant-controleurs bij net binnenlandsch
bestuur op en buiten Java en Madoera — ook van de
tijdelijk boven de formatie in dienst gestelde — is opgenomen
onder I van bijlage G.
JAVA EN MADOERA.
Bij Gouv. Bt. 22 Juli 1915 n°. 34 (Ind. St. n°. 475) is
bepaald dat in de residentie Batavia de controle-afdeeling
Leuwiliang-Tjiteureup der af deeling Buitenzorg wordt opgeheven
en dat deze afdeeling zal bestaan uit één controleafdeeling
genaamd Buitenzorg. De standplaats van den controleur
der controle-afdeeling Meester-Cornelis van genoemd
gewest zal voortaan zijn Meester-Cornelis'in stede van Bekasi
(zie Gouv. Bt. 24 FebY: 1916 n°. 35: Jav. Ct. n°. 17).
Bij Gouv. Bt. 25 Nov. 1915 n°. 58 (Ind. St. n°. 670) is,
met ingang van 1 Januari 1916, de afdeeling Galoeh van de
residentie Cheribon opgeheven en is het gebied daarvan toegevoegd
aan de residentie Preanger-Regentschappen, uitmakende
eene controle-afdeeling van de afdeeling Tasikmaluja
ouder den naam van Tjiamis. wordende de naam van
het regentschap Galoeh eveneens veranderd in Tjiamis.
Ten behoeve van de residentie Soerakarta is tijdelijk boven
de formatie in dienst gesteld een controleur, ten einde te
worden toegevoegd aan den assistent-resident van Soerakarta
(Gouv. Bt. 23 Nov. 1915 n°. 49; Jav. Ct. n°. 95).
Bij Gouv. Bt. 24 Juli 1915 n°. 54 (Ind. St. n°. 479) is
bepaald dat de standplaats van den controleur van Panggoel
(afd. Toeloengagoeng, res. Kediri), instede van Karangan,
zal zijn Pinggirsari.
BUITENBEZITTINGEN.
Bij Gouv. Bt. 6 Maart 1916 n°. 30 (Ind. St. n°. 244) zijn
de grenzen vastgesteld tusschen de gewesten Palembang en
Djambi en Djambi en Benkoelen, zoomede die tusschen .de
residentie Palembang en de onderafdeeling Lebong (res.
Benkoelen).
Suniatra's AY.estkust. Met intrekking van de betrekking
van gouverneur van Sumatra's Westkust, is dat gewest, met
ingang van 12 Augustus 1915, onder het bestuur gesteld van
oen resident (Gouv. Bt. 6 Aug. 1915 n". 3; Ind. Si. n°. 492).
Met wijziging van Gouv. Bt. 11 Mei 1915 n°. 9 (Ind. St.
n°. 356), is bepaald dat de onderaf deelingen Bangkinang
''afd. lx Koto), Fort van der Capellen en Sidjoendjoeng (afd.
Tanahdatar), instede van door een controleur, door een gezaghebber
kunnen worden bestuurd (Gouv. Bt. 22 Dec. 1915
n°. 26 in Ind. St. n°. 7ol).
Tapanoeli. Bij Gouv. Bt. 5 Jan. 1916 n°. 10 (Ind. St.
n°. 9) is de tijdelijke onderafdeeling Habinsaran der afdeeling
BatakJanden opgeheven en het gebied' daarvan gevoegd
gedeeltelijk bij de onderafdeeling Toba en gedeeltelijk bij de
onderafdeeling Silindoeng; bij hetzelfde besluit is het zuidoostelijk
gedeelte van de onderafdeeling Hoogvlakte van
Toba mede gevoegd bij laatstgenoemde onderafdeeling.
J.
§ 1. KUROPEESCH BESTUUR; POLITIE.
Bij Gouv. Bt. 7 Maart 1916 n°. 30 (Ind. St. n°. 246) is
bepaald dat de afdeelingen Sibolga en Batang Toroe-districten,
Natal en Batang Natal, alsmede Nias, voortaan zullen
vormen de afdeeling Beneden-Tapanoeli, onder een assistentresident,
en verdeeld in de drie onderafdeelingen Sibolga en
Batang Toroe-districten (onder den genoemden assistentresident),
Natal en Batang Natal en het eiland Nias en omliggende
eilanden (elke onder een controleur).
Oostkust van Kumatra. Met intrekking van het ambt
van resident der Oostkust van Sumatra is dat gewest, met
ingang van 12 Augustus 1915, onder het bestuur gesteld van
een gouverneur (Gouv. Bt. 6 Aug. 1915 n°. 3; Ind. St.
n°. 492).
Palnnbang. Bij Gouv. Bt. 16 Dec. 1915 n" 0 . 9 (Ind. St.
n°. 717) is, met ingang van 1 Februari 1916. de onderafdeeling
Koèboestreken (afd. Palembangsche Benedenlanden)
opgeheven en het gebied daarvan gevoegd bij de onderafdeelingen
Banjoeasin en Moesi Hilir van de genoemde afdeeling.
VTestonfdeelillft van Borneo. De tijdelijke vorming van
de nieuwe afdeelingen Ketapang en Singkawang (zie K..V.
1915, kol. 89) is bij Gouv. Bt. 24 Jan. 1916 n°. 19 (Ind. St.
n°. 93) bestendigd:
"*; Bij Gouv. Bt. 4 Febr. 1916 n°. 28 (Ind. St. n°..172) heeft
eene nieuwe indeeling van de afdeeling Sintang plaats gehad,
namelijk in de vijf onderafdeelingen Sintang, Meluwi,
Semitau. Boven-Kapoeas en Pinoehlanden, de eerste drie
elk onder een controleur en de beide laatste elk onder een
gezaghebber. x
De standplaats van den gezaghebber van de onderafdeeling
Soekadnna (afd. Ketapang) zal'voortaan, instede van Soekadana,
Oedjoeng Datoe zijn (zie Ind. St. 1916 n°. 215).
Znidei> on Oosterafdeeling van Borneo. De tijdelijke
f indienststelling van een gezaghebber in de onderafdeeling
i Oost-Koetei (afd. Samarinda) (zie Ind. St. 1914 n°. 661) 'is
; bij Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 58 (Ind. St. h°. 123) be-
I ,stendigd. \
(Vlebcs en onderhonrigheden. Met buitenwerkingstelling
van alle daarmede strijdige of daardoor overbodig geworden
voorschriften, is bij Gouv. Bt. 27 April 1916 n°. 49
(Ind. St. n°. 352) eene nieuwe'indeeling van dit gouverne-
! ment in acht afdeelingpn vastgesteld, namelijk Makasser
(onderafdeelingen Makasser, Pangkadjene en Maros), Soenggoe-Minasn
(onderafdeelingen Goa. Takalar en Djeneponto),
i Bonthain (onderafdeelingen Bonthain, Boeloekoemba, NSindjai
en Saleier), Bone (onderafdeelingen Noord-Bone, Bone,
Zuid-Bone, YVadjo en Sopeng), Pare Pare (onderafdeelingen
I Pare Pare, Pinrang, Enrekang en Barroe), Mandar (ohderi
afdeelingen Madjene, Balanipasche en Binoeangsche Benej
denlanden, Mamoedjoe en Pitoe Oeloena Salo en Bovenj
Binoeang), Loewoe (onderafdeelingen Palopo, Eante Pao.
Makale, Malili en Kolaka) en Oost-Celebes (onderafdeelingen
Boeton, Banggai, Boengkoe en Mori, en Kandari), elke
onder een assistent-resident.
Kraai*. Bij Gouv. Bt. 21 Sept. 1915 n°. 15 (Ind. St.

85 Hoofdstuk J, afd. I.
n'. 565) is bepaald dat de standplaats van den controleur der
Talaud-eilanden, instede van Liroeng (eiland Salebaboe),
zal zijn Beo (eiland Karakelang).
" Bnli en Lombok. Nadat daartoe bij K. B. 27 Nov. 1915
n°. 42 machtiging was verleend, is bij Gouv. Bt. 31 Jan. 1916
n°. 27 (Ind. St. n°. 162) het gebied van de landschappen
Gianjar en Bangli onder het daadwerkelijk rechtstreeksch
bestuur van het Gouvernement van Nederlandsch-Indië gebracht
en is, in verband daarmede, de indeeling van de
onderafdeelingen Gianjar .en Kloengkoeng (afd. Zuid-Bali)
gewijzigd.
Ti mor en oiiderhooriglieden. Met intrekking van alle
daarmede strijdige bepalingen is dit gewest bij Gouv. Bt.
1JJ April 1916 n°. 28 (Ind. St. u°: 331) opnieuw in vijf afdeelingen
verdeeld, namelijk Zuid-Timor en Eilanden (onderaideelingen
Koepang, Roti, Sawoe, Alor en Wetar), Noorden
Midden-Timor (onderafdeelingen Midden-Timor, West-
Midden-Timor, Zuid-Midden-Timor, Noord-Midden-Timor en
Beloe), Soemba (onderafdeelingen Midden-Soemba, Noord-
West-Soemba, Zuid-West-Soemba en Oost-Soemba), Flores
(onderafdeelingen Ende, Oost-Flores en Solor, Adoenara en
Lomblem, Maoemere, Ngada, Noord- en West-Manggarai en
Midden- en Zuid-Manggarai) en Soembawa (onderafdeelingen
Soembawa. Bima en Taliwang), elk onder een assistentresident.
I). ALGEMEEXE POLITIE.
De directeur van binnenlandsch bestuur is bij Gouv. Bt.
8 Maart 1916 n°. 41 (Ind. St. n°. 250) bevoegd verklaard
om, binnen de grenzen der formatie van de algemeene politie
in Nederlandsch-Indië, de plaatsen van ambtenaren en be :
ambten der politie van lageren fang .te doen vervullen door
titularissen van lioogeren rang.
Bij Gouv. Bt. 22 Juni 1915 n°. 3 (Ind. St. n°. 420), juncto
Gouw Btn. 15 Dec. 1915 n°. 35 (Ind. St. n°. 716) en 26 Febr.
1916 n°. 29 (Jav. Ct. n 8 . 17), zijn nadere bepalingen vastuesteld
nopens de politieschool te Batavia (zie K. V. 1915,
kol. 90).
Voor verschillende wijzigingen in de formatie en de indeeling
van de algemeene politie op Java en Madoera zie
men Ind. St. 1915 nos: 598 en 714 en 1916 n°. 61, 62, 192
en 235.
De bezoldiging van de rechercheurs en de inlandsche
agenten • ter hoofdplaats Magelang (res.. Kedoe) is va,stgesteld
bij'Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 55 (Ind. St. n

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
87 e i Hoofdstak
van liet gebied daarvan aan de residentie Preanger-Regent-
•chappen (Ind. St. 1915 n". 070), o. in. de ordonnantiën,
houdende instelling' van de gewesten Preanger-Regentschap-
? eïi en Cheribon (Ind. St. 1908 nos. 172 en 173) gewijzigd,
n de ordonnantie houdende instelling van de gemeente
Makasser (Ind. St. 1906 n°. 171) is bij,Ord. van 1 Maart 1916
(Ind. St. n°. 227) eene wijziging gebracht in verband met de
instelling van een havenbedrijf aldaar. '
Aan locale gefoiedsdeelen in beheer gegeven zaken, j
Bij Ord. van 14 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 31) is o, m. het ge- I
west Cheribon ontheven van het beheer over de in de afdee-
Jing Galoeh gelegen, van landswege aan dat gewest in beheer I
gegeven zaken, met overdracht van dat beheer.aan het gewest
Preanger-Regentschappen. Bij Gouv. Btn. 1 Maart en 25 Mei
1916 nos. 21 en 44 (Ind. St. nos. 229 en 393) werden onderscheidenlijk
ontheven de gemeente Makasser van het helieer i.
over de binnen de grenzen van het haventerrein gelegen visch- I
pasars en het gewest Cheribon van het beheer over de algemeene
slachtplaats voor varkens te Indramajoe.
Driejaariijksrhe aftreding van raadsleden; verkiezingen.
Gedurende het verslagjaar had de driejaarlij ksche aftreding
plaats van de helft der leden van den plaatselijken raad van
het cultuurgebied der Oostkust van Sumatra en van alle gemeenteradeo,
behalve die van Batavia, Meester-Cornelis, j
Buitenzorg, Soekaboemi en Malang. In de opengevallen
plaatsen van de Europeesche leden der gemeenteraden werd
door verkiezing, in de overige door benoeming voorzien.'
Afgezonderde geldmiddelen. In verband met de hiervóór
bedoelde opheffing van.de afdeeling Galoeh en de toevoeging
van het gebied daarvan aan het gewest Preanger-Regentschappen,
werden de voor aai gewest afgezonderde geldmiddelen
verhoogd, tegen vermindering met eenzelfde bedrag van
die afgezonderd voor het gewest Cheribon (Ind. St. 1916
lt°.31). Verhoogd werden verder de geldmiddelen, afgezonderd I
voor de gewesten Besoeki (Ind. St. 11)10 n°. 176). Soerabaja en |
Pasoeroean (Ind. St. 1916 n°. 177). Semarang (Ind. St. 1916 j
n°. 179), Madioen (Ind. St. 1916 n°. 202) en Oheribon (Ind. j
St. 1916 n°. 257), alsmede die voor het cultuurgebied dei-
Oostkust van Sumatra (Ind. St: 1916 n°. 255) en voor de gemeenten
Semarang (Ind. St. 1915 n°. 427), Malang (Ind. St.
1916 nos. 177 en 256), Kediri en Blitar (Ind. St. 1916 n°.
177), Tegal (Ind. St, 1916 n°. 178) en Makasser (Ind. St.
1916 n°. 228). De verhooging voor het gewest Besoeki diende
ter vergoefling van de kosten van het onderhoud van bruggen
en duikers in door dat gewest in beheer overgenomen nieuwe
wegen; die voor de gewesten Soerabaja, Pasoeroean en voor
de gemeenten Malang. Kediri en Blitar hield verband met de
afschaffing van de heerendiensten aan en ten behoeve van de
wegen en die voor de gemeente Malang bovendien met de
indienststelling van eigen personeel voor de uitvoering van
werken, welke laatstbedoelde reden ook gold voor het gewest
Madioen; die voor het gewest Semarang werd toegekend ter
vergoeding van de kosten van het onderhoud van eenige in
beheer te geven bruggen : die voor het gewest Cheribon diende
ter tegemoetkoming in de kosten van het onderhoud van in
beheer gegeven toegangswegen tot eenige halten der staatsspoorwegen
met de daarin gelegen kunstwerken; die voor het
cultuurgehied der Oostkust van Sumatra werd toegekend als'
vergoeding voor het onderhoud van een wegvak; die voor de I
gemeente Semarang hield verband met de voorgenomen over- j
dracht in beheer van verschillende werken ten behoeve van !
den wateraf- en toevoer in het oostelijk gedeelte dier hoofd- |
plaats; die voor de gemeente Tegal werd toegekend tot vergoeding
van de kosten van het onderhoud van eenige in be- '
heer gegeven spoelleidingen en die voor Makasser strekte als i
schadeloosstelling voor het gemis van de inkomsten uit het '
houden van vischpasars.
Het geheele bedrag van de op den voet van art. 68a, al. 1,
van het Regeeringsreglement voor gewesten en gedeelten van
gewesten bij wijze van vaste uitkeering' afgezonderde geldmiddelen
steeg door deze verhoogingen — de toegepaste
vermindering mede in rekening . gebracht zijnde — van
f 4 816 218: tot f, 4 966.028 voor 1015. en tot f 4 968 378 voor
I
J, afd. L , M
volgende jaren, ingerekend de uitkeering aan de gemeente
Makasser van een aandeel in de ruwe opbrengst van de belasting'
op het slachten van buffels, runderen, paarden en
tamme varkens, voor zoover die belasting wordt verkregen uit
de slacht van runderen, buffels en paarden, waarvan^het
bedrag voor 1916 op f 2800 is geraamd.
In verband niet de afschaffing van de heerendiensten aan
en ten behoeve van de wegen in de gewesten Preanger-
Regentschappen, Banjoemas en Kedoe (vgl. afd. II van dit
hoofdstuk), zijn bij Ord. in Ind. St. 1916 n°. 330 ten behoeve
van die gewesten uit de geldmiddelen nog afgezonderd bedragen
van onderscheidenlijk f 1,93,. f 0.97 en f 0,90 'sjaars
voor ieder hoofdgeldplichtige, op 1 Januari in die gebiedsdeelen
— voor zoover het gewest Preanger-Regentschappen
betreft buiten de gemeenten Bandoeng en Soekaboemi en voor
zoover het gewest Kedoe aangaat buiten de gemeente Magelang
— gevestigd.' Met wijziging in zoover van de Ord. van
6 Febr. 1914 (Ind. St. n°.' 198) is voor het gewest Cheribon
afgezonderd f 0,86 's jaars voor ieder hoofdgeldplichtige op
1 Januari van het jaar in dat gewest buiten de gemeente
Cheribon gevestigd.
Locale belastingen. Van regeeringswege werden goedgekeurd
de verordeningen tot heffing eener belasting op
honden op verschillende plaatsen in de gewesten Besoeki,
Semarang, Madioen, Pasoeroean, Rembang en Pekalongan
en in de gemeenten Blitar, Medan. Pekalongan. Buitenzorg,
Magelang 1 , Soerabaja, Kediri, Malang, Meester-Cornelis,
Tegal. Palembang. Makasser en Batavia (Jav. Ct; 1915
nos. 46. 49. 52, 64, 93; 1916 ii°. 38; 1915 nos. 48, 48, 49,
52, 53. 53, 59, 60, 67, 67, 67. 74 en 1916 n°; 4); de verordening
tot heffing eener motorrijtuigenbelasting in het gewest
Semarang buiten de gemeente Semarang (Jav. Ct. 1916 n°.
26); de verordeningen tot invoering van eene belasting op het
houden van openbare vermakelijkheden in de gemeenten
Soerabaja, het gewest Semarang buiten de gemeente Semarang
en in het cultuurgebied der Oostkust van Sumatra, met
uitzondering van de gemeente Medan (Jav. C,t. 1915 nos. 67,
99 en 105); de verordeningen op het heffen van eene wegenbel'.isting
in het cultuurgebied der Oostkust van Sumatra.
met uitzondering van de gemeente Medan, en in de gemeente
Tegal (Jav. Ct. 1916 nos. 4 en 39) ; de verordening tot het
heffen van eene belasting op den verkoop van sterken drank
in het klein in de gemeenten Soerabaja en Palembang en in
de gewesten Rembang en Pekalongan buiten de gemeenten
Pekalongan en Tegal (Jav. Ct. 1915 n°. 103 en 1916 nos. 8,
16 en 27) ; de verordening op het heffen van rechten voor het
begraven van lijken van Chineezen buiten de algemeene begraafplaatsen
in de gewesten Pasoeroean en Kedoe (Jav. Ct.
1915 n°. 46 en 1916 n°. 22); de verordeningen tot heffing van
30 en 50 opcenten onderscheidenlijk op de hoofdsom van de
personeele belasting en van de verponding in de gemeente
Semarang (Jav. Ct. 1915 n°. 86), van 20, 5 en 20 opcenten
onderscheidenlijk op de hoofdsom der personeele belasting,
der verponding van erfpachtsperceelen en der verponding van
perceelen, waarop andere zakelijke rechten dan het reöht van
erfpacht worden uitgeoefend, in het gewest Kediri buiten de
gemeenten Kediri en Blitar (Jav. Ct. 1915 n°. 89) en van 30
opcenten op de hoofdsom van de personeele belasting en van
de verponding in het gewest Semarang buiten de gemeente
Semarang (Jav.-Ct. 1916 n°. 1).
Voorts werden nog van reg'eeringswege goedgekeurd de
wijzigingen van de verordeningen tot het heffen van eene
belasting op de honden in het gewest Semarang buiten de
gemeente Semarang en in de gemeente Buitenzorg (Jav. Ct.
1915 n°. 94 en 1916 n°. 45) en tot het heffen van eene belas- »
ting op het houden van openhare vermakelijkheden in de
gemeenten Semarang en Cheribon (Jav. Ct. 1915 n°. 86 en
1916 n°. 22), voorts de verordening tot buitenwerkingstelling
van de verordening tot heffing van opcenten op verponding
en personeele belasting in de gemeente Palembang (Jav. Ct.
1916 n°. 11) en di'e tot toepasselijkverklaring van de verordening
op de hondenbelasting op de overige districts- en onderdistrictshoofdplaatsen
in het gewest Rembang (Jav. Ct. 1916
n°. 38).
(Gemeentelijke en gewestelijke geldleeningen. Bij de

80'
Ordn. in tyd. St. 1915 aöi. 462, 566, 589, 590, 011, G75, 684
en 1916 n°.'33 zijn bekrachtigd de lvesluiten van de gemeenteraden
van Blitar en Seinarang, van den gewestelij ken raad
van Kediri en van de gemeenteraden van Semaraug, Buitenzorg,
Palembang, Bandoeng en Kediri, strekkende tot het
aangaan van geldleeningen ten bedrage van onderscheidenlij
k f 75 000, f 200 000, f 130 00.0, f 2 000 000, f 500 000,
f'80 000, f500 000 en f 100 000. Be opbrengst van die
leeningen was bestemd voor: den bouw van pasars in de gemeente
Blitar; voorziening in de buitengewone uitgaven ten
behoeve van bet grondbedrijf en van pasarbouw; den bouw
van 28 pasarloodsen te Kertasana, 10 ie Toeloengagoeng en
40 te Pare; verschillende doeleinden; den aanleg van eene
drinkwaterleiding; de verbetering van de pasars Sekanak,
Soengei Tawar en 16 Ilir en de oprichting van eene gemeentebioscoop
; grondaankoop in verband met de invoering van een
grondbedrijf, uitbreiding van de drinkwaterleiding, verbetering
en aanleg van pasars en bouw van slachthuizen en den
bouw van duurzame loodsen op de pasars Bandar-lor en
Pahing.
Bij de Ordn. in Ind. St. 1915 nos. 429 en 430 zijn twee
besluiten van den gemeenteraad van Batavia bekrachtigd,
betrekking hebbende op de in 1913 door dien raad aangegane
geldleeningen (vgl. Ind. St. 1913 nos. 367 en 453).
Schuldbrieven van gchiedsdeelcn met eigen geldmidde*.
leil. Bij Ord. van 24 Aug. 1915 (Ind. St. >19) ziin de
voorschriften met betrekking tot de belegging van gelden bij
de \vees- en boedelkamers in dien zin gewijzigd, dat voor belegging
ook in aanmerking komen schuldbrieven van gebiedsdeelen
met eigen geldmiddelen in Nederlandseh-Indië.
s
Garantie hypotheekbank. . Bij Ord. van 15 Mei 1916
(Tnd. St. n°. 376) is bekrachtigd het besluit van den gemeenteraad
van Batavia] strekkende om zijn gebied borg te
stellen voor de verplichtingen, welke eene hypotheekbank
krachtens de door haar uit te geven pendbrieven tegenover
derden op zich zal nemen.'
Overdraelit locale eigendommen. Bij de Ord. in Ind.
St. 1916 n°. 144 is de Ord. in Ind. St. 1906 n°. 254 in dien zin
gewijzigd, dat voortaan ook alle overeenkomsten tot ovèrdracht
van onroerende zaken ten name van gewesten of gedeelten
van ,gewesten met eigen geldmiddelen, voor zoover
die zaken uitsluitend bestemd zijn voor den openbaren dienst,
zullen zijn vrijgesteld van het recht van overschrijving, van
zegeb en legesgelden. zoomede van zegelgelden en kosten van
De commissie van advies nopens de opleiding van personeel
voor den inlandschen bestuursdienst (zie K. V. 1915, kol. 93)
is hij Gonv. Bt. 21 Dec. 1915 n°. 11 ontbonden.
JAVA EX MADOERA.
Met wijziging van hef ..Register betreffende de vrijstellingeii
van belastingen en heerendiensten, welke in de
gouvernementslanden op Java en Madoera in de z.g. vrije
desa's worden genoten" (zie K. V. 1913, kol. 79), is bepaald
dat de desa Karanganom (distr. Karanganjar, afd. Keboemeu,
res. Kedoe) niet meer gerekend wordt te behooren
tot de vrije desa's (Bijbl. Ind. St. n°. 8289).
' Bij Ord. van 4 Maart 1916 (Ind. St. n°. 242) is de instructie
voor de districtshoofden ,aangevuld met het oog op
het door die 1 ambtenaren te houden toezicht op inlandsche
comptabelen en is de bepaling ingetrokken ingevolge welke
die instructie niet gold voor het gebied der voormalige residentie
Batavia.
De getuigschriften, welke ingevolge de artt. 8 en 9 van het
henoemingsreglement voor den inlandschen bestuursdienst
(vgl. t.a.p.) vereischt worden om tot een der bij art. 1 van
Hoofdstuk J.'afd. [.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
de daarvoor benoodigde lniidiiietcrskciinissen, voor zoover die
zijn opgemaakt door landsdienaren in het genot van activiteitstraktement.
Verlcening van Iramwegconcessies. Ingevolge de hij
K. B. 12 Juni 1915 n°. 44 (Ind. St. n°. 506) vastgestelde
nieuwe . algemeene regelen betreffende den aanleg en de
exploitatie van spoor- en tramwegen, bestemd voor algemeen
verkeer in Nederlandaoh-Indië (zie K. V. 1915, kol. 249), zal
de aanleg'en de exploitatie van tramwegen van uitsluitend of
overwegend plaatselijk belang voortaan geschieden door of
krachtens Concessie vanwege de hel rukken genieenten. In verhand
daarmede is hij Ord. van 3 Xov. 1915 (Ind. St.'n 0 . 629)
een algemeen reglement op dergelijke tramwegen vastgesteld
(bet zoogenaamde ..algemeen stadstrani-reglenient" >. Zie ook
Ind. St. 1915 ii°. 632.
Aanwijzing van de grenzen van wijken voor vreemde
oosterlingen. Krachtens de nieuwe voorschriften omtrent
het wonen van^vreemde oosterlingen op Java en Madoera en
de administratief daartoe behoorende eilanden (Ind. St. 1916
n°. 264), geschiedt de aanwijzing van de grenzen van wijken
voor vreemde oosterlingen bij verordening van den gemeenteraad
of, waar deze niet is ingesteld, van den gewestelijken
raad.
Marktwezen. Bij Ord. van 18 Juni 1915 (Ind. St.
n°. 416) zijn de gevolgen geregeld van den overgang der zorg
voor het marktwezen ter hoofdplaats Soekaboemi (Preanger-
Regentsehnppen) op den voor die hoofdplaats ingestelden
gemeenteraad.
Drinkwatervoorziening. Bij Ord. van 24 Dec. 1915 (Ind.
St. n°.,736) zijn de voorwaarden vastgesteld vah de overdracht
aan de gemeente Malang van de door en voor rekening van het
gewest Pasoeroean aangelegde waterleiding ter voorziening
in de behoefte aan drinkwater ter afdeelingshoofdplaats
Malang.
Geneeskundige keuring. Bij K. B. 20 Nov. 1915 n°. 6
(Ned. St. 1915 n°. 480, Ind. St.'l916 n°. 54) is eene regeling
getroffen voor de keuring en herkeuring van het aan den
dienst van gebiedsdeelen met eigen geldmiddelen in Nederlandsch-Indië
verbonden of daarvoor bestemd personeel.
3. IXL.imsCH BKSTUUR.
Verrichtingen der locale raden. Hieromtrent zij verwezen
naar het eerlang uit te geven afzonderlijk verslag.
dat reglement vermelde betrekkingen te kunnen worden benoemd.
zijn gerangschikt in Bijbl. Ind. St. n°. 8350.
De staat der bezoldigingen van eenige categorieën van inlandsche
ambtenaren van het binnenlandsch bestuur op
Java en Madoera (zie Ind. St. 1913 n°. 425, juncto 1913
nos. 672 en 705 en 1914 n°. 363) is nader gewijzigd en aangevuld
bij Gouv. Bt. 3 Jan. 1916 n°. 54 (Ind.St. n°. 7).
Ten behoeve van het bestuur over het onderdistrict Pare
(distr. Pare, rag, en res. Kediri) is een assistent-wedana
in dienst gesteld (Ind. St. 1916 n°. 70).
In verband met de overdracht van werkzaamheden van de
controleurs bij het binnenlandsch bestuur in de gouvernementslanden
op Java en Madoera op districtshoofden, ondergingen
de nieuwe regelen omtrent de splitsing en samenvoeging
van desa's op Java en Madoera (zie Bijbl. Ind. St.
nos. 5083 en 7507) eene wijziging bij Gouv. Bt. 30 Maart 1916
n°. 43.
Nopens de in 1915 plaats gehad hebbende samenvoegingen
en splitsingen van desa's komen opgaven voor in tabel II vaji
bijlage G.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Xed.-Indië. 12
,00

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
0] Hoofdstuk J. afd. I. 92
BuiTENBKZIT'i'INGEN.
Bij Ord. van 3] Deo, 1916 Oud. St. n". 747) zijn ia
hoofden van gewestelijk bestuur in de buitenliezittiiigen geniachtigd
om voor zoover dit nog niet van regeeriugswege
is geschied —, na overleg niet den directeur van binneulainNcli
bettnur, voor aan hen ondergeschikte inlandsclie
gezagvoerende of besturende, ambtenaren en hoofden initrtiotiën
vast te stelleh.
.Met buitendienststelling van liet voor de residentiën Benkoelen,
Lampongsche distrieten en Pajembang toegestaan
aantal nistricts- en Onderdist riepaald dat de aanwijzing van
de ressorten en standplaatsen van de districts- en onderdistrictshoofden
en de aanwijzing van de' districten** waaruit
de onderafdeelingen bestaan, door het hoofd van gewestelijk
bestuur zal geschieden, niet dien verstande nochtans dat de
ressorten van die onderafdeelingen daardoor geen wijziginy
ondergaan. v
Tapanoeli. Ten behoeve van de residentie Tapanoeli,
niet uitzondering van de af deeling Xias, zijn hij (iouv. Bt.
7 .Maart 1916 n°. 29 (Ind. St. n°. 245) 12 districtshoofden
en 25 onderdistrictslioofdeii in dienst, gesteld; hij dezelfde
gelegenheid zijn de tot de onderafdeeling Hoogvlakte van
Toba hehoorende hoeta-complexen Si Tanggor en Aritonang
en de tot 'de onderafdeeling Samosir hehoorende hoendoelan
Saboelan gevoegd hij de onderafdeeling Toba.
Bij besluit van denzelfden datum n°. 30 (Ind. St. n°. 2*46)
zijn ten behoeve van het eiland Xias en omliggende eilanden
in dienst gesteld 3 districts- en 5 onderdistrictshoofden.
(lostkust van Siiniatra. Van de toevoeging van het ge-
Bij Gouv. Bt. 14 Juni 1915 n°. 24 (Ind. St. n'. 406) is bepaald
dat de*Chinees< hé officieren en de daarmede gelijkstandige
hoofden der vreemde oosterlingen, geen Chineezen zijnde.
door den Gouverneur-Generaal .zullen worden benoemd.
()]) Java en Madoera zijn een aantal wijken voor vreemde
oosterlingen opgeheven (zie Ind. 'St. 1915 n°. 679).
Bij (iouv. Bt. 11 Sept. 1915 n°. 21 (Ind. St. n°. 539) is
bepaald dat het hoofd der vreemde oosterlingen, geen Chineezen
zijnde^ te Soerakarta voortaan den titel van luitenant zal
voeren.
ij 4. BESTUUR OVER VREEMDE OOSTERLINGEN.
8 •'»• BIJZONDERE ONDER WERI'EN.
Emigratie van Javanen en Soendaneezen naai* de buitenbexittillgeil.
Omtrent de proefnemingen ter koloniseering
van landstreken in de Lampongsche districten met van Java
afkomstige gezinnen en niet overbrenging van Soendaiieesche
gezinnen naar de onderafdeeling Bedjang der afdeeling Le-
' bong van de residentie Benkoelen, zie men de daaromtrent
over 1916 door de leiders uitgebrachte rapporten, die als
bijlage II bij dit verslag zijn gevoegd.
He door den heer A. TH. J. VAN EMMERIK, directeur der
Witte Kruis-kolonie hij Salatiga (Semarang), met behulp
van Javaahsche emigranten gestichte landbouwkolonie Ealawara
Xapoeti in het Paloe-dal (Midden-Celebes) (zie E. V.
1914. kol. 77) is in handen van het Leger des ïteils overgegaan.
Aan den tegenwoordige!! leider is, hij wijze van J
biad der landaohapafederatiea Keradjaan 1 na Sembilan en
bTeradjaao na Sepoeloeb aan het landschap Bila is reeds
melding gemaakt in hoofd. (', § 10.
De tijdelijke indienststelling van een hoofd der Tohaneezen
in de onderafdeeling Simeloengoen (zie K. V. 1915,
kol. 95) is hij Gouv. Bt. 31 Jan. 1916 n°. 43 (Ind. St. n°. 167)
bestendigd.
Celebes en nmleihonrigliedeii. Bij Gouv. Bt. 10 Jan.
1916 ir. 39 (Ind. St. n". 24) is bepaald' dat te Makasser een
onbezoldigd hoofd der inlandsclie ('hristeiien aldaar zal zijn.
Menado. Van de vorming der nieuwe lelfbeaturende land*
schappen Koelawi en Sigi-Biroemaroe, door de vereeniging
van eenige kleinere dergelijke landschappen, is reeds inelding
gemaakt in hoofdst. ff, § 17. N
Xadat daartoe bij K. B. 30 Mei 1914 n°. 47 machtiging
was verleend, is hij Gouv. Bt. 21 Fehr. 1916 n°. 25 (Ind. St.
n°. 206) het terrein, ingenomen door de tot het landschap
Kaidipan Beter (afd. Bolaang Mongondou) hehoorende negorijen
Imana en Gentoema (zie E. V. 1915, kol. 35), gebracht
onder liet rechtstreekse h bestuur Van het Gouvernement
van Xederlandsch-Indië en ingedeeld' bij bet district
Attinggola (onderafd. Ewandang, afd. Gorontalo).
Ternate en oiiderhooriglieden. Bij wijze van tij delijken
maatregel is ten behoeve van het bestuur over de Obi-eilanden
(onderafd. en afd. Batjan) een districtshoofd in dienst gesteld,
met standplaats Laiwoei (Gouv. Bt. 11 Aug. 1915
n°. 60; .Tav. Ct. n°. 66).
Ti in oi* en onderlionrigliedeii. Van de samenvoeging van
een aantal kleine zelfbesturende landschappen tot de nieuwe
landschappen Tanah Koenoe V. Sawoe,. Koei. Lomakoli,
Jjoahoeloe, Bolahaloe, Xnesalai, Melakka en Beloe Tassi
Fettoh en van de afscheiding van het landschap Bola Bokat
van het landschap Memlioro en zijne toevoeging aan het hmdschap
Lawonda is reeds melding gemaakt in hoofdst. C, *S 20.
Hoor den gewestelij ken raad der Preanger-ltegentschappen
zijn de grenzen van de Je Soemedang ingestelde /wijk voor
'Chiiieezen aangewezen (.Tav. Ct. 1915 n°. 59), terwijl door
den gemeenteraad van Tegal de grenzen zijn vastgesteld van
de wijken voor vreemde oosterlingen in de gemeente Tegal
(.Tav. Ct. 1916 n°. 6). Ditzelfde geschiedde door den resident
van Soerakarta ten aanzien van de wijk voor Arabieren,
Mooren en Bengaleezen ter hoofdplaats Soerakarta (Jav. Ct.
1916 n°. 2).
subsidie, voor het jaar 1915 een bedrag van f 6000 toegekend
((iouv. Bt. 5 Oct. 1915 n°. 54), zulks met intrekking van de
aan den heer VAN EMMERIK voor dat jaar verleende subsidie
van f 25 's maands.
Grenzen van plaatsen. Hoor den directeur, van binnenlandsch
bestuur zijn de grenzen vastgesteld van de in de
afdeeling Patjitan deT residentie Madioen gelegen onderdistrictshoofdplaatsen
(Bijbl. Ind. St. n°. 8267), van de in
het gouvernement Oostkust van Sumatra gelegen plaatsen
Bangoen Poerha, Simpang Tiga of Perbaoengan, Kanipah
(afd. Deli en Serdang) en Tebing Eisaran (afd. Asahan)
(Bijbl. Ind. St. n°. 8314). van de districtshoofdplaats Oengnran.
en de onderdistrictshoofdplaats Banjoebiroe (res.
I

KOLONIAAL VERSLAG l!MO.
98 Hoofdstuk J, ;itd. I en il. M
Semarang) (Bijbl. Ind. St. n°. 8315), vau de onderafdeelingshoofdplaati
K^n+^gkomg (res. Bali en Lombok) (Bijbl. Ind.
St. n°. 8816), van (Ie afdeelingshoofdplaatsen Soengai Penoeh
en Moearolioengo (res. Djainbi) (Bi.jbl. Ind. St. n°. 8349),
van de plaats Belawnn (gouv. Oostkust van Sumatra) (Jav.
Ct. 1915 n°. 104), van de plaats Ainbarawa (res. Semarang)
(Jav. Ct. 1916 n°. 3), vau de afdeelingshoofdplaats Salatiga
(res. Semarang) (Bijbl. Ind. St. n°. 8472) en van de plaats
Gomboog (res. Kedo'e) (Jav. Ct. 1916 n°. 27).
Kcstrijdini: van drankgebruik. Ter voorkoming of tot
tegengang van drankmisbruik is bij Ord. van 8 Febr. 1916
(Ind. St. n°. 187) liet bereiden van gedistilleerd verboden in
de gewesten Djanibi en Billiton, zooniede in de residentie
Riouvy en onderhoorigheden, met uitzondering van liet buiten
liet tolgebied gelegen gedeelte, terwijl bij Ord. van dei,zelfden
datum (Ind. St. n°. 188)f maatregelen zijn getroffen
tot beperking van den invoer van alcoholische dranken en
vloeistoffen in het tot het tolgebied hehoorend gedeelte van
de residentie Riouw en onderlioorigheden, zoomede in de
residentie Djanibi.
De in de vorige koloniale verslagen (zie laatstelijk K. V.
1915, kol. 99) bedoelde afschaffing van heerendiensten heeft
bij Ord. van 21 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 66), met ingang van
1 Januari 1916, ook plaats gehad voor de residentiën
Preanger-Regentschappen, Banjoemas en Kedoe, zoodat op
geheel Java en Madoera, behoudens wanneer zulks bij rampen
van hooger hand dan wel tot afwending van algemeen gevaar
tijdelijk noodig mocht zijn, thans slechts nog heerendiensten
kunnen worden gevorderd voor het vervoeren van personen en
troepen op marsch en van hunne goederen op den voet van
Ind. St. 1875 n°. 110. doch alleen indien tegen de vastgestelde
tarieven geen of niet in voldoenden getale vrije werklieden te
bekomen zijn, terwijl voorts de Gouverneur-Generaal bevoegd
is om in bijzondere gevallen, als het in het algemeen belang
bepaaldelijk wordt geëischt, van de heerendienstplichtigen,
tegen behoorlijk loon. diensten te vorderen ten behoeve van
het aanleggen of vernieuwen van en het verrichten van zware
herstellingen aan bevloeiingswerken, in geval daarvoor op
behoorlijke voorwaarden geen of niet in voldoenden getale
vrije werklieden te verkrijgen zijn. In verband met de bedoeb
de afschaffing van diensten is het hoofdgeld in de genoemde
drie gewesten verhoogd (Ind. St. 1916 n°. 174).
De Ord. in Ind. St. 1906 n°. 202. regelende de gevolgen
van het onder plaatselijk beheer brengen van werken en
diensten ten behoeve waarvan persoonlijke diensten gevorderd
mogen worden, is thans voor geheel Java en Madoera buiten
'werking gesteld (zie Ind. St. 1916 n°. 65).
Volgens de gehouden aanteekeningen omtrent de in de
gouvernements-residentiën doof de inlandsche bevolking in
Bij Ord. van 28 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 155) is voor de
residentie Zuider- en Oostera f deeling van Borneo eene op
1 April 1916 in werking getreden herziene heerendienstregeling
uitgevaardigd, die slechts in zoover van de vroegere
afwijkt, dat bestaande diensten die in de laatstbedoelde niet
waren genoemd, thans gewettigd zijn, terwijl zij voorts door
redactiewijziging in overeenstemming is gebracht met de in
den laatsten tijd vastgestelde regelingen voor de buitenbezit-
II. PERSOONLIJKE DIENSTEN.
S 1. JAVA EN MADOERA.
§ 2. BUITENBEZITTINGEN.
H ~~ ' '
Door den resident van Tapanoeli is eelie verordening vastgesteld
tot beperking van liet drankgebruik en tol bestrijding
van het diaiikni isbruik onder de inlandsche l>evolking iu zijn
gewest (Jav. Ct. 1916 n ü . 5), terwijl door den resident der
Westerafdeeling van Borneo verordeningen zijn uitgevaardigd
houdende bepalingen omtrent den verkoop, liet vervoer
en het bezit van alcoholica en op het bereiden van gedistilleerd
voor industiieele doeleinden en door de Dajaksche bevolking
in zijn gewest (zie Jav. Ct. 191') n°. 79).
Voorts zijn, tot tegengang van het misbruik van sterken
drank ni/g—voorzieningen getroffen door den gewestelijluMi
raad van Remhang (Jav. Ct. 1916 n°. 16), den gewestelijken
raad van Pekalongan (Jav. Ct. 1916 n°. 27), den geineeiiteraad
van Soerabaja (Jav. Ct. 1915 11°, 1 O-i) en den gemeenteraad
van Palemb'ang (Jav. Ct. 1916 n". Si.
Plaatselijke kassen. 15ij gouvernementscirculeire van 20
Juli 1915 n°. 18-30 (Bijbl. Ind. St, n°. 8311) is de te volgen
gedragslijn aangegeven inzake beheer, administratie en controle
van de zoogenaamde plaatselijke'kassen in rechtstreeks
bestuurd gebied.
heerendienst verrichte dagdiensten, zouden in 1915 voor
gewone heerendiensten in de residentiën Preanger-Regentschappen,
Kedoe en Banjoemas 883 519 dagdiensten meer zijn
gevorderd dan in 1914. Dit verschil is toegelicht in noot d
van bijlage J, sub I, waarin het gebruikelijk overzicht is
opgenomen van de vorderbare en de verrichte diensten.
De gehouden ,aanteekeningen (die geen betrekking hebben
op gemeentelijke diensten) doen zien, dat gemiddeld over alle
desa's van het gebied, waar de wegen- en bevloeiingsdiensten
in 1915 nog niet tot het verledene behoorden, per heerendienstplichtige
gedurende dat jaar gevorderd zijn: 7.92
(Preanger-Regentschappen), 4,49 (Banjoemas) en 8.58
(Kedoe) dagdiensten. Op deze uitkomsten is uit den aard
der zaak van invloed de afkoop van heerendiensten. Overeenkomsten
met de heerendienstplichtigen omtrent dien afkoop
kwamen in 1915 in alle gewesten, waar nog heerendiensten
voor wegen of bevloeiingswerken werden gevorderd, tot stand
(zie het overzicht in bijlage J, sub II).
Plaatsvervulling en afkoop hadden weer veelvuldig en
onder allerlei vormen plaats. Onwettige vordering van
heerendiensten kwam niet voor.
Nopens de opbrengst in 1915 van hef door de heerendienstplichtige
bevolking verschuldigd hoofdgeld (Ind. St.
1914 D". 313) zijn opgaven verstrekt in bijlage K. Daaruit
blijkt, dat de aanslag f 7 976 789 bedroeg, van welk bedrag
bij het einde van het jaar f7 975 657 was aangezuiverd, zoodat,
na aftrek van de aan de desahoofden toekomende 8 %
collecteloon, zuiver overbleef f 7 338 646.
tingen. De voorschriften ter uitvoering van de nieuwe regeling
zijn vastgesteld bij Gouv. Bt. 28 Jan. 1916 n°. 50.
De opgaven over 1915 van het aantal heerendienstplichtigen
in de gewesten der buitenbezittingen, waar heerendienstregelingen
werken, en omtrent den aard en omvang van
den door hen verrichten arbeid zijn opgenomen in bijlage L.
Voor zooveel uit die opgaven blijkt, zijn in Celebes en onderhoorigheden
en in Ambnina minder dagdiensten verricht dan
i

KOLONIAAL VERSLAG 1010.
06 Hoofdstuk J, afd. II, III en IV. m
in 1914, W'iitde gewesten betreft, waar de dienstverrichting
grootêr was dan in 1914, windt aangeteekend, dat /niks voor*
naiuclijk is toe te schrijven aan meer arbeid voor aanleg,
onderhoud en herstelling van wegen, bruggen, duikers. clammen
en waterwerken, hef beseften van wacht huizen en het
uit \neren van burgerlijke of militaire landswerken, zoomede
het vervoer van 's lands goederen.
Tewerkstelling van heerendienstpliehtigen op verderen nfitand
van hunne woningen dan het daarvoor aangenomen
maximum vond plaats in Benkoelen, Lam])ongsche districten,
Banka en ondernoorighedjsn, Celebei en onderhoorigheden en
Menado.
Lu ml renf e «n de goiiverneinentslaiulen op Java. en
Hftdotrt/). Behalve in de. residentie Preanger-Itegenti-
Bchappen, in de tot het Staatsdomein teruggebrachte partiouliere
landerijen Kandanghnoer en .Indramajoe-West der
residentie Cheribon en in het in de residentie Batavia gelegen
voormalig particulier land Angke Kapok, waar onderecheidenlrjk
de in Ind. St. 1896 n°. 126, juncto 1900 n°. 188
en_1909 n". 591. Ind. St. 1911 n°. 638 en Ind. St. 1914 n°.
315 opgenomen afzonderlijke landrente-regelingen werken,
alsmede in de residentiën Rem bang. Soerabaja, ICadioen en
Madoera en in ëen aantal districten van de residentie Pekalongan,
zoomede in enkele districten der residentiën Kediri
en Cheribon, waar, in afwachting van de verdere invoering
der nieuwe regeling, de aanslag weder geregeld werd volgens
de in er 1905 verstrekte voorschriften (zie K. V. 1907,
kol. 151), geschiedden de aanslag en de inning overeenkomstig
de bij Ord. van 25 Juni 1907 (Ind. St. n°. 277),
juncto de Ordn. van 20 Maart 1909 (Ind. St. n°. 208), 22 Dec.
1909 (Ind. St. n°. 591) en 20 Dec. 1912 (Ind. St. n°. 605)
vastgestelde nieuwe regeling.
Herziening van den landrente-aanslag in de Preanger-
Begentschappen, in verband met het verstrijken van, den
eersten tienjaarlijkschen termijn, vond in 1915 niet plaats,
terwijl buiten dat gewest in dat jaar de nieuwe regeling in
werking trad in 6 districten der residentie Pekalongan, 8
districten der residentie Semarang. 6 districten der residentie
Besoeki, 7 districten der residentie Pasoeroean en 8
districten der residentie Kediri.
In bijlage M. sub I, zijn onder B. met betrekking tot die
districten, overzichten opgenomen van de oppervlakte der
landrente-plichtige gronden en van het bedrag van den_ aanslag
in de landrente vóór en na de invoering van de nieuwe
regeling.
Fit de gewestelijke opgaven nopens den aanslag en de
III. LANDELIJKE INKOMSTEN.
Plaatsvervanging en afkoop van heerendieiislen kwamen
weder veelvuldig voor.
De aanslag van de ter hoofdplaats Benkoelen geheven
wordende belasting, in de plaats tredende voor vrijstelling
van den arbeid aan wegen aldaar (Ind. St. 1874 n°. 270,
juncto 1876 n°. 58) bedroeg in 1915 voor inlanders f3984 en
voor Chineezen en andere vreemde oosterlingen f600, van
welke bedragen in dat jaar onderscheidenlijk f 3 182,70 en
f 479 werd geïnd. De achterstand over vorige jaren bedroeg
op uit. 1915 f] 714.15.
inning van de landrente over 1915 (zie bijlage M, sub IA)
blijkt, dat de geheele aanslag in 1915 bedroeg f20 996 981,
tegen f_20 726 503 in 1914, zijnde dus eene vermeerdering
met f 270 478. In verband met misgewas en wegens andere
gewichtige redenen werd vrijstelling verleend tot een bedrag
van f815 046. terwijl f 194 416 moest worden afgeschreven
wegens het onl>eplant blijven van gronden. Door een en ander
moest'dtu de aanslag verminderd worden met f 1 009 462 (in
1914 met f 782 517), zoodat werkelijk te heffen viel
f19 987 519. tegen f19 943 957 in 1914. De grootere opbre.ngst
was hoofdzakelijk een gevolg van de invoering van
de nieuwe landreiite-regeling in verschillende streken buiten
de Preanger-Regentschappen.
Op uit. December 1915 was van den aanslag nog niet aangezuiverd
f 37 638. Door met de inning belaste personen werd
geïnd, doch niet verantwoord f9 001.
Andere landelijke inkomsten. Hiermede worden bedoeld
de vertieningsbelasting en de tesangheffing in het gouvernement
Celebes en onderhoorigheden, de belasting op de
sawahs en die op de tegal velden en tuinen in de af deelingen
Boeleleng en Djembrana (Bali en Lombok), de belasting
op de vischvijvers van Java en Madoera en de verhuur van
vischvijvers in sommige gewesten op en buiten Java.
De omtrent deze heffingen ontvangen opgaven zijn opgenomen
in bijlage M, sub II.
Met uitrekking van Gouv. Bt. 8 Sept. 1910 n°. 8 (Bijbl.
Ind. St. n°. 7315). is de directeur van binnenlandsch bestuur
bij Gouv. Bt. 3 Nov. 1915 n°. 39 (Bijbl. Ind. St. n°. 8398)
bevoegd verklaard tot vaststelling van de voorwaarden voor
de verhuring van het uitsluitend recht tot gebruik van de aan
den lande toebehoorende vischvijvers, gelegen in het gouvernement
Celebes en onderhoorigheden. zoomede tot toewijzing
van bedoeld recht. '
IV. AGRARISCHE AANGELEGENHEDEN; UITGIFTE VAN GROND.
Bij K. B. 6 Mei 1915 n*. 23 (Ind. St. n°. 4,74) is bepaald
dat op binnen zelfbesturend gebied gelegen gronden zake-
Ten einde ter beschikking van den resident van Soerakarta
te worden gesteld om dien hoofdambtenaar behulpzaam
te zijn bij de behandeling van agrarische aangelegenlieden
(zie K. V. 1915, kol. 103), is, bij wijze van tijdelijken
maatregel, nog een ambtenaar, met den titel van. ..tijdelijk
sidjunct-controleur voor agrarische aangelegenheden in de
Yorstenlanilen". in dienst gesteld (Gouv. Bt. 17 Rept. 1015
ii». 22: Jav. Ct. n°. 76).
§ 1. JAVA EN MADOERA.
lij ke rechten kunnen zijn of worden gevestigd, op den voet
van het burgerlijk wetboek voor Xederlandsch-Indië.
Bij Ord. van 5 Juli 1915 (Ind. St. n°. 451) zijn de gedeelten
van het particuliere land Tanah Abang (afd. Stad
en Voorsteden van Batavia) aangewezen, welke, ingevolge
de Ord. van 22 Dec. 1913 (Ind. St. n°. 714) tot het landsdomein
worden teruggebracht (vgl. K. V. 1914, kol. 81).
Omzetting van communaal in erfelijk individueel grondbezit
had in 1915 niet plaats, evenmin vervanging van de

•>
97 Hoofdstuk
Ontginning door inlanders van woesten, niet tot de
desa's behooienden grond. Uit de gewestelijke stiitistiek, \
opgenomen in bijlage N, sub III, blijkt, dat gedurende 1915, j
op den voet van de ontginningsordonnantie (Ind. St.'1890
n°. 44 en 1904 n°. 416), aan inlanders 40 212 vergunningen
zijn verleend om domeingrond te ontginnen, en wel tot eene
gezamenlijke uitgestrektheid van 38 523 bouws, tegen 84 823
bouws, te ontginnen krachtens 36 751 vergunningen, in 1914.
Van de vóór 1915 verleende vergunningen van dezen aard
kwamen er in dat jaar 211 te vervallen, bet rek kin g hebbende j
op 231 bouws (in 1914 924 vergunningen voor 755 bouws), '
hoofdzakelijk wegens het niet nakomen van de bij de vergunningen
gestelde voorwaarden. Afgewezen op soortgelijke
gronden als daarvoor tot dusver golden, zijn 2172 aanvragen,
betrekking hebbende op 4040 bouws.
Het aantal, gestraften wegens eigenmachtige ontginning '
bedroeg in 1915 6363 (tegen 7552 in 1914), van wie onder- ;
scheidenlijk 349.-34, 668. 668, 801. 122, 1167, 58, 409. 385, i
872. 10(3, 228, 400 en 9 in de residentiën Bantam, Batavia, ;
Preanger-Regentschappen, Cheribon, Pekalongan. Semarang,
Rembang, Soerabaja, Pasoeroean, Besoeki, Banjoemas,
Kedoe. Ifadioen, Kediri en Madoera,.
Van de desahoofdeh werd, als gewoonlijk, weinig medewerking
Ondervonden bij het tegengaan van overtredingen
der ontginnin gsordon nantie.
m
Uitgifte yan grond in erfpacht. Gedurende 191) zijn in '
erfpacht toegezegd 62 perceelen, tegen 127 in 1914 en 110 in
1913. Geen van deze 62 perceelen is in hetzelfde jaar afgestaan,
terwijl kon worden besloten tot de uitgifte van 71 in
vorige jaren in erfpacht, toegezegde perceelen en tot den
afstand van' 10 perceelen zonder voorafgegane toezegging, :
zoodat in 1915 in het geheel zijn afgestaan .81 perceelen, j
tegen 119 in 1914 en 128 in 1913.
Het aantal gedurende 1915 ingeschreven (door de aan- i
vragers aanvaarde) perceelen bedroeg 41 (waarvan 9 in 1915
en 32 in vorige jaren afgestaan), gezamenlijk groot 4946
bouws, tegen 33 perceelen. tot eene gezamenlijke uitgestrekt" I
beid van 6297 bouws. in 1914. Van de in 1915 aanvaarde per.ceelen,
van welke er 5 ten name van Chineezen en de overige
ten name van Europeanen of cultuurmaatschappijen zijn in- j
'geschreven, waren er 19 bestemd tot uitbreiding van be- i
Handelingen der Staten-Gëneraal. Bijlagen. 1916—1917.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
,1, at'd. IV. 98
periodieke verdeeling der communale bouwgronden door bet
stelsel van vaste aandeelen.
Vrnanging 'van erfelijk individueel grondbezit door
agraiiscbori eigendom. Tol liet verkrijgen va*n agrarischen
eigendom op den voet van K. B. ]C> April 1872 n°. 29 (Ind. ;
staande ondernemingen, zoodat zij niet voor den vollen termijn
van 75 jaren, doch voor den verderen duur van het reeds
op die ondernemingen gevestigd erfpachttrecht zijn afgeitaan.
Van de in 1915 aanvaarde perceelen-is voor 1 de canon
vastgesteld op f 10, voor, 39 op f 1,50 tot f 6 en voor 1 op f 1
per Bouw 's jaars. \ t
St. n°. 117} zijn gedurende 101 r» 47 aanvragen, betrekking Werd, zooals hiervóór is vermeld, de uitgestrektheid van
hebbende op eene gezamenlijke uitgestrektheid van ruim 808 de in erfpacht uitgegeven gronden, tengevolge van de aan*
houws, aanhangig gemaakt, zoodat, niet de op uit, 1914 aan- vaarding van 11 nieuwe perceelen, met 4946 bouws vergroot,,
hangig gebleven 93 aanvragen'voor ruim'52G bouws, in 1915 zij onderging daarentegen eene vermindering met 1488
te behandelen vielen 140 aanvragen voor ruim 784 houws, j bouws, wegens terugkeer aan het Gouvernement van 8 per-
waarvan er 17 voor ruim 232 houws zijn toegewezen, 2 voor oeelen en 1 peroeelsgedeelte. Op uit. 1914 werden in erfpacht
ruim 9'houws zijn afgewezen en 6 voor ruim 20 bouws zijn beseten (volgens verbeterde opgaven; zje de noten d t/m f
vervallen; de overige bleven aanhangig, Tengevolge van'de van tabel IV.I van bijlage X) -')157 perceelen, t.er gesamen-
nieuwe toewijzingen, behoorde bij het einde van 1915 eene ! lijke grootte van 674 346 bouws, welke uitgestrektbeid als
uitgestrektheid van ruim 11 509 houws aan inlanders in agra- gevolg van de besproken veranderingen, bij het einde van
rischen eigendom toe (vgl. de gewestelijke opgaven in tabel MM 5 gestegen was tot 679 292 bouws, verdeeld over 3198
II van bijlage X).
perceelen. Behalve deze perceelen, waarop tijdens de uit-
Verhuur van in agrarischen eigendom verkregen gronden gifte in erfpacht geen titel gevestigd was, waren op uit. 1915
geschiedde in de residentiën Preanger-Regentschappen, nog, als in erfpacht bezeten, ingeschreven 76 perceelen
Pekalongan, Pasoeroean en Kediri.
(33 116 bouws), uitmakende gronden, welke vóór de vestiging
van dien titel als huurgronden te boek stonden* (zie de volgende
rubriek), fit tabel IV.l van bijlage X blijkt hoe de
Verbum; van grond door Inlanders aan niet-inlanders. voormelde 079 292 bortws, naar gelang ook van het aantal
In 1915 zijn in de gouvernements-residentiën, op den voet perceelen, waarvoor die uitgestrektheid stond ingeschreven,
van de'Ord. in Ind. St. 1900 n°. 240, 21 187 huurovereenkom. ! over de gewesten verdeeld waren en van welke jaren de uit-
sten bekrachtigd, betrekking hebbende op 20254.'$ bouws ! gifte dagteekent.
(zijnde 1317 overeenkomsten en 21 149 bouws meer dan in
1914).
Bij het einde van 1915 bedroeg het aantal nog niet aanvaarde,
reeds afgestane perceelen 162, betrekking hebbende
Nadere opgaven daaromtrent bevat tahel I van bijlage X. op 43 011 bouws, en dat der toegezegde, maar nog niet
De gewestelijke verslagen maken melding van 27 over- | afgestane perceelen 198, met eene uitgestrektheid van 111 472
tredingen (20 door Europeanen en 7 door vreemde ooster- ! bouws. Cijfers per gewest vindt men in de voormelde
lingen) en van 63 gevallen, waarin de bekrachtiging ge- \ tabel IV.4.
weigerd werch.
Het aantal aanvragen, in 1915 om verschillende redenen
afgewezen, bedroeg 85, tegen 232 in 1914.
Het over 1915 door de erfpachters op Java — ook door
hen, die gewezen huurgronden in erfpacht bezitten - - aan
canon verschuldigde bedroeg f 1 513 00S. Omtrent de aanzuivering,
ook over vorigejaren, zij verwezen naar tabel IYB
van bijlage X.
Bij het einde van 1915 waren, op den voet van het sedert
ingetrokken Gouw Bt. 20 Juni 1901 n°. 10 (Bijbl. Ind. St.
n°. f)611), dan wel op dien van de ordonnantie in Ind. St.
1904 n°. 326, juncto 1905 n". 163 en 1908 n°. 263, tot regeling
van den afstand van grond tot uitoefening van den kleinen
land- of tuinbouw door minvermogende Europeanen en met
hen gelijkgesteldeti, toegezegd 14 perceelen, tot eene gezamenlijke
uitgestrektheid van 145 bouws, en afgestaan, doch
nog niet aanvaard. 13 perceelen. tot eene gezamenlijke
grootte van 175 bouws, terwijl 231 perceelen, tot eene gezamenlijke
grootte van 2594 bouws. door de aanvragers
waren aanvaard (vgl. de gewestelijke opgaven sub IV C van
bijlage X). Het aantal aanvragen, in 1915 om verschillende
redenen afgewezen, bedroeg 15, tegen 21 in 1914.
Vervanging van huur door erfpacht. De oppervlakte
van de erfparhtsperceelen/welke uit gewezen huurgronden
bestaan, bedroeg op uit. 1915 33116 bouws, verdeeld'over
70 perceelen (vgl. noot a van tabel IV A van bijlage X).
Verliunr van grond. Voor andere dan landbouw-doel*
einden waren op uit. 1915 van kracht 468 huurovereenkomsten,
namelijk voor terreinen in de residentiën Bantam 2,
Batavia 162. Preanger-Regentschappen 10, Cheribon 102,
Pekalongan 5, Semarang 7. Rembang 15, Soerabaja 124.
Pasoeroean 9, Besoeki 10, Banjoemas 5, Kedoe 7, Madioen
•) en Madoera 5. Het verschuldigde wegens huursom bedroeg
onderscheidenlijk f2, f13288, f346. f113 f2793, f 69.
f 223, f8325. f133, f240, f58, f36, f 24 en f 204. De in de
baai van Sidajoe (Soerabaja) door aanslibbing ontstane,
onder de benamingen ,,tambak wader pari" en ..tanah tlatah
laoet" bekende gronden werden aan de bevolking verhuurd
voor f4062, terwijl de in de residentiën Rembang en Soerabaja
gelegen, ten l>ehoeve van de werken in de Solo-vallei
onteigende en. na de staking van die werken, verhuurde
gronden onderscheidenlijk f299 en f 308 aan huur opbrachten.
5. Xed.-Indië. 13

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.
l
99
Verkoop \au mond. De gezamenlijke uitgestrektheid
van de kleine stukken grond, die'in 1915 voor woonerven en
nüvérheidsinrichtingen door liet Gouvernement aan partiouliéren
in eigendom zijn afgestaan, bedroeg 3 047 233 M.,
waarvoor bedongen Ii f592 105.
Nadere opgaven daaromtrent zijn te, vinden in taliel V van
bijlage N.
> ,-
«
Uitgifte van %
oud mei hei recht van opstal.
De onder
dezen titel in \\)\
) door liet Gouvernement aan pa
tioulieren
gesamen»
lijk 1 658 389 M a afgestane kleine stukken domeingrond besloege
.. waarvoor door de verkrijgen verschuldigd
was f66139 (zie tabel V van bijlage Xj.
Uitgifte van grond in bruikleen of met het recht van ge*
brtiik. Voor de uitoefening van den kleinen land- of tuinbouw,
op den \evolking ver-
1
\

101 Hoofdstuk .1, afd. IV en V.
huurde domeingronden (tuinen en sawahs) in de residentie
Bali en Lombok (aideeling Boeleleng) moest in 1JJJ5 f2106,36
worden betaald.
Uitgifte vun grond in eigendom of met liet recht van
Opstal. Hieromtrent zij verwezen naar de gewestelijke opgaven
in staat V van bijlage X.
Uitgifte tan «rond niet liet recht van gebruik I wam in
1915 niet voor.
KOLONIAAL VERSLAG 1»1«.
~. XlXmKS'll Jti:\i)K J.AN1est uren in dat gewest gesloten overeen*
kometen tot afstand in erfpacht van voor huizenliouw beitemde
gronden, gelegen op de tot bun gebied behooreode
afdeelingi- en onderaf deel ingihoofdplaatsen oi in endene
door ouwonderuemingen in Xederlandsch-
Indië. Voórtfl werden in de gewesten ('heribon, 1'ekalongan,
Banjoemas. Sumatr'a's Westkust en Menaclo verschillende
nederzettingen opgemeten en daarvan kadastrale blokkaarten
vervaardigd, werden in de residentie Pasoeroean werkzaambeden
verricht voor de uitzetting van de grenzen van een
erfpachtsperoeel en hadden in de residentie Semaraug drie
grensuitzettingen plaats ten beboeve van het departement der
burgerlijke openbare werken:
Bovendien werden voor verschillende andere doeleinden 78
meetkundige verrichtingen uitgevoerd.
In het geheel'rijn ten behoeve van den lande en de ge-
meenten kosteloos verstrekt 393 meetbrieven, 121 iandnieters
kennissen, 475 certificaten en 116 kopieën en zi.i in 6668 inzagen
verleend.
Aan bet hoofdbureau van bet kadaster werden onderzocht
de door de gouvernenientslandmeters vervaardigde meetbrieven
in de gewesten, waar bet kadaster nog niet is ingevoerd.
zoomede de scbetskaarten en processen-verbaal van
de in de buiteubezittingen in erfpacht aangevraagde gronden.
Aan ten bate van den lande ontvangen salarissen voor
verrichtingen ten gerieve van het publiek ia in 1915 in
'slands kas gestort f 96 258, tegen f94 187 in 1914'.
Voor de bij houding van het kadaster en de uitvoering van
werkzaamheden door gouvernenientslandmeters is in 1915
uitgegeven f427 678, tegen f 417 704 in 1914.
102

KOLONIAAL VERSLAG l!Mehoudens enkele
wijzigingen in de vrachtcijfers, wederom voor den tijd van
zes maanden verlengd.
Op den door de beide maatschappijen onderhouden dienst
tusschen< Java en Britsch-Indië werden 15 rondreizen gemaakt.
Nadere opgaven omtrent beide maatschappijen, zoomede
omtrent een aantal andere min of meer geregeld op of in
Nederlandse h-I ndië varende' particuliere stoomschepen, zijn
te vinden op blzv 210/244 van deel I van den Regeeringsalmanak
van Nfnlerlandscli-Indië voor 1916.
De bediening van de Java—China—Japan-lijn had geduïende
1915 zonder stoornis plaats. Niettegenstaande de Europeesche
oorlog en de ongeregeldheden in China niet hebben
nagelaten een nadeeligen invloed uit te oefenen op het vervoer
van Java-suiker naar China, waren de uitkomsten van
den dienst in liet algemeen naar' wensch. Het stoomschip
Tfimahi ging in Mei 1915 verloren: in Augustus van dat jaar
werd de Tjltondori in de vaart gebracht.
. De stoomvaartordonnantie (Ind. St. 1905 n°. 370). zooals
zij sedert is gewijzigd en aangevuld, onderging nog enkele
wijzigingen bij Urdn. van 16 Aug. en 11 Sept. 1915 (Ind. St.
nos. 505 en 549). » /
i) De mails werden door de maatschappij „Nederland'
,'raehtbooten vervoerd.
tweemalen me*
De in vroegere jaren aan een drietal banken verleende
subsidies (tot een gezamenlijk bedrag van f 500 'smaands)
werden ingetrokken, terwijl de door twee andere banken genoten
wordende subsidies zijn verminderd, in liet geheel met
f200 'smaands.
Door de afdeelingsbanken op Java en Madoera werd in
1915 f20 978 000 uitgeleend; bij het einde des jaars stond
een bedrag van f 17 095 000 uit." Het bedrijfskapitaal der
banken was op dat tijdstip gevormd uit f 19-492 600 aan opgenomen
gelden en uit f 2 600 000 aan eigen vermogen. De
opgenomen gelden Instonden grootendeels uit deposito's
(f 12 139 000) en voorts voor f3 369 000 aan joelden ingelegd
door dorpskrédietinstellingen en voor f647 000 aan gelden
afkomstig van de centrale kas.
Het aantal desaloeml)oengs verminderde met 364 en Indroeg

105' • • Hoofdstuk .1, afd. Vil.
KOLONIAAL VERSLAG 191 ö.
l08
op uit. L915 LI942. mei een gesamenlüken bedrijfsvoorraad
v;tii 2819751 pikol padi, waarvan 1 117854 i>ikven den ver»
e£schten bedrijfsvoorraad en reserve aan eigen vermogen
liebben gekweekt mag op de dorpskassen worden over»
geschreven en foor gemeente-doeleinden aangewend, liet
aantal desabankjes mini niet een 345-tal toe en bedroeg óp
pit. 1915 2015. Het bedrijfskapitaal beliep f 1498664, waar.
ondei f421269 dan inlagen, f726865 aan eigen vermogen
en f345 430 aan van kredietbanken Opgenomen gelden. In
liet verslagjaar werd aan ongeveer 700 000 personen voor een
bedrag van f 6070341 aan Leeningen verstrekt, waarvan bij
liet einde des jaars BOg f1041 965 uitstond, (ietrucht wordt
de belangstelling van de deaalieden in bet wel en wee van
de dorpsbankjes te verhoogen door ben geldelijk nauwer er
in te betrekken. Hiertoe dient de verplichting tot inleg van
een percentage der .leeneom, welke inleg slechts'onder hepaalde
voorwaarden wordt teruggegeven. Zoo mogelijk
worden deze inlagen omgezet in aandeelen van geringe bedragen,
waarover dividend wordt uitgekeerd. Door dezen
maatregel verminder! de kans op oneerlijke handelingen van
de bankbestuursleden en liet personeel niet bet beheer en
toezicht belast en krijgen de bankjes tevens een meer coöperatief
karakter.
In het gebied van bet lelfbesturend landschap Djokjakarta
werd o]) voorzichtige wijze de weg voor het volkskredietwezen
gebaand door de oprichting, na zorgvuldige voorbereiding,
van eenige desabankjes.
Het krediet- en rijstbedrijf op het voormalige, particuliere
land Eandanghaoer (Cheribon), uitgeoefend door de'groeps*
gewijs vereenigde gemeenten, is thans op bevredigende wijze,
geregeld.
Buitenbexittingen. In ilen loop van bet verslagjaar trad
een viertal nieuw opgerichte blinken in werking, namelijk
de reeds in K. V. 191 "i, kol. 11-1 vermelde banken te Dandjerinasin
(Zuider* en Üosterafdeeling van Borneo), Langsar
(Atjeh en onderhoorigheden) en Fort de Koek (Sumatra's
•Westkust) — welke bank ..Volksbank Minangkabau" gesiaanul.
in de plaats i* getreden van de opgeheven bank ,,Loehak
Agani" aldaar, en die als rechtspersoon is erkend bij
Qouv. Bt. 0 Oot. 1915 n°. 48 (Jav. C't. ,11°. 86) —, soomede
de ..Tonsea'sche Volksbank" (Menado) '), terwijl in den
aanvang van 1916 de t. a. p. eveneens reeds genoemde bank
te Boeleleng (Bali. en Lombok) niet baar bedrijf een begin
maakte. Voorts werd te Bagan Si Api Api (Oostkust van
Snmatra) de onderafdeeliiigsbank ..Bagan Madjoe" opgericht
(als rechtspersoon erkend bij Qouv. Bt.' 8 Maart 1916
n°. 43; Jav. Ct. n°. 22), welke bank hoofdzakelijk ten belioeve
van het ter plaatse belangrijke visscherij- en visch-
'inzOutingsbedrijf krediet zal verleenen, terwijl de Ambónsche
Spaarbank hare statuten wijzigde ten einde meer en meer
als kredietbank ten bate van de inlandeche bevolking I>P te
kunnen treden.
In. Tinior en onderhoorigheden wordt eene regeling van
het volkskredietwezen voorbereid, door de laiidscbapskassen
onder bepaalde voorwaarden gelden te doen uitleenen voor
productieve doeleinden.
De, banken in 'de buiteiibezittiiigen werken in hoofdzaak
met opgenomen gelden. Het gezamenlijk bedrijfskapitaal
lieliep pp uit. 1915 f2600000, welk bedrag voor ruim
f2 500000 uit opgenomen geld bestond. Het eigen vermogen
der banken, ten bedrage van ruim f103 000, was voor
f Tl 1)00 belegd. Zes banken sloten eene kredietovereenkomst
met de centrale ka's en hadden bij het einde van 191Ö over
een bedrag van ruim f362000 beschikt.
Het bedrag van de aan velschillende banken verleende |
subsidies steeg, tengevolge van de subaidieering der Boelelengsche
bank met f.260 'smaands. tot f4040 'smaands.
Uit het van regeeringswege verleende krediet voor den
wederopbouw van de door de aardbeving te Benkoelen ver-
11 Deze baak schijnt zich dus ontwikkeld te hebben uit het dorpsbankje
waarvan sprake is in kol. 114 van K. V. IMS.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917.
i nielde of beschadigde gebouwen (zie K.V. 1816, kol. 113)
was bij het einde van I9I"> een bedrag van f380850 toegezegd
en f243190 Verstrekt aan

KOLONIAAL VERSLAG IUH».
10? Hoofdstuk K, afd. I. 108
Bij Gouv. Bt. 9 Maart IUJ(» n°. 'M is eene wijziging gebracht
in de by Gouv. Bt. 13 Oct, 1910 H". 5 — zie K. V.
1911, kol. 135 vastgestelde bepalingen, onitreni de op- en
'/. < h'KXIIAAH ONDKRWIJS.
By Gouv. Bt. 18 Febr. fel6 n". 48 (Ind. St. n°. 203) is
«•ene regeling getroffen met*betrekking tot de plaatsing van
onderwijzers of onderwijzeressen fier 3de klasse van het openbaar
Europeesch lager onderwijs aan openbare inrichtingen
van onderwijs, waaraan Europeesche onderwijzers of onderwijzeressen
zijn verbonden en waar liet Europeesch personeel
onvoltallig is.
Met. wijziging in zoover van K. B. 28 Sept. 1892 n°. 44
(Ind. 8t. 1893 n°. 125) is bij K. B. 7 Sept. 1915 n°. 23 (Ind.
St. u°. 70")) bepaald, dat op alle openbare inlandsche'scholen,
behalve oj) de scholen tot opleiding van onderwijzend personeel,
schoolgeld zal worden geheven, tenzij de Gouverneur-
Geueraal in bijzondere gevallen andeis bepaalt.
EuropetscH lager onderwijs. In 1915 werden nieuwe
openbare lagere Scholen geopend te Klampok (Banjoemas),
Singaradja (Bali) en'Manggar (Billiton). Het aantal dier
scholen bedroeg daardoor op het einde van dat jaar 196,
namelijk 173 gemengde en 22 meisjesscholen. Aan 55 der
gemengde eerste en meisjesscholen werd onderwijs in het
Eransch gegeven. Een namiddagcursus in de Fransche taal
ter voorbereiding voor het toelatingsexamen tot'de hoogere
burgerscholen was verbonden aan 33 en een cursus in de
nuttige handwerken voor meisjes aan 27 scholen.
De openbare Europeesche lagere scholen telden op uit. 1915
gezamenlijk 24 829 leerlingen (14 740 jongens en 10 089
meisjes). In het genoemde totaal-aantal zijn begrepen 5280
leerlingen, behoorende tot de inlandsche of niet haar gelijkgestelde
bevolking, namelijk 4180 inlanders en ]094 vreemde
oosterlingen, van wie onderscheidenlijk 850 en 370 meisjas.
Het aantal niet-betalende leerlingen steeg van 8207 tot 8334.
Aan de bedoelde scholen waren op uit. 1915 447 onderwijzers
en 448 onderwijzeressen verbonden. Bovendien waren
4 onderwijzers werkzaam aan de voorbereidende afdeeling van
de school tot opleiding van inlandsche rechtskundigen, 3
aan die tot opleiding van Indische artsen te Weltevreden en
2 aan «Ie Xederlandsch-Indisc he artsenschool te Soerabaja.
Ilolhiii'lsrli-Chiiieescli onderwijs. In 1916 werden geen
nieuwe Hollandsch-Chineesche scholen geopend, zoodat het
aantal van deze inrichtingen 27 bleef. Een namiddagcursus
in de Fransche taal was verbonden aan 9. een cursus in de
Engelsche taal aan 10 en een cursus in de nuttige handwerken
voor meisjes aan 3 Scholen.
Op hel einde van liet jaar telden de Hollandsch-C'ltiiieesche
scholen tezamen 5415 leerlingen (4097 jongens en 1818
meisjes). Onder hen bevonden zich 21 kinderen van Europennen'
(8 meisjes) en 71 van inlanders (16 meisjes). Het
aantal niet-betalende leerlingen nam toe van 2 tot 5.
Aan de genoemde scholen waren op uit. 1915 80 ouden
wijzers en 85 onderwijzeressen werkzaam.
Hollands! li-inhiiMlsrlir scholen. De voorschriften tot
hervorming van de Hollandsch-inlandsche scholen (Ind. St.
191 I n". 7

ÏD'.I Hoofdstuk K, afd. I.
(onder wie 37 meisjes) en 111 leerlingen (ouder wie 3ö
meisjes en 9 Chineezen). Het maximum aantal leerlingen.
dut gelijktijdig tot de speciale lehool té Tondano kun winden
Hoegelaten is, ingevolge Gouv. Bt, 27 Dep. 1 !J 1 •"> n". 38, tij delijk
v:in 160 op 250 gebracht.
De Ambonsche burgerschool (een Europeeecli hoofd en 8
inlandsche leerkrachten) werd op uit. 1915 beiooht door 368
Leerlingen, onder wie 99 meisjes.
])e (e Saparoea (Amboina) gevestigde school voor Europeanen
en voor aanzienlijke en gegoede inlanders en met hen
g'elijkgestelden, genaamd Saparoeasche school (2 Europeesche
en 9 inlandsche leerkrachten) telde op uit. 1915 ITO leer*
Ungen, onder wie 169 meisjes.,
Aan de Tondafiosche school en aan de Ambonache burgerschool
was een namiddagcursus in de nuttige handwerken
voor meisjes verbonden. ')
1 li Ind. St. 191Q n". 417 is eene nieuwe bezÓldigingsregeliiifi'
opgenomen voor de niet aan eene kweekschool opgeleide
inhindsche hulponderwijzers hij de Depoksclie school.
Inlandsen onderwijs. In 1915 zijn inlandsche scholen
der 2de klasse geopend te: Batavia (school n°. 9). Bandoeng
(nos. 4 en 5), Bandjarnegara (ii°. 2), Notok (Banjoemas),
Poerwakerta (Banjoemas, school n°. 3), Oengaran (Kedoe),
Teinharak (Kedoe). Djokjakarta (n°. !)). Soei-akarta (n°. 5),
Djatirata (Besoeki), Gerdeng, Pringabaja, Soekasade, Tandjoeng,
Tjakranegara (alle in Bali en Lombok), Eoba
(Banka), Ipoeh (Be'nkoelen), Eerkap (Benkoelen), Ketapang,
Koealakakap, Mampnwa, Nangan Pinoh, Pamang*
kat, Sanggau, Sekadau /alle in de Westerafdeeling van
Borneo), Pangkalanboen, Tandjoengredeb, Taftdjoengselor
(alle in de Zuider. en Oosterafdeelin»' van Borneo), Parigi
"(Menado), Palembang (n°. 5). Tandjoengraja (Palembang),
'l'ahfek, Tambelan, Tandjoengbalai, Terempa (alle in Riouw
en onderhoorighedeh), Kisaran; Medan (n°. 2), Pematang
Siantar, Selatpandjang (alle ter Oostkust van Sumatra), Fort
de Kock(n°. 3), Eoto Tangah, Naras, Ka rik, Soengailimau,
Soenkei. Soerian, Tandjoengpati (alle ter Sumatra's Westkust),
Balige en Taroetoeng (Tapanoeli). Tezamen dus 50
scholen, waarvan 11 op Java en 39 in de buitenbezittingen.
Het aantal openbare inlandsche scholen der 2de klasse — voor
1914 met mederekening van de aan de kweekscholen verbonden
leerscholen — klom derhalve op Java en Madoera van
751 op uit. 1014 tot 702 op uit. 1915; in de buitenbezittingen
steesr het aantal van 403 tot 442.
/De scholen op Java en Madoera telden gedurende 1915
lfil 608 leerlingen, tegen 155 772 gedurende 1914 — eene vermeerdering
dus met 5836 en op het einde van het jaar
115179, lijnde 5457 meer dan op uit. 1914. Het aantal ingeschreven
leerlingen op de scholen in de buitenbezittingen
bedroeg gedurende 1914 88 302. tegen 88111 gedurende
1913. Op uit. 1914 waren er 65 0(j-ï leerlingen ingeschreven.
Het aantal meisjes klom oj) Java en Madoera van 9557 tot
10539 (eene vermeerdering van 982) en daalde in de buitenbezittingen
van 13334 tot 12 331 (eene vermindering van
1003), Opgaven omtrent het aantal scholen en het cijfer der
leerlingen per gewest of per eiland worden aangetroffen in
bijlage 11.
Volksonderwijs. Op uit. 1915 waren op Java en Madoera
3696 volksscholen in werking, waaraan 4825 onderwijzers verbonden
waren. Aan 23 353 leerlingen kon een getuigschrift
van met goed gevolg doorloopen cursus worden uitgereikt.
Het aantal volksscholen in de buitenbesittingen bedroeg
752. Aan deze scholen waren 1081 leerkrachten verbonden.
Aan 2390 leerlingen werd een getuigschrift van met goed
gevolg doorloopen cursus .uitgereikt.
Bijlage R, sub Tl, »-eeft een overzicht van het aantal
scholen in elk gewest en van de mutatiën onder de leerlingen.
Geldelijk overzicht. Hieronder volgt een overzicht vui
de uitgayen ten behoeve van het lager onderwijs en de ontvangxten
aan schoolgelden over 1914 (volgens verbeterde
opgaveP) en over 191") (volgens voorloopige opgaven),
1 ) Men zie voor dr toevoeging van "driejarige HSIIlMlltgf IIISHtll in de
nuttige vrouwelijke handwerken aan de in deze rubriek bedoelde spcrinle
scholen Bijbl. Ind. St. n c . 832fl.
UITGAVEN.
OPKMiAAH (INDKKWI.IS.
Inspectie,
Buropeesoh lager onderwijl
llollandsiih-inlandscll onderwijs (
Inlandsch onderwijs *
lulandsch volksonderwijl ")
Pertoneel en vetdere .'uitgaven.
Europeesch lager onderwijs
Hollandsch-Chineesch onderwijs..
Sollandsch-i'nlandscb onderwijs
Inlandsch onderwijs
Tegemoetkomingen en andere
uitgaven voor 'het inlandsch
tiolktonderwiji.
PASTICULIEB ONDEKWIJtf.
• Ti IJI nio' tkmiinuji il.
Europeesch lager onderwijs
Inlandsch' lager onderwijs
Voorbereidingsonderwijs (Fröbel»
soholen)
Industrie* en herhalingsonderwijs
Uitru8tings- en overtoohtskosten
ten behoeve van Europeesche
onderwijzers
Te samen
ONTVANGSTEN.
Geïnde schoolgelden,
Europeesch lager onderwijs '') .'..,
Inlandsch onderwijs '')
Verkoop aan particulieren van inlandsche
boekwerken en andere
leermiddelen
KOLONIAAL VERSLAG l!»lü.
1914.
66 503
135 970 i
1916.
110
101 7U1
27(1 (il 7
3242051 3453 829
510 872 581308
j 1 551 321
3 177343 , 2 812 951
999 049
667 162
445 716 f 443 050
565 388 750 994
58 190 • 54 533
(i 606 0 600
26300 24 207
f 9 533 982 f 10 718 273
681 965 f
493 654
38 743
974 521
317 420
46 793
Te samen ... f 1214 362 f 1338 734
Blijft ten'laste van den .lande 8 319 620 9 379 539
tl) Voor ÜIH'zijn de kosten van de inspeclie van het inlandsch volksonderwijs
begrepen in de „tegemoetkomingen en andere uitgaven" voor dat onderwijs.
li) De ontvangsten aan schoolgelden van de Hollandsch-inlandsche scholen
zijn voor 1911 begrepen in die van het inlandsch en voor r!)l"> in die van het
Europeesch lager onderwijs.
O. P.VKTÏCUI.IF.K ONDERWIJS.
Kiiropccsrli lager Onderwijs. Het aantal particulier,
Europeesche lagere scholen kwam van 38 op 40, waaronder
29 waar meer Uitgebreid la'ger onderwijs werd «••e^even.
Aan 31 van de 40 .scholen en aan de aan drie dier inrichtingèn
verbonden leergangen van voortgezet en uitgebreid
lager onderwijs werden in 1915 vair «jouvernemeiitswege
tegemoetkomingen verleend (zie voor de splitsing daarvan
bijlage 1'). Voorts werden tegemoetkomingen toegekend aan
de schoid der vereeniging ,,Soera ba jasche industrieschool
voor meisjes" (f 2400). aan de industrieschool ..Insulinde"
te Batavia (f 2400). aan de onderwijsleer^an»en van den
..Indischen Bond" te Batavia en Meester-Cnrnelis (f 1800)
en aan den herhalingscursus voor jreslaajrden in het kleinanibtenaarsexamen
van de vereeniging „Vooruitgang" te
Buitenzórg (f 2400) en te Spekaboemi (f 1200).
Het aantal leerlingen stée»- in 1915 van 5915 tot 6562
(2685 jongens en 3877 meisjes). Onder de leerlingen kwamen
er 1288 voor van niet-Europee>( hen landaard (235 meer dan

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
op uit. L014), namelijk 352 kinderen van inlanden en
936 van vreemde oosterlingen, onder wie onderscheidenlijk
00 «MI 878 meisjes.
Als onderwijzend personeel miren aan de gezamenlijke
particuliere Europeesene lagere scholen verbonden 66 onderwijzers
en 184 onderwijzeressen.
()p verschillende plaatsen bestonden aamiddagsoholen en
avondcursussen voor enkele vakken van lager of meer uitge*
breid lager onderwijs, of voor onderwijl in liet rfederlandscfc
Ban inlanden en met hen gel ijkgestelden.
Scholen of klassen van voorbereidingsonderwijs werden aangetroffen
op 39 plaatsen (25 op Java en 14 in de buitenbezittingen),
en wel ten getale van 71 (6 meer dan in 1014). De
inrichtingen, waarvan opgaven werden ontvangen, telden op
liet einde van 1915 te znmen 4338 leerlingen (4141 op het
einde van 1914). Ten behoeve van 43 dezer scholen (waarvan
11 niet een afzonderlijken leergang voor inlanders en met lien
gelijkgeatelden) werd eene tegemoetkoming uit 's lands kas
verleend tot een gezamenlijk bedrag van f 54533,
De regelen voor de toekenning" van tegemoetkomingen uit
's lands kas aan particuliere Europeesehe lagere scholen (Ind.
St. 1909 n°. 238) zijn nader gewijzigd en aangevuld bij Ord.
van 30 Juni 1915 (Ind. St. n°. 446).
Iiollaml>ch-( hiiM'cscli onderwijs. Op uit. 1915 bestonden
er 2 particuliere Hollandscb-Chineesche scholen, namelijk
een te Magelang (Kedoe) van de ,,Yereeniging tot• liet oprichten
en instandhouden van Hollandsch-Chineesche scholen
niet den Bijl>el in de residentie Kedoe" met 146 leerlingen
(31 meisjes) en 4 leerkrachten (1 onderwijzeres) en een te.
Soekaboemi van de ..Yereeniging School met den Bijbel voor
Chineezen en andere oosterlingen" met 175 leerlingen (55
meisjes) en 7 leerkrachten (5 onderwijzeressen).
Ilnllainlscli-iiilandscli onderwijs. Tn Bijbl. Ind. St. n°.
8352 zijn regelen opgenomen voor de behandeling, van de
krachtens het eerste lid van art. 17 der Ord. van 11 Aug.
1913 (Ind. St. n°. 524) bij den directeur van onderwijs en
eeredienst ingediende beroepen van beslissingen, waarbij aan
onderwijzers van particuliere lagere scholen voor inlanders,
waar Nederlandsen wordt onderwezen, anders dan op eigen
verzoek ontslag is verleend.
Het aantal particuliere Hollandsch-inlandsche scholen bedroeg
op uit. 1915 22 (18 op Java en 4 in de buitenbezittingen),
waarvan er 15 waren gesubsidieerd (hieronder gerekend
de kost- en dagschool voor dochters van inlandsche hoofden
en andere aanzienlijke inlanders te Tomohon, res. Menado).
Op dat tijdstip telden deze scholen te zamen 3201 leerlingen.
terwijl gedurende het verslagjaar 4381 leerlingen (onder
wie 1548 meisjes) waren ingeschreven. Er waren 78 Europeesebe
(waaronder 4 onopgeleide) en 31 inlandsche (waar-
Hoofdstuk K, afd. 1. II:
onder 3 onopgeleide) leerkrachten aan de inrichtingen verkonden.
Ten behoeve van de particuliere scholen'voor inlander»,
waarde \ederlandscne taal wordt onderwezen, werd in 1915'
aan tegemoetkomingen een bedrag van f 132 400 toegekend.
Voor dé Christelijke school voor meisjes uit den Javaanschen
adelstand (Koningin Wilhejniina-school) te Djok Jakarta is
bovendien, ter tegemoetkoming in de kosten van de uitbreiding
der gebouwen, ingevolge Gouv. Bi. 16 Haart 1916 n".
17 eene bijdrage van f 20 860 toegekend.
Illlillldscli oild< l'ivijs. De regelen voorde toekenning vin
tegemoetkomingen uit 's lands kas aan particuliere inlandsche
scholen (Ind. St. 1805 n n . 146) l ). aan particuliere inlandsche
scholen op .lava en Madoera (Ind. St. 1906 n". 241), ten behoeve
van het bijzonder inlandsch onderwijs op het eiland
llalinahera en het Nederlandsch gedeelte van Nieuw-Guinea
(Ind. St. 1011 n u . 112). aan particuliere inlandsche scholen
in de afdeeling Menado (Ind. St. 1912 n°. 579). aan particuliere
lagere scholen voor inlanders, waar Nederlandsch wordt
onderwezen (Ind. St. 1913 n°. 524) en aan particuliere inla
ndsehe meisjesscholen (Ind. St. 1914 n°. 592) zijn, met betrekking
tot de facultatiefstelling van lift bijwonen van godsdienstonderwijs.
aangevuld bij Ordn. van 28 Oct. 1915 (Ind.
St. nos. 614 't/m 619).
Subsidie-bepalingen ten behoeve van het inlandsch onderwijs
op Soemba en 'Flores zijn afgekondigd in Ind. St. 1915
n°. 620 (juncto Ind. St. 1916 n°. 212), terwijleene daarmede
in verband staande regeling is opgenomen in Ind. St. 1915
n°. 621.
De ten aanzien van de particuliere scholen in de afdeeling
Bola&ng Mongondou (res. Menado) vastgestelde bijzondere
subsidie-regeling — vgl. K. V. 1911, kol. 140 —• is ook na
31 December 1915 van kracht verklaard (Ind. St. 1916 n°.
189).
Omtrent de in 1915 toegekende tegemoetkomingen ten l>ehoeve
van particuliere inlandsche scholen zie men bijlage Q.
Op Java en Madoera klom het aantal der zendingsscholen
van 157 tot 162 op uit. 1915, dat der overige particuliere
scholen daalde van 319 tot 313. De buitehbenttingen telden
oj) uit. 1914 1681 zendings- en 249 andere scholen, tegen
1435 zending.s- en 433 andere scholen bij het einde van 1913.
De particuliere scholen op Java en Madoera telden gedurende
1915 43 505 leerlingen, tegen 47 946 gedurende 1914.
Op uit. 1915 waren er nog ingeschreven 28 787. De 1930
particuliere scholen in de buitenbezittingen telden gedurende
1914 115 925 en bij het einde.van het jaar 108 663 leerlingen.
Het aantal scholen in de residentie ïapanoeli alleen bedroeg
op uit. 1914 636 met 39 425 leerlingen, tegen 611 met 39 208
leerlingen op uit. 1913 en in de residentie Menado 473 met
28 418 leerlingen, teaen'454 met 23 182 leerliiiGren op uit.
1913.
8 8. VOOR'NJKZET ES riTGEHRKU) LAGER ONDERWIJS. 1
II. OrENUAAR ONDERWIJS.
Bij Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 40 (Ind. St. n°. 111) is de
betrekking van inspecteur van het voortgezet en uitgebreid
lager onderwijs ingesteld.
Het einddiploma van eene openbare school van voortgezet
en uitgebreid lager onderwijs is ten opzichte van plaatsing
en bevordering in 's lands dienst nader gelijkgesteld met
ten bewijs van overgang naar de vierde (in plaats van naar
de 5de) klasse eener hoogere burgerschool met vijfjarigen
cursus (GOUT. Bt. 19 Juli 1915 n°. 48, Ind. St. n°. 471). Een
reglement en een programma voor het eindexamen van deze
scholen is opgenomen in Bijbl. Ind. St. n°. 8244.
Met betrekking tot de tijden. Waarop leerlingen van
scholen van voortgezet en uitgebreid lager onderwijs godsdienstonderwijs
in die scholen kunnen ontvangen, is eene
regeling getroffen bij GOUT. Bt. 1 April 1916 n°. 43 (Ind.
St. n°. 306).
Voor de toepasselijkverklaring van de instructie omtrent
de verplichtingen van de schoolcommissiën^ van de inspecr
teurs en van het onderwijzend personeel werkzaam bij bet
Europeesch lager onderwijs, op de openbare scholen van
voortgezet en uitgebreid lager onderwijs zie men Bijbl.
Ind. St. n°. 8175.'
Op uit. 1915 bestonden er 12 openbare scholen van voortgezet
en uitgebreid lager onderwijs, waarvan 7 met e: j n
voorklasse. Bij deze scholen waren op genoemd tijdstip de
volgende aantallen leeijingen ingeschreven: Bandoenu' 136,
Djokjakarta 156. .Padang 65. Batavia 47. Semarang 93,
Soerabaja 164, Soera kart a 88. Buitenzorg 53. Ifalang 66,
Medan, 39. Madioen 47. Makasser 35. Onder het totaal aan-
i) Deze regelen zijn nog gewijzigd bij Ord. van 3 Mei UU i'Ind. St. r
M5) voor zooveel betreft de toekenning van preniien aan onderwijzers, die
het bezit zijn van bepaalde' diploma's.

KOLONIAAL VERSLAG 191».
L18 Hoofdstuk K, afd. I. 11
tal van 089 leerlingen (onder wie 109 meisjes) bevonden
zich '-.'TT inlanders en 72 vreemde oosterlingen.,
Hij de Benoemde scholen waren op het einde van L915
f)iS onderwijzers an 6 onderwijzeressen werkman (de hoofden
Krachten* GOUT. Bt. 9 Sept. 1915 n°. 3 (Ind. St. n°. 545)
wordt de school voor zonen van iniandeohe hoofden en andere
aanzienlijke inlandei's te Tondano omgezet in eene ,,Tondanosehe
ichoo] voor voortgezet en uitgebreid lageir onder-
,wijs". Onder de 64 leerlingen (van wie 23 meisjes) l>evonden
zich 38 inlanders en 13 vreemde oosterlingen. Er waren 5
Europeesche onderwijzers en één inlandacbe leerkracht werk»
zaaili.
'IVn behoeve van het openbaar voortgezet en uitgebreid
laffer onderwijs werd in 1914 f 247300 en in 1915 f 368210
uitgegeven (de kosten van de ffebonwen niet inbegrepen).
Aan de particuliere leergangen van dat onderwijs werd in
liet laatstgenoemde jaar een subsidie van totaal f' 80 99.)
toegekend.
a. OPENBAAR ONDERWIJS.
*' Hij Gouv.Bt. 25 Oct. 1915 n. Xed.-Indië. [5

KOLONIAAL VERSLAG 191«.
115 Hoofdstuk K, af.]. J. 116
TJrsulinen te Noord wijk (beide hoofere burgerscholen met bedroeg liet aantal op uit. 1915 aanwezige leerlingen 54, tegen
driejarigen cursus voor meisjes) telden, ongerekend de leer- 51 op uit. 1914. Twaalf leerlingen slaagden in het eindlingen
voor enkele vakken, op uit. 1915 onderscheidenlijk 54 examen.
en 67 leerlingen. Up uit. 1914 waren die cijfers 62 en 49. Het lu de regelen voor de toekenning van tegemoetkomingen
eindgetuigsclirift werd uitgereikt aan 15 en G leerlingen. uit 's lands kas'aan particuliere hoogere burgerscholen (Tnd.
Hij da hoogere burgerschool met driejarigen cursus te St. 1910 n". 887) is wijziging gebracht bij Ord. van 28 Mei
Soerabaja van de Verecniging ,,De Meisjesschool" aldaar 1915 (Ind. St. n°. 882)'.
(I. Ol'EKBAAK ONDERWIJS.
De bij GOUT. Bt. 19 Juni 1913 n°. 55 — vgl. K. V. 1913,
kol. 102 — ingestelde commissie om advies uit te brengen
nopens de wensehelijkheid tot instelling'van eene inrichting
voor meer uitgebreid technisch onderwijs is bij Gouv. Bt.. 18
Sept. 1915 n u . 47 ontbonden.
Bij Gouv. Btn. 10 April en 11 Oct. 1915 nos. 32 en 40 is
bepaald dai geen leerlingen meer boven de formatie worden
toegelaten tot de opleidingsscholen voor inlandsche ambtenaren
en de kweekscholen voor inlandsche onderwijzers om te
worden opgeleid in landbouwkundige richting (vgl. K. V.
1914, kol. 99).
Krachtens Gouv. Bt. 25 Febr. 191G n°. 42 (Ind. St. n°.
210) is het onderwijs in verbandleer opgenomen onder de
leervakken van de opleidingsscholen voor inlandsche ambteuaren,
de kweekscholen voor inlandsche onderwijzers, zoómede
de opleidings. tevens kweekschool te Makasser.
Technische scholen. De Koningin Wilhelmina-fehool te
Batavia bad op uit. 1915 448 leerlingen (ongerekend die voor
enkele vakken), namelijk 154 voor werktuigkunde, 289 voor
bouwkunde en 5 voor mijnbouwkunde (tegen onderscheiden'
lijk 427. 140. 277 en 4 op uit. 1914). Onder deze leerlingen
waren 100 inlanders en 20 Chineezen. Op dat tijdstip telde
de Koningin Emma-school te Soerabaja 243 leerlingen (ongerekend
die voor enkele vakken), namelijk 103 voor bouwkunde
en 80 voor werktuigkunde (tegen 140, en 75, totaal
221, op uit. 1914). Onder deze leerlingen waren 58 inlanders
en 14 Chineezen. Het aantal leerlingen, dat kosteloos tot de
technische scholen was toegelaten, bedroeg op uit. 1915 101,
onder wie 32 inlanders; 40 leerlingen (onder wie 18 inlanders)
waren tevens in het genot van een gouvernements studiebeurs.
Krachtens Gouv. Bt. 22 Jan. 1916 n°. 11 (Ind. St.
n°. 67) zijn fondsen beschikbaar gesteld voor het onderwijs
in verbandleer en eerste hulp bij ongelukken aan de
Koningin Wilhelmina-school. Het reglement voor de beide
genoemde scholen is, met betrekking tot de toelating van leerlingen,
gewijzigd bij Gouv. Bt. 2 Nbv. 1915 n°. 49 (Bijbl.
Tnd. St. n°. 8397). De samenstelling en de bezoldiging van
het personeel van de Koningin Emma-school zijn opnieuw
vastgesteld bij Gouv. Bt. 24 Jan. 1910 n°. 53 (Ind. St.
ii°. 105).
Riirgrravondschool. Het aantal leerlingen van de burger-avondschool
te Soerabaja bedroeg op uit. 1915 .42 (tegen
133 op uit. 1914), allen geplaatst in de 4de klasse en wel 27
voor bouwkunde en 15 voor werktuigkunde. Onder deze leerlingen
bevonden zich 17 inlanders en 2 Chineezen.
Amharhtsciirsns. De ambaentscursua te Batavia telde op
het einde van 1915 00 leerlingen (59 voor metaal» en 1 voor
houtbewerking), tegen 47 op liet einde van 1914.
Handt Isondciw ijs. Op uit. 1915 telde de bij het begin
van dat jaar te Soerabaja geopende handelscursus (zie K. V.
1915, kol. 115) 15 leerlingen (onder wie één vrouwelijke).
Het reglement voor den handelscursus onderging wijziging
bij Gouv. Bt. 28 Jan. 1910 n°. 51 (Bijbl. Ind. St. n°.'8460).
Voor de aan de Prins Hendrik-school te Batavia verbonden
handelsschool wordt verwezen naar *j 3.
g 4. VAKONDERWIJS.
Opleidingsschool voor inlaadsehe rechtskundigen. Het
schooljaar 1914—1915 ving aan met 23 leerlingen in de voorbereidende
en 21 in de rechtskundige afdeeling. In den loop
van den cursus verlieten 13 leerlingen de school, van wie 9
na met goed gevolg afgelegd eindexamen, zoodat het schooljaar
eindigde met 31 leerlingen. Met uitzondering van een
! 2-tal werden alle leerlingen naar eene hoogere klasse be-
! vorderd. Voor den cursus 1915—1916 meldden zich 37 leerlingen
voor de 1ste klasse der voorbereidende afdeeling aan,
i onder wie 4 afkomstig van de buitenbezittingen. Twintig
hunner (1 • van de buiten bezittingen) werden toegelaten.
; Bovendien werd een nieuwe leerling, afkomstig van de l uiiten-
; bezittingen, opgenomen in de 3de klasse der voorbereidende
| afdeeling. Allen waren kostleerlingen, behalve een, die huis-
-. vesting vond bij een Europeesch gezin ter plaatse. Het regle-
I ment voor de school onderging wijziging bij Gonv. Bt. 20 Mei
J 1915 n°. 4 (Ind. St. n°. 304). in verband met de openstelling
| van deze inrichting voor jongelieden van de buitenbezittingen.
Opleidingsscholen voor inlandsche ambtenaren. Het op
uit. 1915 aan de scholen te Bandoeng, Serang, Magelang,
Madioen, Probolinggo en Blitar ingeschreven aantal leerlinken
bedroeg Onderscheidenlijk 141, 129, 140, 139. 132 en
135. Aan de overgangsexamens van de 1ste naar de 2de afdeeling
werd met goed gevolg deelgenomen door onderscheidenlij
k 15, 11, 17, 11, 17 en 17 leerlingen, van wie er zich
15, 11, 12, 10, 17 en 17 voor de 2de afdeeling lieten inschrijven.
Eindexamen werd afgelegd te Bandoeng, Magelang en
Probolinggo door onderscheidenlijk 15, 12 en 11 leerlingen,
die allen slaagden.
Het aantal aan de kweekschool te Fort de Koek in opleiding
zijnde zonen van Atjehsche hoofden (zie K. V. 1909,
kol. 173) bedroeg op uit. 1915 22.
Voor verdere opgaven omtrent de leerlingen en de samenstelling
van het onderwijzend personeel zij verwezen naar
bijlage I{, sub IV.
Hnlcidingssrliool voor inlandsche ambtenaren, tevens
kweekschool voor inlandsche onderwijzers te Rakasser.
Een leerplan voor deze inrichting is opgenomen in Bijbl. Ind,
St. 8319. Voor de exanien-programma's zie men Bijbl.
I Ind. St. n°. 8320.
Op uit. 1915 bedroeg het aantal leerlingen 96, van wie 58
! uit Celelies, 27 uit de Zuider- en Ooste ra f deeling van Bor^ieo
1 en -- boven de formatie — 7 uit Timor, 2 uit Ternate en-2
uit Menado. Vijftien leerlingen gingen van de voorbereidende
afdeeling 1orer naar de vakafdeeling. Eindexamen van de
5de en de 6de klasse werd afgenomen aan 10 leerlingen van
de 5de klasse (3 adspirant-ambtenaren en 7 adspirant-onderwijzers).
van wie er 8 aan de eischen voldeden, en 7 (4 adspirant-anibtenaren
en 3 adspirant-onderwijzers) van de 6de
klasse, die allen slaagden. Zie overigens bijlage R, lub V.
Normaalst holni en akte-exainens (voor Europeesche
onderwijzers). Bij het einde van 1915 volgden te Batavia 46,
te Semarang 25 en te Soerabaja 30 leerlingen (onder wie 26,
12 en 15 vrouwelijke) de lessen aan de normaalschool ter
opleiding voor de hoofdakte. Onder de in den loop van 1915
bij de scholen te Data via, Semarang en Soerabaja afgesehrevenen
(18. 5 en 21 leerlingen) waren er onderscheidenlijk
1 , 1 en 6, die in dat jaar de hoofdakte verwierven.

117 Hoofdstuk K, afd. I.
- De ïiorniiialr-utsus Ier opleiding voor de akte van l>ekwaamiieid
als onderwiJMr (hulpakte) ') te Batavia telde op uit.
1914 20 Leerlingen (4 mannelijke en 16 vrouwelijke), van wie
er 11 waaronder (j (2 mannelijke en 4 vrouwelijke) na het
behalen van de akte van onderwijzer(es) — in den loop van
1916 weiden afgeschreven. Toegelaten werden 15 leerlingen,
zoodat de cursus op uit. 1915 24 leerlingen (5 mannelijke en
19 vrouwelijke) telde, vati wie er 10 voor het tweede of
hoogste studiejaar waren ingeschreven.
In 1015 werden te Batavia. Semarang en Soerahaja 171
volledige examens voor verschillende akten afgelegd, waarvan
85 niet gunst [gat] uitslag. Aan mannen werden 18, aan
vrouwen 67 akten uitgereikt.
De ordonnantie in Ind. St. 1887 n°. 241, betreffende de
toekenning van vacatie-loon aan president en leden van door
of namens het Gouvernement ingestelde examen-commi'ssiën,
is nader aangevuld hij Ord. van 18 JJov. 1915 (Ind. St.
n°. 660).
Met betrekking tot het afnemen der akten-examens onderging
het Europeesch onderwijsreglement eene wijziging hij
Ord. van 18 M.nart 1916 (Ind. St. n°. 274); het reglement van
orde voor deze examens is nader gewijzigd bij Gouv. Bt. van
denzelfden datum n°. 46 (Ind. St. if. 275).
In het liegin van 1916 zijn 10 jongelieden aangewezen voor
de opleiding tot onderwijzer aan een der kweekscholen in
Nederland (zie K. V. 1915, kol. 118).
Kweekscholen voor inlandsehc onderwijzer*. Het regiement
voor de kweekscholen voor de vorming van inlandsche
onderwijzers (Ind. St. 1912 n°. 181) is — voor zooveel betreft
de regeling van de practische vorming van de kweèkelingen —
gewijzigd bij Gouv. Bt. 30 Juni 1915 n°. 31 (Ind. St. n°.
444). Aan elke van deze inrichtingen is eene openbare lagere
Hollandseh-inlandsehe school als leerschool voor de kweekelingen
verbonden. Voorts onderging gemeld reglement, in
afwachting van eene algeheele herziening, nog eenige wijzi.gingen
bij Gouv. Bt. 6 April 1916 n°. 38 (Ind. St. n°. 315).
In verband met de omstandigheid, dat de in het eindexamen
der kweekscholen geslaagde leerlingen bijna uitslnitend
in dienst treden als inlandsen onderwijzer bij het
Hollandsch-inlandsch onderwijs is aan het bijzonder toezicht
voor dat onderwijs ook de inspectie der kweekscholen opge-
(1 ra gen.
Het aantal leerlingen van elke der kweekscholen te Bandoeng,
Djokjakarta, Oengaran. Probolinggo en Fort de Koek
bedroeg op uit. 1915 120. 118, 128, 128 en 121, met inl>egrip
van onderscheidenlijk 8, 3, 8, 9 en 9 boven de formatie gevoerde
leerlingen, die bestemd zijn om, na afgelegd eindexamen,
de lessen aan de landbouwschool te Buitenzorg te
volgen en — voor de school te Djokjakarta en die te Fort de
Koek — van onderscheidenlijk 1 en 13 vrouwelijke leerlingen
boven de formatie. Aan de in 1915 afgenomen eindexamens
onderwierpen zich 19, 14, 23, 10 en 12 leerlingen, die allen
slaagden.
Aan de toelatingsexamens te Bandoeng. Djokjakarta, Oengaran,
Prol>olinggo en Fort de Koek werd deelgenomen door
95, 303, 183, 151'en 749 candidaten, van wie er 34, 87, 97,
( 60 en 49 aan de eischen voldeden en 20, 32, 28, 21 en 13 als
leerling werden ingeschreven. Te Fort de Koek werden hovendien
2 nieuwe leerlingen zonder examen aangenomen op aanwijzing
van den inspecteerenden ambtenaar. Voor verdere
gegevens zij verwezen naai*bijlage R, sub III.
De aan de kweekscholen te Bandoeng, Djokjakarta, Oenga
ran, Probolinggo en Fort de Koek verbonden' leerscholen
telden op uit. 1915 onderscheidenlijk 156, 234, 104, 154 en
278 leerlingen, onder wie 49. 25. 30, 15 en 74 meisjes.
Bij de hoogere kweekschool te Poerworedjo (Kedoe) waren
op het einde van 1914 25 en op uit. 1915 49 leerlingen ingeschreven.
verdeeld over 2 klassen. Het personeel l>estond op
laatstgenoemd tijdstip uit een directeur en 2 Europeesche
onderwijzers.
Kweekschool voor Lnlnndsehe onderwijlen te Ajaboina.
Bij GOOT. Bt. 24 Juni 1915 n°. 36 (Ind.'St. n°. 432) is, in
verband met de invoering van het Nederlandsch als leervak,
wijziging gebracht iii het nog uitsluitend voor deze school
') Het reglement voor den norinaalcursus te Batavia onderging
bij Gouv. Bt. 17 Nov. lflló n°. 18 (Bijbl. Ind. St. n°. 8103).
wijziging
KOLONIAAL VERSLAG l!Moven de iinmatie),
tegen 13 op het einde van 1!)1 1 (3 leerlingen hoven
(Ie formatie). Aan het toelatingsexamen werd deelgenomen
door 186 candidaten, van wie er 42 aan de eischen voldeden
en 8 als leerling konden worden ingeschreven. Voor verdere
gegevens zij verwezen naar bijlage B.
Normaals* holni voor de vorming van inlandsche hulponderwijzers.
De ingevolge Gouv. Bt. 11 Sopt. 1915 n". 3
(Ind. St, n°. 547) te Poerwakarta (Batavia), Poerwakerta
(Banjoeinas), Salatiga (Semarang) en Blitar (Kediri) in
November 1915 geopende normaalscholen met vierjarigen
cursus voor de opleiding van inlandsche hulponderwijzers,
telden op uit. 1915 elk 40 leerlingen (onder wie te Poerwakarta
3 meisjes). Elke school staat onder leiding van een
Europeeschen onderwijzer en heeft verder 2 inlandsche leerkrachten.
Bij Gouv.,Bt. 10 April 1916 n°. 30 (Ind. St. n°. 321) is
bepaald, dat eene dergelijke inrichting ook zal worden gevestigd
te Padangpandjang (Sumatra's Westkust).
Normaiileiirsiisseii voor inlandsche hulponderwijzers.
In Bijbl. Ind. St. n°. 8343 is eene bepaling opgenomen betreffende
het vervoer voor rekening van- den lande van uit de
gewesten Westerafdeeling van Borneo en Billiton afkomstige
leerlingen van den normaalcursus te Batavia.
Ingevolge Gouv. Bt. 7 Aug. 1915 n°. 4 (Jav. Ct. n°. 64) is,
bij wijze van proef, een normaalcursus gevestigd te Medan.
Voor opgaven omtrent het aantal leerlingen en de samenstelling
van he,t onderwijzend personeel bij des.e cursussen zie
men bijlage R.
Kxainens voor inlaiidsch kweekeling en hulponderwijzer
buiten de iiormaalriirsiisseii. In 1915 meldden zich op
Java en Madoera voor het examen voor hulponderwijzer 093
(onder wie 10 vrouwen) en voor dat voor kweekeling 2o06
candidaten (onder wie 1 vrouw) aan, van wie er onderschei*
denlijk 334 en 686 (onder wie 4 en 1 vrouwelijke) slaagden,
terwijl in de buitenbezittingen onderscheidenlijk 450 (10
vrouwen) en 928 candidaten (28 vrouwen) «ich aan, die
examens onderwierpen, van wie er 184 (3 vrouwen) en 25S
(9 vrouwen) aan de eischen voldeden.
Hieronder volgt een overzicht van de uitgaven ten behoeve
van het vakonderwijs en van de danrtegenoverstaande ontvangsten
aan schoolgeld over de jaren 1914 (verbeterde opgaaf)
en 1915 (voorloopige opgaaf).
OPENBAAR ONDERWIJS. 1914. 1915
Technische scholen | g { « ~ ' T -?n ' 4JSB
I Ontvangsten ... 35 740 41616
Burgeravondschool i Sff* r
4T 012 :i(i S,iT
r Ontvangsten') — , —
Ambachtscursus * uitgaven
Handelscursus te \ Uitgaven
Soerahaja ('Ontvangsten '')
20 742
—.
445
18 002
6 070
School tot opleiding . XT..
van inlandsche '

KOLONIAAL VERSLAG 191».
Hit Hoofdstuk
PABTICUUBB ONDBBWUB.
Snhaiilii II.
Semarangsohe ambaohtssehoo] t 121)00 f 12 000
Opleiding van Europeesche onder*
wi.jz.M-s 14722 15142
Opleiding vim inlandsche onderwijzers
200100 267111
/*. PABTICÜXIBB ONDKRYVIJS.
.imbaehteona'erwijfr. De 'gesubsidieerde ambachtsschoo]
te Semarang bad op'ult. 1915 1.30 leerlingen (tegen 115 op
uit. 1914), en wel voor bouwkunde 71 en voor werktuigkunde
69. Het eindgetuigschrift werd behaald door 11 leerlingen.
Opleiding voor (Europeesche) akie-exament. Particuliere
gelegenheden om zien voor de akte-examens voor te bereiden
waren: de normaalklassen ter opleiding van onder-
\\ijzeiessen bij particuliere meisjesscholen (4 te Batavia, 1 te
Semarang, 2 te Soerabaja, 1 te Malang en 1 te Padang), een
normaalschool te Batavia, een te Malang en een te Semarang
(in den loop van 1915 opgeheven). Bij bet meerendeel der
meisjesscholen bestond gelegenheid om zich te bekwamen
voor de akte-examens in de vreemde talen en in de handwerken
voor meisjes.
Kweekscholen en opleidinfraklasaen voor injandsche
Onderwijlen. Het aantal leerlingen hij het seminarie te
Depok (Batavia), waar Christen-inlanders uit verschillende
streken van tien Archipel kosteloos tot onderwijzer, tevens
zendeling-helper, worden opgeleid, bedroeg op uit. 1915 40,
verdeeld over 4 jaarklassen; In den loop vnn dat jaar werden
10 nieuwe leerlingen ingeschreven en verlieten 14 leerlingen
de inrichting, van wie er 7 met gunstigen uitslag het eindexamen
van de inrichting hadden afgelegd. Het personeel
bestond uit een zendeling-leeraar als directeur, een Europeeschen
hoofdonderwijzer, een inlandschen onderwijzer en een
Europeeschen muziekonderwijzer. Aan deze inrichting werd
in 1915 voor het eerst subsidie verleend. Een programma voor
het eindexamen van deze school is opgenomen in Bijbl. Ind.
St. n°. 8336.
Be te Batavia gevestigde kweekschool voor inlandsche
onderwijzers van de vereeniging ,,Associatie van Oost en
West" had op het einde van 1915 42 leerlingen (onder wie
2 meisjes), tegen .34 (onder wie 2 meisjes) op uit. 1914. Aan
deze school was een Europeesch onderwijzer verbonden, die
werd bijgestaan door twee Europeesche onderwijzeressen en
2 inlandsche leerkrachten.
Be door de Xederlandsche Zendingsvereeniging te Bandoeng
onderhouden kweekschool telde op uit. 1915 .36 leerlingen.
tegen 28 (onder wie 1 Chinees) bij het einde van 1914.
liet personeel l>estond uit 2 Europeesche onderwijzers en 4
inlandsche leerkrachten.
Op uit. 1915 bedroeg het'aantal leerlingen aan de ,,Keuchenius-achool"
te Djokjakarta, waar inlandsche jongelieden
worden opgeleid tot helpers bij het onderwijs en den dienst
de> Woords, 47. Van de 12 candidaten. die in 1915 aan het
eindexamen deelnamen, slaagden er 11. Be directeur van deze
inrichting wordt bijgestaan door .3 inlandsche onderwijzers.
Be Roomsch-katholieke kweekschool voor de vorming van
inlandsche onderwijzers te Moentilan (Kedne) telde op uit.
1915 in af deeling A in 6 klassen 140 leerlingen. Aan het
eindexamen namen 17 leerlingen deel. die allen slaagden. Be
af deeling B had op het einde van 1915 in 4 klassen 93 leer-
Iingen, Zeven leerlingen legden met goed gevolg het examen
voor hulponderwijzer af. Aan afdeeling A waren 12 (onder
K. afd. I. , 120
wie 9 Europeesche) en aan afdeeling B 9 (onder wie 3 Europeesehe)
leerkrachten verhouden.
Be vanwege de Doopsgezinde Zendingsvereeniging te Mergaredja
(Semarang) opgerichte kweekschool voor inlandsche
onderwijlen, waaraan 2 Europeesche en 4 inlandsche leerkrachten
verbonden waren, werd op uit. 1915 bezocht door
43 leerlingen (van wie 35 kostleerlingen), verdeeld over 2
klassen. Vijf leerlingen slaagden in het eindexamen.
Be door de Salatiga-zending te Tingkir (Semarang) pgeliclite
kweekschool voor inlandsche onderwijzers telde op uit.
[915 24 kostleerlingen, allen geplaatst in de 2de klasse. Het
einddiploma werd uitgereikt aan 17 leerlingen. Aan deze
school was een Europeesche en een inlandsche leerkracht verl>onden.
Bij de door het Nederlandse]] Zendelinggenootschap onderhouden
kweekschool tot opleiding van inlandsche onderwijzers
te Madjawarna (Soerabaja) waren op uit. 1915 ingeschreven
19 leerlingen. Aan het in dat jaar gehouden eindexamen
namen 13 leerlingen deel, die allen slaagden. Het onderwijs
werd gegeven door een Europeesche leerkracht en 2 ihlandsche
onderwijzers.
Bij «de seminariën te Na Roemonda en Sip'oholon (Tapanoeli)
slaagden onderscheidenlijk 19 van de 22 en 20 van de
24 leerlingen in het eindexamen. Bij de kweekschool te Ombolata
(Xias) werd geen eindexamen afgenomen,. Be genoemde
inrichtingen hadden onderscheidenlijk 4, 5 en 3 leerkrachten,
onder wie 1, 2 en 2 inlandsche.
Bij de van het Nederlandsch Zendelinggenoötschap uitgaande
kweekschool te Raja (Oostkust van Sumatra) wordt
het hoofd bijgestaan door 2 inlandsche onderwijzers.
Be door het Rijnsche Zendinggenootschap te Bandjermasin
onderhouden kweekschool, waaraan, behalve.het hoofd, 2 inlandsche
leerkrachten zijn verbonden, telde op uit. 1915 .32
leerlingen. Van de 8 leerlingen, die aan het eindexamen deelnanien,
slaagden er 7.
. Be door het Xederlandsch Zendelinggenoötschap onderhouden
kweekschool tot opleiding van inlandsche onderwijzers
en gemeentevoorgangers te Tomohon (Menado) telde op
uit. 1915 55 kostleerlingen, allen afkomstig uit de Minahasa.
In het eindexamen slaagden 8 leerlingen. Het onderwijs wordt
gegeven door 2 Europeesche en 3 inlandsche leerkrachten.
Be kweekschool voor inlandsche Onderwijzers te Kaloewatoe
(Sangi-eilanden) van het Sangi- en Talaud-comité telde op
het einde van 1915 51 leerlingen. In dat jaar verwierven 7
leerlingen het einddiploma. Het hoofd der inrichting wordt
bügestaan door 3 inlandsche onderwijzers.
Bij de door de Roomsch-katholieke zending onderhouden
kweekschool te Woloan (Menado), waaraan 3 Europeesche en
2 inlandsche leerkrachten verbonden zijn, waren op uit. 1015
38 leerlingen ingeschreven. • . ,
Voor de aan de bovengenoemde inrichting verleende bijdragen
') wordt verwezen naar bijlage Q. Bovendien werden
nog de volgende tegemoetkomingen toegekend: f 4950 voor
de opleiding van 33 in het examen voor inlandsch hulponderwijzer
geslaagde candidaten (Ind. St. 1906 n°. 242, juncto
Ind. St. 1911 n°. 359): f 3900 ten behoeve van den vanwege
het Xederlandsch Zendelinggenootschap, in opvolging van
het l>epaalde in Ind. St. 1912 n c . 579 benoemden Europeeschen
schoolopziener; f 1727 ter bestrijding van de kosten,
verbonden aan de uitzending van een Europeeschen iehoolopziener
van de zending der Gereformeerde kerken, en f 3000
ter tegemoetkoming in de bezoldiging van dien schoolopziener.
1 ) Kenc wijziging van de subsidieering voor de particuliere kweekscholen
voor inlandsche onderwijzers kwam tot stand hij Gouv. Bt 31 Maart 1916
n°. 32 (Ind. St. n°. 299).
•

121 Hoofdstuk K, afd. n.
n. KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
KOLONIAAL VERSLAG l»l«.
8 1. STUDIE VAN OOSTEKS( HE TALEN EN VAN J)E INSTELLINGEN VAN DEN ISLAM.
Ook in 1915 werd de adviseur voor inlaiulsche zaken dr. 1).
A. ltiNKKS zoodanig door andere ambtsbezigheden in beilag
genomen, dat van bepaalde onderzoekingen van wetenschappelüken
aard weinig "is kunnen komen. Bij Gouv. Bt. 11 Nov.
1915 n°. 30 werd aan dr. RINKES, voor den duur van ten
hoogste vier maanden, eene dienstreis opgedragen naar
Egypte of' eenig ander centrum van Mohammedaansch leven
en word hem tevens acht maanden verlof -naar Europa verleend.
ingaande met de maand volgende op die waarin de
bedoelde dienstreis zou zijn a.fgeloopen.
Van de beschrijving der Javaansehe, Balineesche en
Sasaksche handschriften van wijlen dr. H. N. VAN DER TUUK,
samengesteld door wijlen dr. J. BRANDES, zag het derde deel
in October 1915 liet licht.
Den 12den Augustus 1915 vertrok de chef van den oud'
heidkundigen dienst, dr. N. J. KROM, met zes maanden verlof
buiten bezwaar van den lande naar Nederland, welk verlof
sedert met 6 maanden is verlengd. Zijne betrekking wordt
waargenomen door den adjunct-oudheidkundige bij dien
dienst dr. E. D. K. BOSCH. '
In het afgeloopen jaar werden de tjandi's Kalitjilik,
Sawentar, Soemberdjati, Tegawangi en Soerawana schoongemaakt,
opgenomen en voor verder verval behoed. Tegen
het einde van het jaar werd een begin gemaakt met de ontgraving
van het terrein om en bij Panataran. waarbij belangrijke
vondsten gedaan werden. Voorts werd een onderzoek
ingesteld naar Hindoe-overblijfselen op de hellingen van den
Penanggoenan, Welirang en Andjasmara, terwijl het onderzoek
op liet Diëng-plateau weder werd opgevat. Bij de verdere
ontgraving van Tjandi Tikoes bij Modjokerto kwamen twee
§ 2. OUDHEIDKUNDE.
Aan den taaiambtenaar dr. TH. S. VAN RONKEE werd in
October 1914 negen maanden verlof naar Europa verleend,
welk verlof achtereenvolgens met 3 en 6 maanden is verlengd.
De taaiambtenaar Raden dr. Hoesein Djajadiningrat
ging voort met de samenstelling en het voor den druk gereed
maken van liet Atjehsch woordenboek.
Bij Gouv. Bt. 31 Maart 191G n°. 4 is de gepensiouneerde
assistent-resident H. J. E. F. SCHWARTZ tijdelijk ter beschikking
gesteld van den directeur van Onderwijs en Eerediercst,
ten einde te worden belast met de samenstelling van een
Balineésch—Nederlandsoh woordenboek.
naar beneden leidende ingangen, een groote afsclieidingsmuur
en andere bouwdeelen aan het licht, waaruit bleek dat
aldaar eene groote badplaats heeft bestaan. Het terrein van
Tjandi Sewoe werd gedeeltelijk ontgraven, waarbij verscheidene
bij tempeltjes werden blootgelegd. *
In Atjeh werden de graven-complexen in de buurt van
Koeta Radja, Idi en Sigli in onderzoek genomen. In kampong
Minjé Toedjoe werd een grafsteen (behoorende tot het
complex Peuët Plok Peuët) met een oud-Javaansch opschrift
aangetroffen.
Bij Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 66 (Ind. St. n°. 131) zijn
fondsen beschikbaar gesteld voor het toezicht op en het
onderhoud van de overblijfselen van het voormalig fort
Speelwijk, de nabij gelegen Europeesche begraafplaats en
enkele andere werken van historische beteekenis in Oud-
Bantam.
§ 3. KONINKLIJK MAGNETISCH EN METEOROLOGISCH OBSERVATORIUM.
Omtrent de verrichtingen van het observatorium in 1915
zij verwezen naar bet jaarverslag der inrichting over dat jaar.
Met betrekking tot de weersgesteldheid gedurende den ver-
'slagtijd kan het volgende worden medegedeeld.
In liet begin van het jaar was de barometerstand te Batavia
belangrijk boven den gewonen, om vervolgens — vooral in
de maanden April. Mei en Juni — te dalen en sedert beneden
den gemiddelden stand te blijven. De temperatuur bleef
het geheele jaar, behalve in April, boven het gemiddelde; de
bewolking was afwisselend daarboven en beneden. De zonneschijn
was in Januari, Februari. Maart, Juli en Augustus,
zoomede in het laatste kwartaal, doch vooral in December,
boven het gemiddelde: in de overige maanden bestond er eene
geringe afwijking naar den kleinen kant. Op Java volgde op
de regenrijke maanden Januari en Februari een betrekkelijk
geringe regenval in Maart en April. Na Mei, met zeer veel
regen, nam de regenval weer af. In Juni was de afwijking
reeds naar den drogen kant; Juli en Augustus waren vrij
droog. Ook September bleef in Oost-Java droog," terwijl in
West-Java de regens invielen en reeds meer dan de gewone
hoeveelheid regen gemeten werd. Van het laatste kwartaal
weken October en December af naar den drogen kant en
November naar den natten, vooral in West-Java. In de
bu,iterfbezittingen kwamen in het begin van het jaar geen
groote afwijkingen voor. Januari, Februari, April en Mei
brachten overal eene gewone hoeveelheid regen; in Maart
hadden Sumatra's Westkust en de Westerafdeeling van
Borneo een overmaat, terwijl men in het oostelijk deel van
den Archipel een tekort aan regen had. Eene dergelijke
tegenstelling bestond in Juni en Juli; de droogte in het
oosten was echter sterker. Na Juli kwamen nog slechts matige
afwijkingen voor in Augustus, October e~n December naar den
drogen en in September naar den natten kant. terwijl in
November de gewone hoeveelheid regen viel, behalve in
Noord-Sumatra, dat een belangrijke overmaat had.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië. 16
122

KOLONIAAL VERSLAG ÏÖIO.
128 Hoofdstuk K, afd. II en III. 124
X 4. GENOOTSCHAPPEN TEB BKVOROKHING VAN WETENSCHAPPEN EU NIJVERHEID; WÉTEN-
SCHAPPELIJKE WEBKEN VAN VERSCHILLENDEN AARD; TIJ DN< II RIFTEN EN NIEUWSBLADEN.
De hier te lande en in Indië gevestigde genootschappen op
indologisch gebied hieven hunne verschillende uitgaven
vi nut zetten.
Het aantal der in Nederlandseh-Indië verschijnende periodieken
vermeerderde met 6 maandelijks verschijnende bladen
(,,De tropische natuur". ,.Orgaan van de Nederlandsch-
Indische vereeniging van handelsgeëmployeerden". .,Persekoetoean".
..Pemimpin pengoesaka tanah". „Tjahaja Passoendeu"
en ..Woelang Kagoeroean"), 2 tweemaal 's maands
verschijnende bladen (,,I)e Volharding, Orgaan der VereenU
ging van ipoor- en tramwegpersoneel in Nederlandsch-
Indië" en de „Vredebode"), 2 wekelijks verschijnende bla-
Indische Protestantsche Kerk. Van het organiek toegestaan
aantal van 41 predikanten waren er bij het einde van
1915 38 in dienst, terwijl er nog 2 boven de formatie werkzaam
waren. Voorts waren er 24 hulppredikers en 6 Europeesche
godsdienstleeraars (zie Ind. St. 1901 n°. 255) in dienst.
Als van lalidswege bezoldigde inlandsche leeraars waren op
uit. 1915 319 personen in dienst, of 3 meer dan het jaar te
voren. Voor het inlandsch leeraarsambt waren bij het einde
van 1915 in opleiding (zie Ind. St. 1870 n°. 125, juncto 1885
n°. 84) 100 inlandsche kweekelingen. van wie er 14 in den
loop van het jaar als zoodanig waren aangenomen.
Ook in 1915 zijn de gebruikelijke toelagen uit 's lands kas
verleend, zoowel die welke strekken ter voorziening op plaatsen
waar geen predikant bescheiden was (een 50-tal, waaronder
14 in de buitenbezittingen), in het godsdienstonderwijs
der Europeesche jeugd door middel van daartoe door het
kerkbestuur aangewezen personen (onder wie 21 vrouwen),
als de toelagen ter tegemoetkoming van enkele gemeenten in
de kosten van den openbaren eeredienst, zoomede ten behoeve
van het godsdienstonderwijs bij inlandsche Christengemeenten,
die over geen uit 's lands kas bezoldigden Europeeschen
of inlandschen geestelijke konden beschikken. Laatstgenoemde
toelagen werden in 1915 genoten door de gemeenten in de
residentiën Amboina, M'enado en Timor en onderhoorigheden.
Het reglement op het bestuur der Protestantsche Kerk in
Nederlandsch-Indië (Ind. St. 1844 n°. 34) is gewijzigd bij
K. 13. 10 Juni 1915 n°. 58 (Ind. St. n°. 400) met betrekking
tot de samenstelling van dat bestuur.
De regeling van de standplaatsen en van de werkkringen
van de predikanten en hulppredikers (Bijbl. Ind. St. n°.,
7508) onderging nadere wijzigingen voor zooveel betreft het
dienstwerk van den predikant te Magelang (Bijbl. Ind. St. ,
n°. 8334) en de hulppredikers te Wonreli, fiabaoe. Baa, Lole,
Kalabahi, Kapan en Koepang (Bijbl. Ind. St. n°. 8463).
Bij Ord. van 7 Dec. 1915 (Ind. St. n°. 696) is het reglement
op het hulppredikerschap en het inlandsch leeraarsambt bij
III. EEREDIENST.
j) 1. CHRISTELIJKE GODSDIENST.
den (,,Sarotono " en ..Medan Boediman"). het'dagblad ,,üe
West-Java Courant", de onderscheidenlijk driemaal en
éénmaal 's weeks verschijnende bladen ..Bamloengseh
Nieuwsblad" en ,.Kerkblad", alsmede met een' 7-tal Maleische
couranten. Daarentegen werd de uitgaaf gestaakt van
de periodieken ,,Voor onze jeugd". „Tropisch Nederland",
,,Het spiritistisch tijdschrift voor Nederlandsch-Indië",
„Matahari Terbit", ..Indisch Weekblad van het Recht",
,,De'Indische kindercourant". , .Nedèrliindsch-Indisch Effectenblad",
,,The Java Times" en ,,Tjerimai", zoomede van
een drietal Haleische couranten.
, de inlandsche Christengemeenten in Xederlandsch-Indië
(Ind. St. 1870 n°. 125, zooals het sedert is gewijzigd) nader
gewijzigd in dien zin, dat aan het examen voor inlandsch
leeraar ook kan worden 'deelgenomen door anderen dan de
daartoe door de hulppredikers opgeleide personen.
Roomsch-katholieke Kerk. Bij het einde van 1915
: waren, met inbegrip van den Apostolischen Vicaris en de
i Apostolische Prefecten, in Indië aanwezig 108 geestelijken.
J Bezoldiging uit 's lands kas werd genoten door 32 geestelijken
! en 11 inlandsche of met inlanders gelijkgestelde leeraars bij
de Roomsch-katholieke gemeenten.
Op aanvragen van d.e zijde van het Roomsch-katholiek
kerkbestuur om op 's lands kosten door verschillende geestelijken
kerkelijke dienstreizen te laten doen, buiten de vaste
dienstreizen, werd gunstig beschikt.
Voor het geven van Christelijk onderwijs aan de Roomschkatholieke
jeugd werden in .1915 toelagen verleend aan 79
gemeenten (hiervan 13 in de buitenbezittingen), terwijl de
gemeenten te Koeta Radja en te Makasser in het genot bleven
van eene kleine tegemoetkoming in de kosten van den eeredienst.
Bij Gouv. Bt. 10 Juli 1915 n°. 12 is aan den Apostolischen
Prefect van de Kleine Soenda-eilanden te kennen gegeven
dat er geen bezwaar bestaat tegen verlegging van zijne standplaats
van Lahoeroes naar Ndona, nabij Ende (res. Timor en
onderhoorigheden).
Zendingswerk (buiten dat der Roomsch-katholieke missie).
Gedurende het tijdvak 1 Juli 1915 t/m uit. Juni 1916
zijn in Indië toegelaten 51 zendeling-leeraren, zag 1 zendeling-leeraar
de heru reeds verleende toelating tegen die van
een ander gebied verwisseld en werd het gebied van 6 zendeling-leeraren
uitgebreid. Toelating als hulpzendeling is in
genoemd tijdvak verleend aan 11 inlanders.
Omtrent de vanwege de zending in stand gehouden ziekeninrichtingen
zie men afdeeling V van dit hoofdstuk.

125
Van de mededeelingen op Mohaniinedaansch godsdienstig
gebied, welke in de gewestelijke verslagen voorkomen, is
reeds melding gemaakt in hoofdstuk C.
Tengevolge van het deelnemen van Turkije aan den Europeescl*en
oorlog werden in den Hedjaz dusdanige buitengewone
toestanden geschapen, dat het verblijf aldaar voor bedevaartgangers
en vele leden van de zoogenaamde Djawa-kolonie
onhoudbaar werd. Met van regeeringswege daartoe naar Djeddah
gezonden stoomschepen werden ongeveer 5000 leden dier
kolonie en in den Hedjaz achtergebleven bedevaartgangers
naar Nederlandsch-Indië teruggebracht.
Hnofdst.uk K, afd. III, IV en V.
| 2. MOHAMMEDA AN8CHE GODSDIENST
KOLONIAAL VERSLAG 191».
De Regeering heeft zich verder genoopt gezien om eene
bekendmaking uit te vaardigen, waarin het ondernemen van
de bedeyaart ontraden en ernstig gewaarschuwd werd tegen
liet gevaar en de groote nioeielijkheden, welke de reis naar
bet Heilige Land voor de deelnemers zou opleveren. Wijl
voorts in 1915 geen Nederlandsche pelgrimsschepen in de
va art werden gebracht en evenmin dergelijke schepen uit de
Straits Settlements vertrokken, was van eene bedevaart in
dat jaar geen sprake.
IV. INSTELLINGEN VAN LIEFDADIGHEID, UITKEERINGS-
EN SPAARFONDSEN.
Over weezenverpleging en armenverzorging, over lief- j over het particulier spaarbankwezen, zijn de voor dit verslag
dadi

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIO.
127 Hoofdstuk
Soerakarta .
Madioen . .
269
a)l
Geneeskundigen
belast met
(sters).
Inliclitcrs
Spoor- en
tramwagens.
vervoer.
Klein
Woningen
en
gebouwen.
Labo ratoria.
Exploratie en klinische dion
1 Woningtoezicht.
Ontsmettingsdienst.
Automobiel-vervoerdu
nst.
Houtzagery on
verdere houtbowerking
in Kediri.
K. afd. V.. 128
h-
i
i
i
M
1,
>—
cc
1
1
bO
*-
1—1
1—'
co
1
1
1
1
l-*
h-
1—'
Q
M
1
1
1
co
H-
'CO
W
1
1,
l
1
>-t>i
12
«a,
co
c
*-
(—»
tO
1—*
8
o
K
2
h
«
i.
H-
1
>—
co
t-*
1
to
>--
1
1
1
H->
t—1
O
*0
3
1
1
CO
M
H
3;
co
t—1
4-
*-
to
li
H-
s
M
CO
I
liai toriologen.
Laboranten.
Opzichters voor rattenonder.
zook.
Mantri'Hon verdere l>ediundon.
du geweste-
1 i.lkv leiding.
du plaatse.
m
Hjko leiding.
Euroi>eanen.
Inlanders.
Europeanen.
Inlanders.
•
Europeanen.
tiA
'H \
Inlanders.
Hoofdopzichters.
Opzichters.
Inlandsche mantri's.
1
EO
1
CS
1
1—'
N
f—
1 opzi< liters.
1
Klein
Automobiel-vervoerdu
Behalve de hoofdleiding, is de dienst der pestbestrijding
onderverdeeld in een inlichtingen" en klinischen dienst, een
ontsmettingsdienst en een'dienst voor liet woningtoezicht.
Was het opsporen en onderkennen van pestgevallen aanvankelijk
geheel in handen van geneeskundigen, in den loop
van 1915 werd overgegaan tot aanstelling van zoogenaamde
inlichters, zoowel van Europeeschen als van inlandschen
landaard, die van tevoren een voor hunne opleiding ingestelden
leergang met vrucht gevolgd hebben. Zij oefenen hunne
werkzaamheden uit onder toezicht van artsen. Dit stelsel
werd gedurende het Verslagjaar met goed gevolg doorgevoerd
in de residentie Pasoeroean, terwijl het tegen het einde van
het verslagjaar ook werd ingevoerd in de resideutiën Kediri
en Soerabaja; overal • elders bleven geneesheeren met die
taak belast.
De leergang voor den inlichtingendienst werd gevolgd door
16 Europeanen en 16 inlanders.
Ook voor de opleiding van verplegend personeel werd een
leergang geopend, welke door 33 inlanders gevolgd werd.
De in den loop van 1914 door het hoofdcomité van bet
Roode Kruis in Nederland uitgezonden pest-ambulances
werden, toen in Mei en Juni 1915 de eenjarige verbintenissen
der daaraan verbonden zusters waren geëindigd, zooveel
mogelijk in stand gehouden onder leiding van die zusters,
die genegen waren zich tijdelijk aan den pestbestrijdingsdienst
te verbinden. De ruime gelegenheid tot huisvesting
van patiënten in die ambulances en het gemis aan dergelijke
inrichtingen in de onmiddellijke omgeving deden er toe
besluiten ook andere zieken dan pestlijders op te nemen. Het
j uitbreken van pest ter hoofdplaats Soerakarta maakte het
! noodig aldaar eene inrichting in het leven te roepen ter opneming
en verpleging van patiënten.
Het aantal lijders aan pest en andere ziekten (hoofdzakelijk
typhus, malaria, tuberculose, dysenterie. nier- en hartziekten,
syphilis en verwondingen) verpleegd in die ambulances
en in de ziekenbarakken in den loop van 19J5 bedroeg
onderscheidenlijk 347 (van wie er 198 toverleden en 149 herstelden)
en 1083 (van wie er 860 herstelden en 174 overleden,
terwijl 49 lijders in behandeling bleven).
K-
9
1
1
1
1
1
h*
00
co
1
tO
r
i
i
i
i
h-
4-
CO
H-'
r—'
1
co
1
1
1
1—1
O
00
• t—•
CC
*1
oc
1
1
1
>—
-0
CO
CO
1
*-
a.
1
H-
t—'•
t-*
H1
rf^
Verder inlandsen
personeel.
Opzichters.
Verder inlandse]]
personeel.
Opzichters.
Verder inlandsch
personeel.
Administrateur.
Werktuigkundige.
Boekhouder.
Europeesche monteurs.
Inlandscho chauffeurs.
Poetsers en verdere werk.
lieden.
1 1 i—i 1 f Beheerder.
1 1 h- 1 Machinist 1
Opzichters en VIT der per-
1 1 SO 1 1 soneet.
o) Gouveraeruejitsarts bij den burgerlijken geneeskundigen dienst, waarnemend
chef van het pestlaboratorium te Malang.
b) Allen vrouwelijke artsen.
r) Van den burgerlijken geneeskundigen dienst, ter beschikking van den
iliciiKt der pestbestrijding.
d) Tevens belast met het stelselmatig onderzoek bij pest in gecontroleerde
en schoongemaakte woningen.
e) Onder wie 1 vrouwelijke arts.
/) Van wie 1 van den burgerlijken geneeskundigen dienst, ter beschikking
gesteld van den dienst der pestbestrijding.
g) Van wie 1 semi-arts, en 2 inlandsche artsen van den burgerlijken geneeskundigen
dienst.
l )
In het begin van het verslagjaar geschiedde het ontsmetten
van woningen en gebouwen op groote schaal door middel
van zwaveldioxyde. Uit theoretische en practische overwegingen
is dit stelsel evenwel verlaten om over te gaan tot het
ontsmetten langs mechanischen weg, waar noodig voorafgaande
en overigens in aansluiting aan de woningverbetering,
welke is opgedragen aan de zorgen van het binnenlandscb
bestuur. Door oprichting van zoogenaamde zwavelposten
wercr getracht verspreiding van smetstof bij bet
| vervoer van voor ratten aantrekkelijke goederen tegen te
gaan.
Tot aan het einde van 1915 werden door de zorgen van'het
binnenlandscb bestuur verbeterd: in de residentie Pasoeroean
131 408 huizen, in Madioen 161 262 huizen, in Kediri
42123 huizen en in Soerakarta 2013 huizen, terwijl in bet
laatst van het jaar een aanvang is gemaakt met de woningverbetering
in gedeelten der reside,ntiën Soerabaja en Madoera.
Van deze verbeterde woningen werden er door den
dienst der pestbestrijding voor het houden van toezicht
overgenomen: in de residentie Pasoeroean 119 590, in Madioen
71 158, in Kediri 15 657 en in Soerakarta 1109, terwijl
de woningverbetering in de vorenbedoelde gedeelten der
residentiën Soerabaja en Madoera nog te weinig gevorderd
was om aldaar reeds toezicht voerend personeel aan te stellen.
Daar eene snelle verplaatsing van het personeel van den
dienst een bepaald vereischte bleek om een doelmatig toezicht
te waarborgen, en het vervoer met automobielen in
eigen beheer nog het minst kostbaar was, werd in 1915
besloten het w r agenpark voor den dienst belangrijk uft te
breiden. Behalve de voor' het personenvervoer benoodigde
automobielen, beschikt de dienst over twee ambulanceauto's,
in het jaar 1914 door het Roode Kruis in Nederland
aan de pestbestrijding ten geschenke aangeboden, en vier
vracht-automobielen.
Bij Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 71 (Ind. St. n°. 136) is
personeel in dienst gesteld ten behoeve van de quarantaineinrichting
op de eilanden Onrust en Kuiper in de baai van
Batavia. -i)
Van de ziekeninrickting te Soerakarta zijn geen gegevens ontvangen.

Sedert uit. pecember 1911 zijn, hetzij voor # hei eerst,
hetzij bij vernieuwing, besmet verklaard wegen» pttt: Ban»
goon en Bom hu y (Britsoh-Indië), Canton (Zuid-CHina).',
f'olombo (Ceylon) én Singapore (Malakka), soomede in
Xederlandsch-ïiidië de hoofdplaatsen Soerabaja en Madioeu
en verschillende districten in de residentiftn Soerabaja. Kdii'i
en Pasoeroean; wegens cholera: Manilla (Philippijnen)
Vu wegens pokk$n en cholera verschillende plaatsen en districfen
in Nederlandsch-Indië.
TH Bijbl. ln

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
181 Hoofdstuk K. afd. V. 182
G EB1 K I).
/.'' t. Soi rabaju.
Afd. Boerabaja. . .
stad Boerabaja . .
Afd. Lamongan . .
.. Bidoardjo. . .
, Modjokerto . ,
.. Djombang . .
Rat. Pasoeroeuti.
Afd. Malang . . .
., Hangil....
., Pasoeroean.
.. Probolinggo. .
Uw. Soerakarta.
Afd. Slagen. . . .
,, Soerakarta . .
i Bojolali . . .
Onderafd. Wonoghï.
Afd. Kluten. . . .
lies. Mudioeit.
Afd. Mudioen . .
., Magetan . .
Res. Kediri.
AfU. Kediri . . . .
.. Toeloengagoeng
.. Blitar . . . .
., Berbek. . . .
Distr. Pare . . . .
Totalen .
Tweede halfjaar Eerste halfjaar
1915. 1910.
Aange- Over- Aange- ' Overtast.
leden. tast. leden.
26
42
2
(i
6
123
1350
1
i
12
442
36
18
40
514
26
42
2
6
6
7
10
125
6
15
124
5
125
2 — —
6 77 77
1 1
o
1806
1
11
439
37
16
35
488
6
1
512
8
4
12
27
2
38
9
28
67
512
8
4
13
26
2
70
38
9
29
65
• 2653 2571 1012 10O7
Bijlage I* bevat eene graphische voorstelling van het
maandelijks op Java geconstateerd aantal pestgevallen gedurende
'de jaren 1910, 1911. 1912. 1913. 1914 en 1915.
Pokken. Hieronder volgt een overzicht over 1915 van de
aangetasten en overledenen aan pokken.
GE WESTEN. Aangetast. Overleden.
.hu-d.
Bantam' 116
Batavia • • • 1280
Preanger-Regents( happen . . . 167
Cberibon
,; 57
Semarang 2
Kedoe 116
Djokjakarta 2
Banioenuis 14
27
299
23
154
1
) —
49 41
26 21
277 221
44 24
493 425
Meningitis cerebro-xpinalis. Van deze ziekte werden
enkele gevallen gemeld. In de kazerne voor gewapende politiedienaren
te Soekaboemi kreeg de ziekte eenige uitbreiding.
Ook op twee koeliesdiepen voor Sumatra's Oostkust bestemd,
weiden enkele gevallen waargenomen.
THphteriUe. De ziekte bepaalde zich tot slechts enkele
gevallen.

KOLONIAAL VERSLAG l«M«.
|:;:l Hoofdstuk K, ül'd. V. l::i
Leprd. rn'het gesticht te Poeloe Si Tjanang nabij Belnwan
Dcli werden 271 lepial ij der 8 afgezonderd.
Omtrent den aard der ziekten, waarvoor opneming in gouverhements
burgerlijke siekeninrichtingen I ft plaati geliail,
geeft ta 1M>1 V van bijlage TJ een overzicht.
Bij GOUT. Bt. 20 Aug. 1915 n". 13 (Ind. St. n°. 514) is een
examen ingesteld voor ziekenverpleging, (lat, naai' gelang
van «Ie behoefte, ter beoordeeling van den hoofdinspecteur,
chef van den burgerlijken geneeskundigen dienst, zal kunnen
worden afgenomen én dat ten doel heeft een maatstaf te verkrijgen
ter beoordeeling van de vakkennis dor personen, die
liekenverpleging uitoefenen als beroep, Voor de exameneist
hen zie men Bijbl. Ind. St. n". 8378.
Kciiceskiindigc behandeling van landswegc. Hiervoor
zij verwezen naai' staat III van bijlage U.
Het stelsel der vrije vroedvrouwenkeuze voor Kuropeesche
vrouwen, die recht hebben op kostelooze verloskundige gouvernemen
tshulp, soomede voor minvermogende en behoeftige
inlandsche vrouwen (vgl. K. V. 1914, kol. 11")) is ingevoerd'
t« Malang en te Soerabaja (Ind. St. 1915 nos. 632 en 602).
Instruetiën voor deze vroedvrouwen zijn opgenomen in Bijbl.
Ind. St. nos. 8432 en 8431. . , .
^Voor de bij Gouv. Ut. 10 Jan. 1912 n". 98 (Ind. St. n". 87 >
ingestelde betrekking van mantri-verpleger hebben zich in
1915 ongeveer 400 jongelieden aangemeld, van wie er 31 hij
verschillende siekeninrichtingen geplaatst werden, Bij het
einde van dat jaar waren nog 87 jongelieden in opleiding tot.
inlandsch verpleger (verpleegster). De regelen voor de opleiding
van het inlandsen verplegingspersoneel ondergingen
wijziging liij Gouv. Btn. 29 Mei 1915 n°. 42 en 9 Mei 1916
n". 2Ï.-
Bij Gouv. Bt. 30 Dec. 191ö n". -i4 (Ind. St. n°. 745) is eene
regeling getrofen tot teruggaaf aan burgerlijke ambtenaren,
die in en door de uitoefening van hun dienst zijn gewond, van
de dooi hen gemaakte kosten, verband houdende met hunne
geneeskundige behandeling en/of verpleging.
Voor de instructie voor de burgergeneesheeren te Soemenep
en te Pamekasan en voor den inlandschen geneeskundige te
Sampang (res. Madoera). betreffende den geneeskundigen
dieiist bij de fabrieken tot briquetteering en verpakking van
gouvernementszout te Krampon en te Kalianget, zie men
Bijbl. Ind. St. n". 8248.
Geneeskundig Staatstoezicht. Evenals in vorige jaren,
«verden iu 1910 zoowel door den hoofdinspecteur, chef van
den burgerlijken geneeskundigen dienst, als door de overige
inspectieronde ambtenaren bij dien dienst, reizen gemaakt
voor het doen van onderzoekingen, het houden van besprekingen-en
het treffen van maatregelen ten aanzien van de verschillende
op dit onderwerp betrekking hebbende aangelegenheden.
In verband met de gewijzigde militaire indeeling v van bet
gouvernement Oostkust van Sumatra, is bij Qrd. van 27 Sent.
1915. (Ind. St. n°. 571) de uitoefening van het geneeskundig
staatstoezicht in dat gewest opgedragen aan den eerstaanwezenden
officier van gezondheid te Medan.
Inlandsche artsen. Bij de school tot opleiding van
inlandsche artsen begon bet schooljaar 1914—1915 met 86
leerlingen (onder Wie twee vrouwelijke leerlingen zonder
dienstverband) in do voorbereidende en 97 in de geneeskundige
afdeeling. Bij het einde van het schooljaar bedroeg bet
aantal leerlingen 152. Aan bet in de maanden Januari en
Februari 1915 afgenomen eerste gedeelte van bet eindexamen
namen voor de eerste maal deel 7 candidaten. van
wie er 6 werden toegelaten tot het tweede gedeelte van dal
examen ; TOOT de tweede maal namen aan het eerste gedeelte
deel 5 candidaten van Wie er 2 slaagden. Het tweede gedeelte
van het examen werd afgenomen aan :i candidaten. die het
vorige jaar niet waren geslaagd: aan allen kon thans bet
getuigschrift worden uitgereikt.' In Juni d.a.v. werd liet
tweede gedeelte afgenomen aan de voor het eerste gedeeltegeslaagde
8 leerlingen, die allen een getuigschrift verwierven.
Voorts werd aan twee inlandsche geneeskundigen vergund
zich te onderwerpen aan liet aanvullingsexamen in de
verloskunde, waarin zij slaagden.
liet aantal zieken, behandeld OU de aan de school \erhniiden
poliklinieken bedroeg 6812. Voor de splitsing van dit
aantal wordt verwezen naar staat IJ B san bijlage IJ.
De kosten van de school bedroegen gedurende het sehooU
jaar 1914 1915 f 146 209. waaronder t 38395 wegens toelagen
aan de leerlingen, tegen t 132997 en f 35 627 gedurende
1913 191 I.
Gedurende 1915 ontvielen 12 inlandsche geneeskundigen
aan 's lamls dienst, terwijl door de school, zooals boven aangegeven,
afgeleverd werden II artsen.
Vcdcrlandsrh-liidischc artsciisrliool te Soerabaja. liet
schooljaar 1914,'1915 begon niet 47 leerlingen. In den loop
van den leergang kon nog 1 leerling tot de eerste kjasse worden
toegelaten. Aan het einde van het schooljaar bedroeg het
aantal leerlingen 43.
De kosten van de sehocd bedroegen in 1915 f 46 776, waaronder
f 18 1)85 Wegens toelagen aan de leerlingen, tegen
f 34 595 en f 9852 gedurende 1913/1914.
Bij Gouv. Ut. 29 .Mei 1915 n". 43 (Ind. St. n". 386) is de
bezoldiging van de n iet-geneeskundige leeraren bij deze
onderwijsinrichting nader vastgesteld.
Inlandsche vroed >rn uw en. Staat IV van bijlage (7
geeft een Overzicht van het aantal en den afloop van verlo»singen
gedurende het jaar 1915 verricht door inlandsche
vioedvrouwen, die onderstand van landswege genieten.
Het aantal leerliiigeii-vroedvrouw , die gedurende 1915
hare opleiding bij Kuropeesehe geneesheeren genoten, bedroeg
18 (vgl. overigens staat I van bijlage U). In Bijbl.
Ind. St. n". 8251 zijn nieuwe voorschriften betreffende het
examen voor inlandsche vroedvrouw opgenomen. Het regiement
betreffende de bevoegdheid en de verplichtingen van
inlandsche vroedvrouwen (Bijbl. Ind. St. n". 8055) onderging
in April 1915 eene wijziging.
Inentingen legen hcsmeOelijkc ziekten. Tabel VII.I
van bijl;.ge I* toont den omvang aan van de verrichtingen der
inlandsche vaccinateurs gedurende de laatste vijf jaren;
staat VlI/i vermeldt het aantal inentingen en herinentingen,
enz. bij de landskoepokinrichting te Weltevreden gedurende
hetzelfde tijdvak.
Staat YllI van bijlage TJ bevat de vijf jaarlijksche
statistiek van de bij het instituut-PASTF.i'R behandelde personen
tegen hondsdolheid.
Voorschriften nopens het toezicht op het vaccineerend personeel
in eenige vaccinedistricten in Sumatra's Westkust en
Atjeh en ondeihoorigheden zijn opgenomen iu Bijbl. Ind. St.
nos. 8059, 8252 en 8322. Het algemeen toezicht op de vaccine
in het gouvernement Oostkust van Sumatra is bij Gouv. Bt.
27 Sept. 1915 n". 25 (Ind. St. n". 572) opgedragen aan den
eerstaanwezenden officier van gezondheid te Medan. De betrekking
van leerling-vaecinateur in het gouvernement Celeiies
en onderhoorigheden is bij Gouv. Bt. 13 Maart 1916
u°. 19 (Ind. St. n". 261) ingetrokken.
De op tijdel ijken voet getroffen regeling betreffende de
aanstelling van inlanders tot candidaat-vaccinateurs (zie
K. V. 1914. kol. 116) is bij Gouv. Bt. 12 Jan. 1915 n°. 32
(Bijbl. Ind. St. n". 8216) bestendigd.
Geneeskundig laboratorium en leergang voor tropische
ziekten. Ook in 1915 werd van de gelegenheid tot het verï
ichten van onderzoekingen van diagnostischen aard door
particulieren veelvuldig gebruik gemaakt: eveneens werden
voor den burgerlijken en militairen geneeskundigen dienst
en voor de rechterlijke macht verscheidene onderzoekingen
verricht.
Ingevolge Gouv. Bt. .'.Maart 1916 n*. 32 (Ind. St. n°. 289)
is aan het geneeskundig laboratorium eene scheikundig*
artsenijbereidkundige afdeeling verbonden, bestemd voor het
verrichten van scheikundige en artsenijbereidkundige onderzoekingen
en bet onderzoek naar den aard der voedingsmiddelen
in Nederlandsch-Indië.
Aan de leergangen voor tropische ziekten, waarva.ii er twee
gegeven weiden, namen deel 4 gouveriieinentsartsen en 2
officieren van gezondheid der zeemacht. ')
i> Bij- Gouv. Bt. IK Oct. 1915 n°. 45 'Bijbl. Ind. St. n^ f370) zijn de
Uepalingen l>etreffende de deelneming door officieren van gezindheid van de
marine aan deze leerjjan^f-n gewijzigd. i

KOLONIAAL VERSLAG lÖItt.
186 Hoofdstuk K, afd. V en VI. I8fl
Staat III li x 11 II bijlage D bevat eene opgaaf van de
lijdera behandeld in de voor den teergang in tropische ziekten
bestemde afdeeliug van hel militair bogpitaal te \Velte-
\ reilen.
Ziclii niicsl i( lit:n in londst'ii. Staat I vin bijlage I
beval ef'lie gewestelijke statistiek van de op lilt. 1915 hcstaande
lands- en bijzondere ziekenini iclitinyeii : (|e staten
III.1 en I opgaven nopens de uitkomsten in de gezamenlijke
landsziekeniniieht ingen I>II in eenige particuliere inlandsehe
siekenbuilen, terwijl staat XI eene si>lilsiijy bevat van «Ie
in liet verslagjaar aan bijzondere inrichtingen voor siekenverpleging
uitgekeerde tegemoetkomingen. .
De regelen voor de toekenning van subsidiën uit 's landt
kas ten beboeve van |iar( iciiliere iiiLitidsche ziekenhuizen en
bulpsiekenhuisen (Ind. St. 19(Hj n°. 270. zooals bet sedert is
gewijzigd en aangevuld) zijn nader aangevuld bij Ord. van
3 April 19X8 (Ind. St. n". :U2).
Mij (iouv. Bt. 15 Juni 1915 n". 22 (Ind. St. n". 408) zijn
de hoofdinspecteur, chef van den burger] ij ken ucnecskundigen
dienst, en de directeuren der centrale burgerlijke zie-
])e trekking van de voor 1914/191") toegestane groots geldloterij
van f 500000 (zie K. V. 1910. kol. 187) had reeds 15 .
April 1916 plaats, aangezien de loten op dien datum waren
uitverkocht.
Voor het tijdvak 1 Juli t/m 81 October 1915 wei-den 10
kleine geldloterijen toegestaan, tot een gezamenlijk bedrag
van f 100000, waarvan de winsten bestemd waren voor: de
vernieuwing van het kerknieubilair voor de Brotestantsche ;
kerk te Pre' linggo, de herstelling van het Iioomsch-katholiek
kerkgeiSt/UW te Menado. bet bestuur van het ,,Menak- j
fonds" te Bandoeng, de vereeniging , ,Buitenzorgsch studie- i
fonds" te Buitensorg, de vereeniging ..Hulpfonds Kamoerahan
Hati Mataram" te Djokjakarta, de Fröbel-school te ;
Magelang, den 'herbouw van eenige door brand vernielde :
missiegebouwen te Xangah Sedjiran (Westerafdeeling van ;
Borneo), de herstelling yan het vereenigingslokaal der socie- l
feit ..Harmonie" te Banjoemas, de schietvereeniging ,,De ;
Batavier" te Batavia en de door de vereeniging ..Tjien Ik j
Hok Tong" te Kediri opgerichte Chineesche school. De trek- j
king van zeven dier loterijen werd vervroegd en de datum
gesteld op een maand na het tijdstip waarop de loten bij de
aangewezen lotenverkoopers waren uitverkocht.
VI. LOTERIJEN.
keuinrichtingen te Batavia, Semarang en Soerabaja bevoegd
verklaard tot strafoplegging aan inlandscli personeel, wegens
vergrijpen legen den dienst.
Bij

137
Hoofdstuk ]., afd. I.
L.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
I. WATERSTAAT EN BURGERLIJKE OPENBARE WERKEN.
Personeel. Voor de getalsterkte van liet half April 1916
'in dienst zijnde technisch personeel, zoowel dat in vasten
dienst als dat. hetwelk boven de vaste sterkte werd gevoerd,
zie men tahel I van bijlage V.
Bij Gouv. Bt. 22 Jan. 1916 n°. 58 (Tnd. St. n°. 85) is
bepaald dat bij den waterstaat en 's lands burgerlijke openbare
werken teekenaars worden in dienst gesteld, ter vervanging
van de bij Gouv. Bt. 22 Jan. 1912 n°. 66 (Ind. St.
n°. 135) getroffen regeling nopens de aanstelling van een
3-tal van dergelijke ambtenaren.
De in 1915 voor den Indischen dienst, ter benoeming tot
opzichter en bouwkundig opzichter uitgezonden personen zijn
allen geplaatst.
De tijdelijke indienststelling van opzieners der wegen ten
behoeve van de residentie Banka, en onderhoorigheden (Gouv.
Bt. 1 Aug. 1914 n°. 22) is bestendigd bij Gouv. Bt. 25 Jan.
1916 n°. 54 (Ind. St. n°. 119).
De bepalingen omtrent studietoelagen aan studenten der
Technische Hoogeschool te Delft, die voor civiel ingenieur
studeeren en bestemd wenschen te worden voor den Indischen
dienst zijn opnieuw vastgesteld bij K. B.VL1 Maart 1915 n°.
103 (Ind. St. n°..395).- • '
§ 1. PERSONEEL; UITVOERING VAN WEBKEN.
Uitvoering van werken. Volgens de boekingen ten hisle
van de begrooting is in 1915 aan burgerlijke landswerken ten
koste gelegd wegens gewoon onderhoud en herstellingen
t' 3 517 624 en wegens vernieuwing en nieuwe werken in eigen
helieer i 16 936 846. Die boekingen omvatten evenwel niet het
geldswaardig bedrag van de verbruikte materialen uit 's lands
voorraad. De waarde dier verstrekkingen, voor zoover vernieuwing
en nieuwe werken betreft, bedraagt f 471 489,
waardoor het geheele bedrag van f 16 936 846 stijgt tot
f 1T 408 335; vergelijk daaromtrent de uitgewerkte opgaven
in tabel II van bijlage V.
Evenals in vorige jaren, is bij de uitvoering van werken,
voor zooveel doenlijk, partij getrokken van de werkkrachten
van veroordeelden tot dwangarbeid en van door den politierechter
gestraften, terwijl de geldswaarde, welke die arbeid
vertegenwoordigd heeft, met het departement van justitie is
verevend.
In het afgeloopen jaar werden geen nieuwe werken in het
openbaar aanbesteed.
§ 2. BIJZONDERHEDEN NOPENS DE VERSCHILLENDE SOORTEN VAN AVER KEN.
(•eliomveil. In de m § 1 vermelde som van f' 17 408335 is
begrepen een bedrag van f 5 022 280. hetwelk in 1915, met
inbegrip van het geldswaardig bedrag aan grondstoffen uit
's lands voorraad, is verwerkt voor gebouwen, (vernieuwingen
en nieuwe werken). Eene splitsing naar gelang 1 De opruiming der van de gestaakte werken afkomstige
voorraden werd voortgezet. Het werkspoor van Ba bat tot
Doerak, werd nog aangehouden. Aan verkochte materialen,
enz. was op uit. 1915 f 2 607 074 ontvangen.
van de be- Voor het jaar 1915 waren fondsen beschikbaar gesteld voor
stemming der gebouwen (woningen, schoolgebouwen, ge- de voortzetting van een 16-tal reeds gedurende tai van jaren
vangenissen,' kantoren, ziekenhuizen, enz.) is opgenomen in in uitvoering zijnde groote bevloeiings. of afwateringswer-
tabel TI van bijlage V.
ken. De, daarvoor op het oorspronkelijk werkplan voor 1915,
uitgetrokken som van f 2 570 000 werd sedert, in verband
Wegen en bruggen. Voor het.aanleggen van nieuwe en met de ernstige tijdsomstandigheden, verminderd tot
het verbeteren van bestaande wegen, zoomede voor het f 2 145 000. Uitgegeven werd f 1 949 675.
bouwen of vernieliweu van bruggen en duikers (dus zonder In tabel UIA van bijlage V zijn eenige aanteekeningen
bet aan onderhoud of herstelling ten koste gelegde) is in opgenomen omtrent de in het verslagjaar met de verschil-
1915 van landswege uitgegeven f 4 256 798, waarvan f 486 822 lende werken gemaakte vorderingen.
voor maatregelen in het belang van de economische ontwik- Voor het verbeteren van bestaande bevloeiings. en afwatekeling
en f 51, 002 voor het algemeen wegenplan voor Java; ringswerken of het aanleggen van nieuwe werken van
Vergelijk de gewestelijke .splitsing in tabel IÏ van bijlage V. geringen omvang, was op het oorspronkelijk werkplan
Voor hetgeen in.]915 ten koste gelegd is. onderscheidenlijk f 2 400 000 uitgetrokken, welk bedrag, om de hiervóór ver-
aan opneming, verbetering en aanleg van wegen en aan den nielde reden, tot f 2 050 000 werd teruggebracht. Vitgegeven
bouw van de belangrijkste bruggen (de laatste voor zoover werd f 2 384 569 en wel ten behoeve van een 172-tal werken
begroet Op f 25 000 of meer), zie men bijlage Y, sub V. op Java en iladoera (waarvan 165 in uitvoering bij de irrigatie-afdeelingen
en werken) en een 25-tal in de buiten-
Bevloeiinys-. at"waterings- en watcrkeeringswerken. hezittingen. Van deze werken zijn er 24 op Java en Madoera
Voor onderhoud, opnemingen, debietmetingen, enz. ten be- en 4 in de buitenbezittingen uitgevoerd ten laste van de
hoeve van de gestaakte bevloeiings. en afwateringswerken in zoogenaamde ,,hulpverschaffingafondsen" (maatregelen in
de Solo-vallei (residentiën Rembang en Soerabaja) is in het I het belang van de economische ontwikkeling), terwijl daar-
verslagjaar f "23 461 uitgegeven, waardoor het geheele ver- j aan ten koste werd gelegd een bedrag van f 238 899. De som,
werkte bedrag van f 17 985 593 op uit. 1914, bij het einde I welke werd besteed aan werken van geringen omvang, niet
van 1915 was geklommen tot f 18 009 054. De uitgaven voor hehoorende tot de maatregelen in het belang der economische
opnemingen, ad f 12 956, hadden ook thans weder grooten- ontwikkeling, bedroeg derhalve f 2 145 670.
deels betrekking op metingen en waarnemingen in het belang Tot de werken van geringen omvang in het algemeen (voor
van verschillende kleine verbeteringsplannen, die slechts zoover betreft de bevloeiings. en afwateringswerken), be-
zijdelings in verband staan met de eigenlijke Solo-valieihooren de reeds in K. V. 1915. kol. 142, genoemde werken.
werken.
Onder de werken van geringen omvang welke niet ten laste
Handelingen der T3taten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917 . 5. Ned.-Indië. 18
13,x

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
89 Hoofdstuk L. afd. NO
van de ..linlpversi hnffingsfnndsen" werden uitgevoerd, zijn
tevens die werken gerangschikt, welke strekken tot verbefering
ot uitbreiding van in gebruik zijnde groote bevloeiingsi'ii
afwateringswerken of tot verbetering van rivieren en
andere waterloopen. voor zoover die werken naar hun aard
niel ten laste van die fondsen kunnen wolden gebracht.
Ten behoeve van waterkeeringswerken was bij liet oorgpronkelijk
werkplan gerekend op eene som van f 330 000,
sedert (zie hiervóór) verminderd tot f 280 000. Voor de uitvoering
,dier werken werd in dat jaar besteed in 't geheel
t 790202, waars au f' 742 284 op Java en Madoera en f 47 918
in de buitenbezittingen, onderscheidenlijk ten behoeve van
17 (waarvan 12 in uitvoering bij de irrigatie-ai'deelingen) en
4 welken.
Met betrekking tot de voornaamste dier werken zij liet
volgende opgemerkt.
De uitgaven voor vernieuwingen en verleggingen van den
linker Tjioedjoeng-dijk, waarvoor in het geheel f 121 210
was toegestaan, bedroegen in het verslagjaar i' 37 280. In het
geheel werd tot uit. 1915 f 86 643 uitgegeven.
Ten behoeve van de werken ter verbetering van den wateraf"
en aanvoer ter hoofdplaats Batavia werd in 1915 verwerkt
f 593 674. De uitgaven bedroegen op het einde van dat jaar
in liet geheel f 1 257 998 (toegestaan f 2 693 900).
De bouw van eene keersluis aan den mond Van den Bangiltak
der Porong-rivier kwam in 1915 gereed. De uitgaven
bedroegen in liet geheel f 88 482 (toegestaan f 88 200).
Voor liet verzwaren en liet herstellen van den rechter Brantas-dijk
van E.M. 0 tot K.M. 46,600 en van K.M. 51,760 tot
K.M. 53.660 in de afdeelingen Modjokerto en Djombang is
f 36 038 uitgegeven. Tot uit. 1915 bedroegen de betreffende
u'itgaven f 195 361 (toegestaan f 206 300).
Aan het eerste, tweede en derde gedeelte der werken tot
het bandjirvrij maken van de hoofdplaats Padang zijn tot
uit. 1915 respectievelijk f 127 889, f 147 796 en f 92 272
besteed, terwijl was toegestaan f 369 583 (met inbegrip van
eene vermeerdering van f 48 819), f 223 353 (met inbegrip
van eene vermeerdering van f 83 353) en f 132 500 (met
inbegrip van eene vermeerdering van f 49 500).
Voor het uitvoeren van aanvullingswerken voor het derde
gedeelte der werken tot het bandjirvrij maken van de hoofdplaats
Padang werd f 4501 besteed (toegestaan f 31 625).
Voor de l>estrijding van den ongunstigen invloed van de
vulcanische uitwerpselen van den Smeroe op de rivieren
(besoeks) in de afdeeling Loemadjang der residentie Pasoeroean
werd voor 1915 f 20 000 toegestaan, terwijl f 26 570
werd uitgegeven. In tabel IV A, sub a. b en c, van bijlage V
zijn de ten behoeve van de hoogerbedoelde bevloeiings- en
afwaterings- en waterkeeringswerken van geringen omvang
in het verslagjaar verwerkte bedragen gesplitst vermeld.
Voor opnemingen en projectwerk ten dienste van groote
zoowel als van kleine bevloeiingsplannen, is blijkens de
tabellen III Ti en IV B van de meergenoemde bijlage V,
f 333 629 uitgegeven (op het oorspronkelijk werkplan was
gerekend op f 425 000), waarvan f 75 834 voor de buitenbezittingen
(ten behoeve van de bevloeiing-opnemingen op
de eilanden Sumatra en Celebes en in het gewest Bali en
Lombok onderscheidenlijk f 52 342, f 18 237 en f 5255). Onder
de voor irrigatie-opnemingen gedane uitgaven zijn niet begrepen
die ten behoeve van de werken in Noord-Bantam en
de Bandjar-Tjahjana-werken, welke, evenals in vorige jaren,
ten laste van de voor de uitvoering der betrokken werken toegestane
fondsen werden gebracht.
Ten behoeve van herstellingen van bevloeiings- en afwateringswerken
is f 109 097 uitgegeven (op het werkplan was
uitgetrokken f 101 000). Voor de zware herstellingen aan den
stuwdam bij Lengkóng (res. Soerabaja) werd in 1915 slechts
f 808 besteed. Tot ultimo van dat jaar werd in het geheel voor
dat werk uitgegeven f 89 747 (toegestaan f 94 300). Gereed
kwamen: de herstelling van de spui- en verdeelinrichting der
Sidoard josehe kanalen te Kepadjaran (res. Soerabaja). de
verlenging van een gedeelte van het stortvlak van de schotbal
kstuw te Lengkóng en de verbetering van den linker-
Brantas-dijk in de afdeeling Berbek der residentie Kediri.
De voor herstellingen van bev]oeiings- en afwate,ringswerken.
zooniede van waterkeeringswerken uitgegeven be-
I
dragen zijn overigens gesplitst opgenomen in de ineergenoeinde
tabel IV A, sub d en 'e.
Met opheffing van de zoogenaamde rentabiliteitscom
missie (zie K. V. 1906, "kol. 178/179) en van de zoogenaamde
permanente irrigatie-commissie (zie K. V. 1907, kol. L98),
is bij Gouv. Bt. 16 Maart 1916 n". 36 (Jav. Ot. n°. 24) eene
oommissie in het belang van het irrigatiewezen op Java en
Madoera ingesteld.
Werken in liet belang van de gezondheid* waaronder
drinkwatervoorzieningen. Ten behoeve van de (verken in
liet belang van de gezondheid is in 1915 uitgegeven eeVi
bedrag van f 237 554 en voor den aanleg van waterleidingen
f 317 714, onder welke hedragen zijn begrepen de uitgaven
aan opnemingen en voorbereidingen.
Voor het gewoon onderhoud van de bestaande werken is
besteed op Java en .Madoera f 4399 en in de buitenbezittingen
f 10 439. totaal f 14 838/
De volgende tabel bevat een overzicht van de kosten, besteed
aan de daarnaast vermelde werken.
OKWKK'r.
VBHWÏBKTK BE'
DliAoKN IN 1915.
o.Msi lll.'l IVINU VAN DE . w rf .'.
w 'KRKBN.
i
B u
H
3 S
=C ., W
6 2 %
Ï 5 a
Batavia Verbetering van Hen
wateraan- uu afvoor
tur hoofdplaats Batavla
' ? • . . . . r 4 («17
ToKI.I' llï l.\'i.
Administratie en opnemingen:
"iel rent
" 'de uitvoering van dit
werk zijn gegevens
te. vinden in billage
V, tabel tVB.
Preangor* Regentschappen.
Watervoorziening
• van Soekahoemi. . f i 469
1 Opnemingen. Het ont-
— < werp kwam gereed,
Cheribon. Rioleertng en afwatering
ter hoofdplaats
Cheribon .
Als hoven.
1 530
Samarang. Verbetering van dun
\vateraan- on afvoer
tur hoofdplaats Be-
Voortzetting
voeting.
der nit-
68 108
Soerabaja. Verbetering van den
wateraan- en afvoer
ter hoofdplaats Soo-
Opnemingen
jectwerk.
en pro.
8888
Pasoeroeaa.
Normallseeringvande
Soerabaja-riyier en
. hare vertakkingen
tot de Peglrian-brug
en de Koude brug . 39H24
Watervoorziening' ter
hoofdplaats Pasoeroean
en omliggende
desa's 208 -,.-,o
TapanoeU. Werken tot verb»terlng
van den gezondheidstoestaiid
ter
hoofdplaats Bibolga. ; 101 128
Oostkust van Sumatra.
Zuider* en Oostemfdeeling
v. Borneo.
celehes en onderboorlghedan.
Aanleg van gemotselde
goten te I'ema.
tangsiantar. . . . li 1440
l >iïnkwatervoorziening
voor de hoofdplaats
Unndjermasin 11 508
Watervoorziening ter
hoofdplaats ataka»
ser . *. . . . 8 47.1
Voortzetting der mt.
voering.
Als hoven.
Uitvoering.
Uitvoering!
Opnemingen en voorbereiding.
i ipnemingen en proJeetwerk.
Hij de werken aan de Oedjoeng (Soerabaja) in het belang
van de volksgezondheid deden zich nioeielijkheden voor bij
het verkrijgen van de vrije beschikking over de noodige terreinen;
het plan wordt nog eenigszins omgewerkt.
Het plan voor de inpoldering van Merauke (zie K. V.
1915, kol. 143) kwam gereed, terwijl machtiging is verleend
tot uitvoering van het werk.
Hij Gouv. Bt. 25 Juni 1915 n°. 44 (Jav. Ct. n°. 54) zijn
algemeene voorschriften voor den .dienst der gouvernementsdrinkwaterleiding
te Koeta ïladja vastgesteld, terwijl door
den gouverneur van Atjeh en onderhoorigheden eene verordening
regelende den dienst der drinkwaterleiding te
Koeta Radja is uitgevaardigd (zie Jav. Ct. 1915 n°. 100).

UI • Hoofdstuk
llintns en reeden. Met da onder handen zijnde verbetering
en uitbreiding van de veiseli.illende, havens werd voqrtgegaan;
omtrent de belangrijkite werkzaamheden zij het volgende
vermeld.
Te Tandjoengpriok werden de volgende werken voltooid:
het maken van een aanlegsteiger aan het zuiderboord (verwerkt
f 7387), het inrichten van het zuidelijk gedeelte van
loods I) voor visitatiebureau en opslaglokaal der iu- en uitvoerreehten
en accijnzen, het aanbrengen van nieuwe platonds
e. a. in de nieuw gebouwde loodsen ]) (Mi C (verwerkt
f 5073), liet maken van 2 stallingen (elk^voor 66 paarden) op
het haventerrein (verwerkt t' 12 072), het verlengen van den
aanlegsteiger der itaatespoorwegen (verwerkt f 4994), het
opstellen.van een grijpeminerkraan (verwerkt f 7039), van 3
onderlossers van 200 M 3 . beun-inhoud (verwerkt f 30 717).
van den baggermolen Soembing TI (verwerkt t' 6780) en vaii
2 onderlossers van 18 M 3 . beun-inhoud (verwerkt f 2197), de |
bij bouwingen en de herstellingen aan de gebouwen behoorende
aan de werf te Batavia (verwerkt f 5758), zoomede het
inrichten van een der zoutpakhuizen te Batavia voor het
brikettenstelsel (verwerkt f 4721). Van de onvoltooid gebleven
werken zijn de voornaamste: de aanmaak van 1000
M 3 . betonblokken (verwerkt f' 8831), het vernieuwen van het
remmingwerk aan den steenkolensteiger aan het oosterboord :
(verwerkt f 2500), het graven van een kanaal en het maken
van-een houten brug op het land Kodja (verwerkt f 5376), de ;
uitbreiding van sporen op het haventerrein (verwerkt
f 4263), de bouw van een goederenloods. het aanbrengen van
een granietvloer voor het wester- en oosterboord, het leggen
van een betonvloer aan het zuiderboord, het aanleggen van
wegen om wester- en zuiderboord en het aanbrengen van een (
douanehek om wester-, ooster- en zuiderboord (verwerkt
f 83 854), het aanschaffen en opstellen van eene electrische
kraan ten behoeve van de algemeene pakhuizen (verwerkt
f 1585), het opstellen van 4 electrische portaalkranen (ver- j
werkt f 11 578), de aanleg van een weg van den zuider1xiordweg
tot aan de toekomstige petroleumterreinen (verwerkt
f 42 147), zoomede het verleugen van den aanlegsteiger op c
het eiland Kuiper (verwerkt f 49 663).
De waterleiding naar kampong Kodja werd gedeeltelijk
verlegd langs den nieuw aangelegden weg naar Petit Trouville.
De hoofdtoevoerleiding beoosten de eerste binnenhaven
werd vervangen door eene leiding van grooter vermogen. Op
deze hoofdleiding werd ter hoogte van het zuiderboord der
eerste binnenhaven eene zijleiding aangebracht voor het vullen
van waterprauwen. Op de pasar werd eene leiding aan- :
gelegd voor bet maken van verschillende aansluitingen
aldaar, waarmede einde verslagjaar een aanvang werd ge- j
"maakt. Voor.den aanleg der pijpleiding van de te boren put
op Gedong Roeboeh werd verwerkt f 474, voor het maken van '
een laagreservoir en de draineering, het afsluiten van het
terrein der waterleiding en het leggen van zuig- en pers- !
buizen werd f 3661 en voor de uitbreiding van de watervoorziening
f 9175 verwerkt.
De werkzaamheden tot uitbreiding van de havenwerken
werden krachtig voortgezet. Machtiging werd verleend tot
hot verbreeden van de tweede binnenhaven van 120 tot
150 M. Einde verslagjaar bedroeg de gemiddelde diepte van
de haven ruim 9 M. De bouw en het plaatsen der kaaimurén
vorderden naar wensch. Uit. December 1915 was de kaai- !
muur aan het westerboord over eene lengte van 600 M. gesteld,
van 200 M. kwam ook de bovenbouw gereed. Het stellen
van de noordelijkste 300 M. caisson wacht op de verwijde- !
ring van de installatie der Hollaiidsche Betonmaatselmppij.
Voor de bekading van het oosterboord waren aan het einde
van verslagjaar 4 caissons beschikbaar, elk ter lengte van
40 M. De Bandaanvulling kwam tot 1,50 + B. P. gereed, j
Het zuiderboord der eerste binnenhaven kwam voor het ge- j
bruik gereed door den aanleg van gewone en kraansporen.
Hier en aan het zuidelijkst gedeelte van het westerboord van
genoemde haven werden 2 electrische portaalkranen in bedrijf
gesteld. De bouw van loods H aan het oosterboord deieerste
binnenhaven en van den personensteiger aan het zui-
(lerl>oord kwam gereed. Behalve de havenuitbreiding waren
einde van het verslagjaar de volgende belangrijke werken
KOLONIAAL VERSLAG 1» 1«.
L, afd. u i IJ
nog in uitvoering: hel graven van een prauwenhaven (verwerkt
f 21 L86), de wijzigingen uitbreiding van het electriciteitsnet
') ten behoeve van licht en krachtdoclcinilcii (verwerkt
onderscheidenlijk f 18 153 en f' 31 113) en het opipui'
ten van gronden voor hel nieuwe rangeerterrein ton behoeve
van den dienst der staats>]ionrwegeji.
Het baggerwerk, de landaanplempingen, Btoonstortingen
en steen bekleedingen ton behoeve van de havenuitbreiding
werden voortgezet. Gedurende hel verslagjaar werd 2 019 330
M'. gebaggerd', 910498 M : ' opgespoten en 179 877 M :l . sandaanvulling
aangebracht.
Hij de wet van 31 Juli 1915 (Ned« St. n". 354; Ind. St.
n". 022) is de op 31 .Mei 1916 niet ,1e Droogdokniaatschappij
'randjong 1'riok gesloten overeen komst betreffende de verhuur
van terreinen en wateroppervlakte van de haven van
TandjoengpHok en omtrent den verkoop aan die Maatschappij
van aan den lande tnchchooreudc gebouwen, werktuigen
en inrichtingen, SOOmede van het lOOO-tons dok l>ekrachtigd.
Te inilraniajoe werd in de Pnntjar Blandar, een der niondingen
van de Tjiniaiioek benoorden genoemde plaats, wedeioni
baggerwerk verricht. Aldaar werd 36 764 M :) . slib opgeruimd.
'IV Cheribon, Tegal en Pekalongan werden de vaargeulen
tusschen en buiten de havendaininen geregeld op diepte
gehouden. De hoeveelheid opgebaggerde specie bedroeg
onderscheidenlijk 137 5.72, 277 326 en 275 870 M».
Met het opstellen van den nieuwen baggerniolen Qoenteer
kwam men in het begin van het verslagjaar gereed; deze
molen werd te Pekalongan te werk gesteld en de Panarpëkan
van daar naar Tegal gezonden. Het tweede stel ijzeren klepschouwen
voor laatstgenoemde plaats werd in gebruik gesteld,
terwijl voor Pekalongan nog een ankerboot en voor
Tegal een dergelijke lxiot zoomede een waterprauw werden
aangemaakt. Op beide plaatsen is thans voldoende goed
materieel aanwezig.
De bouw van eene sleephelling te Pekalongan bleef nog
onderhanden.
Te Semarang werden de in K. V. 1915, kol. 144 vermelde
proeven ter bepaling van de beste en minst kostbare wijze,
waarop de vaste stand van de caissons in de prauwenhaven
zou kunnen worden verzekerd, voortgezet. Over eene lengte
van 135 M. kaaimuur werd voor en achter de caissons een
aaneengesloten rij palen van 18 n 20 M. lengte ingeheid,
waarna de zandaanvulling achter den muur en daarop geleidelijk
eene proefbelasting Werden aangebracht. Bij eene
boven-belasting van bijna 1500 K.G. per M 2 . vertoonde de
muur eenige zakking en ook eene verschuiving. Beide bedroegen
niet meer dan enkele centimeters; het opbrengen van
zand werd daarop gestaakt en de muur verder in observatie
gehouden. Voor de tweede proef werd langs de drie zijden
van het oostelijk douane-bassin, dat tevens een weinig werd
verbreed, ter plaatse waar de caissons zullen komen te staan
een geul gebaggerd, reikende tot 8 M. — S. P., en deze geul
daarna niet zand volgestort. In het profiel gemeten bedroeg
de boeveelheid uitgebaggerde specie rond 126 000 M 3 ., waarvat»
ongeveer 40000 M». uit de geul. Van de plaats der zandwinning
werd in de bakken genieten 78 245 M' ! . zand aangevoerd.
terwijl aan het zanddepot nog • 17 295 M 3 - werd
ontleend.
Het werk aan de verlenging van den westerhavendam bepaalde
zich in hoofdzaak tot het bijwerken van beschadigde
gedeelten, waartoe 816 M 3 . • steen in den dam gestort en
gevlijd werden. Met het opbrengen van de betonblokken wordt
gewacht tot de dam zich geheel zal hebben gezet.
Tit de Semarang-rivier en het havenkanaal, alsmede
tusschen en buiten de havenhoofden, werd 251770 M 3 . slib
verwijderd.
De .vaargeul in de Kali Doesoen bij Lasem (Bemhang)
werd door uitbaggering verbeterd j er werden 41 392 M 3 . zand
en slib opgeruimd.
i) Bij (Jouv. »t. 4 Juni UU n°. 23 (Ind. St. n°. 3!):)). jnaeto Oouv Bt
29 Fet.r. ISUfi n". «7 (Ind. St. n°. 225), is een reglement op het verstrekken
van electrische kracht op het haventerrein te Tandjoengpriok vastgesteld.

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
148 Hoofdstuk L, afd. 1. _ 144
De bouw van nieuwe knaiinuren langs den rechteroever
van de Kali Mas te Soerabaja werd voltooid (verwerkt
I 2155). Het ffedeelte van 120 M. lengte, hij liet station van
de Mndoera Stoomtrammaatschappij aal voorloopig niet vernieuwd
worden. Het op hoogte brengen van liet terrein op
den westelijken oever van de Kali Mas achter den nieuwen
kaaimuur, en de aanleg van een tijdelijken grindweg en van
sporen langs de voor- en achterzijde der pakhuizen, kwamen
nagenoeg gereed (verwerkt f £0 142 en f 2994). Aan huur
voor deze terreinen aan den linkeroever der rivier werd
f 29 080 ontvangen. De 10 electrische kranen op en nabij het
terrein van den Grooten Boom werden in gebruik genomen
(verwerkt f' 53 806). De rechtstreeksche bedrijfskosten deikranen
bedroegen f 8680 en de ontvangsten f' 10 T66. De Kali
Mas werd geregeld op diepte gehouden ; in het verslagjaar
werd 203028 M ;i . specie opgebaggerd (kosten f 65 399). De
baggervloot werd uitgebreid met 8 ijzeren klepsehouwen van
18 M ;i . bruto inhoud. Aangevangen werd met den bouw van
een duiker in den verbindingsweg van de stad naar de haven.
De ha venbouw werd niet kracht voortgezet. Alle caissons
van den noord- en den zuidmuur van de pier zijn gesteld en
van de beton vulling en den bovenbouw voorzien. Aangezien
de zuidelijkste drie van de vijf caissons, welke den' westelijken
piermuur vormden, na de oorspronkelijke plaatsing
zijn verschoven, zijn de werkzaamheden aan dien muur nog
niet beëindigd. De oostmuur van het havenbassin kwam, op
de aanaarding na, geheel gereed: ook de kaaimuur voor de
Droogdokmaatschappij — waarvan het terrein, behoudens de
zuidelijke strook van 5 M. breedte, op hoogte gebracht
werd —, zoomede de westelijke liavendam werden voltooid.
De werkzaam lieden bestonden in het baggeren van sleuven
voor verbetering van den grondslag voor de zuidelijke en
westelijke piermuren. het te dier plaatse aanbrengen en weder
verplaatsen van de tijdelijke zandbelasting, het op diepte
baggeren van het havenbassin en het aanvoeren van zand ter
vorming van het pierlichaam, het met modder opspuiten van
de op ie hoogen terreinen en het opbrengen van de afdekkende
zandlaag op het te maken spoorwegterrein.
1 Aan de aanneeinster der werken werd, overeenkomstig het
advies van de Xederlnndsche commissie A-oor de Tndische
havens, wegens door haar bij de uitvoering geleden en nog
te lijden schade, een bedrag uitgekeerd 1) van f 1 266 970.
Ten behoeve van de aan het westerboord van het havenbassin
ontworpen steenkolenkade werd een begin gemaakt
met het maken van caissons van gewapend beton en met het
baggeren van de fundeeringssleuf. Ook werd een aanvang
gemaakt met den aanleg van perskaden voor de te dempen
oude vestinggracht.
De slibarbeid in het westervaarwater van Soerabaja werd
voortgezet. De Charlotte werd in October aan den arbeid
onttrokken om te worden toegevoegd aan den slibai'beid op
den Kapoeas-drempel. Het oude, tot den dienst der kustverlichting
en lyebakenino' behoorende stoomschip Lucifer werd
als slibvaartuig ingericht en in November in bruikleen voor
den slibarbeid afgestaan. De slib-vloot bestond in Maart
1916 uit de Kwartel, Ouady, Lucifer, Neptuntu, Hercules,
Alhertine, AleUa en Beatrix. Teven werd de Albatros als
werksohip er aan toegevoegd. Er werd geslibd zoowel bij uitals
bij inloopend tij, als de stroom voldoende snelheid had.
De drempel werd opgelood in April en November. Hoofdzakelijk
werd naar verbreeding gestreefd; de minste diepte
bedroeg in November 87£ d.M. onder Soerabaja-havenvloedpeil.
tegen 86 d.M. in het vorig verslagjaar. TJit de profielen
werd opgemeten, dat tusschen de opnemingen in November
1914 en November 1915 de geul-inhoud was toegenomen met
+ 850 000 M 3 .. eene hoeveelheid veel grooter dan in eenig
voorgaand jaar verwerkt.
In de onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de
schepen van 63 d.M. en meer diepgang, die in de jaren 1900
t'm 1915 door het wester- of oostervaarwater gingen.
I) Zie Gouv. Bt. 13 Juli 1915 n°. 12, dat met de daartoe geleid hebbende
bescheiden is afgedrukt in het tweede deel van het werk: „Onderzoek naar
de moeielijkheden ondervonden bij de uitvoering van openbare werken in
N( eb rlandsch-Iiulië door tusschcnkoms,t van aannemers".
«f
o
PH
**•! • |*g «g =2 »g *Q • » gg gg gg j5 gs gg gg
1,111 i Ki .rii i I M
I I''- I I I
M II I i I ! II r I i ! I il II II i i-i"! I. i I
II M I l' I i ! I II M' I I M II | | - l »--»'i •» | «i
II II M i| il || | - | | | | ', | |-.« | •» | * | • | «».j
I I I I I I I i i I i \ I I i i i i : I i - I l ' s - *- '- -
|| | ] | | || || || || j | |, |M | | «M» | '-- » | » |
ii ii \" i i ii i.i i IM i N i i
- - •"" ••" a,i a1 a i
I M I *' . I" l- I

u r»
Voor het grondverzet van den verhindingsdam van den
vasten wal met de in de Pantai Timoer-baai (Zuid-Bali) te
bouwen aanlegplaats voor zeeschepen werd een locomotiefbed
rijt ingesteld (verwer kt f 75 368).
Met de hernieuwde uitdieping van de- monding der Koeripan-rivier
te Telokbetong (Lampongsche districten) kwam
men gereed (verwerkt f 3618).
Voor geregelde uitbaggering van de Koeripan-rivier te
Telokbetong (Lampongsche districten) werd f 5223 besteed.
Met den bouw van een kaaimuur aan den linkeroever dier
rivier werd voortgegaan (verwerkt f 4856). Voltooid werd
de in- en ontschepingsgelegenheid te Koto Agoeng (verwerkt
f 8288).
Voor de voortzetting, van den aanleg van een prauwenhaven
ter hoofdplaats Benkoel en, waaronder begrepen is het maten
van een havendam, de uitbreiding van het douane-terrein en
net uitdiepen van de havenkom, werd f 22 255 verwerkt. Aan
den bouw van een tweeden havendam werd f 13 349 besteed.
Aan de uitbreiding van het haventerrein aan de oost- en
westzijde, zulks ter tegemoetkoming van den handel in de
behoefte aan terreinen nabij de haven voor den bouw van
f
iarticuliere pakhuizen en opslagloodsen, werd ten koste ge-
Hoofdstuk L, afd.I.
egd f 50 516.
Te Emmahaven werd voortgegaan met het verlengen van
de aanlegsteigers vóór de loodsen A, B, C en D (verwerkt
f 28 411); voor herstellingen aan die steigers werd f 11 369
uitgegeven. Aan het verlengen van loods A mef 42 Meter in
noordoostelijke richting werd f 3495 verwerkt; de overkappingen
tusschen de loodsen en de opslaglokalen werden voltooid
(verwerkt f 3904). Met het herstellen en ophoogen van
den zeebreker werd voortgegaan (verwerkt f 19 739); voor
het verlengen van loods D werd f 30 861 verwerkt. Met het
vergrooten en herstellen van de sleephellingen op Poeloe
• Karsik (verwerkt f 7042) kwam men gereed.
Te Sibolga en Baroes (Tapanoeli) werden de landingshoofden
hersteld (verwerkt f 283 en f 69 302); te Telok,Dalam
werd een gebouw voor den dienst der in- en uitvoerrechten
en accijnzen opgericht'(verwerkt f 1790).
Te Oelèë Lheuë (Atjeh en onderhoorigheden) werden de
herstellingen aan den westersteiger (zie K. V. 1915, kol.
146) beëindigd; voor de herstelling van den oostelijken gouvérnenientssteiger
werd f 9599 verwerkt. ,
Te Sabang werden nadere versterkingen aangebracht
rondom het hoofd van den zeebreker: voorts werden herstellingen
verricht aan een 2-tal kolensteigers en de steenstortingen
aan den voet der kademuren vernie\iwd~(verwerkt f 679
en i 37 257). Voor de uitdieping van den (havenbodem werd
een drijvende grijpemmerkraan met stampbeitel opgesteld
(verwerkt f 10 000). Aangevangen werd met de herstelling
van-het los- en laadhoofd met toegangsbrug te Tapa Toean, |
waaraan f 1090 verwerkt werd.
De in K. V. 1915, kol. 147 vermelde tijdelijke derde loods j
te Belawan (Oostkust van Sumatra) kon reeds in gebruik
genomen worden (verwerkt f 31 606). De dientengevolge met
rond 2400 M 2 . opgevoerde loodsoppervlakte bleek echter nog
te klein om in alle behoeften te voorzien, waarom machtiging
verleend werd om met de Deli-Spoorwegmaatschappij eene 1
overeenkomst aan te gaan tot overneming van de aan haar !
voor rangeer-terrein in gebruik,afgestane gronden en van een
aan deze maatschappij toebehoorende oeverloods. Nadat de
verplaatsing van het rangeer-terréin een feit zal geworden
zijn, kan naar gelang van de behoefte, worden overgegaan
tot het Verbreeden der bestaande oeverloodsen; voorloopig
zal kunnen worden volstaan met de verbreeding van de 5 I
meest zuidelijk gelegen loodsen, waarvan een toebehoort aan j
de Nord 'Deutscher Lloyd. Voltooid werden voorts een pak- |
huis voor materialen van den lande (verwerkt f 10 265), een j
uitkijkpost met toegangsweg (verwerkt f 1494) en een tijdelijke
opslagloods met plankier en aanlegsteiger (verwerkt
I 11 237). Voortgegaan werd met het verbreeden van den |
los-'en laadsteiger (verwerkt f 24 497). den bouw van een '
' petroleumsteiger (verwerkt f 1798), het verlengen van het
plankier'van den rqndhouten loods en het verharden der toegangswegei^
(verwerkt f 11 057), zoomede met het boiiwen
van 2 aanlegsteigers met loopbruggen en het gereedmaken
van een opslagterrein (verwerkt f 23 804). In verband met \
de omstandigheid dat het in Nederland bestelde zuigbagger- j
vaartuig Sumatra nog niet kon worden opgeleverd, bleef ook |
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917
KOLONIAAL VERSLAG 1910.
gedurende het verslagjaar het zuigbaggervaartuig Java aangewezen
voor het uitdiepen van de fielawafa-geul. In een
werktijd van \)\ maand^ (tweemaal moest de arbeid onderbroken
worden voor dokking en herstelling en eenmaal voor de
verwisseling van een schroef van het vaartuig) werd, naar
den beun-inlioud berekend, 877 600 M 3 . grond uitgebaggerd.
Bij de opmeting van de geul in de maand November bleek,
dat de minste diepte 47 d.M. bedroeg, tegen 14 voet in 1914,
terwijl de geulbreedte bij eene diepte van 14 voet beneden
lnagwatei spring, toenam van + 20 Meter tot 34 Meter.
Met de opnemingen en waarnemingen in verband met de.
verbetering van de haventoestanden werd regelmatig voortgegaan
(verwerkt f 9823). Met het opmaken van een uitgewerkt
ontwerp voor een oceaan-haven werd een aanvang geinnakt
; TOOT de onderzoekingen tot dat doel werd f 6387 uitgegeven.
Het geheele daarvoor in aanmerking komende gedeelte van
het haventerrein werd hetzij in huur afgestaan, dan wel in
eigen gebruik genomen voor den bouw van gouvernementsloodsen
en pakhuizen.
Op den 30sten Juni 1915 kon de weg Laboehan-Belawan
voor het verkeer worden opengesteld, alhoewel, de werkzaamlieden
nog niet voltooid waren. Einde van het verslagjaar
bleef nog alleen het afwerken van de wegdijkjes te verrichten.
Machtiging werd verleend tot den bouw van een haventerrein
aan de Asahan-rivier te Telok Niboeng. Door verschiL
lende omstandigheden konden de werkzaamheden eerst in de
maand Augustus worden aangevangen (verwerkt f 76 683).
In stede van te Telok Taboehan, zooals oorspronkelijk in de
bedoeling lag, zal de kusthaveninrichting aan de Aroe-baai
(ygl. K. V. 1915, kol. 147) gebouwd worden bij het een
eindweegs dieper de Aroe-baai in gelegen plaatsje Pangkalansoesoe.
Tot verbetering van het vaarwater in de Asahan-rivier
werd bij Gouv. Bt. 24 Dec. 19K n°. 2 aan den commandant
der zeemacht opgedragen het vaarwater benedenstrooms van
Telok Niboeng door middel van slibraderen te doen uitdiepèyi
tot eene diepte van 6 voet bij laagwaterspring over
eene bodenibreedte van 60 M. De werkzaamheden werden den
25sten Januari 1916 aangevangen met de stoomvaartuigen
Itabella en Ilirnn, terwijl daaraan het voormalige loodslichtschip
Ha rik als werkscbip werd toegevoegd.
Te Toengkal (Djambi) werd aangevangen met het doen
van herstellingen aan de loods voor de douane (verwerkt
f 4040); de herstellingen van het vlothuis te Moearotebo
kwamen gereed, evenals die aan den aanlegsteiger te Moearo.
tembesi (verwerkt f 156 en f 231). Aan de herstelling van
den aanlegsteiger te Djambi werd f 1667 besteed.
Met het bouwen van een nieuwen pier met landingshoofd
te Tandjoengpiiiang (Riouw en onderhoorigheden) werd een
aanvang gemaakt; het landingshoofd en 132 M. pier kwamen
gereed (verwerkt f 32 417). Onvoltooid bleven de bouw van
een opslag- en verificatieloods te Tambilahan^ en te Rengat
(xeiwerkt f 5137 en f 5389). zoomede de bouw van een aanleg«fteiger
op die beide plaatsen"(verwerkt onderscheidenlijk
f 5913 en f 8051). Voor de vernieuwing van de aanlegsteigers
met opslagloodsen te Soengaigoentoeng en te Poelaukidjang
werd f 1612 en f 1817 besteed. - "
Te Palembang kwam de bouw van een nieuwen douanesteiger
met sloepenbergplaats bij het zoutpakjiuis te Soensang
in den aanvang van het verslagjaar gereed (verwerkt f 3707-
Voor het doen van waarnemingen in de Moesi-rivier, in verband
met voorgenomen verbeteringen van haren benedenloop,
werd f 14 594 verwerkt. De waarnemingen zijn nagenoeg
afgeloopen.
Met de herstellingen aan den landingssteiger n°. 1 te Muntok
(Banka en onderhoorigheden) werd aangevangen (verwerkt
f 3887). Voltooid werden de uitbreiding van het
douane-etablissement te Belinfoe (verwerkt f 2334), de vergrooting
van den los- en laadsteiger te Batoeroesa (verwerkt
f 491), de verbetering aan het douane-etablissement en het
maken van ee,n toegangsweg naar het tolkantoor aldaar (verwerkt
f 638 en f 1424).
Te Tandjoengpandan (Billiton) werd een magazijn tot
berging van materialen opgericht voor den dienst der inen
uitvoerrechten en accijnzen (verwerkt f 231).
De verbreediug van de toegangsbrug naar den aanleg-
.">. Xed.-Indië. , 19
146

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
147 Hoofdstuk L, afd. 1 en 11. 148
steiger ie Pontianak (Westerafdeeling van Borneo) kwam
tot stand; ook de herstellingen aan liet gouvernementsdok
aldaar weiden ten einde gebracht (verwerkt f 357 en f 952).
De aan dat dok aangebrachte verbeteringen vorderden een
uitgaaf van 1' 4107. Met de herstellingen aan de steenkolenloods
en aan de verificatieloods werd een aanvang gemaakt
(verwerkt f 782 en f 1881).
De slib-arbeid op den Kappeas-drempel (vaarwater naar
Pontianak) werd voortgezet. Aan de aanwezige slib-yloot,
bestaande uit de Wanda, Ursvla, VioletUi en de bootjes D
en E, werd in Juli het stoomvaartuig Henriette en in October
het motorvaartuig Chnrlottè toegevoegd. De Barito bleef
depotaohip. Sedert den aanvang van 1916 geschiedt de slibarbeid
voor gouverneinentsrekening. Uit. December bleek de
minste diepte middenvaarwaters te zijn toegenomen van
2!) d.M. in November 1914, tot 30.8 d.M. beneden gemiddeld
zeevlak.
Ia het gewest Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo werd
ter hoofdplaats Bandjermasin een aanvang gemaakt met het
herstellen van den los- en laadsteiger (verwerkt f 3321).
Langs den steiger werd eene tijdelijke loopbrug gebouwd. De
herstelling aan den aanlegsteiger te Tandjoengselor kwam
gereed (verwerkt f 3005); onvoltooid daarentegen bleef de
herstelling van den steiger te Tanahgrogot wegens moeielijkheden
bij den aanvoer van de benoodigde houtwerken onder-'
voluien (verwerkt f 1933). Om dezelfde reden kwamen nog
niet gereed de steijjer en het douanekantoor te Kota Baroe
(verwerkt f 1718). De verlenging met 60 M. van den aanlegsteiger
te Samarinda benevens het plaatsen van vier meerstoelen
nabij dien steiger kwam tot stand (verwerkt f 9616).
Voorts kwam gereed de aanlegsteiger te Knemai (verwerkt
f 3741); die te Pangkalanboeóen bleef nog onderhanden. In
beide laatstgenoemde plaatsen wer.den opslagloodsen opgericht,
waarvoor f 4073 en f 4326 verwerkt werd. De verlenging
van den aanlegsteiger te Stagen nadert hare voltooiing
(verwerkt f 33 085). Te Balikpapan werd de opslagloods hersteld
en met de verlenging van den prauwensteiger met 15 M.
een aanvang gemaakt (verwerkt f 1324 en f 2434).
De bank voor de monding der Barito-rivier breidt zich nog
steeds zeewaarts uit en de geul blijft zich verleggen. De verlichtingsmiddelen
der geul werden verplaatst, en met het
oog op verder te verwachten wijzigingen werden middelen
beraamd om die verlichting tijdig te kunnen veranderen.
Peilschaalwaarneniingen tot verbetering der getijtafels
werden geregeld gedaan en zullen in October 1916 voltooid
zijn.
Te Makasser werden de werken tot uitbreiding van de
haven door den aannemer geregeld voortgezet *). In den loop
van het verslagjaar werd aan dezen de uitvoering opgedragen
van de tweede uitbreiding der havenwerken met eene kadelengte
van 320 AI., voor eene som van f 2 000 000, waarvan
f 542 857 verwerkt werd. Plannen met begrooting van kosten
werden opgemaakt voor het maken van de derde uitbreiding
der haven met eene kade-lengte van 240 M. voor f 1 500 000,
het maken van 26 steigers in de prauwenhaven voor f 115 700
en het ophoogen van het eiland Klein Lae Lae om het ge-
Toezicht op stoomketels. In 1915 werden aan het gebruik
onttrokken 152 aan particulieren toebehoorende stoom»
ketels met een verwarmd oppervlak van 5615 IC*.; hieronder
waren 25 scheepsketels. Er werden in dienst gesteld 286
stoomketels als vorenbedoeld met een verwarmd oppervlak
van 20 514 M 2 ., waaronder 54 nieuwe scheepsketels met een
gezamenlijk verwarmd oppervlak van 5330 M 2 . De vermeerdering
van het aantal aan particulieren toebehoorende stoom.
ketels bedroeg dus 134, met een gezamenlijk oppervlak van
i) Bij Gouv. Bt. 1 Maart 1916 n°. 21 (Ind. St. n°. 229) ryn de grenicn van
het haventerrein te Makasser vastgesteld.
II. STOOMWEZEN.
scliild te maken voor petroleuin-depot. Ter'verbetering van
den toestand van de oude havenwerken werden de volgende «
werken uitgevoerd: de herstelling van het door brand bescliadigde
gedeelte van den aanlegsteiger en loods n°. 2 (verwerkt
t' 1568) en de herstelling van het reuimingswerk en
dek van genoemden steiger (verwerkt f 44 939 en f 44 418).
Voor de verlichting van het haventerrein werd f 4793 uitgegeven,
terwijl voor de verbetering en uitbreiding dier verlichting
nog t' 1282 besteed werd. Voor het bouwen van een.
kabelhuia te Mariso, in verband met het verleggen van den
telegraafkabel van Oedjoengtanah naar eerstgenoemde plaats,
werd f 2614 verwerkt.
Aan den bouw van het tweede recherche-pakhuis te Gorontalo
(Menado) werd f 1944 verwerkt. Voortgegaan werd.met
den aanleg van een verbindingsweg tusschèn de stad en de
haven van GorontaTo (verwerkt f 8603). De herstellingen aan
het landingshoofd te Menado kwamen gereed (verwerkt f 95).
In de residentie Amboina werd een aanvang gemaakt met
den 1K)UW van een opslagplaats te Namlea (Boeroe) (verwerkt,
f 5849). De steenkolensteiger te Wainitoe werd hersteld
(Verwerkt f 1707).
Voor de verlenging van het los- en laadhoofd te Ternate
werd f 7846 verwelkt. Begonnen werd met den aanleg van
eene Decauville-baan op dien steiger (verwerkt f 293). Het
uitbreiden der opslagloods te Ternate kwam, op eenige
kleine werkzaam heden na, gereed (verwerkt f 1540). Aan- •
gevangen werd met het uitbreiden der opslagloods te M an °koeari.
Voor den verderen' bouw.' van een aanlegsteiger te Ende
(Timor en onderhoorighedén) werden onderzoekingen ver- .
richt, 'daar het meermalen Voorkwam dat een schroefpaal bij
zwaar weer loswerkte (besteed f 10 269). Te Bima kwam een
kantoor met opslagloods voor den dienst der in- en uitvoerrechten
tot stand; ook de vergrooting van de opslagloods te
Atapoepoe kwam gereed (verwerkt onderscheidenlijk f 1554
en f 1708). Aangevangen werd met het bouwen van een
carbid-loods te Koepang (verwerkt f 335). i
Aan het quarantaine-sta/tion op het eiland Madoera is, in
verband niet de tot zuinigheid dwingende'tijdsomstandiglieden,
gedurende 1915 slechts f 25 453 verwerkt (vgl. K, V.
1915, kol. 149); tot eind 1915 was daaraan in het geheel
f 104 070 «besteed. Ingediend is eene begrooting voor het
tweede gedeelte van het station, omvattende dén aanleg van
de verschillende ringnmren en den bouw eener woning voor
den administrateur, welke begrooting sluit met een eindcijfer
van f 27 735.
De aanplemping van het terrein voor de op te ricfiten
reinigingsinrichting te Belawan (Oostkust van Sumatra) werd
voltooid ; de uitgaven beliepen in het geheel f 14 500.
Aangezien het oorspronkelijk voor het quarantainestation
voor Makasser aangewezen terrein in de kampong Mariso
bestemd werd voor den bouw eener zeevaartschool, wordt
tlians overwogen of het eiland Lae Lae door opspuiting en
bevestiging door middel van kaaimuren, voor dit doel is
geschikt te maken. Voor de vernieuwing van het tijdelijk
quarantainestation voor Makasser op de eilanden Samalona
en Lae Lae werd eene som van f 15 870 toegestaan.
14 899 M 2 . Aanwezig waren 235 oververhitters, welke voor
een klein deel afzonderlijk gestookt worden, en 5 voorwarmers,
bij particulieren in gebruik, met een totaal verwarmd
oppervlak van 7806 M 2 . Uitvoerige opgaven omtrent een en
ander worden aangetroffen in bijlage W.
Wegens vergoeding voor kosten van onderzoek en beproeving
werd in het verslagjaar f 30123 ontvangen, tegen
f 44 050 in 1914.
Het aantal beproevingen voor eerste indienststelling bedroeg
361 (waaronder begrepen z-ijn ketels van den lande en,
locomotiefketels der particuliere spoor- en tramwegen), waarvan
57 verricht werden door deskundigen niet tot den dienst

I KOLONIAAL VERSLAG 1916.
149 Hoofdstuk L, afd. II. 160
van het stoomwezeu behoorende, doch die daartoe eene opdracht
ontvingen. Het aantal regelmatig terugkeerende
onderzoekingen bedroeg 5043, waarvan 356 buiten het gebied
van deu ingenieur, verricht door bovenbedoelde deskundigen.
In 751 gevallen werd het ontmantelen of lichten (bij
scheepsketels) voorgeschreven.
' Het aantal aan het Gouvernement behoorende ketels, waarover
het toezicht zich uitstrekte, bedroeg in totaal 865 landen
85 scheepsketels; hiervan werden in 1915 in dienst gesteld
72 land- en 19 scheepsketels. Voorts had de dienst van het
stoomwezeu toezicht op 537 locomotiefketels der particuliere
spoor- en tramwegen, terwijl de ketels van den dienst der
staatsspoorwegen (561 in getal) door deskundig personeel van
dien dienst werden onderzocht.
üok in 1915 moest voor keuringen van een aantal ketels,
vooral te Singapore en te Pontianak, de tusschenkomst worden
ingeroepen van deskundigen niet tot den dienst van het
stoomwezeu behoorende.
Door den gecommitteerde hier te lande van het stoomwezèn
in Nederlandsch-Indië werden onderzocht 146 ontwerpen
voor ketels, waaronder 34 voor scheepsketels en 2 voor stoomhouders.
Voor dat onderzoek werd f 1905 ontvangen.
beveiliging in fabrieken en werkplaatsen. In het verslagjaar
werd geregeld voortgegaan met het geven van voorschriften
voor de beveiliging van den werkman in fabrieken
en werkplaatsen, zoomede met het nagaan van de doelmatigheid
van reeds vroeger aangebrachte beveiligingen. Dit
laatste is bij herhaling gebleken zeer gewenscht te zijn waar
het de invoering betrof van werktuigen van nieuwere industrieën,
waaromtrent nog weinig ervaring kon worden opgedaan.
Dat de beheerders van fabrieken en werkplaatsen het
voorschrijven van noodig geachte veiligheidsmaatregelen nog
• steeds niet overal met onverdeelde instemming begroeten, is
vooral gebleken op nieuwe ondernemingen in de buitenbezittingen,
waai*van de beheerders, als pioniers der cultures, zich
zeer onafhankelijk gevoelen. Dat zij het dan ook niet zoo
nauw nemen met de opvolging van liet voorschrift om van
alle in hun bedrijf voorkomende ongevallen binnen 24 uur
aan het betrokken hoofd van plaatselijk bestuur kennis te
geven, ligt voor de hand. Het gevolg daarvan is, dat de
ongevallenstatistiek nog in vele jaren geen betrouwbaar beeld
zal geven van het aantal in elke industrie voorgekomen ongelukken.
-
Gedurende het verslagjaar werden 299 nieuwe akten van
bevinding voor particuliere fabrieken en werkplaatsen, alsmede
20 voor gouvernementsonderneraingen uitgereikt, terwijl
wegens beëindiging van het bedrijf 55 akten van particuliere
ondernemingen werden ingetrokken, zoodat op het
einde van het verslagjaar het totaal aantal in werking zijnde
particuliere fabrieken en werkplaatsen het cijfer 2008 bereikte.
Doordien alle departementschefs, met uitzondering
van die van gouvernementsbedrij ven, van oorlog en van
marine, den wensch hadden te kennen gegeven, dat het toezicht
op. de toepassing van het veiligheidsreglement in de
onder hun beheer staande gouvernementsfabrieken en werkplaatsen
in den vervolge zou worden uitgeoefend door den
dienst van het stoomwezèn, werden ten behoeve van die
fabrieken in 1915 31 akten van bevinding uitgereikt.
In 120 particuliere fabrieken en werkplaatsen kwamen
volgens ingekomen rapporten 216 ongevallen voor met 224
getroffenen, van wie er 29 gedood, 63 ernstig en 132 licht
gekwetst waren (zie hieromtrent de uitvoerige mededeelingen
in bijlage AV). Verreweg de meeste ongevallen (161 met
169 gekwetsten) waren, evenals ten vorigen jare, het gevolg
i
van omstandigheden welke door voorsorgsmaatregelen niet
te voorkomen waren.
Gedurende liet verslagjaar werden door de ambtenaren van
het stoomwezèn 10 processen-verbaal wegens overtredingen
van het veiligheidsreglement opgemaakt, terwijl de politie
nog een proces-verba al opmaakte wegens Jiet niet ^tijdig
melden van een ongeval.
Laboratoria . TOOT materiaal-onderzoek. Van de gelegenheid
tot onderzoek in de laboratoria werd in toenemende
mate gebruik gemaakt.
De aard van de onderzoekingen leidt tot eene verdeeling
in drie groepen, namelijk het bouwmateriaal-onderzoek, het
metaal-onderzoek en het onderzoek van verschillende prodneten.
Het is de bedoeling om de genoemde groepen van
materialen in de toekomst in afzonderlijke afdeelingen te
laten onderzoeken, opdat liet personeel beter dan tot dusver
in de gelegenheid zal zijn om zich, in het bijzonder in de
onderwerpen van elke n f deeling te bekwamen. Het aantal
onderzoekingen van uiteenloopenden aard, ondergebracht in
de derde groep, was in 1915 belangrijk grooter dan in vorige
jaren; de onderzoekingen bepaalden zich Viet uitsluitend tot
voortbrengselen van handel en nijverheid, doch strekten zich
ook uit tot de beoordeeling van de geschiktheid van grondstoffen
voor nieuwe industrieën, zooals grondstoffen voor.de
vervaardiging van portland-cement en van calcium carbid.
Voor het mechanisch onderzoek van smeermiddelen is
ruimte beschikbaar gesteld, terwijl maatregelen zijn genomen
om ook in de dringende behoefte aan meer bergruimte voor
monsters te'voorzien.
De hulpmiddelen ten dienste van de onderzoekingen
werden vermeerderd met een toestel voor de bepaling van
den wrijvingscoëfficient van smeerolie, met een gasoven van
groot model en met verschillende toestellen om het onderzoek
van wegverhardingsmateriaal en van ballast volledig te
kunnen doen plaats hebben.
Het volgende staatje geeft een overzicht van het aantal
aanvragen om onderzoek en van de verzonden rapporten:
Aanvragen
om
onderzoek
in 1915. .
Verzonden rapporten
1
Bleven
' aan aan
diensttakken. particulieren. onderzoek.
Metalen, behalve ijzer 9 3
!
3 3
IJzer 43 20 16 7
Cement 80 47 17 16
• 16 6 9 1
Kalk
Steenen . . . .
6
17
3
7 '
1
5
o
5
Zand 4 3 — 1
Olie 16 4 10 1
Brandstoffen . . . ' 8 2 6 _,
Verfstoffen . . . 2 2 —
Water . . . . . 4 1 — 8
Diversen' . . . . 27 18 9
Totalen . . . 231 116 76 39
Voor de ten behoeve van particulieren verrichte onderzoekingen
werd ontvangen een bedrag van f 2404, terwijl ten
behoeve van verschillende diensttakken een bedrag van
f 1766 verrekend werd.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
151 Hoofdstuk M, ftfd. I. 152
Omtrent den stand van de invoering der cominercieele
boekhouding bij de verschillende bedrjjveu en diensttakken
in Nederlandsch-Indië, kan worden medegedeeld dat eene
dergelijke boekhouding thans wordt gevoerd bij de opium-
1 fabriek te Batavia, den pandhuisdienst te Batavia, het
marine-etablissement te Soerabaja', de zoutbriquettenfabrieken
op Madoera, de tinwinning, op Banka, de landsdrukkerij
te Batavia, den zoutaanmaak op Madoera, de steenkolendepots
van de marine, de Ombilin-mijnen te Sawahloento,
n. BF.GROOTIXGSWETTEN.
Begrooting J914. Bij de wetten van 31 Dec. 1915 (Ned.
St. nos. 54.3 en 544, Ind. St. 191G nos. 357 en 358) zijn in de
begrooting van uitgaven voor het dienstjaar 1914 — reeds
verhoogd bij de in K. V. 1915, kol. 153, vermelde wetten —
nog eenige wijzigingen gebracht, waardoor het eindcijfer van
het Iste hoofdstuk met f 19 145 450 verminderd en dat van
het Ilde hoofdstuk nader met f 23 171 874 verhoogd is. De
begrooting wijst dientengevolge, tegenover een eindcijfer aan
middelen van'f 295 229 458, een bedrag van f 343 550 979 aan
uitgaven aan.
ui.
I. FINANCIEN.
.
8
S
1. BEGBOOTING.
Begroot ing 1915. De in K. V. 1915, kol. 153 vermelde
twee wetten van 31 Juli 1915 (Ned. St. 1915 nos. 352 en 353)
zijn in Indië afgekondigd bij Ind. St. 1915 nos. 604 en 536.
Bij K. B. 16 Dec. 1915 n°.- 76 (Ned. St. n°. 509, Ind. St.
1916 n°. 313) is, op den voet van art. 30 der Indische comptabiliteitswet.
van het Iste hoofdstuk der begrooting van uitgaven
op het Ilde hoofdstuk van die begrooting overgeschreven
eene som van f 99 250 voor den bouw van een 1500
tons pontondok, terwijl bij de wet van 31 Dec. 1915 (Ned. St.
n°. 540. Ind. St. 1916 n°. 326) het Iste en Ilde hoofdstuk der
begrooting van uitgaven zijn verhoogd met onderscheidenlijk
f 150 000 en f 450 000 ten behoeve van de ontginning door.
den lande van eenige goudvelden in Benkoelen.
Begrooting 1916. De vier wetten van 31 Dec. 1915 (Ned.
St. nos. 536, 537, 538 en 539), houdende vaststelling van deze
begrooting, werden in Indië afgekondigd op den 31sten
Januari 1916 (Ind. St. nos. 36 t/m 39). De K. Bn. van 4 Jan.
1016 nos. 54 en 55. houdende splitsing in artikelen van de
beide hoofdstukken der begrooting van uitgaven, zijn aldaar
op denzelfden dag openbaar gemaakt (Ind. St. 1916 nos. 40
en 41). Sedert zijn de beide hoofdstukken der uitgaven gewijzigd
bij' de wetten van 29 Mei, 29 Juli en 22 Sept.
1916 (Ned. St. nos. 236. 352 en 450), terwijl bij K. B.
19 Juni 1916 (Ned. St, n°. 280), op den voet van art. 30 dèr
Indische comptabiliteitswet, van het Iste hoofdstuk der begrooting
van uitgaven op het Ilde hoofdstuk van die begrooting
is overgeschreven een bedrag van f 397 000 ten behoeve
van den aanleg van de spoorlijn Cheribon—ffroja, in verband
waarmede de eindcijfers der vier hoofdstukken zijn als volgt:
Middelen in Nederland (hoofdstuk
I der Middelen) f .44 554 324
Middelen in Indië (hoofdstuk II :
der Middelen) 279 209 024
f 323 763 348
liet caoutchoucbedriji bij het boschwezen, het vervoer en den
verkoop van tin, het Pontianak-riviertransport en de gouvernements
getahpertja-onderneming te Tjipetir. In voorbereiding
is die boekhouding bij: de Sumatra-staatsspoor, de
staatsspoohvegen op Java, het boschwezen, de gouvernements
kina-onderneming te Tjinjiroean, den post-, telegraafen
telefoondienst, het ambachtswerk in de gevangenissen,' de
Atjeh-tram en de gouvernements ijsfabriek te Koeta Radja
en het havenbedrijf te Tandjoengpriok.
Uitgaven in Nederland (hoofdstuk
I der Uitgaven) f «0 799 732
Uitgaven in Indië (hoofdstuk II
der uitgaven) < 293 116 692
373 916 424
Nadeelig verschil f 50153 076
Bij de we| van 27 Mei 1916 (Ned. St. n°. 209) is onder de
in Nederlandsch-Indië te ontvangen middelen tot dekking
van de ^uitgaven, begrepen in de begropting van Nederlandsch-Tndië
voor het dienstjaar 19l6, opgenomen eene
tijdelijke suikerbelasting.
Met betrekking tot de dekking van' het begrootingstekort
bepaalt art. 2 van de wet, houdende vaststelling van het
Iste hoofdstuk der Middelen, dat. zoo noodig, daarin wordt
voorzien door eene geldleening op den voet van het eerste lid
van art. 14 der Indische comptabiliteitswet.
b. BEGROOTINGSREKENTNGEN.
Het slot der rekening van de ontvangsten en uitgaven van
Nederlandsch-Indië over 1911 (zie K. V. 1915, kol. 154) is
vastgesteld bij de wet van 29 Oct.- 1915 (Ned. St. n°. 448,
Ind. St. 1916'n°. 28).
Tot vaststelling van het slot der rekening over 1912 is
onder dagteekening van 29 Mei 1916 een wetsontwerp aan
de Sfuten-Generaal ingediend (zie Gedrukte Stukken Tweede
Kamer, Zitting 1915—1916 — 394).
De uitkomsten der rekening over 1913„ tot vaststelling van
welker slot" eerlang een wetsontwerp aan de Staten-Generaal
zal worden ingediend, zijn als volgt:
Ontvangsten in* Nederland
f 64 087 871,76 5
Ontvangsten in Indië ... - 247 266 327,94
Uitgaven in Nederland f 73 067 745,52
Uitgaven in Indië 254 003 541,60
f 311 354 199,70 s
327 071 287,12
Nadeelig slot f 15 717 087,41»

158
Hoofdstuk M, afd.
| .'. lAXUSKASSUX IX IXMK UX KASBEHEER IX NEDERLAND UN IXDIK.
Het aantal kas.M'ii, beheerd door een beroepsontvanger,
werd met twee vermeerderd, namelijk door de indienststelling
van een tij delijken algemeenen ontvanger der 8de klaèae
op elk der plaateen Ternaté en Diember (Gouv, Btn. 7 Dec.
1915 n°. 15 en 26 Jan. 1916
ró). Eerstgenoemde is sedert
vast in dienst gesteld (Ind. SI. 1916 n". 136).
De landskassen te Taroetoeng, Padang Sidimpöean en
Goenoengsitoli (res. Tapanoeli) zijn bij Gouv. Bt. IN Aug.
l!)]ó n\ 13 (Ind. St. n°. 507), niet ingang van 1 September
1915; opgeheven, terwijl de datum van opheffing van de
landskassen te Koba, Belinjoe en Soengailiai (zie K. V. 1914,
kol. 133) door den resident van Banka en onderhoorigheden
i> vastgesteld voor eerstgenoemde kas op 1 October 1916 en,
voor de twee andere op 1 Januari 1910.
Opgaven, aanwijzende den 'stand van de gezamenlijke
landskassen op Java en Madoera en van die in de buitenbezittingen
bij liet einde van elke maand van 191") zijn opgenomen
in bijlage X.
Het verschil tnsselieii de in 1914 niet de disconteering bij
's lands kassen van vendu-arceptatiën ontvangen discontorente
en de aan.de postspaafbank ter zake van baar in gemeld
jaar in 's lands kas berustende gelden uitgekeerde vergoeding
bedroeg t' 14 808.20.•
In Maart en Mei 191G is. door tussclienkoinst van de
Javasche Bank, een totaal bedrag van f' 1800 000 telegrai'fscli
naar Nederland overgemaakt.
Aangezien de f' 30 000 000 eenjarige Nederlandsch-Tndisehe
Bchatkistbiljetten, welke bij de Javasche Bank waren heleend
(zie K. V. 1915, kol. 154). sedert door bet eindigen van hun
looptijd zijn vervallen, is bet krediet van liet Gouvernement
Tér vervanging van de bij de wet van 31 Dec. 1914 (Ned.
St. 1914 n°. 063, Ind. St. 1915 n°. 253) bekrachtigde, op uit.
1915 eindigende overeenkomst met de Nederlandsche Hendelmaatschappij
voor den verkoop hier te lande van de voor
lands rekening in Nederlandsch-Tndië gewonnen voortbrengseleu
van land* en mijnbouw, is, onder dagteekening van
30 September/14 Augustus 1915. eene nieuwe éénjarige overeenkomst
gesloten, die bekrachtigd is bij de wet van 31 Dec.
1915 (Ned. St. 1915 n°. 542. Ind. St. 1916 n°. 332).
Veilingen en onderhandse lic verkoopen. De in 1915 hier
te lande door tusschenkomst van de Nederlandsche Handelmaatsehappij
voor 's lands rekening verkochte producten
bestonden uit 44 658 pikol Java-koffie 72 207 pikol Bankatin.
693 935 K.G. kmabast, 9000 K.G. coca, 165 G19 K.G.
caoutohouo ra 3097 K.G. getahpertja. De ruwe opbrengst,
ad f 14 306 872, liet, na aftrek van de kosten van afladïng in
Indië, vervoer over zee en verkoop (dus 'ongerekend de in
Indië gedane uitgaven, waaromtrent opgaven per oogstjaar
worden aangetroffen in de bij de hoofdstukken O en P be-
A. VERPACHTE MTDDELEX.
Java rn Madoera. Van de zoogenaamde kleine middelen
kwamen voor eene nieuwe verpachting in aanmerking de
vogelnestklippen in de residentiën Bantam en Besoeki. zon-
/
g 3. VERKOOP VAX PRODUCTEN.
KOLONIAAL VERSLAG 1910.
bij di e bank. waarover zoo noodig in loosende rekening kan
word» n beschikt, met een even groot liedrag verminderd.
Bedot lid krediet bedraagt thans nog £ 10(100 000, tegen
onder pand van tin (zie K. V. 1916. kol, 166).
De rekening niet 's Rijks schatkist wees de volgende nadeelifi
!(' uit komsten aan :
f 57 680338,61
61 818 110.17'
66 160 390,79"
07 631 799,57 a
op uit. Augustus 1915,
September ,,
.. October ,,
,, ,, November ,,
73 308 962,91 ., December ,,
79 070 446,83 ,, .Januari 1916.
82 633 666,42 ,, ., Februari
96 699 737,27 .. Maart
90 479 810.70' ., ,, April
90 576 716,15 .. ,, Mei i.
33 632 548,84'
19 632 713.07
,,
',,
,,
,,
Juni
Juli
Dij de wet van 'il Dec. 1915 (Ned. St. n°. 535) is de
Minister vaii Financiën bevoegd verklaard tot de oveivschrijding
van de aan het slot van art. 20 der Indische comptabiliteitswet
gestelde grens met f 117 000 000.
Van de door 's Rijks schatkist aan fndië geleende gelden
is 5% rente 's jaurs betaald tot 1 Juli 1916; sedert wordt
4A ",, rente in rekening gebracht.
hoorende staten), ten bedrage van f 512 768, een zuivere
opbrengst van f 13 794 104 over. Voor uitvoerige opgaven
omtrent een en ander zie men bijlage IJ.
Bevrachtingen. Met 31 in den overeengekomen mail*
dienst vertrokken stoomschepen en 18 zoogenaamde tusschenbooten
werden in 1915 door de stoomvaartmaatschappijen
,,Nederland" en „Rotterdamsche Lloyd" voor 's lands rèkening
herwaarts verscheept 04 346 pikol koffie, 9812 pikol
tin, 10 931 pikol kina bast, 37 660 K.G. coca. 143 701 K.G.
caoutchouc en 44 952 K.G. getahpertja. Omtrent de betaalde
vrachten zie men bijlage '/..
Verzekering. Van de in 1915 door de Nederlandsche
Handelmaatschappij .geldelijk verantwoorde producten, die.
berekend naar de prijzen op de tijdstippen van verscheping,
eene waarde vertegenwoordigden van f 11 751 3;16. was tegen
seegevaar verzekerd geweest eene waarde van f 61 992. waarvoor
wegens premie betaald was i' 182.
ANDERE BRONNEN VAX INKOMSTEN.
de lershands mei één jaar verlengd (zie Ind. St. 1916
n". 243), in verband met het voornemen om in het gewest
Söerakarta met ingang van 1 April 1917 de pandhuisregie in
te voeren.
Voor alle kleine, middelen gezamenlijk beliep do pachtsom
mede eenige pandliuizen in de residentie Söerakarta. De over 1916 f 04 029, tegen f 115 876 in ï 1915. welk verschil
pacht van laatstgenoemd middel werd op de oude voorwaar- voornamelijk het uevolg is van de opheffing van de pochten
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1911 Ned.-Indië. 20

KOLONIAAL VERSLAG 1010.
Hoofdstuk M. afd.
van overvaarten en pan de pandhui«eh. Uitvoerige opgaven
omtreni een en ander zijn te vinden in bijlage AA. De aanlaivering
ven de paohteommen over 191f> geschiedde in het
algemeen naar behooren. Bij het. einde van dat jaar was door
twee pachten nog verschuldigd t' 312. waarvan intnssohen
t' 36 is aangezuiverd.
Kiiilciilic/itlingcii. Teu einde het gebruiker 1915, de geheele residentie
Banjoemas tot verboden kring verklaard, terwijl, niet
ingang van denzelfden datum, voor dat gedeelte dier residentie,
dat te voren niet tot den verboden kring behoorde,
een licentie-stelsel is ingevoerd (Ind. St. 1915 n°. 527). Ter
betere controle is voorts door het hoofd van den dienst der
opium regie bepaald, dat bij de verkoopplaatsen iu voornoemde
residentie uitsluitend tubes worden verkrijgbaar
Besteld, waarvan de inhoud wordt aangegeven door"eene in
den bodem gestempelde letter, tengevolge waarvan in genield
gewest het bezit van opium, verpakt in andere tubes,
verboden is (Ind. St. 1915 n". 528). (Jok voor eenige ge»
deelten (verboden kringen) van dB residentie Batavia, zoomede
voor het ouderdistrict Boetoeh der residentie Kedoo
[g een licentiestelsel ingevoerd (Ind. St. 1910 nos. 236 en
286) 1 in verband waarmede ook in die streken eene bepaalde
verpakking der opium is voorgele lire ven (Ind. St. 1910 nos.
237 en7287).
Het in het gewest Madoera bestaande licentiestelsel is bij
Ord. van 15 NOT. 1915 (Ind. St. n°. 052) verscherpt, terwijl
in deze residentie eveneens werd overgegaan tot het verkrijghaar
stellen uitsluitend van geletterde tubes (vgl. Bijbl.
Ind. St. ii». 8411).
De bepalingen voor het licentiestelsel in de residentie
Lampongsche districten zijn bij Ord. van 3 Dec. 1915
(Ind. St. n°. 692) door nieuwe vervangen, welke op 1 Juni
1916 in werking zijn getreden.
Mei ingang van 1 Mei 1910 is voor de gewesten Celebes
en onderhoorigheden en Menado eene nieuwe re»ie-ordonnantie
vastgesteld (Ind. St. 1915 n°. 748)!
Maatregelen tot verdere beperking van het opiumgebruik
in de gewesten Benkoelen, Timor en onderhoorigheden en
Tapanoeli zijn genomen onderscheidenlijk bij Ordn. van 22
Febr. 1910 (Ind. St. n". 211). 18 Maart 1910 (Ind. St. 11°.
281) en 28 April 1916 (Ind. St, n°. 350).
De in Ind. St. 1009 n". 597 opgenomen aanwijzing van
,.verboden kringen", als bedoeld'in de Java-regie-ordonnantie
(Ind. St. 1909 n". 441, junoto 1910 n°. 110 en 1914
n n . 007) onderging eene nadere wijziging bij Gouv. Bt. 20
Maart-1916 n°. 23 (Ind. St. n°. 285).
De samenstelling van den dienst der opiumregie op de
bezittingen buiten Java en Madoera is opnieuw geregeld, bij
Gouv. Bt. 4 Oct. 1915 n°. 52 (Ind. St. n°. 581).
De bepalingen nopens de organisatie van den dienst der
opiumregie op Java en Madoera (Ind. St. 1907 n°. 537, zooals
het sedert is gewijzigd en aangevuld) zijn herzien bij
Gouv. Bt. 23 \ov. 1915 n°. 1 (Ind. St. 11°. 004).
Met hef oog op de in den Indischen burgerlijken dienst
voor Europeanen en inlanders gebrachte eenheid, zijn bij
Gouv. Bt. 15 Maart 1910 n°. 43 (Ind. St. n°. 203) eenige
voorschriften en bepalingen betreffende den dienst der opiumregie
gewijzigd.
In verband met de voor Nederland en zijne Koloniën uit
de op 23 Januari 1912 te 's-Gravenhage gesloten internationale
opiumconventie voortvloeiende verplichtingen, zijn bij
Ord. van 18 Maart 1910 (Ind. St. n". 208) maatregelen genomen
ter verzekering van de toepasselijkheid in zelfbesturend
gebied van verschillende niet de bestrijding van het,
opiumgebruik verband houdende regelingen en tot berechting
van overtredingen van bedoelde voorschriften.
O]) Java en Madoera — met inbegrip van de gewesten
Hautain en Preanger-Regentschappen, waar slechts op enkele
plaatsen regie-omum is verkrijgbaar gesteld '-— is in 1915 in
het geheel verkocht 859 174 tliail liereid opium, tegen
017 194 in 1011. of ruim (i",, minder, welke vermindering
over het algemeen het gevolg is van den minder gunstigen
economischen toestand tengevolge van den Europeeschen
oorlog.
De verkoop in de gewesten van de buitenbezittingen bedroeg
I 171 247 thail bereid en 400 thail ruw opium, tegen
1 642338 thail bereid opium. 6333 thail ruw opium, en 2071
thail opiunipillen in 1914. Voor opgaven per maand van de
verkochte hoeveelheden, ook wat lietreft de verdeeling van
den verkoop naar de verschillende verpakkingseenheden en
de geldelijke opbrengst, zij verwezen naar bijlage BB.
Het aantal opslagplaatsen op Java en Madoera is, tengevolge
van de opheffing van de bewaarplaatsen te Panieknsaii.
Cheribon en Bondowoso, teruggebracht tot 14. Het aantal
verkoopplaatsen bedroeg op het einde van het verslagjaar
852. d.l. 21 minder dan op uit. 1914. Het aantal van eene
vergunning voorziene verbrniksplaatsen (kitten) verminderde
van 110 tot 111.
l.V,

1.77 . Hoofdstuk
Het aantal aanhalingen in bel regiegebied o|> Java en
Madoera bedroeg in I f> I - — > 1138 (waaronder 486 van regie-
]iiniii), lot eene, gesamenlijke boeveelheid van ruim 1093
k;i 1 i's. Uitvoerige opgaven hieromtrent treft men aan in
bijlage BB, onder 1 11" Aan liet totaal aantal aanhalingen
badden er IS:{ plaats in de residentie Batavia; liet daarbij in
beslag genomen opium wordt gelijkgesteld met 974 kati,
zijnde bijna !>

KOLONIAAL VERSLAG l?H«.
.I'.I Hoofdstuk M, afd 1HO
Mij Qouv. Mi. 24 Dee. L916 n°. 34 (Ind. St. u\ 734) is MIN
nadere regeling getroffen inzake de perceptie en het overmaken
van belastingen in de onderdistricten Sadjira, Tji«
pa na* en Tjandi ileide jaren uit bijlage CC,
tabel II. In 1915 kwamen 72 doleantièn in. tegen 213 in
1914.
Afzonderlijk voor Java en Madoera en de buitenbezittingen
beliepen de aanslagen en het geïnd Iiedmg als volgt:
l!'l
iV. •rl»-ii-ril..
i.
opgavtou.)
UW
1 Voorloopige opgaven.)
Java .11 ; Kuil. nl.. Java .11 Huit.-nli.-ttedotxa.
•zittingen. Madoera. Zittillg.-n.
Aaludaa . . 1 * .. 1 1 890866 1 44*676 1 14 w •"..;•> r iwwii
Al: W6gHlH 1... '_'. sl.'lll.' V , i'iiiiml.--
IgBU . .
109040 26 851 '•I 647 tBSOO
Al/.... werkell jk U' lullen r 1 sa «« f 116726 f 1 351 s!'l i i.i4 awi
Bovendien vcm-huldigd HUII Nrhatlin^ski.sh-n.
\....r KooVer zij den
aangeBlageni'ii in rekening wanv
!.• brragen , ,
Derhalve in h.i u- li.-ol ilui.r'I.';i;ingettlaaeneii
verwhiildiKd . . . .
i;. iti.i hednur
I 4ISf)?:i I 1868 450
4n] 7:;i 1 :SH4'.I7
i 804
f 4.-M» 1 >W.»
4-V: 686
ti) Onder de geïnde Itedragtn is hier, en bij andere hierna te vermelden
l>t!:i.»tingen, niet alleen begrepen wat op den aanslag van hetzelfde jaar
ontvangen, maar ook wat van den achterstand over vorige jaren aangezuiverd
is (wat de personeele belasting betreft, ook hetgeen gestort is wegens
te verhalen kosten van schatting), zoomede de boete wegens te late l>etaling.
terwijl daarentegen, ingevolge art. 20 der comptabiliteitswet, in mindering
is ^ebrai-hl hetgeen tengevolge van verkeerden aanslag over het l>ehandeld
.il over eenig rorig j:i:n\ dan wel uit anderen hoofde, aan belanghoblwndcn is
terugbetaald. ,
Inkomstenbelasting. Mij Ord. van 25 Aug. 1 ï> 1 -~> (Ind..
St. n '. 520) i> de regeling nopens de beffing van een e inkomstenbelasting
(Ind. St. 1908 n°. 298) nader herzien in dien
zin, dat de vrijstelling van belasting voor het gedeelte van
hél inkomen, hetwelk de belastingplichtige aan zijne in
Nederland wonende echtgenoote doet toekomen is komen te
vervallen en dat bij de berekening van het belastbaar jaarlij
ksch luiver inkomen en bij de heffing van die belasting
naar de jaarlijksche overwinst van naamlooze vennootschappen
en andere lichamen, met in aanmerking komt het aan*
ileel in de winst, dat aan het Gouvernement van Neder*
landscb-Indië anders dan als aandeelhouder toekomt.
Bij Qouv. Bt. •"> Febr. 1916 n". 31 (Ind. St. n". 178) is het
aantal leden van de commissiën van aanslag in de residentie
Banjoemas op vijf gesteld.
In 1915 zijn. volgens voorloopige opgaven, in het geheel
aangeslagen 11 744 personen en 1418 naamloose vennootschappen
en andere lichamen. Het bedrag van den aanslag
beliep, na aftrek van toegestane verminderingen, f 11 -194 .'517
(volgens voorloopige opgaven), tegen f 11 160 847 (volgens
verbeterde opgaven) - in 1914.
l"it het volgend overzicht blijkt hoeveel Java en Madoera
en hoeveel de Imitenbezitt ingen in die bedragen deelen, en
• ve'el in elk der genoemde jaren aan inkomstenbelasting
werd treind.
Aalialag
At': wregeiiH taegeataiie verminde,
ringen
Al/.... wiik. lijk te h.-tl'.n . . . .
Helmi bedrag
1014. IftUS.
(Verbeterde opgaven.) c Voorloopige opgav-en.)
Java .il Bulteabe- Java en Buitenb*.
Madoera. aiftingen. Madoera. ilttingeo.
F 8864498 f 2844698 f 9S0S805 f 3488670
apSTS B4780 96781 M8SS
r 8080614 r 8730988 r 8110074 f 9884 844
6810600 8798689 11646060 8487086
Voor opgaven nopens den aanslag per gewest, nopens het
cijfer der aangeslagonen en nopens de groepeering naar hun
belastbaar inkomen van de bij liet einde van het verslagjaar
reeds in deze belasting aangeslagen personen zie men onder
tllo, UI// en Illr van bijlage CC.
Gedurende Ï916 zijn 21N bezwaren ingediend, tegen 261
in 1914.
Verponding en daarmede overeenkomende hellingen.
Mij Ord. van T I)ec. 1915 (Ind. St. n°. 697) is, in verband
met eene aanhangig gemaakte wijziging der verpondingsordonnahtie
(Ind. St. 1912 n". 3l), het loopend vijfjarig
belastingtijdvak 1912—1916, waarvoorde verpondingswaarde
van onroerende goederen is of zal worden vastgesteld, verlengd
tot uit. 1917. Hetzelfde is geschied ten aanzien van de
er\ en belast ing in het voormalig onderdistrict Bloeboer der
residentie Batavia (Ind. St. 1915 n°. 698).
In het geheel was in 191") op en buiten Java en Madoera
aan verponding te heffen f .'5 111 690. tegen f 1114 657 (volgens
verbeterde opgaven) in 1914. Geïnd is. met inbegrip van
het aangezuiverde, over vorige jaren en van boeten, in 1914
(volgens verl>eterde opgaven) f •1016 52;! en in 1915
f .'t 025 447. Voor eene splitsing per gewest zie men tabel IV
van bijlage CC.
Deo]) 1 Januari 1902 ingevoerde, met de verponding overeenkomende
belasting ter zake van door niet-inlanders zonder
ingeschreven wettigen titel in gebruik genomen erven, gelegen
op het domein Bloeboer (Batavia) beliep in 1915 f 945,
tegen f 1022 (volgens verbeterde opgaaf) in 1914.
» *
Belasting op de bedrijl's- en andere inkomsten van inlandcrs
en vreemde oosterlingen. Ingevolge Gouv. Bt. 22
Jan. 1916 n°. .12 (Ind. St. n°. 69) is, voor zoover betreft de
inheemsche ltevolking'in een gedeelte van de afdeeling Zuid-
NieUW-Guinea der residentie Aniboina de invoering van de
(algemeene) belasting op de bedrij fS- en andere inkomsten
van de inlandsche bevolking buiten Java en Madoera (Ind.
St. 1914 n". 130) nader vastgesteld op 1 Januari 1916.
Mij Ord. van 24 Mei 1916 (Ind. St. n°. ,189) is bepaald, dat
met betrekking tot enkele landschappen in de Wcsterafdeeling
van Borneo, na de inlijving daarvan bij het rechtstreeks
bestuurd gebied, tot 1 Januari 1917 gehandhaafd blijft de
bestaande toestand ten aanzien van de heffing vanwege de
zelfbesturen van de belasting op de bedrijfs- en andere inkomsten
van de inlandsche bevolking dier landschappen.
Omtrent de verdeeling van het aantal aangeslagenen naar
hun jaarlijksch inkomen, den aanslag en andere gegevens"
betreffende deze belasting vindt men opgaven over 1914 en
1916 in de tabellen Va en Vó van bijlage CC. Onderstaand
overzicht doet de in genoemde jaren geïnde bedragen kennen:
Java en
•Madoera.
Boitenbo
zittingen. Totaal.
Bedrag van de belasting
over 1915 f3517076 t' 10018674 f 18563660
Van dar bedrag mui In
L915 betaald
Aan achterstand over
vorige jaren, en boeten
werd bovendien betaald
f82708Hfl f 81-28604 f 11 3989T8
154 780 ! 800 885 955 165
Totaal in 191~> geïnd (zie
noot. kol. 169) . . . . f3 425 149 | f 10923 989 f14 349188
In 1914 is geïnd (verbeterde
opgaven). . . . 8160779 6828701 9.989480

Jfil Hoofdstuk M. afd
Belasting op hel slachten ran runderen, buffels, paar*
«l«-ii en reulens op J.iva en .Vu dor ra. In L915 i- ter rato
van (Ic/c belasting geïnd f' 1864 696, tegen f 1 «95 518 in
1914. alsoo in 1915 meer i' 159 177, welke vermeerdering is
te toeken in den gunstigen toestand van de inlandsche bevolking
als gevolg van goed geslaagde oogiten. Voor gespecifioeerae
opgaven zie tabel Vl van bijlage CC.
Hel aantal overtredingen wegens slachten zonder vergunning
bedroeg in 1915 779 niet 832 beklaagden, tegen 779 met
886 beklaagden in .1914.
Belasting op het slachlen van varkens op Java en
Hgdoera. De opbrengst van deze belasting bé&roeg in 1915
f 160662,' tegen f 127 673 (volgens verbeterde opgaaf) in
1914, alzoo een voordeelig verschil van f 32 989 (zie de gespecificeerde
opgave in tabel VIII van bijlage CC). Deze
vooruitgang moet in hoofdzaak worden toegeschreven aan
het vermeerderd gebruik, tengevolge van belangrijke daling
der vleeschprijzen.
Het aantal overtredingen beliep 21, met een gelijk aantal
beklaagden, tegen 4 niet 4 beklaagden in 1914.
Blaehtbelastingen in de bnitenbesittingen. Bij Ord. van
8 Febr. 1916 (Ind. St. n°. 181) is — met ingang van 1
Januari 1917 (Ind. St. 1916 n°. ,415) — in de'residentie
Tapanoeli eene rundslachtbelasting ingevoerd, die tevens is
samengesmolten met de in dat gewest bestaande belasting op
het slachten van tamme varkens.
Dij Ord. van 22 Febr. 1916 (Ind. St. n°. 210) is de, in de
afdeelingen Boeleleng en Djembrana der residentie Dali en
Lombok reeds bestaande belasting op het slachten van tamme
varkens en die op het slachten van runderen en buffels uitgebreid
tot liet overige onder rechtstreeksch bestuur staand
gebied, zoomede tot de gouvernenientsonderlioorigen in het
onder inlandsen zelfbestuur staand gedeelte van gemeld gewest,
terwijl daarbij tevens de beide belastingregelingen zijn
herzien en samengesmolten.
Bij Ord. van 17 Mei 1916 (Ind. St. n°. .179) zijn strafbepalingen
in het leven geroepen tegen overtreding van de
door het zelfbestuur van bet landschap Pontianak vastgestelde
regeling op de heffing van onderhoorigen van dat zelfbestuur
van eene l>elasting op het slachten v*an runderen,
buffels en tamme varkens.
In 1915 is aan rundslachtbelasting geïnd f 274 616, tegen
f 264 255 (volgens verbeterde opgaaf) in. 1914, en aan varkensslachtbelasting
f 282 400, tegen f 241 055 (volgens verbeterde
opgaaf) in 1914. Voor nadere gegevens zie men de
tabellen VII en IX van bijlage CC.
Hondenbelasting. Dij Ordn. van 11 A.ug. 1915 (Ind St
n°. 497) en 6 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 12) is deze belasting
ingevoerd op eenige plaatsen in de residentie Palembang en
op de hoofdplaats Blang'Kedjeren der onderaf deeling Gajo
Loeos van het gouvernement Atjeh en onderhoorigheden.
De vergunningen aan Chineesen voor het honden van
dobbelspelen brachten in 1915 op Java en Madoera f 87660
op, tegen f 40 900 (verbeterde opgave) in 1914. In de buitenbezittingen
bracht de belasting in 1915 op f 90 414. tegen
f 79 727 (verbeterde opgave) in 1914.
Belastingen van verschillenden aard, die slechts in het
een of ander gewest worden generen. Omtrent de opbrengst
of den aanslag van deze belastingen vindt men opgaven
over 1914 en 1915 in tabel X van bijlage CC.
Ingevolge Ord. van 8 April 1916 (Ind. St. n°. 317) wordt
van schenen en vaartuigen, die den mond van de Kleine
Kapoeas (de rivier van Pontianak) in- of uitgaan, eene bijdrage.
gevorderd in de kosten van uitdieping en onderhoixd
van het vaarwater.
Zegelrecht. Aan zegelrecht is in 1916 ontvangen
f 2 262 419 (f 1 616 455 op Java en Madoera en f 645 984" in
de buiten bezittingen), tegen — volgens verbeterde op"-aven
—f2 448 616 in 1914 (f 1 796 178 op Java en MadoeVa
en f 652 438 in de buitenbezittingen).
De lijst van vrijstellingen van zegelrecht is aangevuld en !
gewijzigd bij Ordn. van 1 Mei 1915 (Ind. St. n°. 341), 3
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—191J. 5. Xed.-Indië.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
Sept. 1915 (Ind. St. n°. 540), 28 Jan. 1916 (Ind. St. n°. 154),
IS Febr. 1916 (Ind. St. n". 198) en 30 Maart 1916 (Ind. St.
n°. 293).
*
OversehriJYings* benevens successie» en overgangsrecht.
"De opbrengst van deze belastingen was in 1914, volgens verbeterde,
en in 1915, volgens voorloopige opgaven, als volgt:
Java en
Madoera.
Buitenbe*
zittingen.
162
Totaal.
Ovnsrlmjwugs- | 1914 f 922781 j f 116108 f1088884
recht / I 1915 882 W8
Successie-enover- \ 1!,N 161608
gangsreebt / l91B 161807
I 15612
25 641
0885
1178 0 IS
177219
I71 642
De bij de Ordn. van 19 Mei 1906 (Ind. St. n°. 254) en 9
Jan. 1915 (Ind. St. n°. 34) — vgl. K. V. 1906, kol. 216. en
1915, kol. 164 — verleende vrijstelling is uitgestrekt tot alle
overeenkomsten tot overdracht van uitsluitend voor den
openbaren dienst bestemde onroerende zaken ten name van
gewesten en gedeelten van gewesten met eigen geldmiddelen.
' Pandhulsdienst. Ter verdere uitvoering van de hij Ord.
van 4 Dec. 1903 (Ind. St. n°. 402) getroffen regeling zijn,
ingevolge Gouv. Bt. 11 Aug. 1915 n°. 61 (Ind. St. n°. 498),
gouvernenientspandliuizen gevestigd te Kamal, Telagabiroe,
Pasongsongan en Prindoean (res. Madoera). Voorts werden,
hij wijze van proef, gouvernements pandhuizen gevestigd te
Tiiamis, Tjilimoes *en Kadipaten (res. Cheribon), Pandeglang
en Laboehan (res. Bantam) (Ind. St. 1915 n°: 592 en
1916 nos. 282 en 361).
Op uit. 1915 waren 111 pandhuizen in werking, waarin
34 606 918 panden beleend werden, waarop f 75 897 419 werd
voorgeschoten'. De bedrijfskosten bedroegen f 5 952 800, of
verdeeld over hét aantal panden. + f 0.17 per pand, terwijl
eene winst van f 4 552 815 werd gemaakt.
Recht op openbare rerkooplngen. Bij de-landsvendu-
Icantoren (vendukantoren der 1ste klasse, waaronder l>egrepen
die, welke beheerd worden door algemeene ontvangers van
landskassen) is in 1915 omgezet aan voor particuliere rekeaihg
verkochte goederen f 8 018 111 en aan voor 's lands rekening
verkochte goederen en producten f 1573 431 (in 1914
•f 6 809 277 en f 1 000 542), en te dier zake aan recht geheven
t' 643 519, latende, na aftrek van de kosten der kantoren, eene
winst van f 406 519 (over 1914 bracht dit recht onzuiver
t' 530 946 en zuiver f 185 449 op).
Bij de vendukantoren der 2de klasse (die. waarvan het bebeer
eene bijbetrekking uitmaakt) beliep de omzet in 1915
bij de door notarissen beheerde kantoren f 13 742 725 en bij
die onder beheer van gewestelijke secretarissen, commiezen
op assistent-residentiekantoren of besturende ambtenaren
f 1 492 41S. te samen f 15 235 143, welke sommen over 1914
bedroegen f 11 718 718 + f 1 196 025 = f 11 114 761. Aan
voor 's lands rekening verkochte goederen, enz. was onder
den omzet van de kantoren der 2de klasse begrepen f 1 870 255
(in 1914 f 1 951 180). Als aandeel van den la nde in de inkomsten,
der vendukantoren der 2de klasse is in 1915 geïnd:
ter zake van.de door notarissen beheerde kantoren f 180 503
en ter zake van de overige kantoren f 45 983, te zamen derhalve
f 426 486 (in 1914 f 325 926 en f 43 656 of te zamen
f 369 582). De zuivere opbrengst voor den lande van alle
vendukantoren te zamen beliep alzoo in 1915 f 833 005 fin
1914 f 755 011).
V
Bij Gouv. Bt. 21 Juni 1915 n°. 51 (Ind. St, n°. 441) is
het vendukantoor der 1ste klasse te Poerwodadi opgeheven
en is het gebied daarvan gevoegd bij dat van het vendukantoor
te Semarang.
Bij Gouv. Bt. 18 Aug. 1915 n°. 13 (Ind. St, n°. 507) is
inzake het vendubeheer in het gewest. Tapanoeli bepaald,
dat, met ingang van 1 October 1915. te Sibolga wordt gevestigd
een vendukantoor der 1ste klasse, waarvan het gebied
zich uitstrekt over de hoofdplaats Sibolga.
21

KOLONIAAL VERSLAG l!»IG.
(68 Hoofdstuk M, afd
Ingevolge Gouv. Ut. 15 Oct. 1915 n°. 23 (Ind. St. n°. 595)
zullen, met ingang van 1 Januari 1916, ter hoofdplaats
Telokbetong (Lampongsclie districten) zijn gevestigd een
vendumeester der 1ste klasse, die zijne functiën uitoefent
binnen de grenzen der onderafdeeling Telokbetong, en een
venduineester der 2de klasse, wiens gebied zich uitstrekt over
het overige gedeelte der residentie Lampongsche districten.
Hij Uouv. Bt. 2 Nov. 1915 n°. 34 (Ind. St. n°. 626) is, met
ingang van 1 December 1915, de kom van de hoofdplaats
Tandjoengpandan aangewezen als gedeelte van de assistentresidentie
Billiton, waar verkoopingen van goederen steeds
tegen contante betaling moeten geschieden.
Krachtens Gouv. Bt. 25 Jan. 1916 n°. 70 (Ind. St.n 0 . 135)
zijn, met ingang van 1 Januari 1916, te Ternate gevestigd
Van de aan de voor het jaar 1915 aangevraagde pasmunt
ontbrekende f 1 500 000 aan kwartguldens, f 600 000 aan 10
cent-stukken, f 2 000 000 aan stuivers, f 100 000 aan 2A centstukken,
f 100 000 aan centen en f 50 000 aan halve centen
— vgl. K. V. 1915, kol. 165 — zijn naar Indië verscheept
f 400 000 aan kwartguldens, f 600 000 aan 10 cent-stukken,
f 100 000 aan 2\ cent-stukken, f 100 000 aan centen en
f 22 000 aan halve centen. Voor 1916 is aangevraagd
f 1 500 000 aan kwartguldens.
In 1915 zijn 13 inlanders en 2 Chineezen veroordeeld wegens
muntnamaak. Wegens het desbewust uitgeven van valsch
geld zijn 626 personen aangeklaagd, van wie er 244 verooi*deeld
(198 tot betaling van geldboeten. 4 tot tewerkstelling
aan de openbare werken, 10 tot gevangenisstraf en 32 tot
dwangarbeid). 286 vrijgesproken en 96 van rechtsvervolging
Een door den voorzitter der Javasche Bank. ten behoeve
van het Koloniaal Verslag, samengesteld overzicht van de
geldmarkt in Nederlandsch-Indië met den daarbij behoorenden
staat van den loop der prijzen te Batavia van eenige
De maatregelen, ten opzichte van de Javasche Baak bij het
uitbreken van den oorlog in Augustus 1914 genomen — vgl.
K. V. 1915, kol. 3 —, bleven van kracht.
Niettegenstaande de groote moeielijkheden, welke allerwegen
werden ondervonden bij het verkrijgen van goud,
hoofdzakelijk door de bijna door ieder land uitgevaardigde
uitvoerverboden van goud en zilver, is het toch in het jaar
1915 gelukt de goudvoorraad der Bank krachtig te versterken
en daardoor het dekkingspercentage, zelfs bij de grootere
obligo's der Bank, wederom te verhoogen. De metaal voorraad
der Bank beliep gemiddeld in het 88ste boekjaar f 70 755 347,
tegen f 56 164 881; de totale goudvoorraad der Bank bedroeg
op 31 Maart f 46 774 846, tegen f 30 889 639 ten vorigen
jare. De Javasche Bank ging ook in het afgeloopen jaarvoort
met het overnemen van het door de Indische mijnbouw.
maatschappijen geproduceerde goud, hetwelk door de tijdsomstandigheden
niet kon worden verscheept. De terugvloeiing
van zilveren specie in de ka-ssen der circulatiebank
n. MUNTWEZEN, GELDMARKT.
§ 1. MUNTWEZEN.
§ 2. GELDMARKT.
§ 3. JAVASCHE BANK.
een vendumeester der 1ste klasse, wiens gebied zich uitstrekt
binnen de grenzen van de hoofdplaats Ternate, en een vendumeester
der 2de klasse, wiens gebied het overige gedeelte van
het gewest Ternate en onderhoorigheden omvat.
De voor het houden van openbare verkoopingen ter hoofdplaats
Tandjoengpinang (Itiouw en onderhoorigheden) vastgestelde
tijden zijn gewijzigd (Ind. St. 1916 n°. 21).
De instructie voor de ambtenaren, belast met de toepassing
van liet reglement op de openbare verkoopingen in Nederlandsch-Indië
(Ind. St. 1908 n°. 190, zooals het sedert is gewijzigd)
onderging eene nadere wijziging bij Gouv. Bt. 28
Aug. 1915 n°. 42 (Ind. St. n°. 530), ter verzekering van eene
betere bewaring van vendugelden onder beheer van de vendumeesters.
ontslagen zijn. - De aangehaalde stukken werden, voor zoover
niet bleek dat de aanbieders te kwader trouw handelden, na
voor den omloop ongeschikt te zijn gemaakt, aan de eigenaren
teruggegeven. l )
Wegens valschheid, vervalsching, opzettelijke schending
of beschadiging, zijn in 1915 van landswege aan den omloop
onttrokken 10 889 stuks zilveren geldstukken (621 rijksdaalders,
1257 guldens, 3141 halve guldens, 3773 kwartguldens
en 2097 10 cent-stukken) en 691 stuks nikkelen stuivers.
Bij Ord. van 27 April .1916.(Ind. St. n°. 354) is.in de
Westera 1'deeling van Borneo alsnog de gelegenheid opengesteld
tot inwisseling van de in enkele gedeelten van dat gewest,
na de eertijds aldaar plaats gehad hebbende muntz"uivering,
nog overgebleven koperen munten, bekend onder den
naam van duiten en dollarcenten.
Indische effecten, is opgenomen in bijlage DD, welke bijlage
tevens maandopgaven over 1915 bevat omtrent den loop der
wisselkoersen te Batavia, ontleend aan door de Handelsvereeniging
aldaar verstrekte gegevens.
hield ook iii 1915 aan; de kassen der Bank toonen per saldo
eene vermeerdering aan van f 4 579 960. De verkoop van
goud en zilver ten behoeve van de inlandsche nijverheid
werd o]) kleine schaal voortgezet; de vermindering van den
metaalvoorraad uit dien hoofde is dan ook niet van belang.
De obligo's der Bank bedroegen in het 88ste boekjaar gemiddeld
f 156 255 957, aldus eene vermeerdering van 12,7 %
in vergelijking met het vorige boekjaar. Het maximum der
obligo's was f 176 457 690 op 31 Maart 1916, het minimum
f 122 998 769 op 17 April 1915.
Hoewel de vermeerdering van den metaalvoorraad het niet
noodig maakte, bleef toch het in Augustus 1914 vastgestelde
percentage der minimumdekking van 20 % van de verplichtingen
gehandhaafd; gemiddeld bedroeg het metaalsurplus
bij 20 % minimumdekking f 39 504 156, tegen f 28 431 131
') De Javasche Bank handelde aldus met 1037 rijksdaalders, 1599 guldens,
1537 halve guldens, 364 kwartjes en 305 10 cent-stukken.
I
\M

166 Hoofdstuk
in liet vorige jaar, terwijl hij 40% dekking deze cijfers .waren
f 8. 252 965 en f 697 381. 'Door de opbrengst der Indische
ieening 1915 werd het del>et van het Gouvernement aan de
JavuHche Bank geheel terugbetaald en stond het Gouverne- i
ment gemiddeld slechts debet het kleine bedrag van f 508 ()(K),
togen gemiddeld f 17 881 000 ten vorigen jare.
De vraag naar krediet bij de Bank was, tengevolge van de |
ruime middelen der particuliere banken, minder dan in 1914. ,
De rentegevende uitzettingen der Bank beliepen gemiddeld J
f 77 882/m, tegen f 86 778/m in het 87ste boekjaar. De ge- j
middelde bedragen.aan uitzettingen gedurende de laatste drie
boekjaren kunnen als volgt worden gesplitst:
1915/16. 1914/15. 1913/14.
Voorschotten in rekening-courant en disconto's
f55 289000 f66577000 f43552000 i
Hypotheken en effecten 8 397 000 8626000 8 577 000
Buitenlandsche wissels 13 723 000 8 661000 12 215 000
Prolongatiën 473000 2909000 11103 000
f77 882000 f86 773 000 f75 447 000
Het gemiddelde bedrag aan bankbiljetten in omloop beliep
f 129 762 590, tegen f 122 075 105 in het vorige boekjaar.
Het maximum bedroeg f 144 882 260 en het minimum
f 106 005 630.
Het giro-verkeer bleef zich op bevredigende wijze ontwik- j
kelen; op aanwijzing van rekeninghouder^ werd door de !
Javasche Bank in het 88ste boekjaar plaatselijk overgeboekt !
een bedrag van f 342 841 913, uitmakende 43 220 overwij- j
zingen. Ook, de „clearing', in het bijzonder op de hoofd- j
KOLONIAAL VERSLAG lOlö.
, afd. II. . 166
•laateen Semarang en Boerabaja, toonde wederom eene l>eangrijke
stijging van het verrekende bedrag aan.
Van liet kapitaal der Bank. ton bedrage van f 6 000000,
en van haar reservefonds, ten bedrage van f 2 701 132, was op
31 Haart 1016 beleed in effecten f 8 643 138 ad in hypotheken,
f 72 500.
Wegens achteruitgang van de waarde van het effectenbezit
w.erd een bedrag van f 768 240 ten laste van het reservefonds
geboekt, waaraan daarentegen uit de winst f 409 816
ten goede kwam.
De dadelijk opeischbare schulden der Bank bedroegen gemiddeld
f 156 256/m (f 138 069/m in het vorige boekjaar).
De gemiddelde metaaldekking bedroeg dit jaar f 70 755/m
(tegen in het vorige boekjaar f 56 165/m).
De winst- en verliesrekening over het 88stè boekjaar wijst
aan, dat de ruwe winst bedroeg f 3 734 710, tegen in de beide
voorafgegane boekjaren f 3 792 854 en f 3 504 609. De zuivere
winst beliep achtereenvolgens f 2 665 493, f 2 662 154 en
f2 474 911.
Na afschrijving van f 9575 op schuldenaren, f 110 489 op
den aanmaak van bankbiljetten, f 120 565 op gebouwen en
f 12 051 op den inventaris, kon 16% aan aandeelhouders
worden uitgekeerd. De koloniale kas (zie art. 14 van het
octrooi der Bank; Ind. St. 1909 n°. 363) ontving f 819 633,
tegen f 820 802 en f 753 521 in de beide voorafgegane boekjaren.
^
Bij Gouv. Bt. 16 Oct. 1915 n°. 21 (Jav. Ct. n°. 85) is bepaald,
dat agentschappen der Bank worden gevestigd te
Koeta Bad ja (gouv. Atjeh en onderhoorigheden), Pematang
Siantar (göuv. Oostkust van Sumatra) en Malang (res.
Pasoeroean).

KOLONIAAL VERSLAG lf>0.
Hoofdstuk N. 161
ST.
BURGERLIJKE EN MILITAIRE LANDSDIENAREN.
Bij l\. 15. 22 Juni 1916 (Ned. St. n°. 289) zijn bepalingen
vastgesteld, regelende de verplichting tot terugbetaling van
gelden, van landiwege voldaan aan of ten behoeve van aan
's lands dienst in Nederlandsch-Tndië verbonden of' daarvoor
bestemde personen.
Opleiding van ambtenaren voor den Nederlandse]^
hiilisclien bestuursdienst, liet besluit p

I(S«
Bij Gouv. Bt. 80 Mei 1916 n°. 5 (Ind. St. n' 405) zijn
regelen vastgesteld hetreffenile de keuring van Europeesche
burgerlijke landsdienaren die, na met verlof wegens ziekte in
Europa te hebben vertoefd of wegens ziekte verlenging van
hun verlof naar Europa bekomen te hebben, naar Nederlandseh-Indië
zijn teruggekeerd zonder vooraf te zijn goedgekeurd
door, de commissie te 's-Gravenhage. In verband
daarmede is het reglement op de keuring van adspirantburgerlijke
landsdienaren (Ind. St. 1904 n°. 206. zooals het
sedert is gewijzigd) nader aangevuld.
Men zie venier Bijbl. Ind. St. nos. 8242 en 8254.
Bezoldigingen; toelagen; \oorschotten. Bij Gouv. Bt.
16 Nov. 1916 ii". 37 (Ind. St. n°. 655) is eene regeling getroffen
nopens de toekenning van voorschot op traktement aan
de niet inlanders gelijkgestelde burgerlijke landsdienaren,
wanneer zij zich ingevolge ontvangen bevelen op eene andere
plaats in Nederlandsch-Indië moeten vestigen.
Het in Ind. St. 1905 n°. 611 opgenomen reglement op het
toekennen van nonactiviteitstraktement, wachtgeld en onderstand
aan Europeesclie burgerlijke landsdienaren in Nederlandsch-Indië
onderging eene wijziging bij Gouv. Bt. 8 Jan.
1916 n°. 52 (Ind. St. n°. 22) in dien zin dat ambtenaren die
van buitenlandsch verlof wegens ziekte terugkeeren zonder
voor den Indischen dienst te zijn goedgekeurd door de te
's Gravenhage gevestigde keuringscommissie niet in het genot
kunnen worden gesteld van nonactiviteitstraktement.
Bij Gouv. Bt. 2 Maart 1916 n°. 87 (Ind. St. n°. 231) is
machtiging verleend tot toekenning van eene buitengewone
traktementsverhooging aan onderopzichters bij den dienst
der staatsspoor- en tramwegen in Nederlandsch-Indië wegens
het bezit van een diploma van het eindexamen eener hoogere
burgerschool met 5-jarigen cursus.
Bij K. B. 3 Febr'. 1916 n°. 59 (Ind. St. n°. 311) zijn de
bepalingen nopens het verleenen van voorschot op de landsinkomsten
van passagiers, die geen soldij genieten, en de toekenning
van inkomsten aan militairen bij overtocht van
Nederland, naar Oost-Indië of omgekeerd (Ind. St. 1910
n°. 335) gewijzigd.
De „voorschriften omtrent de verstrekking van dienstrijpaarden
en van voorschotten op traktement tot den aankoop
van zoodanige paarden aan officieren bij het leger in
Nederlandsch-Indië, die verplicht, dan wel gerechtigd zijn
tot het houden van een of meer dienstrijpaarden" (Ind. St.
1903 n°. 419, zooals het sedert is aangevuld en gewijzigd) —
zie K. V. 1915, kol. 171 — ondergingen eene nadere wijziging
bij Gouv. Bt. 10 Juni 1916 n°. 61 (Ind. St. n°. 422).
Nieuwe voorschriften nopens de wijze van indiening van
aanvragen om traktementsverhooging door leerkrachten bij
het openbaar lager, middelbaar of technisch onderwijs zijn
opgenomen in Bijbl. Ind. St. n°. 8502. •
Omtrent deze onderwerpen zie men voorts Bijbl. Ind. St.
nos. 817p, 8294, 8340 en 8362.
Bois- en verblijfkosten, vergoeding voor huishuur.
De in Ind. St. 1915 n°. 124 opgenomen regeling aangaande
de vergoeding bij reizen voor 'slands rekening met de Atjehstoomtram
onderging wijziging en aanvulling bij Gouv. Btn.
17 Sept. 1915 n°. 23 (Ind. St. n°. 554) en 16 Oct'. 1915 n°. 35
(Ind. St. n°. 596).
Ter uitvoering van de artikelen 9 en 21 van het reglement
op het reizen in Nederlandsch-Indië van Europeesclie burgerlijke
landsdienaren en andere personen (Ind. St. 1890 n°.
209) zijn regelingen getroffen bij Gouv. Btn. 4 Xov. 191")
n°. 18 (Ind. St. n°. 636) en 4 Dec. 1915 n°. 21 (Ind. St. n°.
694). De in Ind. St. 1913 n°. 596 opgenomen regeling tot
uitvoering van art. 8 van dat reglement is op een enkel punt
gewijzigd en aangevuld bij Gouv. Bt. 20 Dec. 1915 n°. 20
(Ind. St. n°. 726)_, zoomede bij Gouv. Bt. 30 Dec. 1915 n°.
34 (Ind. St. n°. 745). met het oog op de daarin vervatte
bepalingen tot teruggaaf aan bunrerlijke ambtenaren, die in
en door de uitoefening van hun dienst zijn verwond, van de
door hen gemaakte kosten, verband houdende met hunne geneeskundige
behandeling en/of verpleging.
Bij K. B. 29 Febr. 1916 (Ned. St, n°. 92) zijn nieuwe
regelen vastgesteld ten aanzien van de vergoeding wegens
reis- en verblijfkosten, toe te kennen aan personen, die hier
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
N. 170
I te lande ter uitvoering van een opdracht in het belang van
! den dienst, waarvan de kosten uit de koloniale geldmiddelen
worden gekweten, zich buiten hunne woonplaats moeten
begeven.
Hij (iouv. Bt. 6 Üct. 1915 n°. 47 (Ind. St. n°. 584) is eene
nadere aanvulling tot stand gekomen van de regelen betreffende
het genot van vrije woning en, bij gebreke van dien,
van vergoeding voor huishuur door burgerlijke landsdienaren
' (Ind. St. 1910 n u . 354).
Hij (iouv. Bt. 3 April 1916 n°. 36 (Ind. St. n°. 310) is eene
1 voorziening getroffen met betrekking tot de huisvesting van
de regenten en districtshoofden in de gouvernementslanden
op Java en Madoera, in verband waarmede de desbetreffende
regeling in Ind. St. 1867 n°. 122 is ingetrokken (Ind. St.'
! 1916 n". 309).
Met afwijking van het beginsel, vervat in art. 9 van het
reglement op het reizen in Nederlandsch-Indië van Europeesche
burgerlijke landsdienaren en andere personen, wordt
aan do alleenreizende leden van hetj gezin van den lands-
; dienaar, wien vergund is zich door die leden voor landsrekening
van Nederland naar Nederlandsch-Indië te doen volgen,
voor zoover hun op grond van de bestaande bepalingen vrij
, vervoer in Indië toekomt van de plaats van aankomst naar de
standplaats of de verblijfplaats van het hoofd des gezins toegestaan
om na aankomst te Batavia hunne reis over land of
i over zee te vervolgen (K. B. 29 Febr. 1916 n°. 29; Ind. St.
; n°. 467).
Men zie voorts met betrekking tot die onderwerpen Ind. St.
1915 nos. 434. 627. 713 en 719 en 1916 nos. 23, 253. 364 en
, 375. zoonrede Bijbl. Ind. St. nos. 8341, 8451. 8453. 8467,
8470 en 8491 en Gouv. Bt. 25 Maart 1916 n°. 29 (Jav. Ct.
n°. 25).
Verloven. Met buitenwerkingstellimj in zoover van Gouv.
Bt. 11.Sept. 1893 n°. 3 (Ind. St. n°. 229, zooals het sedert is
gewijzigd en aangevuld), is bij Gouv. Bt. 13 Aug. 1915 n°.
49 (Bijbl. Ind. St. n°. 8324) — aangevuld en gewijzigd bij
Gouv. Btn. 1 Sept. 1915 n°. 22 (Bijbl. Ind. St. n°. 8379)',
28 Sept. 1915 n°. 46 (Bijbl. Ind. St. n°. 8345). 18 Maart 1916
1 n'°. 44 (Bijbl. Ind. St. n°. 8492) en 24 Maart 1916 n°. 40
(Bijbl. Ind. St. n°. 8494) — eene nieuwe lijst vastgesteld
. van burgerlijke betrekkingen, die bij verlof van de bekleeders
; daarvan voor niet langer dan een jaar tijdelijk worden waar-
1 genomen.
De in K. V. 1915, kol. 172, vermelde K. Bn. 13 Juli 1915
nos. 16 en 17 (Ind. St. nos. 579 en 580) zijn op 1 Januari
; 1916 in werking getreden (Ind. St. 1915 n°. 725).
Eene herziening van de reglementen nopens het verleenen
van b>innenlandsche verloven aan Europeesche en inlandsche
burgerlijke landsdienaren (Ind. St. 1912 n°. 198 en 1913 n°.
557) kwam tot stand bij Gouv. Bt. 30 Oct. 1915 n°. 34 (Ind.
St. n\ 625).
Krachtens daartoe verleende bevoegdheid is bij Gouv. Bt.
6 Jan. 1916 n°. 35 (Ind. St. n°. 13) bepaald dat de tijd in
V/est-Indië doorgebracht door aldaar gedetacheerd geweest
zijnde officieren van het Nederlandsch-Indische leger medetelt
voor aanspraken op verlof wegens langdurigen dienst,
indien die diensttijd niet gevolgd is door een verblijf in
Europa van langer dan drie maanden.
In 1915 is aan 320 burgerlijke en 10 militaire landsdienaren
(Europeesche ambtenaren en officieren en onderluitenants
der landmacht) buitenlandsch verlof wegens langdurigen
dienst verleend (tegen 533 en 99 in 1914). terwijl aan 33
Europeesche ambtenaren en 21 officieren en 3 onderluitenants
der landmacht zoodanig verlof wegens ziekte werd toegestaan
(in 1914 13 ambtenaren en 10 officieren). Voorts is aan 8
Europeesche ambtenaren wegens dringende redenen verlof
buiten bezwaar van den lande verleend.
Men zie omtrent dit onderwerp verder Bijbl. Ind. St.
nos. 8348 en 8445.
Pensioenen, giu-enientpn, o"

KOLONIAAL VERSLAG 1Ö16.
171 1 looft
Hij K. IJ. 2 Aug. 1016 n°. 72 (Ned. St, n°. 366, Ind. St.
u". 698) zijn bepalingen vastgesteld betreffende bet gelijktijdig
genot van gagement en soldij door gega geerde militairen
van liet Nederlnndsch-Indische leger.
Mi.i K. II. 2 Aug. 1915 n". 73 (Ned. St. n*. 307, Ind. St.
n". 067) kwam eene aanvulling tot stand van liet reglement
op liet toekennen van gagement aan de Europeesche militairen
beneden den rang van officier hij de landmacht in Nederlandsoh-Indüi
(Ind. St. 1878 n 9 . 44) en van het reglement
op hel verleenen van pensioenen en van onderstanden aan de
Europeesohe en met hen gelijkgestelde militairen heneden
den rang van onderluitenant hij dat leger (Ind. St. 190")
n°. 299) TOOT liet geval hedoelde gegageerden en gepensionneerden
in tijden van oorlog of andere buitengewone omstondigbeden
wenden opgeroepen om in dienst te worden gesteld
hij de strijdkrachten van den Staat. Gemelde reglementen,
zoomede het reglement op het toekennen van pensioen en
onderstand aan de Europeesche en aan de daarmede gelijkgestelde
officieren van de landmacht in Nederlandsch-Indië
(Ind. St. 1880 n°. 22) zijn verder, met betrekking tot den
voor pensioen in aanmerking komenden diensttijd, nog gewifzigd
hij K. B. 14 Febr. 1916 n°. 40 (Ned. St. n°. 69, Ind.
St*. n°. .174). Toorts is bij K. B. 9 Sept. 1915 n°.,25 (Ind. St.
n°. 658) bepaald, dat indien gepensionneerde officieren (en
onderluitenants) van de landmacht in Nederlandsch-Indië
worden opgeroepen om bij de strijdkrachten daar te lande in
dienst te worden gesteld,• de gepensionneerde officieren (en
onderluitenants) van genoemde landmacht, die zijn ingedeeld
bij de mobiel verklaarde schutterijen, de mobiel verklaarde
vrijwilligerskorpsen, het mobiel verklaarde korps gewapende
politie én het tot den werkelijken dienst opgeroepen vrijwillig
automobielkorps en bij die korpsen ingedeeld blijven, met betrekking
tot hunne nadere pensioensvooruitzichten kunnen
worden aangemerkt als tot herstel in werkelijken dienst te
zijn opgeroepen overeenkomstig art. 20 van het pensioenreglement
(Ind. St. 1880 n°. 22, zooals het sedert is gewijzigd).
Bij eene in Februari 1915 aan de hoofden der departementen
van algemeen bestuur gerichte gouvernementscirculaire
zijn voorschriften gegeven met betrekking tot de toekenning
van onderstand bij wijze van pensioen aan gewezen tijdelijke
burgerlijke landsdienaren (Bijbl. Ind. St. n°. 8178).
Wat betreft den leidraad voor het bepalen van den ingangsdatum
van pensioenen aan gewezen inlandsche landsdienaren
zie men Bijbl. Ind. St. n°. 8421.
Omtrent de toepassing van het inlandsch pensioenregleïnent
op inlandsche burgerlijke'landsdienaren die wegens
ziels- of lichaamsgebreken dan wel om andere redenen voor
verderen dienst ongeschikt worden geacht zie men Bijbl. Ind
St. n°. 8485.
Voor de berekening van het pensioen van de verpleegsters
bij den militair geneeskundigen dienst, zie men Ind. St. 1916
n°. 380.
Eed. De in Ind. St. 1873 n". 255 — zooals het sedert is
gewijzigd en aangevuld — opgenomen voorschriften omtrent
de aflegging van den eed door de ambtenaren en beambten
der in- en uitvoerrechten en accijnzen ondergingen wijziging
bij Gouv. Bt. 16 Oct. 1915 n°. 36 (Ind, St. n°. 597).
•*
uk N. . 17H
Ainhfskosf mini. Men zie omtrent dit onderwerp Bijbl.
Ind. St. nos. 8342 (personeel bij de gouvernementsmarine) enl
8373 (districts. en onderdist rictshoofden ter Sumatra's'Westkust),
roomede Ind.. St. 1915 n". 501 (ambtenaren en beallibten
van den dien-t der in- eu uitvoerrechten en aeeijnzen).
Gr&tifieStifiBi Voor eene wijziging in de regelen aangaande
de toekenning van gratlfil atién wegens de waarneming
van een ambt (Bijbl. Ind. St. n°. 7425) zie men
Bijbl. Ind. St. n°. 8205.
Bevordering, ontslag en non-actmlcit \an officieren.
!)(> regeling van de bevordering, het ontslag en het op nonactiviteit'stellen
van de Europeesche officieren behoorende
tot de Nederlandsen-Indische landmacht (Ind. St. 1910 n*.
592) onderging verschillende wijzigingen bij K. Bn. 13 Juli
1915 n". 17 (Ind. St. n°. 580) en 19 Febr. 1916 n°. 44 (Ned.
St, n°. 78, Ind. St. n°. 373). Van de toepasselijkverklaring
van deze regeling op Nederlandsche onderdanen, behoorend.e
tot de Inlandsche of daarmede gelijkgestelde bevolking, die
tot tweede-luitenant bij een der wapens van genoemde landmacht
worden benoemd, nadat zij in Nederland de opleiding
hebben genoten, die vereischt wordt voor de benoeming tot
officier bjj die landmacht, is reeds melding gemaakt in
hoofdst. 1), kol. 48.
Onderluitenants en militaire architecten. Bij K. IJ. 15
April 1915 n°. 46 (Ind. St. n°. 435) is eene wijziging gebracht
in de regeling van het instituut der onderluitenants bij de
w:apens der infanterie, cavalerie, artillerie en bij de genietroepen
van het leger in Nederlandsch-Indië, terwijl bij
K. B. van denzelfden datum h°. 47 (Ind. St. n°. 436) eene
regeling is vastgesteld nopens het instituut van onderluitenant-opziener
der artillerie. Eerstgenoemde regeling, zoomede
de regelingen van het instituut der militaire architecten
hij het wapen der genie (Ind. St, 1904 n°. .131), der
onderluitenants bij de militaire administratie en bij den
magazijnsdienst der intendance en van het wapen der artillerie
en genie (Ind. St. 1913 n°. 376) ondergingen voorts nog
wijziging bij K. B. 18 Maart 1916 n°. 28 (Ned. St. n°. 136,
Ind. St. n°. 456), voor zooveel betreft het ontslag uit den
militairen dienst.
Militaire apothekers. Bij K. IJ. 20 Aug. 1915 n°. 86
(Bijbl. Ind. St. n°. 8391) is eene nadere wijziging gebracht
in het reglement betreffende de opleiding van militaire
apothekers voor het leger in Nederlandsc'h-Indië (Bijbl. Ind.
St. n°. r()53. zooals het sedert is gewijzigd).
Weduwen* en weezciifondscii. Bij-K. B. 29 Febr. 1916
n°. 30 (Ind. St. n°. 481) is het deelgenootschap van schoob
opzieners hij het bijzonder onderwijs in Nederlandsch-Indië
in het weduwen, en weezenfonds van Europeesche burgerlijke
ambtenaren daar te lande geregeld.
. Bij Gouv. Bt. 29 Juni 1916 n°. 42 (Ind. St. n°. 466) is het
tarief vastgesteld van emolumenten en verdere wisselvallige
inkomsten, genoten wordende door de deelgerechtigden aan
het weduwen- en weezenfonds van burgerlijke ambtenaren in
Nederlandsch-Indië, berekend over één jaar, waarnaar de
contributiën aan dat fonds zullen worden geheven van 1
Januari 1916 t/m 31 December 1918.
i

V
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
17!! Hoofdstuk O, afd. I. 171
O.
AANGELEGENHEDEN, BEHOORENDE TOT DEN WERKKRING VAN HET
DEPARTEMENT VAN LANDBOUW, NIJVERHEID EN HANDEL.
I. LANDBOUW.
11 ïj hel einde van 1915 waren voor den voorlichtingsdienst kon in den loop van 1!JlT» en in het begin van 191b' niet vier
van den inlandschen landbouw 26 JSuropeesche ao 84 inlaad* worden uitgebreid, namelijk Palembang, liejikoelen, iiansche
landbouwkundigen beschikbaar, van wie er onderscheid I.IIII Tangerang en Beaoeki.
denlijk 7 en 4 in de tmitenbezittingen waren geplaatst, ter- In de examens voor indisch landbouwleeraar en inlandsch
wijl in 't bijzonder voor de bevordering van de vruchtenteéll landbouwleeraar slaagden in 1915 onderscheidenlijk 1 -en 6
2 Europeesche deskundigen in dienst waren (vgl. K. V. 1916, personen, terwijl door 2 landbouwkundigen bet eerste ge-
kol. 176).
deelte van liet examen voor indiseli laiullxiuwleeraar werd
Het aantal ressorten voor landbouwkundige ambtenaren afgelegd. '•
1°. INLANDSCHE LANDBOUW.
De in 1912 onder leiding van liet hoofd van het agricultuur-chemiseh
laboratorium aangevangen padi-bemestingsproeven
werden ook in 1915 in verschillende streken van
Java, onder rechtsfreeksch toezicht van de landbouwkundigen,
voortgezet en, waar gewenscht. uitgebreid. Op onderscheidene
plaatsen werden die proeven ook met andere gewassen
i dan rijst genomen. Hier en daar hadden de uitkomsten
tot gevolg, dat de bevolking de bemiddeling van de
landbouwkundigen inriep om voor hare rekening kleine hoeveelheden
van de gebezigde meststoffen te bestellen; in
Cheribon was dit het geval j n het belang van de rijstteelt, in
Rembang ten behoeve van de tabak, in Pasoeroean voor betplanten
van suikerriet (voor eene waarde van + f 3000), terwijl
in Toeloengagoeng (Kediri) in de bewaarplaats van de
landbouwschool Wonoredjo, eveneens voor de suikerrietteelt,
een voorraad werd opgelegd, waaruit mest tot elke hoeveelheid
voor de inlandsehe planters verkrijgbaar kon worden
gesteld.
De proeven met het kweeken van zaailingen op niet bewa.terbare
bedden voor bet verbouwen van rijst op van regen
afhankelijke sawahs werden in Cheribon, Djokjakarta en
Kediri voortgezet. In eerstgenoemd gewest werd deze wijze
van zaailingen winnen door de bevolking nagevolgd voor een
aanplant van ongeveer 8000 bouws in den planttijd 1915/16,
tegen + 6000 bouws in 1914/15; iit de residentie Kediri
werd ten deze teleurstelling ondervonden, en wel in het
district Papar door overstroomingen en binnen bet plantgebied
van de suikerfabriek Minggiran omdat, door een misverstand
van de zijde der onderneming, een andere padisoort
aan de bevolking werd verstrekt dan overeengekomen was.
Goede uitkomsten gaven de door den landbouwleeraar in
de afdeeling Ngawi in 1914 aangevangen en in het verslagjaar
voortgezette proeven om de bevolking in het belang van
de rijstteelt, met vrijlating in de keuze van de aan te planten
soort, het zaad, op aanwijzing en onder toezicht van daartoe
opgeleid inlandsch personeel, vooraf te doen selecteeren.
Eene vergelijking met het gemiddelde van de uitkomsten der
ten behoeve van de landrenteregeling in die afdeeling gehouden
proefsnitten over de laatste 40 jaren wé'es een verschil aan
van + 8 pikol per bouw in het voordeel van gewas, ontstaan
uit geselecteerd zaad.
| 1. JAVA KN 1AD0EBA.
Met het controleeren van de 90 verschillende padisoorteu,
waarmede in een daartoe bestemden zaadtuin in de residentie
Seinarang in 1914 proeven werden begonnen, werd voortgegaan.
Ook in de ressorten van de andere landbouwkundigen
werden op meer of minder uitgebreide schaal proeven voortgezet
of aangevangen, niet alleen met padisoorteu maar ook
met andere gewassen. Die met Crotalaria Juncea op sommige
plaatsen in Soerabaja en Madoera gaven geen bemoedigende
uitkomsten.
Voortgezet werden voorts de in sommige ressorten, in overleg
en in samenwerking met bet personeel van de betrokken
irrigatie-afdeeling, aangevangen bevloeiingsproeven om tot
eene oordeelkundige en economische watervoorziening te geraken.
In het ressort Kediri werden deze proeven ook in den
oostmoeson verricht, om na te gaan, welke hoeveelheid water
en welke wijze van bevloeiing voor de algemeen door de bevolking
gekweekte tweede gewassen het voordeeligst zou zijn.
In Rembang werden, in samenwerking met het personeel
van het Kening-bevloeiingsgebied, proefoogsten binnen het
plant gebied van\le suikerfabriek Kelnmardjo gehouden, om
den invloed van suikerriet als voorgewas bij padi na te gaan.
In Pasoeroean hebben de uitkomsten van de met het gebruik
van den gewijzigden Eekert-ploeg genomen proeven o. m. tot
gevolg gehad, dat sommige inlandsehe landbouwers in het
onderdistrict Soemberpoetjoeng wederom de bemiddeling van
den landlxmwleeraar inriepen ter erlanging van zoodanige
ploegen. In vijf jaar tijds werden bier reeds 50 Eckertploegen
ingevoerd.
In Toeloengagoeng. waar liet bereiden van suiker op
inlandsehe wijze eene belangrijke nijverheid is van de IM?VO1king,
werden vijf Amerikaausohe ijzeren molens in gebruik
genomen.
De in Pasoeroean genomen vergelijkende proeven niet de
teelt van ingevoerde en van ouds plaatselijk gekweekte aardappelen,
gaven aanleiding dat naast eene Australische soort
slechts drie Europeesche soorten aangehouden'werden en nog
zes andere uit Europa werden besteld. Omtrent eene proefzendinif
naar de Philippyneii, waar jaarlijks veel aardappelen
uit Japan worden ingevoerd, werd aangaande de hoedanigheid
wel is waar gunstig geoordeeld, doch de bedongen prijs
was niet loonend voor voortgezette levering; bovendien werd
eene l>epaalde verpakking gevorderd. De in net aan de afdeeling
Malang grenzend onderdistrict Semen (Kediri) met
aanlapoelen genomen proeven gaven goede uitkomsten.

KOLONIAAL VERSLAG 19 Ui.
17") • Hoofdstuk
De teelt van mode uien breidde zich uil; in het oostelijk
deel v ui Cheribon wen! er in bet verslagjaar eene uitgeitrektbeid
van meer dan L60 bonwi mede beplant. De proefaanplant
in In-i zooeven genoemde onderdistricl Benen wierp een.
goeden oogst at.
De hulp, aan inlandsohe groentekweeken in Paeoeroean tot
duiver l>ij het bestellen van goed zaad verleend, had tot
gevolg, dat sedert elk kwartaal,voor gemeld doel een bedrag
van ongeveer f 200 aan den landbouwleeraar wordt afgedrageu.
Van een drietal oud-leerlingen van de Lawangsone
desa-landbouwsohool, die zich nabij Lawang en te Batoe als
groentekweeken hebben gevestigd] worden de zuivere inkomsten
op ongeveer f 25 's m Bands geraamd.
Ook aan de teelt van ooft werd veel aandacht gewijd. De
aanplant van pisang werd aangemoedigd ten behoeve van den
uitvoer naar Australië. Te Trawas (Soerabaja) 2000 voet
boven zee werden tjangkokau (stekken) van verschillende
gewilde vruclitl>oomen, nomade ananas uitgeplant en in
Patjitan tjangkokana van djeroek, een en ander om later
onder de bevolking te verspreiden, in de afdeeling Malang
kwam door de bemoeiingen van den tij delijken landbouw*
kundigen ambtenaar, belast niet werkzaamheden in het belang
van de vruchtenteelt. iy samenwerking met deir landbouwleeraar,
eene versendvereeniging onder inlandsche ooft-.en
groentekweeken tot stand, welke in het verslagjaar reeds
menige bestelling van fruit en groenten uitvoerde naar Soerabaja
en andere plaatsen op en buiten JaVa.
Proeven met het kweeken van enkele uit Amerika ingevoerde
meloensoorten gaven tot uitkomst, dat men in bet
district Pamotan (Rembang) de nieuwe soorten heter vond
dan de van ouds plaatselijk gekweekte, waarom op aanvraag
zaad werd verstrekt; in Probolinggo achter was de opbrengst
kleiner en rijpten de vruchten ruim twee weken later dan
de inheemsche.
In de aanplantingen van Albizzia molucana en All>izzia
montana, in de afdeeling Wonosobo aangelegd om der tabak-
Verbouwende bevolking in de behoefte aan brandhout tegemoet
te komen, mgest in het verslagjaar,'tengevolge van de
droogte in 1914. vrij veel worden ingeboet; uitgebreid werden
zij met ± 135 bouws. Geleidelijk werden dezelfde houtsoorten
ook aangeplant op de weidegronden, met de bedoeling om ze
na een tweetal jaren van lieverlede uit te dunnen en de
gronden, die alsdan veranderd zullen zijn in goede, eenigszins
beschaduwde weidevelden aan de bevolking terug te
geven.
Met het aanplanten van de genoemde houtsoorten, eveneens
ten behoeve van de tabak verbouwende bevolking, werd op de
hoogvlakte van Patoer (Banjoemas) een begin gemaakt: beneden
4000 voet werd Albizzia molucana, daarboven Albizzia
montana aangeplant.
De bemoeiingen van het Departement van Landbouw,
Nijverheid en Handel mot de theeteelt van de inlandsche
bevolking in de Preanger-Pegentschappen gaven ook in het
verslagjaar goede uitkomsten. In de afdeelingen Soekaboemi
en Tjiandjoer werden de aanplantingen van de bevolking met
+ 985 bouws vergroot, waardoor hare uitgestrektheid tot
+ 17 5-19 IMJUWS steeg. Voor de afdeelingen Garoet en Tasikmalaja
waren die cijfers + 500 en + 5000 l>ouws. Te Karangtengah
werd een leergang in de teelt van thee gegeven. In
het ressort Banjoemas -Kedoe verschafte de landbouwleeraar
aan de bevolking van eenige desa's in de districten Karangkobar
en Batoer hulp en voorlichting bij het aanleggen van
kweekhedden : aldaar werd een l>egin gemaakt met den aanleg
van een kleinen moedertuin.
Aan de Vereeniginjf tot verbetering van den veestapel in
oud-Bagelen werd. op haar verzoek, door den landbouwleeraar
plantmaterioal verstrekt van gras voor veevoer. Bij het einde
vnn het verslagjaar besloegen de aanplantingen van genoemde
vereeniging te Karanganjar ± 8. te Keboemen + 5, te Koeta.
winangoen + 3 en te Roetoardjo '+ 2 bouws. Bovendien
werden in verschillende desa's kleine proefaanplantinpen sange!
eed. De te Tjimahi door het Departement van Oorlog, naar
aanwijzingen van den hindbouwleeraar. aangelegde graslanden
besloegen op uit. 1915 eene oppervlakte van ± 130
bouws.
\
o, a/d. l. 170
i
a. Eenjarige gewonen.
Volgens de vun de hoofden van gewestelijk bestuur ontvangen
opgaven (vgl. bijlage EK) nam in 1915 de uitgestrektlieid
van de voor de geregelde teelt ontgonnen bouwvelden
der inlandsche -bevolking in de gouvernementslanden van
.lava en Mailocia wederom toe. Tegen 5 480 707 bouws op uit.
1914, heiiep die oppervlakte op het einde van het verslagjaar
5 741 500 nouwa of 200 799 bouws meer. Als sawahs en als
tegalvelden werden gebesigd 3400621 en 2 340 885 IKIUWS,
tegen 3 357 172 en 2 123 535 bouws in 1914. De onbeplant
gebleven uitgestrektheid wordt opgegeven te hebben bedragen
279 270 bouws, tegen 251 232 bouws in 1914, of onderscheiden!
ijk 4.80 en 4.5 % van de geheele oppervlakte der in 1915
en 1914 voor de geregelde teelt ontgonnen bouwgronden.
Bovendien werden van de niet geregeld bebouwde tegalvelden
479 035 bouws in belxiuwing gebracht, tegen 074 678 bouws
in 1914. Voor meer dan één oogst werden 3 147 838 bouws
gel^ezigd, tegen 2 880 001 bouws (verbeterde opgaaf) in 1914.
zoodat in 1915 door de inlandsche bevolking in het geheel
beplant werden 8 899 399 1H>UWS, tegen 8 544 818 bouws in
1914.
In 1915 zouden uitsluitend voor de rijstteelt 3 965 956
bouws en voor de teelt van andere eenjarige gewassen
4 983 443 bouws gebezigd zijn. Van de met padigewas beplante
velden zouden 233 834 bouws, of 5.68 % mislukt zijn
en van de andere aanplantingen 25 252 bouws, of 0.51 %
(vgl. bijlagen FF en GG), terwijl dat percentage voor
elk dezer aanplantingen in 1914 achtereenvolgens 4 en 0.9
was.
Rijst. De padi-opbrengst in 1915 zou. Volgens «Ie ramingen.
welke meestal gegrond zijn op de in verband met gehouden
proefsnitten samengestelde landrente-regist«rs. te
stellen zijn op 94 753 620 pikol. In 1914 was dat cijfer
93 114 970 pikol, zijnde 1 638 650 pikol minder. Per beplanten
bouw zou 23.89 pikol en per geslaagden houw 25.39 pikol
verkregen zijn. teyen + 24.58 en 25.73 pikol in 1914. De
gewesten met de grootste gemiddelde opbrengst waren Be»
soeki, Pasoeroean, Soerabaja en Kediri (met 33, 31, 29 en
28 pikol). die met de kleinste Madoera, Bantam en Rembang
(met 13. 20 en 20 pikol).
De omtrent den afloop van den oogst ontvangen berichten
iuiden over het algemeen bevredigend. Slechts in eenige
streken was de oogst minder gunstig. In de controle-afdeeling
Serang (Bantam), de afdeelingen Buitenzorg (Batavia).
Bnndoeng (Preanger-Regentscbappen), Salatiga en Demak
(Semai-aug) en Banjoewangi (Besoeki) viel de oogst tegen,
hoofdzakelijk door watergebrek in verband met de langdurige
droogte. In het bijsonder had de controle-afdeeling Demak te
lijden, waar bovendien sprinkhanen en rupsen in den aanplant
duchtig huishielden. Sehaarschte aan voedingsmiddelen
heerschto alleen in het tot laatstgenoemde controle-afdeeling
behoorende district Grogol, dat het zwaarst geteisterd werd.
doch de bevolking heeft er zich toch doorheen kunnen slaan,
daar zij in de gelegenheid v,-as om wat te verdienen door
arbeid te verrichten ten behoeve van verschillende bevloeiïngswerken.
Ju de afdeeling Indramajoe (Cheribon), waav de hoorderplaag
in de laatste jaren groote schade aan het «jewas l>erckkende.
werd door onder water zetten van een proefcomplex
van (ïigeveer 2000 bouws, getracht het inse::t tot ontijdige
ontpopping te dwingen. Het gevolg was dat de hoorder werd
verdelgd.
S'uiktr. De door de inlandsche bevolking gedreven suikerteelt
was slechts van l>eteekenis in de afdeelingen Koedoes,
I'ati en Japan (Semnrang) en in de afdeelingen Malang en
Prol>olinggo (Pasoeroean) door de aldaar bestaande gelegenbeid
tot verkoop van den oogst aan de suikerfabrieken. Van
eenig belang is de teelt overigens nog in de afdeeling Toeloenjjagoeng
(Kediri) en in Madioen, in welke laatste residentie
echter, zeer waarschijnlijk als gevolg van de onmogelijkheid
tot verkoop aan de fabrieken, de beplante uitgestrektheid
van 2755 bouws in 1914 terugliep tot 2088 bouws.
Indigo.' Deze. over het algemeen 'uitsluitend ter voor.
ziening in eigen dan wel plaatselijke behoefte gedreven teelt

177 . » ' Hoofdstuk
onderging, als gevolg van het sedert het begin van den oorlog
uitblijven van aanvoer van kleurstoffen, eenige uitbreiding
in de residentiën Kedoe en Rembang. In de afdeeling Batang
(Pekalongan) venninderde wederom de met indigo beplante
uitgestrektheid, en wel tot 406 bouws, tegen 753 en 3402
Imuws in 1914 en 1913. De oogst was bevredigend.
Tabak. In de afdeeling Garoet (Preunger-Regentsc happcn)
breidt de tabaksteelt zich steeds uit tengevolge van de
goede prijzen die de gewilde Garoetsche tabak maakt. Door
«Ie grootere kooplust van opkoopers, in verband met de op de
buitenlandsche markt gestegen prijzen, nam de teelt eyen- j
eens toe in Rembang, Soerabaja, Pasoeroean, Besoeki en
Kedoe. De beplante en geslaagde uitgestrektheid bedroeg
344 370' bouws, tegen 224 992 bouws in 1914. Hoewel de I
weersgesteldheid voor het gewas beter had kunnen zijn,'was
het beschot toch bevredigend en van goede hoedanigheid. In
Soerabaja behaalde de krosok f 1.3 tot f 26 per pikol. terwijl
voor Pasoeroean-tabak de prijzen zelfs opliepen tot f 35 per
pikol.
Uit Toeban (Rembang) werd over zee uitgevoerd aan ge-
1-orven tabak en krosok onderscheidenlijk 340 203 en 318 226
K.G., tegen 270 14?en 34 690 K.G. in 1914.
-
Katoen. Behalve in de afdeeling Demak (Semarang) is
de teelt van dit gewas op Java en Madoera van niet veel I
Ijelang. Men plant hoofdzakelijk voor eigen gebruik. In Sema- i
rang bedroeg de beplante uitgestrektheid 10 261 bouws, tegen
8913 bouws in 1914. De prijzen bleven gedrukt en wisselden
af van f 3,50 tot f 4 per pikol.
/ Kedelé. Door de groote vraag en loonende prijzen breidde
de aanplant van dit gewas zich uit, voornamelijk in de afdeetingen
Garoet (Preanger-Regentschappen), Magelang en i
Keboemeh (Kedoe) en in Cheribon en Semarang.
Kameh on andere vezelplanten. Het rameh-gewas treft j
men slechts hier en daar op erven aan, doch van bepaalde i
teelt wordt geen werk gemaakt.
Cassave. In de afdeeling Tasikmalaja (Preanger-Regentschappen)
bedroeg de uitgestrektheid van den cassave-aan- !
plant ruim 32 000 bouws, tegen ongeveer 18 000 bouws in I
1914. De opbrengst was hoofdzakelijk bestemd voor plaatse- |
lijk gebruik; op enkelevplaatsen kochten Chineezen groote
hoeveelheden op voor de bereiding van tapiocameel voor de
Bqropéoeohe markt. Van het afwerpen van goede winsten is, |
in verband met de tijdsomstandigheden, evenwel geen sprake, j
In Cheribon nam vooral in de afdeeling Galoeh de teelt
toet tengevolge van de toenemende vraag naar cassave, die
aldaar gereedelijk aftrek vindt onder de Chineezen. Eveneens |
breidde de aanplant zich uit in Soerabaja en Kediri, waar de
OOglt bevredigend kon worden genoemd, ofschoon in laatstgenoemd
gewest het gewas te lijden had van bladziekte en !
insecten.
Andere gewassen. Uitbreiding van de hatjang- (uard- !
/(ofew)teelt had alleen plaats in de residentie Semarang. De |
oogst was gunstig. In Besoeki wordt de aanplant van dit !
gewas door de tabaksondernemers sterk tegengegaan, omdat \
het door groote stikstofonttrekking den grond zou uitputten
on een opvolgende tabaksaanplant de nadeelige gevolgen j
daarvan ondervindt.
De teelt van aardappelen nam meer en meer toe in de I
af deelingen Bandoeng en Garoet (Preanger-Regentschappen). ;
De uitgestrektheid der met djagoeng beplante (geslaagde) ;
velden bedroeg in het verslagjaar 2 233 058 bouws, tegen
l 916 535 bouws in 1914. Nopens de opbrengst werden geen
gegevens ontvangen.
h. Overjarige gewassen.
Klappers. De teelt van klapperboomen breidt zich ge-
•>tadig uit. De contrabande-verklaring van copra in het
l>egin van 1915 bleef niet zonder invloed op den uitvoer naar
Europa. De prijzen waren gedrukt.
Tn de afdeeling Poerworedjo (Kedoe) werd aan den aan-
Handelingeu der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917.
KOLONIAAL VERSLAG 1910.
O, afd. 1. 178
plant belangrijke schade toegebracht door een rupsenplaag,
voor de bestrijding waarvan fondsen werden beschikbaar gesteld.
Të Keboemen (Kedoe) kwam een oliefabriek in werking,
die voor haar bedrijf in 1915 ± 50000 pikol copra
opkocht.
Bamboe. Door voortdurende aanmoediging van bestuurswege,
ook met het oog op de in eenige streken bestaande
schaarschte aan dit nuttig gewas, werd de aanplant ook in
1915 wederom uitgebreid. In Pasoeroean werd eene uitgestrektheid
van ongeveer 1099 bouws koffiereserveterrein bescliikbaar
gesteld ter beplanting met bamboe ten behoeve van
de woningverbetering in het belang der pestbestrijding.
Enkeje tabaksondernemingeüi gingen over tot het aanleggen
van eigen bamboe-aanplantingen.
/
Nipah-, aren- en lontar-(siwalan-)palmen. Omtrent
nipan vallen geen bijzonderheden te vermelden. Eenige uitbreiding
van den aren-aanplant had plaats in twee districten
van de afdeeling Krawang (Batavia). Overigens is de bereiding
van arensuiker niet van belang. Van meer beteekenis
is de lontar-suikerindustrie, die in de stranddistricten van
Toeban (Rembang), in Grisee en Sidajoe (Soerabaja) en aan
de noordkust van Madoera wordt beoefend. De uitvoer uit
Soemenep naar Oost-Java en Bali was ook in 1915 belangrijk.
Kapok. In de teelt van kapok is, dank zij de bemoeienis
van het bestuur, in Bantam, Cheribon, Semarang, Madoera
en Madioen eenige toeneming te bespeuren; van meer belang
is de uitbreiding van den aanplant in de af deelingen
Batang (Pekalongan) en Toeban (Rembang) en in Pasoeroean,
in welk laatste gewest de kapok een uitvoerartikel
van beteekenis belooft te worden.
Uit Rembang werd over zee uitgevoerd 62 541 K.G. gezuiverde
kapok, tegen 62 310 K.G. kapok en 62 440 K.G.
kapokpitten in het voorafgegane jaar.
Thee. In de afdeelingen Tjiandjoer, Soekaboemi, Garoet
en Tasikmalaja (Preanger-Regentschappen) stelt de bevolking
meer en meer belang in de theeeultuur. Het nat blad
wordt door thee-ondernemingen in gewone tijden gretig
opgekocht tegen 5 a 6i cent de kati. Te betreuren is het dat
de ondernemingen zich daartoe veelal bedienen van tusschenpersonen,
die door het geven van voorschotten de bevolking
verplichten de thee aan hen te verkoopen. Het zijn voornamelijk
de kleine theetuinbezitters, die van de kwade praktijken
dier opkoopers het slachtoffer worden, doordat zij
minder voor hunne thee krijgen dan het geval zou kunnen
zijn. Eenige theetuinbezitters zien dit ook in en stellen zich
voor den verkoop rechtstreeks in betrekking met de theefabrikanten.
In enkele streken, waar de landbouwleeraren
de voordeelen aantoonen van het gebruik van goed zaad, van
eene betere plukmethode en van het geregelde onderhoud van
den aanplant, valt ten opzichte van het laatste verbetering te
bespeuren.
In de afdeeling Garoet leveren de onder leiding van den
aldaar geplaatsten landbouwkundige opgerichte coöperatieve
vereenigingen reeds goede uitkomsten op.
In Pekalongan viel nog steeds geen verbetering waar te
nemen in de wijze waarop de bevolking de door haar verbouwde*
thee bereidt.
Peper, caeao, sirih, pinang, mengkoedoe, euhebe (kemoekoes),
djarak en kaneel. Omtrent den aanplant van deze
gewassen zijn geen bij zon derli eden te vermelden.
Pisang. De pisangteelt breidt zich voornamelijk' in de
afdeeling Banjoewangi (Besoeki) uit, door de ruime markt
die men in Australië heeft gevonden. Uitgevoerd werd in
1913. 1914 en 1915 achtereenvolgens 384. 705 en 250 kojang.
2°. 's LANDS AANPLANTINGEN.
a. Koffieteelt aan de verplichte levering onderworpen.
Omtrent het bedrijf van 'slands koffiebereidingsinrichtingen
te Bandoeng (Preanger-Regentschappen) en te Ngebei
(Madioen) zijn opgaven verstrekt in bijlage HH. De geldelijke
uitkomsten zijn nog niet op te geven omdat de koffie
5. Ned.-Indië. 23

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
179
slechts ten deele verkocht is. De op de bereid in ff gevallen
kosten beliepen te Bandoeug f 24,21 en te Ngebel f28,02
per jiikol, welke koeien voor de door de bevolking op de
MWOne wijze bereide koffie onderscheidenlijk f 18,78 en
f 26,10 bedroeden. Ziekten en plagen kwamen betrekkelijk
weinig voor.
De rapporten nopens de werkzaamheden der tijdelijke
Europeesche koffie-opzichters in de residentie Pasoeroean en
die van het tijdelijk inlandsen ptersoneel, zoowel in het belang
van 's lauds kof f ieteelt als tot tegengang van de onttrekking
van koffie aan de verplichte levering, luiden gunstig.
Een achttal cultuurplannen onderging wijziging door afschrijying
van koffiereserveterrein. Ter beplanting met bamboe
ten behoeve van de woningverbetering in het belang der
pestbestrijding in de afdeelingen Malang en Bangil (Pasoeroean)
werden afgeschreven 109!) bouws en voor uitbreiding
van den thee-aanplant der inlandsche bevolking in de afdivling
(iaroet 20 bouws.
Zooals uit bijlage HH blijkt, is de omvang der op hoog
gezag aangelegde koffieaanplantingen in het plantjaar
1914/1915 wederom achteruitgegaan, en wel van 16 680 tot
15 205 bouws. De uitgestrektheid van de vrijwillig aarigelegde,
of als zoodanig bekend staande tuinen vermeerderde
van 31 268 tot 31 370 bouws. Het aantal boomen daalde in
de verplichte plantsoenen van 16.8 millioen tot 15.9 millioen
en in de vrijwillig aangelegde van 52.6 tot 52.1 millioen.
In de op hoog gezag aangelegde tuinen bestond de aanplant
op het einde van October 1915 uit ruim 10 590 000 Java-,
2 576 000 Liberia, en 2 809 00.0 robusta-koffieboomen. tegen
achtereenvolgens 11 064 000, 3 105 000 en 2 723 000 op het
einde van October 1914.
Op het einde van October 1915 waren in de cultuurplannen
begrepen 1124 desa's met 148198 bij de verplichte teelt ingedeelde
gezinnen, verdeeld over 47 districten. Die totalen
bedroegen op het einde van October 1914 onderscheidenlijk
1171 en 168 799, verdeeld over 48 districten. Slechts ten behoeve
van het onderhoud van reeds bestaande aanplantingen
waren tijdelijk nog bij de verplichte teelt betrokken 419
desa's, behoorende tot 38 districten, waaronder 29 waar,
naast de volgens de cultuurplannen ingedeelde, ook vrijgestelde
desa's voorkwamen, en 9, welke niet meer in de cultuurplannen
begrepen waren.
Om dezelfde reden als in de drie voorafgegane plantjaren,
namelijk om de bevolking in de gelegenheid te stellen om de
bestaande aanplantingen (verplichte en vrijwillige) met meer
zorg te onderhouden en, waar noodig, in te boeten en tusschen
te beplanten met robusta-koffie, werd ook voor het plantjaar
1914/1915 vrijstelling van bijplant verleend. >
Van de in Kediri gelegen onderneming Karangredjp, zoomede
van 's lende koffieproeftuin te Bangelan, werd onderscheidenlijk
10.23 en 0.08 pikol iobusta- en Quillou-koffiezaad
verkregen, dat bevredigende uitkomsten opleverde.
De inlevering van koffie was in 1915 wederom gunstig te
noemen en beliep 64 686 pikol, tegen achtereenvolgens 80 710,
55 984 en 57 432 pikol in de jaren 1912, 1913 en 1914. Ofschoon
de weersgesteldheid een minder gunstigen- invloed op
de vruchtzettin»- uitoefende, zijn de verwachtingen van den
oogst van 1916, ook lettende op de ruime inlevering in de drie
genoemde jaren, toch niet onbevredigend. De Mei-raming
van 1916 was 38 338 pikol, waarvan aan Java-, Liberia-,
robusta- en Quillou-koffie onderscheidenlijk 24 002, 658,
13 641 en 37'pikol.
Ook in 1915 werd door licentiehouders in Pasoeroean geen
koffie opgekocht of bereid. .
De achterhaalde, aan de verplichte levering onttrokken
koffie beliep 123 pikol, grootendeels van minder goede hoedanigheid.
Slechts in één inkooppakhuis, in de residentie Besoeki, j
werd een vrij belangrijk tekort aan koffie (21.89 pi,kol) ont- j
dekt, voor welk feit tegen den betrokken beheerder eene strafrechterlijke
vervolging werd ingesteld.
De in het verslagjaar te Batavia gehouden drie groote
koffieveilingen hadden een niet onbevredigend verloop.
Van de op 19 plaatsen gehouden kleine koffieverkoopingen,
waarop in liet geheel 2412.015 pikol 1ste en 2de soort koffie ,
werd verkocht, was de opbrengst f 76177,29*.
Van de intrekking, met het oog op de geleidelijke ophef- j
fing van de op hoog gezag ingevoerde koffieteelt, van art. 56
O, afd. I. 180
van het Regeeringsreglement (wet van 8 Mei 1915, Ind. St.
n°. 491) is reeds melding gemaakt in K. V. 1915, kol. 2. '
In verband met de voorgenomen algeheele opheffing van
de gouvernementskoffiecultuur op Java, waaronder de vernlichte
levering, aan den lande van het door de inlandsche
bevolking geteelde koffieproduct, en ter bevordering van een
zoo mogelijk daarvoor in de plaats tredende volkskof f iecultuur,
is voor elk der daarvoor in aanmerking komende bestuursafdeelingen
eene.commissie benoemd met opdracht om.
in overeenstemming met de betrokken hoofden van gewestelijk
bestuur, voor de verschillende gewesten op Java, waar de
gouvernementskoffiecultuur en de verplichte levering aan
den lande van de door de inlandsche bevolking geteelde
koffie nog bestaat, van de voor de gouvernements koffiecub
tuur gereserveerde terreinen die aan te wijzen: a. welke geacht
kunnen worden zich, in verband met ligging, grondgesteldheid
en de neigingen der betrokken inlandsche bevolking
dienaangaande, te eigenen om voor de volkskoffiecultuur te
worden bestemd, en o. welke, in verband met op daarbinnen
gelegen gronden door de inlandsche bevolking uitgeoefende
rechten, geheel of gedeeltelijk, tijdelijk dan wel vast ter beschikking
van de rechthebbenden moeten worden gelaten.
Tevens is die commissie opgedragen aan de Itegeering, door
tusschenkomst van het betrokken hoofd van gewestelijk bestuur
en de directeuren van binnenlandsch bestuur en van
landbouw, nijverheid eu handel, voorstellen in te dienen omtrent
de intrekking der gouvernementskoffiecultuur en de
opheffing van de verplichte levering aan den lande van de
door de inlandsche bevolking geteelde koffie en nopens de
wijze waarop en de voorwaarden waaronder de hierboven
genoemde terreinen ten behoeve eener volkskoffiecultuur
zullen kunnen worden uitgegeven aan zich daarvoor aan'biedende
tot de inlandsche bevolking behoorende personen of
vereenigingen van zoodanige, personen. Bovendien zal zij het
noodige hebben te verrichten voor het zoo mogelijk treffen of
doen treffen van voorzieningen ter verzekering aan de inlandsche
bevolking van den meest voordeeligen afzet van haar
koffieproduct

181 Hoofdstuk
Volpens eene ruwe schatting bevonden zich op het einde
van 1915 3 828 000 planten in verschillende tijdperken' van
ontwikkeling (794 ÜOO Ledgei iana's. 730 000 Succirubra's,
1075 000 hybriden en 220000 Robusta's).
Voor het verenten van Cinehona Ledgeriana op Suceirubra-,
hybride* en Robusta-onderstam was de weersgesteldlieid
in het algemeen gunstig. Er werd dan ook een zeer groot
aantal planten verent, zoodat in den volgenden westmoeson
Inschikt kan worden over een ruimen voorraad planten ter
inboeting van de open ruimten, ontstaan door het rooien van
zieke lx>omen in de oude tuinen.
Na de langdurige droogte van 1914 trad in het begin van
1915 een zeer sterke bloei op. De zaadoogst was dientengevolge
zeer ruim. Er werden in het afgeloopeu jaar 2 veilingen
gehouden van kina-zaden en planten, welke f 27 883. opbrachten,
tegen f 34 789,50 in 1914 en f 29 004 in 1913.
Het aantal der theetuinen, aangelegd om de inlandsche
bevolking van uitmuntend theezaad te voorzien, steeg tot 15.
Op de kweekerijen zijn thans reeds een 30-tal verschillende
theezaadsoorten. uitgelegd.
Ziekten en plagen traden gedurende het afgeloopen jaar,
niet in verontrustende mate op.
De oogst over 1915 bedroeg 877 303,5 K.G. (in 1914
893 836 K.G.). waarvan 655 128,5 K.G. naar Nederland werd
verscheept, terwijl aan de Bandoengsche kininefabriek
222175 K.G. werd afgeleverd. Aan Ledgeriana- en hybridebast
werd in 1915 afgeleverd eene hoeveelheid van 713 095
K.G., met een gemiddeld gehalte van 6.46 % zwavelzure
kinine, tegen 734 697,5 K.G. in 1914. met een gemiddeld gehalte
van 6.77%, of, herleid tot K.G. zwavelzure kinine,
46126 K.G., tegen 49 728 K.G. in 1914. In het geheel werd
dus gedurende 1914'en 1915 afgeleverd 95 854 K.G. zwavelzure
kinine, terwijl volgens de kina-overeenkomst in 2 contractjaren
moest worden geleverd 93 600 K.G. Van de Succi
rubra- en Kobusta-bast was het gemiddeld gehalte aan zwavelzure
kinine. 2.34 %, tegen 2.70 % in 1914.
In de oogstwijze werd geen verandering gebracht, zoodat
het overgroote deel van den oogst aan Ledgeriana- en hybride-bast
verkregen werd door uitdunnen en opkappen, terwijl
slechts een klein gedeelte uit den bast van gerooide zieke
boomen bestond. De Succirubra-bast werd verkregen door uitdunnen
van de plantsoenen op Tjibitoeng en Kawah Tjiwide,
terwijl de Robusta-bast in hoofdzaak geleverd werd door
zieke lnwinen op Kawah Tjiwide.
Bij Gouv. Bt. 26 Nov. 1915 n°. 56 (Bijbl. Ind. St. n°. 8407)
is een nieuw reglement voor het gouvernements kinaproefstation
te Tjinjiroean vastgesteld.
Opgaven omtrent den aanplant en den oogst en omtrent de
geldelijke opbrengst en de sorteering van de in 1915 te gelde
gemaakte oogsten van 1913 en 1914, zoomede een overzicht
van de inkomsten en uitgaven der kina-onderneming ov«r
1915, zijn opgenomen in de staten I tot en met V van bijlage
JJ.
c. Gouvernements getahpcrtja-onderneming te
Tjipetir ( Preanger-Regentschappen).
Op uit. 1915 bedioeg de beplante oppervlakte 1853
bouws, waarrao ongeveer 1363 bouws met getahpertja.
Dierlijke pingen (meikevers, bladrupsen, hoorders, enz.)
berokkenden ook in 1915 vrij belangrijke schade aan de plantsoenen.
Gesnoeid werd 580 ^ bouw. waardoor een bladoogst verkregen
werd van 2 714 960 K.G., of gemiddeld 4029 K.G. per
1K>UW, tegen onderscheidenlijk 475i bouw, 2 182 236 K.G. j
en 4589 K.G. in het voorafgegane jaar.
In het laatst van 1915 werd een aanvang gemaakt met het
tapklaar maken van 130 bouws van de afdeeling Pasir Rarangan,
welke indertijd volgens de veldboschbouwmethode geheel
met Hevea Brasiliensis beplant is geworden. Op uit.
December waren 27 3-'J*2 boomen in tap, welke 7 230,40 K.G.
droge rubber opleverden.
Aan de proeffabriek werd eene hoeveelheid van 2 609 340 I
K.G. blad tot 47 205,5 K.G. getahpertja verwerkt, terwijl aan '
de fabriek van de Nederland se h e Getahpert ja-Maatschappij
te Singapore 105 020 K.G. blad werd geleverd. Tn 1914 bedroegen
deze cijfers 2 087 264 en 113 074 K.G.
Aan cocabladgruis werd 37*660 K.G. verkregen.
KOLONIAAL VERSLAG 1O10.
O, afevolking,
aan de suikerbereiding deel; eeni^e ondernemingen
echter verstrekten geen oi' slechts onvolledige gegevens. Van
die ondernemingen, welke volledige„op

KOLONIAAL VERSLAG 191©.
18S
jarige overeenkomsten aan te moedigen. Man do betrokkenen
een premie van t' 2,50 por bouw en por jaar, of ook wel, bij
de mtkeering van den eenten termijn van de buuraom, 100%
daarvan als premie, De hoogste buuïootn bedroeg in de afdeeling
Bondowoso f 100 per bouw eu per jaar. Aan eene onderaeming
in Besoeki werd vergunning verleend om de maximum-uitgeetrektheid
ran don jaarlijksohen bruto-aanplant
van niaali'iet op van de inlandsclie bevolking gehuurde gron-
den van 1700 bouws nader uit te breiden tot 2000 bouws.
TabaksondHiKininiron. Van de tabakaondernemingen op
Java, geheel of gedeeltelijk berustende op overeenkomsten
met de inlandsche bevolking tot verhuur van gronden of
opkoop van gewas, treeft bijlage LL een overzicht. Volgens de
van 65 ondernemingen ontvangen opgaven, werd aan tabak
en krosok in liet geheel eene hoeveelheid van 25 338 404 K.G. I
verkregen, tegen 21 000 242 K.G. door 46 ondernemingen in
1914.
In Pasoeroean was de oogst over het algemeen gunstig. terwijl
ook de behaalde prijzen beter waren dan in 1914. Vooral
in het laatst van het verslagjaar stegen de prijzen tot een
buitengewoon hoog peil. Een viertal ondernemingen staakten
het bedrijf, waartegenover stond de oprichting van één nieuwe
onderneming. De tabak wordt grootendeels verkregen door
opkoop van door de bevolking verbouwd gewas. Nevens andere
overeenkomsten om zich dè levering van de tabak te verzekeren
is de meest gebruikelijke wijze, het telken jare, vóór het
planten van het gewas, aangaan van mondelinge overeenkomsten,
waarbij door bemiddeling van zoogenaamde . ,borgen"
(borg orang) aan de planters voorschotten in geld verstrekt
worden onder beding, dat de door dezen nog te planten
tabak alleen aan den voorschotgever zal worden verkocht.
Ofschoon die voorschotten gewoonlijk niet meer dan f 10 per
planter bedragen, vormen zij te samen toch belangrijke sommen,
waarvan aan het einde van het verslagjaar nog een
grooten achterstand viel te verrekenen.
De in 1912 tusschen de ondernemers onderling gesloten
overeenkomst, beoogende aan verschillende misstanden als
gevolg van mededinging een einde te maken, werd sedert te
niet gedaan, daar zij óp groote schaal werd ontdoken. Andere
middelen zijn nu in overweging om, zoo mogelijk, te geraken
tot beteugeling der mededinging en tevens ook tot verbetering
van de teelt, aangezien de hooge prijzen, die de inlandsche
«lanter voor slechte tabak heeft kunnen maken, 'tot ver-
^nachtzaming van den aanplant hebben geleid.
In Besoeki waren de uitkomsten van den verwerkten oogst
1914/1915 voor alle ondernemingen schitterend. Vooral de
tabak van minder goede hoedanigheid behaalde prijzen, die
anders, in gewone tijden, slechts voor bladtabak worden gemaakt.
De uitkoinsten van den oogst 1915/1916 beloven eveneens
goed te zullen zijn, hoewel, door de waarschijnlijk geregelde
aanvoeren van Amerikaansche tabak om de wereldïharkt,
gerekend wordt op iets lagere prijzen dan de in 1915
betaalde.
Opkoop van te velde staand gewas door ondernemers kwam
niet voor. Ter voorkoming van misstonden bij opkoop van
tabak, werden buiten de bestaande etablissementen voor den
naoogst geen op koop vergunningen aan zoogenaamde borgen
verleend.
De trek van ,.vrije" tabak (op niet gehuurde gronden geteeld)
naar de twee opkoopondernemingen, waarvan sprake
was in K. V. 1915, kol. 184, was in 1915 belangrijk kleiner,
omdat de huurondernemingen hoogere prijzen besteedden
dan in 1914.
In de afdeeling Djember kwamen 26 schuurbranden en 7
branden van materialen-loodsen voor, terwijl voorts 9 gevallen
van poging tot brandstichting tijdig werden verijdeld.
In de afdeeling Bondowoso verbrandden 18 droogschuren.
Zoowel in Banjoemas als in Kedoe was de oogst middelmatig,
doch in laatstgenoemd gewest was de hoedanigheid
belangrijk beter dan die van l9l4. Twee branden van ieege
schuren kwamen in Kedoe vooi».
Indigo-onderneming. De in de afdeeling Batons (Pekalongan)
gelegen indigo-onderneininsr Koetosari beschikte in
1915 over een aanplant van 48A bouw, waarvan 1050 K.G.
droge indigo verkregen werd. tegen 14 l>ouws en 300 K.G. in
1914.
O, afd. X 184
Andere ondernemingen. Van do 10 Hj'itpehnolem in de
residentie Bantam waren er in 1915 slechts 7 in werking,
welke 41 684 pikol opgekochte padi en 28 pikpl rijst verwerkten.
Aan twee dier molens in de afdeeling Serang is
tevens eene kapohzuivcrinfjsinrichting verbonden, waar 552
pikol kapok werd verwerkt, die echter onverkocht bleef, daar
de prijs te veel gedaald was. Ook de ingekochte 769 pikol
kapokpitten bleven wegens de belangrijke prijsdaling in de
pakhuizen opgeslagen, in afwachting van betere tijden.
In liet gouyernementsgebied der residentie Batavia waren
van de 54 rijstpelinrichtingen — hieronder begrepen de 2
pellerijen op het erfpachtsperceel Kalangsari — er 50 in
werking met 106 niolons, waarvan er 50 door buffels en de
overige door stoommachines of petroleummotoren gedreven
werden. In het geheel werd vermalen 561 338 nikol padi
(tegen 601 250 pikol in 19Ï4) en 5000 pikol roode rijst, waarvan
217 847 pikol witte rijst en 88 326 gaba werd verkregen,
tegen 213 550 en 125 800 pikol in 1914.
In den grooten pelmolen op de Pamanoekan- en Tjiasemlanden
werd 210 840 pikol padi tot 93 543 pikol rijst vermalen,
welke cijfers in 1914 onderscheidenlijk 209 771 en
108129 bedroegen. De pelinrichtingen op de Tegalwaroelanden
en die op de landen Wadas en Tandjoengpoera-kidoel
verwerkten 134 123 pikol padi tot 68 302 pikol rijst, tegen
145 000 en 72 500 in 1914, in welk jaar de pellerij te. Tandjoengpoera-kidoel
echter builen werking was.
Voor zoover ter zake opgaven werden ontvangen, verwerkten
22 rijstpellerijen in de residentie Preanger-Regenti
schappen 407 496 pikol padi tot 175 523 pikol witte rijst, tegen
j 218 360 en 111 879 pikol door 17 dier inrichtingen in 1914.
De .6 rijstpellerijen in de afdeeling Indramajoe leverden
nagenoeg uitsluitend 1ste soort rijst op, welke na verkregen
machtiging van de Rt/geering werd uitgevoerd naar Europa.
In Pekalongan waren van de 4 rijstpellerijen .er 2 in werking.
Nopens het aantal pelmolens in Semarang zijn geen mededeelingen
ontvangen.
De, in de afdeeling Blora (Rembang) bestaande 2 rijstpellerijen
verwerkten wederom alleen de aan de aandeelhouders
of eigenaren daarvan>toebehoorende padi.
In de afdeeling Lamongan (Soerabaja) treft men 1 rijstpellerij
aan.
Van de in Pasoeroean aanwezige 8 rijstpellerijen waren er
2 niet in werking. Vijf dezer inrichtingen verwerkten 152 800
pikol padi tot 79 388 pikol rijst.
In Besoeki werkten 15 rijstpellerijen, waarvan 11 in de
afdeeling Banjoewangi en 2 in elk der afdéelingen Djember
en Bondowoso. Een der Banjoewangische inrichtingen levert,
ook rijst af voor Europa.
Omtrent de cassavemeelfabrieken in de Preanger-Regentschnppen
wordt vermeld, dat ook in 1915, als gevolg van den
oorlog, door Bataviasche makelaars en uitvoerhuizen, die
gewoon waren op Europa te handelen, geen cassavemeel werd
opgekocht. Alleen dé Chineezen, die reeds handelden met
Singapore en China, maakten goede zaken, daar die handel
ongestoord voortgaat. De meelfabrikanten koopen zoowel
cassayewortel als ongezuiverd cassavemeel op, terwijl het
product voor een klein deel mede van eigen aanplant wordt
verkregen. Naarmate de bevolking de bereiding vai\ het ruwe
meel zelf ter hand_ neemt, ^vordt de opkoop van cassavewortel
door Chineezen minder. ,
In het district Bandjaran der afdeeling Bandoeng wordt
een proef voorbereid tot het oprichten van eene inlandsche
; coöperatieve vereeniging voor de bereiding van cassavemeel.
i Voor zoover ter zake opgaven werden verstrekt, bedroeg de
. opbrengst van 10 meelfabrieken 18 114 pikol tapioca en 7356
pikol flake.
In Banjoemas werkt 1 cassavemeelfabriek.
Ten aanzien van de 4 tapiocafabrieken in Kediri, welke
naast het van eigen aanplant op gehuurde gronden verkregen
product, ook cassave van de bevolking opkochten, wordt veri
meld dat zoowel door bladziekte en wortelrot als door de
engerlingenplaag veel schade werd aangericht.
De bepalingen der fabriekenordonnantie (Ind. St. 1899
i n\ 263, juncto 1905 n°. 148, 1911 n°. 85 en 1912 n°. 11)
| — welke eene nadere wijziging van ondergeschikt belang
; ondergingen bij Ord. van'16 Maart 1916 (Ind. St. n». 266) —

l«r> Hoofdstuk
en de iu liijbl. Ind. St. nos. 7238, 7560 en 7826 opgenomen
voorschriften tot verdere uitvoering dier verordening zijn,
met de noodige veranderingen, voor de gewesten Kediri en
Pasoeroean toepasselijk verklaard op ondernemingen voor de
bereiding van cassavemeel en andere cassave-producten, voor
zoover deze ondernemingen geheel of gedeeltelijk berusten op
den grondslag van overeenkomsten met de inlandsche bevolking
tot huur van bevloeibare sawahs of tot opkoop van gewas
(GOUT. Bt. 23 Noy. 1915 n°.,44 in Ind. St. n°. 666).
I)t> ketianga-otie-distilleerderij in de afdeeling Serang
, (Bantam) bereidde 1710 flesschen kenariga-olie, welke f 3,10
per flesch .opbracht.
Van de in de Preangei-Regentschappen Instaande aetherische
olie-fabrieken badden er 10 ecne opbrengst van 97 536
K.G. De «enige inrichting van dien aard in de afdeeling
Temaiiggoeng (Kedoe) beeft in het verslagjaar niet gewerkt
en wordt opgeheven. '
Nopens de katjangolie- en boengkilfabrieken, de djagoengdrogerijen
en koffiepellcrijen in Pasoeroean, de inrichtingen
voor de zuivering van kapok en kapas (katoen) in Madioen,
en de drie groote vczelondcrnemingen en de maizena-fabriek
in Kediri zijn geen bijzonderheden vermeld. '
b. Landbouwondernemingen op gronden door het
Land in erfpacht afgestaan.
Opgaven omtrtjnt de exploitatie der erfpachtsperceelen
zijn over 1915 ontvunge'n ten aanzien van 670 pnderne.mingen,
omvattende eene uitgestrektheid van 568 591
bouws.
])e beplante oppervlakte beliep bij 631 ondernemingen
317 582 bouws, of 17 399 bouws meer dan in 1914 met betrekking
tot 637 ondernemingen werd opgegeven.
I)e koffie-oogst l>edroeg bij 245 van de 262 ondernemingen
460137. pikol, terwijl in 1914 de oogst bij 246 van de 285
ondernemingen 384 752 pikol had bedragen.
De opbrengst van kinabast bedroeg (i 090 561 K.G. bij 76
van de 82 ondernemingen, tegen 6 796 475 K.G. bij 76 van
de 86 ondernemingen in 1914.
Aan thee werd do'or 165 van de 210 ondernemingen
36158 364 K.G. verkregen, tegen 26 298 944 K.G. door 159
van de 203 ondernemingen in 1914. Behalve van de bevolking
wordt ook theeblad opgekocht van. erfpachters van
kleine perceelen, die thee aanplanten met de bedoeling om
het nat b]ad aan ondernemingen met fabrieken te verkoopeu.
Hieruit is te verklaren het vrij groot aantal ondernemingen,
dat geen droge thee leverde. In 1915 leverden van de 210
ondernemingen slechts 165 droge thee; van de overige 45
ondernemingen hadden er sommige nog in 't geheel geen
opbrengst, terwijl de andere behoorden tot de boven bedoelde
kleine ondernemingen.
Door 33 ondernemingen werd in 1915 verkregen 1 731 345
K.G. cacao, tegen 958 996 K.G. door 37 ondernemingen in
1914.
De door sommige erfpachters gedreven tabaks* en suikerteelt
geschiedde, zooals gewoonlijk, hoofdzakelijk op daartoe
van de bevolking gehuurde gronden buiten het erfpachtsperceel.
Tegen 4 194 613 K.G; caoutchouc van 170 ondernemingen
in 1914, werd in 1915 geoogst 6044 409 K.G. van 195 ondernemingen;
van deze hoeveelheid was 5 962 219 K.G. hevearubber,
geleverd door 161 ondernemingen.
Met betrekking tot de verkregen oogsten zoomede de opbrengst
van de op erfpachtsperceelen bestaande aanplantingen ;
van kapok, peper, vezelplanten of andere voor de Euro- >
peesche markt bestemde gewassen, zij kortheidshalve ver- :
wezen naar bijlage MM.
Voof zoover daaromtrent gegevens zijn ontvangen, beliepen
de in 1915 door de ondernemers aan de inlandsche j
bevolking betaalde sommen wegens loonen en gedane leve- |
ringen ruim» f 32 301 700, tegen ruim f 27 674 Ó00 in 1914.
c. Landbouw op gronden, aan particulieren in
ei g end o m afgestaa n.
De padi-oogst op de particuliere landerijen Tjikande Ilir '
en Tjikande Oedik (Bantam) bedroeg onderscheidenlijk
90466 en 117 280 pikol, tegen 82 335 en 140190 pikol in :
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
O. afd. I. 186
1914. De kleinere opbrengst op het in de tweede plaats genoeinde
land was toe te schrijven aan ziekten onder het
gewas. Voor witte en rood e rijst en padi tjeré werd op Tjikande
Ilir gemaakt achtereenvolgens f 6,10 ii t' 6,20. f 4,60 a
f 5 en f 2,50 a f 3, en op Tjikande Oedik f 6.30 a f 6,40,
f 6,10 a f 6,20 en f2,50 a f 3 per pikol. De koffie-oogst was
op Tjikande Ilir veel grooter dan in het voorafgegane jaar,
namelijk 1645 pikol (tegen 27 pikol in 1914) robusta-koffie,
welke f34,50 per pikol opbracht. Van den peperaanplant
werd slechts 6,58 pikol verkregen, tegen 64 pikol in 1914.
Aan rubber bracht Tjikande Ilir op 474 K.G. en Tjikande
Oedik slechts 17 K.G., tegen ± 247 en ± 1150 K.G. in
1914. De veestapel bestond op het eerstgenoemde land uit
258 paarden, 13 koeien en 2672 karbouwen (in 1914 257, 12
en 5488) en op Tjikande Oedik uit 135 paarden, 8 koeien en
7347 karbouwen (in 1914 118, 8 en 7442). Op het laatste
land houdt men zich, meer als huisvlijt, ook onledig met de
bamboe-hoeden-vlechterij.
In de afdeelingen Krawang en Tangerang (Batavia) was
de padi-oogst bevredigend te noemen; in de andere afdeelingen
daarentegen was hij bepaald ongunstig. In Het
Buitenzorgsche trad de walangsangit-plaag in zulk een
sterke mate op, dat op het land Tjiomas het beschot minder,
dan de helft bedroeg van de gemiddelde opbrengst in gewone
jaren. De oogst van tweede gewassen was over het algemeen
bevredigend. De klapperaanplantingen namen in Tangerang
wederom belangrijk toe. Aangelokt door de stijging der
prijzen, in verband met den zeer verminderden invoer van
de kunstmatige verfstof uit Europa, ging men in deze afdeeling
weer over tot de teelt van indigo, welk bedrijf hoofdzakelijk
in handen van Chineezen is. De thee- en rubberopbrengst
, nam wederom toe. Tegen onderscheidenlijk
3 594 659 en 454 701 K.G. (verbeterde opgaaf) in 1914, bedroeg
de opbrengst in 1915 4 628 002 en 667115 K.G.
De particuliere landen Ketanggoengan-West (Pekalongan)
en Kedawoeng (Pasoeroean) brengen in hoofdzaak suikerriet
en padi voort. Het suikerriet wordt uitsluitend voor de landeieenaren
geteeld en verwerkt in de op die landen bestaande
suikerfabriek.
De opgaven betreffende de op de particuliere landeriien
verkregen oogsten zijn. voor zoover ter zake gegevens zijn
verstrekt, samengevat in bijlage NN, onder I.
d. Landbouw op verhuurde gronden in Soerakarta
en ,Djokjakarta.
Blijkens de op het einde van 1915 afgesloten registers,
betreffende de landverhuur in de Vorstenlanden, bedroeg de
uitgestrektheid der aan de daartoe gerechtigde personen en
naamlooze vennootschappen, op den voet van het bij Ord.
van 22 Juli 1911 (Ind. St. n°. 432) gewijzigde en aangevulde
landhuurreglement (Ind. St. 1906 n°. 93) verhuurde gronden
voor Soerakarta" 213 931 en voor Djokjakarta 96 783 bouws,
verdeeld over 105 en 35 ondernemingen, tegen 226 579 en
96 711 bouws voor 105 en 35 ondernemingen in 1914.
Aan de inlandsche verhuurders werd, buiten de leveringen
in natura, aan pachtsommen betaald in Soerakarta f 1 466 Ö54
en in Djokjakarta f 837 439, tegen f1498169 en f834 779
in 1914.'
.Yan 14 buurlanden in Soerakarta en 17 in Djokjakarta
werd in het geheel 3 605 075 pikol suiker verkregen, tegen
3 649 608 pikol van 13 en 19 landen in 1914. Evenals elders
op Java was de opbrengst kleiner dan in gewone jaren. De
geldelijke uitkomsten waren echter gunstig, dank zij de
nooge prijzen.
Aan indigo werd door 13 ondernemingen in Soerakarta
63 596 K.G. en door 3 ondernemingen in Djokjakarta 11 980
K.G. verkregen, tegen 98 380 en 7587 K.G. van 8 en 2 landen
in 1914. De prijzen wisselden af van f7 tot f 8 per A K.G.
In verband met de hooge prijzen, gingen verscheidene ondernemingen
voort niet het planten van indigo.
Tabak oogstte men in Soerakarta van 27 ondernemingen
en in Djokjakarta van 8 ondernemingen onderscheidenlijk
8 320 897' en 4 090 449 K.G. Over 1914 waren die cijfers
achtereenvolgens 28 en 10 en 9128 291 en 4 681 653. De
prijzen liepen in Soerakarta van f 0,34 tot f 0,54 en in Djokjakarta
van f 0,50 tot f 0,90 per A K.G. In eerstgemeld gewest
was echter op het einde van 1Ö15 het grootste gedeelte van
den oogst nog onverkocht.
5. Ned.-Indië. . 21

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
187 Hoofdstuk O, afd. t. 188
De koffie-oogst viel in Soerakarta tegen door de ongestadige
weersgesteldheid. De opbrengst bedroeg slechts 7818
pikol, tegen 12124 pikol in 1914. De prijzen bedroegen f30
tot f GO d© pikol.
Van 9 landen in Soerakarta werd 206 474 K.G. cacao verkregen,
tegen 211 794 K.G. van 8 landen in 1914. De.nri.izen
liepen van f 50 tot f 62 de pikol.
Aan rubber werd in laatstgenoemd gewest gewonnen
93 423 K.G., tegen 43 974 K.G.'in 1914.
1°. INLANDSCHE LANDBOUW.
8 2. BI fTENBEZITTlNüEN.
In Atjeh en onderhoorigheden werd ook in 1915 veel aandacht
gewijd aan de verbetering van de rijstteelt. Aan de
bevolking werd zaad van uitstekende rijstsoorten verstrekt,
met hare medewerking werden hier en daar zaad- en demonstratietuinen
aangelegd, terwijl proeven genomen werden
met bemesting, het op rijen uitplanten van het plantmateriaal
en met het voorbewerken van den grond met de
Hindostan-ploeg. De klapperaanplantingen werden uitgebreid;
in sommige streken werden door de hoofden voor
gezamenlijke rekening klapperkweekbedden aangelegd en in
het belang van deze teelt werden mautri's aangesteld, die
vooraf een leergang hadden doorloopen. De klapperrat werd
door klop- en drijfjachten, de klappertor door aanleg van
vanghoopen bestreden. Aan de peperteelt werd vooral in
Langsar uitbreiding gegeven, terwijl maatregelen werden
getroffen ter bestrijding van het insect, dat de pasgevormde
vruchten beschadigt en van de sprinkhanenplaag, waarvan
het gewas vooral te Sabang.te lijden had. De teelt van tabak
breidde zich voornamelijk uit in Beureunoen; een groot deel
van den oogst mislukte echter door overstroomingeu. Van de
teelt van tweede gewassen werd in Pidië veel werk gemaakt
en in Groot-At jen van die van aardnoten. Java-jute bleek
niet geschikt voor volkscultuur. De Atjehsche Landbouwvereeniging
ging voort met het verbouwen van verschillende
gewassen; aan de bevolking verkocht zij plantmateriaal van
katjangsoorten, cassave en Surinaamsche maïs. Voor bemesting,
met name van klappers, werd tien ton guano
geleverd. De veestapel werd door aankoop met 4 Bengaalsche
kalveren vermeerderd, welke, met den afstammeling van den
fokstier der Vereeniging, te gelegener tijd voor de bevolking
beschinbaar zullen worden gesteld.
In Sumatra's Westkust werd voortgegaan met het verschaffen
van leiding en voorlichting bij het kweeken van
koffie, cassia, klappers, kapok, Manilla-hennep, gambir,
suikerriet en andere gewassen; de in sommige streken met
de genoemde gewassen beplante proefvelden werden aangeliouden
en de cultuur- en snoeiproeven met gambir voortgezet.
Hulp werd verleend bij den aanleg van negari-tuinen. j
Uitbreiding werd gegeven aan de teelt van aardappelen. '
De in 1914 ingevoerde katjangsoort bleek zeer gewild te I
zijn voor binnenlandsch verbruik. Ook aan tuinbouw werd de |
aandacht geschonken. In de voor den sawahbouw zoo belang- j
rijke afdeeling Agam werd, na overleg met. de hoofden en I
de bevolking, met zeer goede uitkomsten eene sedert het j
jaar 1910, eerst zonder, daarna met technische voorlichting |
van den landbouwkundige voorbereide regeling van de padiplanttijden
ingevoerd, waardoor eene meer gelijktijdige be- I
planting der velden over grootere oppervlakten werd ver- |
kregen dan voorheen, toen, tengevolge.van het planten het I
geheele jaar door, het rijstgewas in alle groeitijdperken op
het veld voorkwam, waardoor het voor een deel aan beschadiging
door vogels en andere dierlijke vijanden blootstond
en voor een ander deel te lijden had van droogte of
te veel regen. Met hèt oog op het verschil in hoogte, waterverdeeling
en andere plaatselijke omstandigheden in de
onderscheidene streken van de genoemde afdeelinp. was het
noodig een viertal planttijden aan te nemen. Bij Fort de
Koek werd eene proef sa wah ingericht, tevens dienende om
Voor uitvoerige cijfers omtrent den oogst van de op de
buurlanden geteelde gewassen zij verwezen naar bijlage NN.
staat II.
Met betrekking tot andere ondernemingen in de Vor»tenlanden
(buiten die op buurlanden gevestigd) wordt aangeteekend,
dat de door bet hoofd van het Mangkoenegarasche
Huis geëxploiteerd wordende suikerfabrieken Tjolomadoe en
Tasikmadoe in 1915 achtereenvolgens 95171,50 en 178502
pikol suiker opleverden, tegen 95 236 en 149 026 pikol in 1914.
een begin te maken met de selectie van enkele inlandsche
rijstsoorten.
In Benkoelen werd, in het belang van de aardappelteelt
op boven de 2000 voet gelegen gronden in de onderafdeeling
lïedjang, de bevolking geholpen aan goed pootmateriaal, dat
gedeeltelijk uit Java afkomstig was. In Augustus, tegen den
j oogst, werd eene coöperatieve landbouwvereeniging opgericht,
aan welke de verstrekte bibit in bruikleen werd afgestaan.
Voorts werd, om in de toekomst te kunnen beschikken
over plantmateriaal van gewassen, welke zich aan de
grondsoort en andere plaatselijke omstandigheden zullen
hebben aangepast, een zaad- en selectietuin aangelegd te
: Tjoeroep, aanvankelijk alleen van aardappelen, later geleidelijk
uitgebreid met aardnoten, voandzeia, soya hispida,
cassave, mais en tabak. Wijders werden uit Java stekken
besteld van djeroek.
Voor de residentie Banka en onderhoorigheden werd, bij
wijze van tijdelijken maatregel, om de kampongbevolking bij
de teelt van voedingsgewassen hulp, leiding en voorlichting
j te verschaffen, een districtshoofd in dienst gesteld, dat zich
vooraf op deze taak had voorbereid door den cultuurtuin te
Buitenzorg en verschillende streken in de Preanger-Regent>
schappen, o.a. ook landbouwondernemingen, te bezoeken.
Door zijne bemoeiingen hebben zich de aanplantingen van
tweede gewassen op de ladangs uitgebreid en gaat de bevolking
voort met vaste tuinen aan te leggen, o.a. van
cassave en andere voedingsgewassen. Zoowel op het eiland
Banka als op Lepar werd de aanleg van nieuwe klapperaauplantingen
en de teelt van peper en hevea aangemoedigd.
Te Mantjoeng (onderdistr. Ampang, distr. Muntok) werd
eene sereh-ohefabriek opgericht, welke dagelijks honderden
pikols bladeren noodig heeft en den- planters een inkomen
verschaft van op zijn minst f120 'sjaars per hectare.
Wegens de mislukking van het rijstgewas in sommige
gedeelten van de Ogan- en Komering-streken en in de
Pasemah-landen, tengevolge van aantasting door hoorders,
podops en ratten,'werd daar meer dan anders aandacht^ geschonken
aan maïs en cassave. In de Ogan- en Komeringstreken
breidde zich de teelt van hevea, peper en robusta-
koffie uit; die van arabische koffie neemt geleidelijk af,
terwijl aan die van ficus elastica weinig meer wordt gedaan.
Voor het leeren van den tap van hevea en de verwerking van
het sap werd. vooral in de omstreken van Moearoenim, herhaaldelijk
de ,hulp isgeroepen van het personeel van den
landlwuwvoorhchtingsdienst; ten dienste van de inlandscb,e
hevea-planters werd daarover door den landbouwadviseur
eene beknopte handleiding opgesteld. In de gouvefnementsproef-
en zaadtuinen te Moearoenim werd. ter voorziening
in de behoefte aan zaad- en plantgoed, voortgegaan met het
aanplanten van verschillende voedings- en cultuurgewassen,
waaronder cassave, maïs, aardnoten, voandzeia, soya hispida.
bataten, teosinte en helianthus. Uitgebreid werden de aanplantingen
van koffie en Bengaalsch gras. De bemestingsproeven
met betrekking tot de katoenteelt werden als geeindigd
beschouwd en gestaakt. Ter latere verspreiding onder
de bevolking werden enkele in het gewest onbekende pisangsoorten,
zoomede verschillende uit Buitenzorg afkomstige
vruchtboomen aangeplant. De aanvragen om zaad en ander
plantmateriaal uit den zaad- en selectietuin te Moearoenim
namen belangrijk toe. Het proeftuintje van thee nabij
Poeloepanggoeng (Semendo) ontwikkelde zich goed.

KOLONIAAL VERSLAG 191Q.
18!) Hoofdstuk O, afd. 1. i»0
a. Eenjarige ijewassen.
Hijst. De_ uitkomsten van de in de Lampongsche districton
hoofdzakelijk op droge velden ««dreven paditeelt waren
voor de inlandsche bevolking over het algemeen voldoende,
doch invoer van rijst hleei' toch noodig, o. a. ten hehoeve
van de landbouwonderaeiningen. Het doel van het bestuur
blijft er op gericht om aan den natten rijstbouw uitbreiding
te doen preven.
In Beukoelen was het beschot gering tengevolge van de
groote droogte gedurende het oogstjaar 1914/1915 ; ook werd
veel schade aangericht door varkens en ratten. Voor de behoefte
van de bevolking was de oogst onvoldoende en moest
rijst van elders worden aangeschaft. Ingevoerd werd, voornanielijk
van Batavia en Padang, 5 779171 K.G., tegen
2 319 774 K.G. in 1914.
In Sumatra's Westkust breidde zich de teelt op natte
velden uit. De oogst was over het algemeen overvloedig en
grooter dan voor de plaatselijke behoefte benoodigd was,
zoodat zelfs, evenals in 1914, eehige uitvoer kon plaats
hebben. Misgewas kwam nogal voor in de VII Loerah (afd.
Agam) door wortelrot. en in de onderafdeelingen Sidjoendjoeng
en Batanghari-districten door rupsen en pianggang.
De invoer van rijst bedroeg 13 100 K.G., tegen 629 393 K.G.
in 1914. Uitgevoerd werd 5 549 928 K.G. rijst en 11 012 K.G.
padi, tegen 4 235 246 K.G. rijst in 1914.
De uitgestrektheid van de bevloeibare velden neemt in
Tapanoeli, vooral in de onderafdeeling ïoba, gestadig toe. De
oogst was bevredigend. De geheele opbrengst werd geraamd
op 434 360 pikol padi.
In Palembang waren, behalve in de afdeeling' Ogan en
Komering Oeloe, waar het beschot voldoende was, de uitkomsten
van den rijstoogst niet bevredigend. Yan de beplanto
uitgestrektheid van 284 080 bouws mislukten er
27156. De mislukkingen waren een gevolg van droogte,
hoogen waterstand, walangsangit-'en rupsenplaag. De oogst
bedroeg in het geheel 2 798 748 pikol padi, tegen 2 512 091
pikol in 1914.
In het landschap Koerintji is de teelt op sawahs algemeen;
in het overig gedeelte der residentie Djambi neemt die
cultuurwijze op aanmoediging van het bestuur geleidelijk
toe, vooral in de afdeelingen Bangko, Moearoboengo en Sarolangoen.
De uitkomsten van den oogst, als gewoonlijk overvloedig
in Koerintji, waren echter minder bevredigend tengevolge
van de buitengewoon langdurige droogte. De uitvoer
van Koerintji-rijst bedroeg 392 334 K.G.. tegen 387 862 K.G.
in 1914. Ingevoerd werd, hoofdzakelijk uit Singapore,
6 313 891 K.G. rijst, tegen 3 494 700 K.G. rijst en 42 000
K.G. padi in 1914.
Ter Oostkust van Sumatra waren de uitkomsten van de
rijstteelt bevredigend, doch de opbrengst was toch niet voldoende
om in de behoefte van het geheele gewest te voorzien.
Misoogst kwam. als gevolg van droogte en walangsangitplaag,
alleen voor in het westelijk deel der Karo-landen. In
Simeloengoen, waar zich voornamelijk Tobaneezen met de
teelt bezighouden, breidt de natte rijstbouw zich belangrijk
uit. Sedert 1914 is een uitgebreid plan tot bevloeiing van
eenige tienduizenden bouw r s in voorbereiding, met de bedoeling
om de werken op kosten van de landschapskas van Simeloengoen
te doen uitvoeren. Slaagt dit plan, dat nauw samenhangt
met de immigratie uit de meer bevolkte streken van
de residentie Tapanoeli, dan kan Siantar een voorname
voorraadschuur voor rijst voor de Oostkust worden. De inheemsche
bevolking en hoofden zien langzamerhand het nut
in van de natte rijstteelt; zoo kwamen, bijna geheel" door
de bevolking zelve aangelegd, een paar vrij groote comlexen
te Tiga Ras en Seriboe Dolok in bewerking. In Boven-
È
[oealoe en nabij Marbau werd de sawah-aanleg krachtig ter
hand genomen, nadat een daartoe ingesteld onderzoek had
uitgewezen, dat in de stroomgebieden der Ajer Natas en der
Marbau-rivier eene oppervlakte van + 30 000 TJ.A. te bevloeien
is. Ook in de Batak-doesoens van Serdang en Boven-
Deli, waar een mantri voor de sawah-teelt werkzaam is om
de bevolking op het nut van natte rijstvelden te wijzen en
haar bij den aanleg voor te lichten, neemt het aantal sawahs
gestadig toe.
De in Banka en onderhoorigheden grootendeels van droge
velden verkregen oogst was gunstig te noemen, hetgeen
/
toch niet wegnam, dat op groote schaal rijst moest worden
ingevoerd.
Omtrent den rijstoogst in Billiton en in Celebei en onder*
honrighcdcn werden Reen gegevens ontvangen.
In Indragiri, de eenige afdeeling van de i-esidentie Riouw
en onderhoorigheden, waar de rijstteelt van belang is, was de
oogst bevredigend, in de benedenstreken zelfs overvloedig.
Met het oog op dien overvloed werd, ter voorkoming va^i
bederf bij onvoldoende opslaggejegenheid, het uitvoerverbod
van rijst naar Singapore ten opzichte van padi tijdelijk, gedurende
een zestal maanden opgeheven. Uitgevoerd werd
3 783 356 K.G., tegen 4 151 291 K.G. in 1914. Van Singapore
werd gepelde rijst ingevoerd tot eene hoeveelheid van
2 889 280 K.G., tegen 2 771320 K.G. in 1914.
In Atjeh en onderhoorigheden was de oogst in vele streken
beneden het middelmatige. Overmaat of gebrek aan water,
muizen, rupsen, walang-sangit, enz. waren oorzaak van vele
plaatselijke mislukkingen. Eene gunstige uitzondering
maakte o. a. de onderafdeeling Takengon, die een zeer goeden
. oogst had. waardoor niet alleen ruimschoots rijst beschikbaar
was, maar ook geen rijst behoefde ingevoerd te worden ten
behoeve van de arbeiders van den Gajo-weg. Ook ter Westkust
van Atjeh was de opbrengst over het algemeen goed,
evenals in de Alas-landen, waar ruim 30 % meer geoogst werd
dan in 1914. Onder leiding van den in Atjeh en onderhoorigheden
bescheiden landbouw-adviseur werden tal van demonstratievelden
aangelegd om het nut van betere grondbewerking,
goede plantwijze en bemesting aan te toonen. Ook het
selecteeren van goede rijstvormen werd voortgezet. Ingevoerd
werd in het geheel 6 297 863 K,G. rijst, tegen achtereenvolgens
8 498 696 en 6 868 144 K.G. in 1913 en 1914.
In' de onderafdeeling Landak (Westerafdeeling van Borneo)
vindt de rijstteelt op sawahs meer en meer ingang, zoowel
onder de Dajaksche als onder de Chineesche bevolking.
Ongeveer 1800 bouws werden in het verslagjaar voor den
sawah-aanleg in beslag genomen. De oogst was, als gevolg
van overvloedige regens, alsmede door insecten- en muizenplaag
en ziekten in het gewas, over het algemeen minder
gunstig, in verband waarmede eene verbodsbepaling tot uitvoer
van padi uit het gewest werd uitgevaardigd. In de
schaarschte aan rijst kon op voldoende wijze worden voorzien
door invoer. Ingevoerd werd van Singapore 14 756 040 K.G.,
tegen 11380 002 K.G. in 1914. en van Java 20 879 K.G.,
tegen 2 386 618 K.G. in 1914, van welke laatste hoeveelheid
1165 252,50 K.G. van Regeeringswege bestemd was om aan
de bevolking tegen inkoopsprijs te worden verkocht.
Behoudens eene enkele uitzondering, was de oogst in de
Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo minder bevredigend.
In de afdeeling Oeloe Soengei werd, niettegenstaande het
gewas te lijden had van groote droogte en ongeveer 9400
bouws door overstroomingen mislukten, toch nog een goed
beschot verkregen. Tegen 1 493 705 pikol in 1914. bedroeg de.
• oogst in het verslagjaar 1 839 238 pikol. In de onderafdeeling
Boven- en Beneden-Dajak van de afdeeling Kapoeas werd aan
de zoo goed als uitsluitend op droge velden gedreven teelt
veel schade toegebracht door overstroomigen, sprinkhanen en
muizen en moest, ter voorziening in de daardoor ontstane
rijstschaarschte. een bedrag van f 1000 uit de negri-kas ter
beschikking worden gesteld. Door langdurige droogte, en
vermoedelijk ook als gevolg van te laat uitplanten. mislukte,»
wat de afdeeling Samannda betreft, in het Poedjoengangebied
de oogst geheel en in de Boven-Mahaknm en Xoord-
Apo Kajnn, zoomede in Koetei — voor zoover het geldt de
oogst van droge velden — nagenoeg geheel. Voor sommige
streken van Koetei moest zelfs zaadpadi van elders aangeschaft
worden, die aan de bevolking tegen kcstprijs, bij wijze
van voorschot, werd verstrekt.
Behalve in de afdeeling Bolaang Mongondou, waar de
opbrengst gunstisr was. bleef de oogst in Menado beneden de
verwachting, wat voornamelijk te wijten was aan de langdurige
droogte. In de Ifinahasa konden de sawahs voorheen
niet onaanzienlijk deel. niet in bewerking worden genomen,
wegens gebrek aan water. De teelt van tweede gewassen,
hoofdzakelijk miloe — in het verslagjaar van meer beteekenis
dan anders, in verband met den in vele streken geheel
of gedeeltelijk mislukten padi-oogst — leverde echter voldoelde
op, zoowel voor eigen gebruik als voor de plaatselijke

KOLONIAAL VERSLAG 1«H«>.
19] Hoofdstuk
behoefte* In (li> berglandschappen van Midden-Cclehes mislukte
een groot gedeelte van den aanplant, behalve door pebrck
aan water, ook door ok, waar vrij veel misgewas,
veroorzaakt door ziekten en de walangsangit-plaag. voorkwam.
De opbrengst bedroeg ongeveer 3 749 861 pi kol padi,
tegen 4 193 771 pikol in 1914. Hoewel in de afdeeling Boeleleng
de oogst op zich zelf bevredigend kon worden genoemd,
bleef het beschot toch nog^erre van voldoende voor de behetefte
der bevolking, en moest wederom rijst van elders
worden ingevoerd, en wel ter waarde van f 188 149 (tegen
f 254 299 in 1914), waarvan echter voor een bedrag van
f 11 476 (in 1914 f 18 027) weder naar elders werd uitgevoerd.
De uitvoer uit Lombok bedroeg 358 143 pikol rijst en 303
pikol padi. tegen onderscheidenlijk 257 803 en 31 pikol in liet
voorafgegane jaar, terwijl uit Zuid-Bali werd uitgevoerd voor
'eene waarde van f 113 362 aan rijst, tegen f 118 039 in 1914.
Bij laffe 00 bevat een overzicht betreffende de rijstteelt in
de buitenbezittingen, voor zoover ter zake over gegevens kon
worden beschikt.
Tabak. De tabaksteelt nam in de onderafdeeling Redjang
(Benkoelen) in belangrijke mate toe. Uitgevoerd werd
52 844 K.G., tegen 35 206 K.G. in 1914. Uit Sumatra's
Westkust bedroeg de uitvoer slechts 18 387 pikol. tegen
23 075 pikol in 1914. Palembang voerde 313 pikol uit,
tegen 220 pikol in het voorafgegane jaar. Hoewel de
tabaksteelt in de afdeeling Koerintji (Djambi) nog van
eenige beteekeiïis is. gaat zij toch achteruit, daar de
zorg. die de teelt vcreischt, vele planters deed overgaan
tot den meer voordeelig geachten aanplant van koffie.
In Atjeh en onderhoorigheden wordt alleen in Pidië. de
Gajo-landen en Tamiang'tabak op vrij groote schaal aangeplant.
Vooral in eerstgenoemd gebied breidde de teelt zich
belangrijk uit. De oogst was overal bevredigend. Behalve in
de'onderafdeelinff Laboehanbatoe, wordt ter Oostkust van
Sumatra door de bevolking geen tabak geteeld. De met den
aanplant van Pajokoemboeh-tabak te Pasir Pengarajan erenomen
proeven slaagden wel, doch de hoedanigheid was niet
zoo goed als die van de genoemde soort. In Menado wordt de
aanplant van dit gewas het meest beoefend in de omstreken
van Kopandakan (afd. Bolaaiïg Monpondou). Er vindt
slechts geringe uitvoer plaats. De tabaksoogst was in de
afdeeling Lombok (Bali en Lombok) grooter, doch in Boeleleng
kleiner dan in 1914. Uit Boeleleng werd uitgevoerd voor
eene waarde van f 21 136 (in 1914 f 26 209) en uit Lombok
9240 pikol (tegen 7194 pikol in 1914), en aan bladtabak
bovendien 2508 pikol.
Katoen. In de residentie Palembanjv neemt de aanplant
van katoen over het algemeen ieder jaar af. Vooral
in de afdeeling Ogan en Komering Oeloe is de
cultuur achteruitgaande, wat te wijten is aan de
omstandigheid dat de bevolking daar de voorkeur
begint te "even aan de teelt van koffie, peper, en rubber,
die haar voordeeliger lijkt. Bovendien kwam, tengevolge van
O, afd. IN
de groote droogte in 1914, de rijstaanplant later dan. gewoonlijk
in den grond, waardoor voor de daaropvolgende katoenbeplanting
de velden niet tijdig l>eschikl>aar waren, zoodat er
niet alleen minder katoen verbouwd werd, maar ook een deel
van den aanplant, mislukte wegens het te ver gevorderd
seizoen. Van de hoofdplaats Palembang werd voornamelijk
naar Singapore en verder naar Japan en Europa uitgevoerd
75 «13 K.G. gezuiverde en 1770 456 K.G^ ongezuiverde
katoen, tegen 81285 en 1 704 107 K.G. in 1914. De prijzen
wisselden af van f 5 tot f 8 per pikol. De proeftuintjes van
katoen in Midden-Celebes (Menado) hebben zooveel van de
droogte te lijden gehad, dat zij afgeschreven moesten worden.
Alleen in Poso staat de aanplant nog goed. In Bali en Lombok
wordt de katoenteelt alleen in West-Lombok op eenigszins
groote schaal gedreven. In de onderafdeeling Tabanan
begint de bevolking meer l>elangstelling voor den aanplant te
toonen, wat van bestuurswege zooveel mogelijk wordt aangemoedigd.
Uitgevoerd werd uit Ampenan 11 218 pikol
katoen, tegen 8523 pikol in 1914. Ook uit het eiland Penida
had eenige uitvoer, voornamelijk naar Lombok, plaats. Bij
Gouv. Bt. 16 Nov. 1915 n°. 2 is aan het syndicaat ter bevordering
van de katoencultuur op Flores (res. Timor en onderhoorigheden)
eene subsidie van f 30 000 toegekend.
Aardliotoil. De aanplant van aardnoten wordt veel beoefend
in de afdeeling Ogan en Komering Oeloe
| (Palembang). Uitgevoerd werd ongeveer 2000 pikol,
I tegen ereniiddeld f 10 de pikol. In Timor en onderj
hoorigheden wordt aan deze teelt het meest in de
onderafdeeling Maoemere gedaan en vindt uitvoer .naar
Makasser in belangrijke hoeveelheden plaats. Uit de afdeeling
Boeleleng (Bali en Lombok) werd uitgevoerd 18 355
j pikol tot eene waarde van f 64 244, tegen 25 988 pikol, ter
i waarde van f 118 452, in 1914. De prijzen waren zeer gedrukt.
Uien. . Aan uien werd uit Lombok uitgevoerd 22 379 pikol,
j tegen 22 454 pikol in 1914. en uit Bima (Timor en onderhoorigheden)
52 905 pikol, tegen 56 486 pikol in het voorafgegane
jaar.
Aardappelen. De aardappölenteelt breidt zich op de hoogvlakte
der Oostkust van Sumatra gestadig uit en zal in de
toekomst als uitvoerartikel aau de bevolking een goed
bestaan kunnen opleveren. Er vindt reeds eenige uitvoer
plaats.
Serell. De sereh-teelt heeft in eenige streken op Banka
ingang gevonden. Men verwacht dat zij voor de bevolking
\ eene zeer loonende zal zijn. Eene sedert opgerichte citronella-
.olie-fabriek koopt de bladeren op tegen f 0,50 de pikol.
b. Overjarige ffeira.tsen.
Koffie. Ook in het verslagjaar vond in Benkoelen belang-
I rijke uitbreiding van de koffie-aanplantingen plaats; juiste
cijfers omtrent de opbrengst zijn evenwel niet bekend. De
hoedanigheid van de koffie was over het algemeen bevredigend.
De marktprijzen waren lager dan in 1914. Uitgevoerd
werd 2 421174 K.G.. tegen 1290393 K.G. in 1914. Uit
Padang (Sumatra's Westkust) werd uitgevoerd 72 641 pikol.
tegen 46 223 pikol (verbeterde opgaaf) in 1914. In Atjeh en
onderhoorigheden werd van bestuurswege getracht de teelt
van robusta-koffie in de onderafdeeling Tapa Toean ingang
te doen vinden. De koffieteelt in Palembang neemt voortdurend'in
omvang toe; de opbrengst bedroeg 20342 pikol,
tegen 16 794 pikol (verbeterde opgaaf) in 1914, en de uitvoer
699 575 K.G. (hieronder begrepen een gedeelte van den,
wegens de lage prijzen, onverkocht gebleven vorigen oogst),
tegen 146 811 K.G. in 1914. Ook in Koerintji (Djambi)
onderging de aanplant wederom groote uitbreiding. De oogst
viel gunstig uit. Er werd naar Sumatra's Westkust uitgevoerd
6458 pikol, tegen 3460 pikol in het jaar te voren. In de
afdeeling Moearoboengo legt men zich meer en meer toe op
de teelt van robusta-koffie. Ter Oostkust van Sumatra werd
door kostelooze verstrekking van robusta-zaad de bevolking in
Rokan er toe gebracht deze koffiesoort aan te planten, terwijl
in de Karo-landen, tegen de berghellingen aan de noord-
192

KOLONIAAL VERSLAG I!>!«>.
193 Hoofdstuk ü. afd. I. l'.M
oostelijke grens dier onderafdeeling, .lava-koffie wordt geplant.
In Timor en onderhoorigheden breidde de bevolking
deti aanplant hier en daar uit. De uitroer van Flores beliep ,
52 928 KG., ter waarde van 1' 29 (il"), tegen onderscheidenlijk
27 078 CO. en ! 14 184 in 1914. De uitkomsten van den oogst
in de afdeelingen Zuid-Bali en Boeleleng (Bali en Lombok) '
waren gunstiger dan.in het voorafgegane jaar. Hoewel nog !
verre van uitmuntend valt in de hoedanigheid van de koffie
toch verbetering te bespeuren, dank zij de grootere bemoeienis
van liet Kuropeesch bestuur. Uit Boeleleng werd uitgevoerd •
63 624 pikol, ter waarde van f ,3 181 200, tegen 34 202 pikol,
ter waarde van f 1 124 669, in 1914.
Klappers. Bcbier overal nam 'de klapperteelt toe. In
Palembang, ' Riouw en de Zuider- en Oosterafdeeling van |
Borneo was de opbrengst belangrijk kleiner dan in 1914, tengevolge
van de langdurige dioogte in dat jaar. waarvan de
aanplant zich in 1916 nog niet voldoende had hersteld. Ter
Oostkust van Suniatra bracht een vrij ernstige torrenplaag in
de landschappen Bedagei en Padang aan het gewas nogal
schade toe. Tn Atjeh en onderhoorigheden. had men hier en
daar veel last van schadelijk gedierte, als varkens, beren.,
klapperratten, enz'., bij de bestrijding waarvan de bevolking
herhaaldelijk werd geholpen door militaire jachtcomniando's. ,
Ten einde in de copra-bereiding verbetering te brengen en I
minderwaardig product zooveel mogelijk van de markt te I
weren, werd in de residentie Bali en Lombok een copra-keur
uitgevaardigd. De prijzen waren gedrukt, wat over het algemeen
niet zonder invloed bleef op den uitvoer van copra. Voor
zoover daaromtrent gegevens werden ontvangen, bedroeg de I
uitvoer uit:
in 1915:
Benkoelen 214 633 K.G.
Sumatra's Westkust
22368 792 ..
Atjeh en onderhoorigheden
•. 4 056 381 ..
Oostkust van Sumatra
5 150 868 ..
Riouw en onderhoorigheden
.... 9 Hl8 666 ..
Westera f deeling
van Borneo 14 373 491 ..
Ambojna 1664 557 .,
Tiluor en onder- *
hoorigheden ... f 845 553
Bali en Lombok . f 1 955 713
1) Verbeterde opgaaf.
in 1914:
480 366 K.G. 1)
IS 281 392
3 964 843
7 186 852
15 325 311
27 599'415
2 016 331
f 981852
f 4 192 562
Uit de Westerafdeeling van Borneo werd bovendien uitgevoerd
655 796 L. klapperolie, tegen 692 964 L. in 1914.
Door de hoofden van gewestelijk bestuur van Tapanoeli,
Atjeh en onderhoorigheden, Amboina en Ternate en onderboorigheden
zijn verordeningen .vastgesteld tot bescherming
derJdapperaanplantingen in hunne gewesten (Jav. Ct. 1916
nos. 37, 43, 45 en 65). terwijl door den resident van Suraatra's
Westkust' eene verordening is vastgesteld op het plukken
van klappers, de bereiding, koop en verkoop, het bezit en vervoer
van copra in zijn gewest (Jav. Ct. 1916 n°. 57).
Peper. Naar aanleiding van klachten over het voorkomen
van ziekten in het pepergewas in de Lampongsehe districten
werden aan het Instituut voor Plantenziekten onderzoekingen
ingesteld. Hoewel ter zake nog geen vast oordeel kan worden
uitgesproken en bet onderzoek wordt voortgezet, meent men
den achteruitgang van vele aanplantingen toch minder aan
bepaalde ziekten dan wel aan gebrekkige teeltwijzen te moeten
toeschrijven. De uitvoer bedroeg 11302 080 K.G., tegen
8 825 504 K.G. in 1914. Uit xBenkoelen werd uitgevoerd
1063 138 K.G., tegen 495 747 K.G. in 1914. In Atjeh en
ondcrhooriirheden bestond bijna algemeen eene sterke neiging
tot uitbreiding van den aanplant, waartoe de goede marktprijzen
(gemiddeld f 25 per pikol) hebben bijgedragen. De
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Tndië.
1 i
opbrengst was goed, wal vooral in de onderafdeelingen
Tja lang en Mclilnhoh een onmiddellijk gevolg was van beter
onderhoud. In hoofdzaak wordt zwarte peper bereid, die
gedurende Iret verslagjaar uitgevoerd werd tot eene hoeveelheid
van 3 086 837 K.G.. tegen 2 21» 989 K.G. in het vooraf.
gegane jaar. In Palembang beliep de peperopbrengst 2596
pikol. tegen 717 pikol (verbeterde oouaal ) in 1914. Uitirevoerd
werd van dè hoofdplaats Palembang 167 007 K.G. witte
en 2 352 733 K.G. swarte peuer. Tel Oostkust van Suinatra
komen, behalve in het noordelijk deel der afdeeling Langkat,
waarde teelt door Atjehers Iieoefend wordt, ook aanplanlingen>
voor in Doemei (Straal Roepat). De kweeken bier zijn
Chineëgen, die hun aanplant steeds uitbreiden. In 1915 werd
uitgevoerd I 019 013 K.G., legen 1033 766 K.G. in 1914.
Op Banka neemt de peperteell eene booge vlucht. De inlanders
beginnen hel nut in te zien van bemesting en getroosten zich
reeds uitgaven voor aankoop van boengkil en visch, welke
voor die bemesting gebezigd worden. De verkregen bereide
peper bedroeg voor het geheele gewest 19 042 pikol. In Riouw
en onderhoorigheden werden - alleen nog in de'afdeeling Poelau
Toedjoeh hier eii daar nieuwe tuinen aangelegd; vele
oude tuinen zijn sedert met hevea beplant. Uitgevoerd werd
1727 pikol peper, tegen 3906 pikol in 1914. De prijzen liepen
voor witte peper van f 35 tot f 43, en voor zwarte van f 23 tot
f 20. Tengevolge van de «roede prijzen, breidde de peperteelt
zich ook in de Westerafdeeling van Borneo uit. Zij wordt
voornamelijk beoefend door Chineezen in de onderafdeelingen
Landak. Sanibas. Mampawa en Bengkajang, alwaar ook bij
de Dajaks en ICaleiers eenige aeiging tot uitbreiding van den
aanplant bestaat. De uitvoer van zwarte en witte peper bedroeg
onderscheidenlijk 41 430 en 607 748 K.G., tegen 84 705
en 694 284 K.G. in 1914. Hoewel de peperoogst in de Zuideren
Oosterafdeeling van Borneo op het einde van het verslagjaar
nog in vollen gang was, kon de verkregen opbrengst toch
reeds gunstig genoemd worden. Van Kota Baroe. van waar
vrijwel de geheele opbrengst van de Zuidoostkust van Borneo
wordt verscheept, werd uitgevoerd 576 545 K.G. witte en
288 4«8 K.G. zwarte peper, tegen 373 174 en 318 813 K.G.
in 1914.
Muskaatnoten. Omtrent de teelt van muskaatnoten vallen
"jeen bijzonderheden te vermelden. De uitvoer van noten en
.foelie bedroeg uit Benkoelen. Sumatra's Westkust. Oostkust
van Suniatra en Amboina (West-N ieuw-Guinea, Naparoea en
Geser) onderscheidenlijk 358 en 212 K.G. (in 1914 1157 en
57 K.G.). 324 795 en 68 183 K.G. (in 1911. volgens verbeterde
opgaven. 212 639 en 57 313 K.G.). 1114 en 338 K.G.
(in 1911 2681 en 712 K.G.).en 414 383 en 52 038 K.G.
Kruidnagelen. In Benkoele idèrging de teelt van
kruidnagelen in 1915 eene belangrijke uitbreiding, voornamelijk
in de afdeelingen Seloema, Manna, Kauer en Kroë. Uitgevoerd
wei-d uit genoemd gewest 199 402 K.G. en uit Amboina
130 945 K.G. Over 1914 waren die cijfers 51499 en
193 172 K.G.
Gambir. In de onderafdeeling Asahan (Oostkust van
Suniatra) onderging de gambir-aanplant eenige uitbreiding,
waartoe de weersgesteldheid en de, in vergelijking met 1914,
betere marktprijzen hebben medegewerkt. De uitvoer bedroeg
2 124 979 K.G.. tegen 2120 720 K.G. in 1914. Deze in
Riouw en onderhoorigheden geheel in handen van Chineezen
zijnde teelt is. hoewel nog van belang, niet meer van SOÓ
groote beteekenis als voorheen. Kon de Riouw-gambir vroeger,
ondanks het hooge invoerrecht op Java — welk recht
sedert, belangrijk is verlaagd - met andere gambir wedijveren,
tegenwoordig is dit anders. Door de verbetering van
de teelt elders kunnen daar nu de prijzen worden l>edongen.
die weinig verschillen met die van de Riouw-gambir. Na
den eersten terugslag in den handel, als gevolg van den
oorlog, kwam e> in de tweede helft van 1915 meer vraag
naar gambir. zoodat de marktprijzen (f 12,50 a f 19.50 per
pikol) belangrijk stegen. Uitgevoerd werd 5 771 657 K.G..
tegen 5 664 936 K.G. in 1914. In de afdeeling Singkawang
en de onderafdeeling Landak (Westerafdeeling van Borneo)
bestond, in verband met de lage prijzen, geen neiging tot
uitbreiding -Van den aanplant. Eerst toen de behoefte aan

KOLONIAAL VERSLAG 191O.
I9f Hoofdstuk o, al'd. I. liiii
looistof grooter werd, kwam verbetering in de prijzen, wat
tut dadelijk gevolg bad, dal een paar der stbpgesette bereidingsinriohtingen
wederom iti werking gesteld werden.
De-uitroer bedroeg L29826] K.G.,tegen 1311225 K.G.
in liei voorafgegane jaar. De gamDir-opbrengat in Bankt
en onderhoerigheden beliep 12 414. K.G. Uit Snmatra'i
Westkust en Palembang werd onderscheidenlijk uitgevoerd
1309 003 en 390384 K.G.. tegen 1 376 136 (verbeterde opgaal)
en 388 840 K.G. in 1014.'
Sago. Ter Oostkust van Sumatra renneeflderde liel aantal
sagofabrieken (wassoberijen) tot 9. De prijs van de sago
was honger dan in het vorig verslagjaar. In Djambi was de
exploitatie van den sagnpalin niet noemenswaard. In de
Westerafdeeling van Borneo was van uitbreiding van aanplant
alleen sprake in de afdeelingen Pontianak en Landak.
In Riouw en onderliooriglieden, alsmede in enkele streken in
Atjeh en onderliooriglieden. is de sagoteelt van meer of
mind.er beteekenis, terwijl zij van groot belang is in Amboina,
waar de sago het hoofd voedsel der bevolking uitmaakt.
De «/7/-teelt zeer in trek: ook in de onder-
M_.I: .i i. il 11 i.i rui.: H v i i.^ .•'. oi" //(// i (/-it?n i SA i t"i i ui x ii (K ; UUA i__x.- in (ie _i. \.nm J.
atdeeling. Tebingt ing'gf nemen de /v/rcf-aanplantingeir ste ieds
toe. In Ogan Oeloe is de fteveo-teelt in opkomst, terwijl vrij groote schaal toe op de bereiding van suiker uit den
h/nttir-palm ten behoeve van den uitvoer.
Omtrent de teelt van bamboe, wiel jen, sirih en menffkoedoe
valt niets bijzonders te vermelden.
2°. GOUVEHXEMKNTS CAOUTCHOUCONDER-
NEMING TE LANGSAR (ATJEH).
In 1915 werd aan den aanplant eene'kleine uitbreiding
gegeven, zoodat op uit. 1915 de beplante 'oppervlakte der
ondei neming bestond uit:
aanplant 1908 329 r '"/r,„„bouws; aantal hoornen
1909 138 3 "/S00. ..
1911
1913
1914
1915
7 1SS /
1 ' 500 . * * .
D / 5(11)
iq 40»;
11 ,35 /
i 75 822
38 290
' 2 028
1562
4 755
2 705
125 162
Totai f,19 »"/
•J'-Z' / 500
ïn het begin'van October werd een aanvang gemaakt met
het ontginnen van een terrein, "Toot. ruim 200 bouws, welk
terrein in den loop'van het volgende jaar met hevea zal
worden beplant.
Gemiddeld werden, over het geheele jaar berekend, per dag
8] 000 boomen aansretapt. welk aantal ongeveer 65°'. van den
geheelen aanplant uitmaakt. De opbrengst bedroeg 61 249
K.G. rubber, waarvan 40 635 K.G. werd verkocht, voor gemiddeld
f 4.16 per K.G. De kostprijs bedroe? met inbegrip
van de kosten van verzending tot Koeala Langsar. ongeveer
f 1,45 per K.G.

197 Hoofdstuk 0, iifd. I en II
Do gezondheidstoestand oj) de onderneming was in 1915
geer gnnatig; bet gemiddeld riekteprocent bedroeg 1,3.
Bij bet einde van 1915 bedroeg het aantal op overeenkomst
werkende arbeiders 4M0.
3°. PARTICULIERE ONDERNEMINGEN.
o. Landtiouwondernemingen oj) gronden door den lande
in erfpacht of huur afgestaan.'
Voor gegevena omtrent de opbrengst van deze" onder»
nemingeii zij verwenen naar bijlage PI'.
b. Landbouirondci nemingen welke (in de onder rrrhtstreeksch
bestuur staande streken.) uitsluitend berusten
op overeenkomsten met de bevolking.
Omtrent de tot «leze categorie behoorende ondernemingen
zijn in 1915 geene bijzonderheden gemeld.
c. Landbouwonderneniingen op gronden door den
lande in eigendom, afgestaan.
Ter Suniatra's Westkust bevinden zicb 21 perceelen van
den bier bedoelden aard, met eene gezamenlijke oppervlakte
van 25181 bouw. Omtrent een dezer perceelen werden geen
opgaven ontvangen; de 20 overige — waarvan er 10 eene beplante
oppen-lakte hadden van 803 bpuws — verkregen eene
opbrengst van 394 856 stuks klappernoten, 1364 pikols en
35 134 koelaks padi, 0,3 pikol peper en 5383 K.G. rubber.
Van een viertal dergelijke perceelen in de residentie Benkoelen.-.met
eene gezamenlijke uitgestrektheid van 91 i- bouw,
werden geoogst 1073 000 klappers en 24 K.G. rubber. Betreffende
de overige particuliere landerijen in de buitenbezittingen
is niets bijzonders gemeld.
De definitief ingerichte djati-bossclien, behoorende tot de
complexen Padas. Monggot (res. Semarang), Merah en
Doplang (res. Rembang). zijn afgescheideH van de boschdistricten
Semarang—West-Soera karta, Grobogan, Kedewan
en Xoord-Randoeblatoeng en tot lioutvesterijen samengevoegd
(Ind. St. 1915 nos. 045 en 742 en 1916 nos. 56
en 429).
De omschriiving van de boschdistricten Oost-Toeban (resn.
Soerabaja en Rombang) en Xoord-Soerabaja—Madoera (resn.
Soerabaja en Madoera) is gewijzigd bi\ G°'i v - Rt. 18 Meix
1916 n°.'20 (Ind. St. n°. 381).
Bij Gouv. Bt. 17 Juni 1916 n°. 46 (Ind. St. n°. 436) is
machtiging verleend om het areaal der houtvesterij Noord-
Kradenan (res. Semarang) uit te breiden met 299,81 ~H.A.
en hare uitgestrektheid derhalve te brengen op 4 3-39,81 H.A.
Met nadere wijziging van Gouv. Bt. 25 Maart 1906 n°. 18
(Ind. St. n°. 196. zooals het sedert is srewijzisrd) is bij Gouv.
Bt. 1 Oct. 1915 n°. 21 (Ind. St. n°. 576) Java en Madoera
verdeeld in dertig boschdistricten.
i
a. Boschheheer in engcren zin.
Uitgestrektheid en gesteldheid der bossclien. De oppervlakte
van de djatibosschen bedroeg op uit. 1915 — volsens
voorloopige opgaven — 713 500 H.A.. waarvan 557 800 H.A.
tot de boschdistricten en 155 700 H.A. tot de houtvesterij en
behoorden, welke cijfers op uit. 1914 beliepen 686 373,
545 061 en 141 312 H.A. De betrekkelijk vrij groote vermeerderin?
vindt hare oorzaak gedeeltelijk in de toevoeging van
II. BOSCHWEZEN.
KOLONIAAL VERSLAG 1910.
198
Voor eene volledige lij al der particuliere landerijen wordt
verwezen naar bijlage QQ van deel ï van den Regeeringsalmanuk
voor Nederlandsch-Jndië, jaargang 1916, terwijl
eene dergelijke opgaaf' van de specerijperken op Banda voorkomt
in de door het Departement van Jlinnenlandsch Bestuur
uitgegeven lijst van landbouwonderneniingen in Nedcrlandscli-l
ndië, jaargang 1914.
d. Londbouwondernemingen gevestigd op gronden bij
overeenkomst verkregen van vorsten en hoofden van
in liet genot van zelfbestuur gelaten landsehappen.
Omtrent de tabaksteelt ter Oostkust van Sumatra wordt
gemeld dat, zooals de berichten over de weersgesteldheid
gedurende den plant» en oogsttijd deden verwachten, de 1914oogst
(welke in 1915 ter markt is gebracht) eene bijzonder
groote hoeveelheid minderwaardige tabak heeft opgeleverd,
terwijl de bladverhouding buitengewoon ongunstig is geweest.
De opbrengst was overigens ook kleiner dan in 1914
en bedroeg 246 543 pakken, welke gemiddeld f 0.93 per
\ K.G. opbrachten (in 1914 f 1,27). Naar raming, zullen van
den oogst-1915 door de bij de ,,Deli-Planters-vereeniging"
aangesloten maatschappijen ongeveer 208 240 pakken op de
markt worden gebracht, tegen 201 130 pakken van den oogst-
1914. Over het algemeen is gedurende het verslagjaar liet
bedrijf, "dat in 1914 als gevolg van den oorlog werd ingekrompen,
weder uitgebreid. De bedrijfskosten zijn in 1915
belangrijk gestegen, als gevolg van de prijsverhoogingen,
welke • verschillende voor de tabaksteelt en wat daarmede
samenhangt benoodigde artikelen, hebben ondergaan.
De rubberopbrengst is in het verslagjaar belangrijk toegenomen,
door het tapbaar worden van vele jonge aanplantingen.
De vooruitzichten, voor deze teelt zjjn gunstig.
Uitvoerige opgaven omtrent de opbrejigst van de hierbedoelde
ondernemingen zijn opgenomen in bijlage PP.
JAVA EN MADOERA.
+ 20 000 H.A. djatiboschterrein, voorkomende op het thans
aan den lande behoorende, voormalige particuliere land Indrama
joe-\\ est en gedeeltelijk in de omstandigheid, dat het
boschdistrict Padangan, tengevolge van het beschikbaar komen
I van nauwkeuriger getrevens + 9000 H.A. grooter bleek te
! zijn dan oorspronkelijk was aangenomen. De oppervlakte der
; in stand te houden wildhoutbosscheu bedroeg — eveneens
• volgens voorloopige'opgaven — 1190 000 H.A. (1055 650
! H.A. op uit. 1914), welke, vermeerdering in hoofdzaak is toe
j te schrijven aan aanwijzing van nieuwe reserves in de residentiën
Bantam en Preanger-Regentschappen.
Ingevolge Gouv. Bt. 16 Jan. 1914 n°. 54 (Ind. St. n": 17)
- zie K. V. 1915, kol. 199 — zijn in de afdeeling Indra-
, majoe (res. Cheriben), in de residentie Bantam, in de afdeeling
Kra\\ang (res. Batavia) en in de afdeelingen Pat] ca
1 Koedoes (res. Semarang) de terreinen aangewesen welke als
wildhóntboaachen in stand zullen worden gehouden (zie .Tav.
('t. 1915 nos. 77. 83 en 87 en 1916 „". 52):
De uitgestrektheid der niet in stand te houden wildhouti
bossclien hedroeg naar zeer ruwe schatting 94-"? 800 H.A.: de
l>egroeiingstoestand is bier vaak een zeer slechte. Uitga»
strekte complexen van deze Ixisschen werden in 1915 wederom
aan de in stand te houden wildhouthossehen toegevoegd.
De ooatmoaaon was in 1915 kort. De westmoeson 1915 16
zette vroeg in. doch vertoonde aan het einde van het jaar op
vele plaatsen een kort tijdperk van droogte. Op enkele uitzonderingen
na. kwam dan ook in 1915 in de culturen geen
brand voor. Ook in het gebergte bleef men voor deze ramp
grootendeels gespaard. Op den toestand der bossclien had de

KOLONIAAL VERSLAG 1ÖI6.
190 Hoofdstu
\
weersgesteldheid van 1915 in het algemeen een gunstigen
invloed. Tegen liet weiden van vee in de djati-bosschen werd
zoowel mogelijk, en hier en daar niet gunstig gevolg, gewaakt.
Ook in L915 trailen de sprinkhanen in grooten getale op en
deden vrij veel schade, vooral aan de tusschenplantingen van
kenilandingaii.
Grciisregcling en afbakening der bnssrhen. Van de
djatiboaachen is de afbakening gereed. Voor de afbakening
van de in stand te houden wildhoutbosschen werden 14 827
gren.-teekens gephatst. Op uit. 1915 waren 612 247 H.A.
dezer bosschen Bfgebakend; tegen 489 250 H.A. (verbeterd
cijfer) o]) uit. 1914.
Verschillende andere werkzaamheden niet de voorlooplge
Inrichting der djatibosscheii in verband staande.
Met de opstelling en de herziening van de voorloopige bedrijfsplannen
werd voortgegaan.
Voltooid werd de bouw van 7 opzienerswoningen, 7 boschketen,
68 woningen vojir de bosohpolitieheainbten, 2 woningen
voor inlandsche schrijven en 12 andere woningen, waaronder
4 gekoppelde woningen voor 8 machinisten op de centrale
stapelplaats Tjepoe.
DJatl-aanplantingen. In 1916 bedroeg de oppervlakte van
de nieuwe djati-aanplantingen volgens voorloopige opgaven
— 7135 H.A., waarvan 5293 HPA. in de boschdistricten
en 1842 H.A. in de houtvesterijen. Overigens weiden binnen
de djatiboaschen in de boschdistricten en houtvesterijen
onderscheidenlijk 09 en '10 H.A. wildhout-aanplantingen
aangelegd.
He kosten, zoo voor aanleg van nieuwe als voor onderhoud
van oudere aanplantingen, bedroegen in 1914 f465 879 en
en «orden voor 1915 voorloopig geraamd op f445 000.
De tusschenplanting van kemlandingan als bodembescherniend
en grond verbeterend gewas vond. zoowel zuiver als vermengd
met marmojo of verschillende w T ildhoutsoorten wederoni
algemeen toepassing. De bijvoeging van wildhoutsoorten
had in 1915 op uitgebreider schaal plaats dan m 1914 en
droeg soms het karakter van menging.
De aanplantingen ontwikkelden zich. dank zij de gunstige
weengesteldheid. bevredigend.
Wildhoataanplantingen. In 1915 weiden ± 800 H.A.
wildhoutaanplantingen aangelegd (660 H.A. verbeterde
ophaal — in 1914) in de boschdistricten \Vest- en Oost-
Preanger, Oost-Cheribon- Tegal, Grobogan. Ponorogo,
Madioen, Keiliri, Pasoeroean en Kedoe. • •
De uitgaven bedroegen in 1914 f41864 en kunnen voor
191.; o]» f40000 worden gesteld.
Ook voor deze aanplantingen was de weersgesteldheid
gunstig.
Canutrhoucbrdriir. fn 1916 bestond dit bedril f uit 12
ondernemingen (vgl. K. V. 1915. kol. 199). Door bijplanting
van 723 H.A. hevea brasiliensis en afschrijving van 85 H.A.
ficus elastica-a inplant, die niet rneer loonend waren om te
bewerken, werd de beplante oppervlakte van het bedrijf gebiaclil
op 743" II.A.. waarvan 0267 H.A. hevea 'brasilien-is
ell 116] ll.A. ficUS elastica.
De opbrengst aan rubber lvedroeg 212 307 K.G.. waarvan
151 148 K.G. hevea- en 58 159 K.G. ficus-rubl>er. In 't ge-
Nee! weid naar Europa, New-York en Batavia verzonden
202 071 K.G.'In 1915 werden in Europa en New-York verkochl
162300 K.G. voor f 474*667. of f3.11 7 per K.G..
teiren f2.88 in 1914. Te Batavia werden verkocht
16962 K.G. voor f146486, of f 3.11* per K.G. Wejrens
underhnndschen verkoop van bijproducten werd nog f 40755
ontvangen, I lat de baten van het bedrij? f661898
bedroegen. De uitgaven van het bedrijf, met inbegrip van
(die beheerkosten en de waarde van door andere beheerseenheden
van het lioschw ezen aan de ondernemingen verstrekt
materiaal bedroegen f 1 004 767. waarvan f 838 586 kapitaals-uitgaven
en f 226181 bedrijfskosten. De bedrijfskosten
zijn dus in verhouding tot 191) (f 252 515) belangrijk
gedaald.
, afd. il. ., 2ehoefte :;a
afloop van den oorlog.
De opbrengst van het op openbare verkoopmgen verkochte,
door eigen exploitatie verkregen djati- en wildhout. bedroeg
in 1914" f 2 793 037, welk bedrag voor 1915 kan worden geiteld
0]i f2 882000. Door onderhandschen verkoop bracht liet
op deze wijze Verkregen hout in 1914 op f 1 021 886 (verbeterde
opgaaf), welk bedrag voor 1915 wordt gesteld op
f 970 000.

201
Aan den groothandel wen! op stapelplaatsen in 1014 voor
f 720 8:59 en in 1915 voor f898 000 areleverd.
Zooals reeds in K. V. 1915, kol. 201, werd opgemerkt,
werden in 1915 een aantal stapelplaatsleveringen aanbesteed,
die echter grootendeels mislukten als gevolg van den ongunstigen
toestand in den handel. Ook de verkoop van zeer groote
kavelingen van 200 a G00 M 3 . elk, die eveneens in het belang
van den groothandel werd gehouden, had. nog weinig gotid
gevolg. In 't geheel werden 30 van zulke kavelingen aangeboden
met een gezamenlijken inhoud van 110.'39 M 3 . Daarvan
werden er slechts 10 verkocht, tot eene hoeveelheid van
3801 M 3 . De behaalde prijzen waren meestal gelijk aan de
voor de openbare verkoopingen gestelde grenzen.
. De uitvoer, die in 1914 .14 499 M 3 . bedroeg, beliep in 1915
18 000 M 3 ., welke vermindering weder op rekening van de
tijdsomstandigheden moet gesteld worden.
Door verkoop, verstrekking of kosteloozen afstand kwamen
in 1915 aan de bevolking 42 000 M 3 . timmerhout en 80 000
stapelmeter brandhout ten goede, met eene waarde van
f 690 000.
IHimiing der bosschen. Op het einde van 1915 bedroeg
de uitgestrektheid van de djati-verjongingen 198 400 H.A.,
waarvan in het verslagjaar 11600 H.A. werden gedund,
tegen 11 465 H.A. (verbeterde opgaaf) in 1914. De inkomsten
uit den verkoop van dunningshout bedroegen, volgens voorloopige
opgaven, f 159 000. en de uitgaven voor dunningswerkzaamheden
f 76 000, zoodat eene zuivere opbrengst werd
verkiezen van f 83 000, of f 7.15 per H.A. Voor 1914 waren
deze cijfers, volgens verbeterde opgaven, onderscheidenlijk
f 164 OÖ0, f 67 000, f 9T 000 en f 8,45.
Bewaking der bossehen. In de toestanden op boschpolitioneel
gebied kwam geen verandering. _ Ook in 1915
waren zij in de hout vesterijen met hun talrijker personeel
beter dan in de boschdistricten.
b. Definitieve inrichting.
In de formatie van het personeel kwam in 1915 eenige
wijziging door de plaatsing van enkele candidaat-houtvesters.
die de voltooiing van hunne opleiding, in stede van
zooals in vorige jaren in Duitschland. thans in Indië genoten,
terwijl voorts het aantal teekenaars met vaste aanstelling
werd uitgebreid. Op het einde van dat jaar waren
onder den chef der inrichting werkzaam 7 houtvesters, 9
adspirant-houtvesters, 8 candidaat-boutvesters, 8 opzieners,
4 leerling-opzieners. 3 chef-opnemers, 6 opnemers, 28 mantriopnemors
en 39 teekenaars.
Opneming en kaarteering. Door de opnemingsbrigade
is in 1915 volledig opgemeten en in kaart gebracht eene uitgestrektheid
van 27 479 H.A. (waarvan 23289 H.A. nieuw
gemeten), waardoor op het einde van het jaar 626 750 H.A.
djatibosschen, of 88 % van de geheele uitgestrektheid als volledig
opgenomen en in kaart gebracht konden worden beschouwd
; van 571301 H.A. bestaan thans volledige kaarten
op schalen van 1 : 10 000 en 1 : 25 000.
Bedrijfsplannen. Voltooid werden de bedrijfsplannen
voor Tojong, Goendih. Merah, Padas en Doplang. welke
complexen te zamen eene'uitgestrektheid van 24 273 H.A.
beslaan, zoodat op het einde van het verslagjaar 170 895 H.A.,
Hoofdstuk O, afd. II.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
of 24 ",{, van de djatibosschen voor goed was ingericht. Op
uit. 1915 waren in werking 32 houtvesterijen met eene gezamenlijke
oppervlakte van 155 705 H.A., of 22% van het
geheel. De herziening van de bedrijfsiuriohting van de houtvesterijen
West-Soelang en Oost-Soelang in Reinbang en
Manggar, Noord-Kradenan en Gi , ol>ogan-Oedakan in Semarang,
was onderhanden.
Indeeling der bossehen. In de residentie Kediti, waar
eerst in het midden van het verslagjaar met de nieuwe inrichting
van de boschcomplexen werd begonnen, bleven de
werkzaamheden tot indeeling beperkt. In de verschillende
andere, in Semarang en Rembang gelegen complexen werd
niet alleen de indeeling voortgezet of voltooid, maar ook van
1186 boschvakken de nauwkeurige beschrijving opgesteld.
c. Proefstation voor het boschwezen.
Gedurende 1915 waren aan het proefstation, behalve de
chef en het kantoorpersoneel, verbonden 1 houtvester, 3 candidaat-
of adspirant-houtvesters en 1 opziener.
Eene verhandeling over het onderzoek naar de juiste wijze
van opmeting van djatiboomen en djati-opstand zag als
eerste ,,Mededeeling" het licht. Ingeleid werd een onderzoek
omtrent looibasten.
De uitgaven ten behoeve van het proefstation bedroegen
gedurende 1915 naar schatting — f57 000 (f44 506
in 1914).
d. Personeel.
Op uit. 1915 waren in dienst 1 hoofdinspecteur, chef van
den dienst, 6 inspecteurs (van wie 1 voor de buitenbezittingen,
1 hoofd van de inrichting en 4 voor het toezicht op
het beheer), 66 ho'utvesters (van wie 3 bij het hoofdkantoor,
42 bij het beheer op Java en Madoera, 7 bij de inrichting, 5
in (Ie buitenbezittingen, 3 bij het proefstation — één als
directeur , 3 bij het caoutchoucbedrijf — één als waarnemend
directeur - en 3 belast met bijzondere onderzoekingen).
23 adspirant-houtvesters, 9 ambtenaren ter heschikking.
7 adjunct-houtvesters der 1ste klasse, 31 hoofdopzieners,
180 opzieners. 73 leerling-opzieners, 3 chef-opnemers,
6 Europeesche opnemers, 28 mantri's-opnemers, 407
mantri's-politie en 654 boschwaehters. Met buitenlandsch
verlof waren 6 houtvesters, 1 adjunct-houtvester der 1ste
klasse. 1 hoofdopziener, 1 opziener, en 1 chef-opnemer.
e. linten en lusten.
In 1914 bedroegen de zuivere inkomsten van het boschwt'zen
f. 1 350 000. Voor het boschbeheer op Java en Madoera
was het voordeelig saldo f2 137 000 en voor dat in de buitenbezittingen
f75 000. terwijl de nadeelige saldi voor het
caoutchoucbedrijf en het proefstation onderscheidenlijk bedroegen
f 817 000 en f 45 000. Voor 1915 kunnen deze cijfers
voorloopig worden gesteld op f 1 878 000, f 2 337 000, f 23 000,
f 40 300 en f 57 000. Hierbij is echter in 't oog te houden, dat
de uitgaven voor liet boschbeheer in 1915 belangrijk minder
waren dan in 1914, zoowel tengevolge van de inkrimping van
den aankap in eigen beheer als van de, uit hoofde van den
oorlogstoestand, ingevoerde bezuinigingen, terwijl de waarde
van het o]i de stapelplaatsen aanwezige onverkochte hout op
uit. 1915 f897 000 minder bedroeg dan op uit. 1911.
BUITENBEZITTINGEN.
De te Fort de Koek. Medan, Palembang, Lahat, Makasser j onderzoekingen met betrekking tot de invoering van een
en Bandjermasia geplaatste houtvesters bleven zich voor*
namelijk wijden aan de verzameling van gegevens ter beoordeeling
van de te nemen maatregelen op het gebied van
instandhouding en exploitatie der boss< hert.
duui-zaani boschbeheer. De opbrengst van de proef-exploitatie
op genoemd eiland bedroeg in 1915 2598 M\ en 63 stapelmeter.
De uitgaven beliepen f116000, waarvan f107 000 ge-
De op het eiland Moena' (landschap Boeton. gouv. ('elebes van dj.itijiout bedroegen i'1 14 000 en de waaide van het op
en onderhooriffheden) geplaatste adjunct-houtvester deed , uit. 1915 nog onverkochte hout f33 000. De wildhout-
202
regeld terustkeerende kosten. De inkomsten uit den verkoop
•Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned-Indil. 26

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
208 Hoofdstuk o, afd. ii en ui. 204
exploitatie leverde 260 M'. en 3352 telefoonpalen op. De uitgaven
bedloepen f 1.3 000 en de inkomsten f 12 000, terwijl
de waarde van liet op uit. 1016 nog aanwezige onverkochte
hout qp f (iOOO kan worden gesteld.
Op Billiton werd hoofdzakelijk toezicht uitgeoefend op de
vcrgminingsnankap]>en. De geheven retributiën beliepen
f 12000, tegen f 19 962 in 1914, welke teruggang geheel op
rekening komt van liet minder verbruik door de Billiton-
Maat schappij. Voor gekapt hout ten behoeve van landswerkon
werd een Mong van f 510 verrekend. Tengevolge van eene
met gemelde Maatschappij in 't laatst van 1915 tot stand
gekomen ondoihandsehe overeenkomst kon een krachtig begin
worden gemaakt met de afbakening van de zoogenaamde
..oude" mijnterreinen en de voor de houtvoorziening te
sparen botsenen.
In de Oostkust van Sumatra bedroegen de inkomsten uit
het klein hout bedrijf f 44 000, tegen f 37 8G2 en f 82 941 in
de twee voorafgegane jaren. Het panglongbedrijf in Bengkalis
leverde aan cijns'f 107 000 op, tegen f 100 435 in 1914.
Tegen het einde van het verslagjaar werd een begin gemaakt
met de inrichting van een landschapsboschbeheersdienst in
genoemd gewest (landschap Simeloengoen).
Ingevolge Gouv. Bt. 16 Jan. 1914 n°. 54 (Ind. St. n°. 17)
zijn voor de residentie Sumatra's Westkust de terreinen aangewezen,
welke als wildhoutbosschen in stand zullen worden
gehouden (zie .Tav. Ct. 1916 n°. 4).
Bij Ord. van 10 Juni 1916 (Ind. St. n°. 420) zijn met
ingang van 1 December 1916 — voorloopige voorzieningen
getroffen tot bescherming van 's lands hosschen in de residentie
Palembang.
III. BURGERLIJKE VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST EN VEETEELT.
A. BURGERLIJKE VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST.
In de in Ind. St. 1912 n°. 434 opgenomen lijst van plaatsen,
waar in- en uitvoer van vee wordt toegelaten, is bij Gouv. Bt.
26 Aug. 1915 n°. 46 (Ind. St. n°. 524) eene wijziging gebracht.
De Ord. in Ind. St. 1909 n c . 575. houdende regelen betreffende
de tienjaarlijksche tellingen o. a. van paarden en
vee van de bevolking van Nederlandsch-Indië is bij Ord. van
25 Xov. 1915 (Ind. St. n°. 669) ingetrokken.
De hondsdolheid-ordonnantie (Ind. St. 1,915 n°. 302, zooals
het sedert is gewijzigd en aangevuld) is nader aangevuld en
gewijzigd bij Ordn. van 8 Sept. 1915 (Ind. St. n°. 543) en
25 Mei 1916 (Ind. St. n°. 394). Wat aangaat de buitenwerkingstelling
van art. 11 dier ordonnantie ten aanzien van
sommige gewesten zie men Ind. St. 1915 nos. 544 en 573.
juncto 1916 n°. 32.
Aan 5 leerlingen van de vierde klasse der Nederlandsch-
Indische veeartsenschool werd het getuigschrift van Indisch
veearts uitgereikt, waarna allen tot adjunct-gouvernementsveearts
werden benoemd. Een-hunner werd werkzaam gesteld
als assistent-leeraar bij de genoemde school. De leergang
1915—1910 wordt gevolgd door 8 leerlingen in de eerste. 7 in
de tweede, 3 in de derde en 5 in de vierde klasse. Met buitenwerkingstelling
van alle daarmede strijdige bepalingen, is
bij Gouv. Bt. 26 NOT. 1915 n". 55 (zie Bijbl. Ind. St. n°.
cS.V>:j) een reglement voor dé schoof vastgesteld.
De gezondheidstoestand' van den'veestapel was gedurende
het jaar 1015 over het algemeen gunstig. Belangrijke epizoö-
Op'de stoeterij te Padalarong waren op uit. 1915 aanwezig
31 Sandelhout-merries en 20 Australische en hal f bloed Sandelhout-Australische
merries, zoomede 24 afgekeurde merries
van het leger en 4 dekhengsten. Het aantal veulens bedroeg
138. Aan de bevolking werden verstrekt 9 merries en 3
veulens. Geboren werden 36 veulens.
Voor den paardenstapel van de bevolking in de Preanger-
Regentschappen waren beschikbaar 85 dekhengsten, verdeeld
over 50 dekstations. Gedekt werden 3000 merries, tegen 3626
in 1914. Bericht werd ontvangen van de geboorte van 1291
veulens, tegen 1195 in 1914. In verschillende andere residentiën
van Java waren verder nog 52 hengsten geplaatst,.waardoor
3641 merries werden gedekt.
B. VEETEELT.
ij 1. JAVA EN MADOEBA.
tieën kwamen nergens voor. In de residentiën Batavia en
Bantam bezweken 320 buffels aan miltvuur en in verschillende
gewesten van Sumatra. in het geheel 209 stuks. Septicliaemie
kwam slechts sporadisch op West-Java voor, daarentegen
vrij veelvuldig in de residentiën Soerakarta en Djokjakarta
en verder in het gouvernement Celebes en onderiioorigheden
en op het eiland Timor. Mond- en klauwzeer werd
ook gedurende 1915 zeer uitgebreid waargenomen over geheel
Java en Madoera, terwijl, wat de buitenbezittingen aangaat,
alleen in verschillende gewesten van Sumatra eenige beperkte
epizoütieën voorkwamen. Het aantal gevallen van malleus'
bleef in de meeste gewesten afnemen. Alleen in de residentie
Soerabaja, vooral op de hoofdplaats, kwam de ziekte nog
veelvuldig voor. Ook saecharomycose (pseudo-kwade droes)
wordt steeds in mindere mate waargenomen. Het meest wordt
de ziekte aangetroffen onder de paarden van verhuurderijen,
voornamelijk te Soerabaja. Scabies (schurft) kwam in verschillende
streken veelvuldig voor bij buffels en geiten. Surra
trad voornamelijk langs de noordkust van Java en in Ie
Vorsteulanden in sterke mate op en veroorzaakte vrij l>elangrijke
verliezen. Tuberculose werd enkel aangetroffen onder
het melkvee te Soerabaja en bij een paar melkrunderen te
Semarang. Hondsdolheid vertoonde zich veelvuldig over geheel
Java. Door verscherpte politiemaatregelen zal de ziekte
krachtiger bestreden kunnen worden. Ook gedurende 1915
kwamen in verschillende gewesten gevallen van piroplasmose
voor.
Ter verbetering van den runderstapel waren op Java en
Madoera op uit. 1915 5732 springstieren aanwezig, tegen
5808 op uit. 1914. Hiervan waren er enkel op Madoera 2475
stuks'), tegen 2418 pp uit. 1914; geboren werden 143 480
kalveren, tegen 114 229 in 1914. Het aantal minderwaardige
runderstielen onder toezicht van de gouvernementsveeartsen
ontmand bedroeg 42 421 stuks, tegen 49 008 in 1914.
Van 28 tot 30 Augustus 1915 werd ter afdeelingshoofdplaats
Magelang eene veetentoonstelling gehouden.
1) Ter verbetering van den paarden- en veestapel op Madoera zijn bij Gouv.
Btn. 21 Mei 1915 n°. 34 en 15 Mei 1916 n°. 18 gelden beschikbaar gesteld.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
205 Hoofdstuk O, afd. III, IV en v. 20fi
Ter Bumatra'i Westkust waren op uit. 1915 aanwezig BS
dekhengsten, verdeeld over 35 stations. Hierdoor werden gedekt
4462 merries, waarvan 1240 gel>oorten werden gemeld.
In de afdeeling Simeloengoen en de Earolanden van het
gouvernement Oostkust van Sumatra waren op uit. 1915 geplaatst
22 hengsten, waardoor 2116 merries werden gedekt,
terwijl het aantal geboorten 576 bedroeg. Verder waren gedurende
1915 in de af deeling Bataklanden (res. Tapanoeli)
19 dekhengsten aanwezig, namelijk 5 Sandelhout" en 14
Batak-hengsten.
Op het eiland Soemba bedroeg het aantal volbloed Arabische
dekhengsten op uit. 1915 tien, terwijl verder nog 43
halfbloed Arabische Sandelhout-hengsten tot dekking aanwezig
waren.
.Maatregelen zijn genomen ter verkrijging van een blijvend
type gekruiste Arabische Sandelhout-hengsten van eene
hoogte van + 1,45 M.
Op het eiland Soembawa vermindei'de het aantal der door
tusschenkomst van het bestuur verstrekte dekhengsten door
sterfte en afkeuring met 9, zoodat uit. 1915 nog 77 stuks aanwezig
waren.
In hot belang van de vischteelt in zout watervijvers — vgl.
K. V. 1915, kol. 207 — langs Java's noordkust, is, ingevolge
Gouv. Bt. 31 Dec. 1915 n°. 66 (Ind. St. n°. 746). een
visscherij-adviseur benoemd.
De uitkomsten van de zeevisscherij waren over het geheel
genomen bevredigend. Op verschillende plaatsen langs de
noordkust van Java en Madoera werd voortgegaan met de
verkrijgbaarstelling van vischzout tegen verminderden
prijs *). Van Bagan Si Api Api werd gedurende het verslagjaar
uitgevoerd 300 000 pikol gedroogde visch, 200 000 pikol
trasi, 20 00© pikol gedroogde garnalen en nog andere producten
ter gezamenlijke waarde van bijna vier millioen gulden.
De uitkomsten van de zoetwatervischvangst in de residentiën
Palembang en Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo
|t. BI IThNKKZITTINUKN.
Voor verbetering van den runderstapel op Bali en Lombok
werden in 1915 door het personeel van den burgerlijken veeartsenij
kundigen dienst uitgezocht en als dekstier goedgekeurd
4595 volwassen stieren. Voorts werden 2592 jonge stieren
aangehouden, terwijl 28 375 minderwaardige stieren ontmand
werden.
Het op Soemba ingevoerde Bengaalsehe vee voldeed zeer
goed. Van de 611 op uit. 1914 aanwezige volwassen kooien
stierven er gedurende 1915 dertien, terwijl 383 kalveren geboren
werden, die zich bijzonder goed ontwikkelden. Verder
werden van 140 Madoereesché koeien 110 kalveren verkregen.
Ook een koppel in 1915 ingevoerde Australische Shorthornkoeien
bleek uitstekend te gedijen. De aanwezige Australische
schapen werden aan de bevolking afgestaan.
De op het eiland Timor verstrekte Madoereesché runderen
voldeden eveneens goed.
In Tapanoeli en Bali en Lombok zijn keuren uitgevaardigd.
houdende bepalingen ter verbetering van den veestapel
in die gewesten (zie Jav. Ct. 1916 nos. 24 en 46).
Te Kabandjahe (Karolanden) had in 1915 eene tentoonstellingr
van vee en paarden plaats, welke veel belangstelling
trok.
IV. VISSCHERIJEN.
waren ongunstig, daar tengevolge van de langdurige droogte
van 1914 veel bibit verloren ging.
De parelvisscherij bij de Aroe-eilanden door de Celebes
Trading Company stond nagenoeg stil. Uitgevoerd werd aan
parelschelpen voor eéne waarde van slechts f 63 000, tegen
f696 000 (verbeterd cijfer) in 1914. Van Dobo werd voor
eene waarde van f 66 000 aan paarlemoerschelpen uitgevoerd.
Bij. Ord. van 29 Jan. 1816 (Ind. St. 157) zijn nieuwe
regelen vastgesteld voor liet vissehen naar parelschelpen,
paarlemoerjschelpeni tripang en sponsen binnen den afstand
van niet meer (Jan drie Engelsche zeemijlen van de kusten
van Nederlandsch-Indië, terwijl — in verband hiermede —
bij Gouv. Bt. van denzelfden datum n°. 36 (Ind. St. n°. 158)
een nieuw verpachtingsreglernent voor de parel- en sponsenvisshherij
tot stand kwam.
V. WETENSCHAPPELIJKE INSTELLINGEN, BEHOORENDE ONDER HET
DEPARTEMENT VAN LANDBOUW, NIJVERHEID EN HANDEL, WETEN-
SCHAPPELIJKE REIZEN EN LANDBOUWONDERWIJS.
Gedurende het jaar 1915 werden door en met medewerking
van het Departement van Landbouw. Nijverheid en Handel
uitgegeven: a. het ..Jaarboek van het Departement van Landbouw,
Nijverheid en Handel" over 1914; b. het „Verslag van
den dienst van het boschwezen" over 1914; e. het .Jaarverslag
van het caoutchoucbedrijf bij het boschwezen" over 1913;
d. het ..Verslag van het personeel van den landbouwvoorlichtingsdienst"
over 1914; e. het ..Verslag omtrent landbouw,
nijverheid en handel in Nederlandsch-Indië" gedurende
1914; /. een nummer van de ,,Annales du Jardin botanique
de Buitènzorg" ; g. vier nummers van het ,.Bulletin du Jardin
botanique de Buitènzorg"; h. de slotafleveringen van ..Java
1) Ingevolge Gouv. Bt. 10 Febr. 1916 n°. 11 (Bijbl. Ind. St. n°. 8464) is de
prijs van het vischzout van f 45 tot f 30 per ton verlaagd, voor zoover betreft
het gebied waarin de zoutregie van kracht is.
WETENSCHAPPELIJKE INSTELLINGEN.
zoologisi h-biologisch" ; i. zeven nummers van de „Mededeelingen
van het laboratorium voor plantenziekten" ; j. drie
nummers van de ,,Mededeelingen van het agricultuurchemisch
laboratorium"; k. zeven nummers van de „Mededeelingen
van het proefstation voor thee" ; l. vier afleveringen
van den ,,Atl;>s van de boomsoorten van Java"; m. een
aflevering van de ,,Observations météorologiques"; n. de
..Korte berichten voor landbouw, nijverheid en handel"; o.
een nummer van de „Mededeelingen van het proefstation
voor het boschwezen" ; p. vijf nummers van de ,,Veeartsenijkundige
mededeelingen van het Departement van Landbouw,
Nijverheid en Handel" ; q. een aflevering van de ,,Contributions
a la faune des Indes néerlandaises" ; r. het ..Verslag
van de derde vergadering van het technisch personeel van de
particuliere proefstations en van ambtenaren van het Depaitement
van Landbouw. Nijverheid en Handel te Djokja op

KOLONIAAL VERSLAG 19 Ui.
207 Hoofdstuk O. afd. V. 208
27 October 1914"; i, twee nummers van de „Mededeelingen
van den cultuurtuin"; t. twee nummert van de ,,Mededeelingen,
over robber"; u. twee nummers van de ,>Mededeelingen
van het laboratorium voor agrogeologie en grondonderzoek",
en r. ,,Malavan fern allit-s; Handbook to the determination
of ihe tem afliet o£ the Malayan [slands, by Ca

20» Hoofdstuk 0,;0M. V.
geen enkele afkeuring plaats. Het ingestelde toezicht had tot
gevolg, dat aan de verpakking jneer zorg werd besteed en
dat de hoedanigheid der vruchten beter was.
Door den directeur van Landbouw, Nijverheid en Handel
werd, ingevolge de hem bij de Ord. van 17 Juni 1915 (Ind.
St. n°. 411) — zie K. V. 1915, kol. 210 — verleende bevoegdheid,
aan den directeur van het proefstation voor de
suikerindustrie voor den tijd van één jaar vergunning verleend
om, onder'bepaalde voorwaarden, voor wetenschappelijke
doeleinden suikerriet en suikerrietstekken, afkomstig
vun buiten Nederlandsch-lndië in te voeren.
Het laboratorium verleende zijne medewerking bij het tot
stand brengen van eene gewestelijke keur ter bestrijding
van de klappervijanden in het zelfbestureud landschap Kota
Waringin.
b. Selectiestation, c. Koffieprocftuin te Banc/elan en
d. Cultuurtuui. De verzamelingen werden verrijkt met
verschillende nieuwe soorten en variëteiten van economisch
belangrijke gewassen. Voor het volkomen zuiver bewaren van
bepaalde typen werd vegetatieve voortplanting toegepast,
waar dit mogelijk was; zoo werden verschillende koffietypen
verent. Proeven werden genomen met het enten en oculeeren
van cacao en hevea. Medewerking werd verleend aan het
laboratorium voor plantenziekten voor het nemen van verschillende
proeven op phytopathologiseh gebied, aan het
selectiestation voor het opkweeken van plantjes uit ingevoerde
zaden, in afwachting dat de proef- en zaadtuin voor overjarige
gewassen in de Lampongsche districten — tot den
aanleg waarvan in Januari 1916 (zie Ind. St. n°. 153) besloten
werd — in gebruik kan worden genomen, en aan het
rubberproefstation ,,West-Java" voor het inzamelen van
hevea-latex voor onderzoek.
Laboratorium voor agrogeologie en grondonderzoek.
Bij deze instelling (het voormalige „geologisch laboratorium»"
— zie Ind. St. 1916 n°. 112 —) kenmerkte zich de
in het verslagjaar verrichte arbeid door eene belangrijke toeneming
van onderzoekingen van praktischen aard en van
adviezen in antwoord op vragen, gesteld zoowel door ambtenaren
en diensten van de Regeering als door particulieren.Tal
van onderzoekingen hadden plaats ten behoeve van het boschwezen,
in verband met bevloeiingsaangelegenheden en met|
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
210
betrekking tot de exploratie der buitenbezittingen. Aan particuliere
proefstations werd raad verstrekt omtrent TIKRUWO
wijzen van onderzoek, voor plantersvereenigingen werden
voordrachten gehouden, en voorts werden planters, die zelf
niet over eigen proefstations l>esehikken, met voorlichting
in bodemaangelegen lieden ter zijde gestaan. Soms ook werden
onderzoekingen aangenomen en uitgevoerd, die strikt genomen
niet-bij het laboratorium thuis l>ehoorden, maar die wat
beloofden voor de uitbreiding der algemeene kennis van den
bodem van Nederlandsch-lndië. Veel klein werk dus, waardoor
het meer zuiver wetenschappelijk werk wel wat in de
verdrukking geraakte.
Voorbereidende werkzaamheden werden verricht Voor het
in October 1916 te houden bodemcongres; o. a. werd een begin
gemaakt met de proefkaarteerini? van twee terreinen, een
om Buitenzorg en een om Soekaboemi.
De aankomst in Nederlandsch-lndië van een deskundige
voor de steen- en pannenba.kkerij (Februari 1915) opende
voor het laboratorium een nieuw arbeidsveld. Tal van kleisoorten
werden onderzocht, en daarmede werd bereikt, dat nu
reeds met vrij groote zekerheid kan worden gezegd, waar goed
materiaal voor de bedoelde nijverheid in Indië zal zijn te
vinden en waar niet.
Pharmacologisch laboratorium. De onderzoekingen werden
geregeld voortgezet. Het onderzoek naar de planten, die
in Nederlandsche-Indië gebruikt worden of heeten gebruikt
te worden als surrogaat voor opium, zijn voltooid. De uitkomsten
zijn zeer geruststellend en zullen binnen kort in druk
verschijnen.
Museum, tevens informatiebureau voor economische
botanie. Het verzamelen van materiaal en gegevens op het
gebied der technische en handelsbotanie werd met goed gevolg
voortgezet, in het bijzonder in de residentie Palembang.
Groote vertraging werd echter ondervonden bij het identifi»
ceeren van het ingezamelde wegens ontoereikendheid van het
wetenschappelijk personeel bij de af deeling voor systematische
botanie bij 's lands plantentuin. De samenstelling van
het in bewerking zijnde handboek over de plantaardige voortbrengselen
van Nederlandsch-lndië maakte bevredigende
vorderingen.
8 2. WETENSCHAPPELIJKE REIZEN EN ONDERZ0EKINGSTOCHTEN.
Tengevolge van de tijdsomstandigheden werden geen
nieuwe groote onderzoekingstochten ondernomen. Eene
wetenschappelijke reis naar het binnenland van Borneo,
ondernomen door den Noorschen ontdekkingsreiziger C.
LJUMHOLTZ, zoomede eene zoölogische verzamelreis op Java,
meer bepaaldelijk de fauna van de hoogere bergstreken ten
doel hebbende, van den heer ROBINSON, directeur" van het
Middelbare landbouwschool te Buitenzorg. De school
leverde in het verslagjaar geen leerlingen af, omdat aan de
inrichting een derde klesse werd toegevoegd, waarnaar aan
het eind van het schooljaar 1914—1915 alle 6 leerlingen der
2de klasse overgingen. Vijftien leerlingen werden van de 1ste
naar de 2de klasse bevorderd, terwijl er 4 in de 1ste klasse
moesten blijven zitten. In de 1ste klasse werden bij het begin
van den nieuwen leergang (23 Augustus) 12 inlandsche
jongelieden opgenomen, terwijl er in November een Europeesch
leerling bij kwam, die reeds leerling geweest was van
de Middelbare koloniale landbouwschool te Deventer. Zoodoende
telde aan het einde van bet verslagjaar de 3de klasse
6, de 2de klasse 15 en de 1ste klasse 17 leerlingen. Een van de
leerlingen der 2de en 2 van die der 1ste klasse — onder wie
$ 3. ONDERWIJS IN LAND- EN B0SCHB0UW.
museum te Koeala Loempoer, werden op verschillende wijzen
gesteund.
Van buitenlandsche geleerden, die in Nederlandsch-lndië
reisden mogen hier worden genoemd dr. RIDLEY, oud-directeur
van den botanischen tuin te Singapore, dr. COPELAND,
,,dean of the college of agriculture" te Manila en de eveneens
van de Philippijnen afkomstige heeren FOXWORTHY en
WESTER.
een Europeaan — studeeren op eigen kosten; de overige genieten
toelagen en zijn bestemd voor 's lands dienst.
In Mei werd een nieuwe leerkracht aan het personeel toegevoegd,
namelijk een leeraar voor de Europeesche cultures,
tevens voor landmeten en boekhouden.
Voor eene wijziging van het reglement van de school zie
men Bijbl. Ind. St. n°. 8568.
Met de Vereeniging ,,Pomona" te Buitenzorg werd eene
schikking getroffen, waardoor leerlingen van de Middelbare
landbouwschool, onder leiding van een der leeraren, in den
vruchtentuin der vereeniging de noodige werkzaamheden
kunnen verrichten.
De tijdelijke voorbereidende leergang heeft thans 2 klassen;
in 1916 zal er een derde — hoogste — klasse bijkomen.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned-Indië. 27

KOLONIAAL VERSLAG IfMtt.
211 Hoofdstuk
Van de 24 leerlingen, die de 1ste klasse van dezen leergang
bij het begin van 1915 telde, werden er vóór het einde van
het leerjaar 1014—16 4 verwijderd; de overige 20 gingen
naar de 2de klasse over. In December moesten er echter nog
4 de school verlaten. Bij het begin van het nieuwe schooljaar
werden 31 jongelieden tot de 1ste klasse toegelaten; bij het
einde van het verslagjaar waren er hiervau nog 24 over.
Er werd een bedrag van i' 2500 beschikbaar gesteld om zooveel
mogelijk te voorzien in de moeielijkheden, die de behoorlijke
huisvesting van de leerlingen van den voorbereidenden
leergang opleverde.
Het vpor de Middelbare landbouwschool bestemde schoolgebouw
is voltooid en bij het begin van het nieuwe schooljaar
in gebruik genomen.
Met het oog op den van den voorbereidenden cursus te verwachten
toevoer van leerlingen, werd «de bepaling, dat tot
de kweekscholen voor inlandsche onderwijzers leerlingen
boven de formatie konden worden toegelaten om na voleindigde
studie te worden opgeleid in landbouwkundige richting,
buiten werking gesteld.
Cultuurschool te Soekaboemi. Voor het, in 1915 gehouden
eindexamen slaagden van klasse IIIA (opleiding
boschbouw) 22 leerlingen en van klasse IIIB (landbouw) 14
leerlingen. Van de tweede naar de derde klasse van af deeling
A gingen over 16 leerlingen, van de tweede naar de derde
klasse van afdeeling B 19 leerlingen. Van de eerste klasse naar
de tweede klasse van de afdeeling A en B gingen onderscheidenlijk
over 17 en 18 leerlingen. Voor klasse IA werden aangenomeh
30 .leerlingen, voor klasse 15 28.
Aan de cultuurschool werd een voorbereidende leergang
verbonden (zie Ind. St. 1916 n°. 353), bestemd om jongelieden,
die de Hollandsch-inlandsche school hebben afgeloopen,
geschikt te maken om het onderwijs in de eerste
klasse der boschbouwkundige afdeeling te kunnen volgen.
Voor dien leergang werden 28 leerlingen aangenomen.
Het aantal aanvragen voor plaatsing op de cultuurschool
bedroeg 128, voor plaatsing op den voorbereidenden cursus
90. Op 31 December waren nog als leerling ingeschreven 152
personen.
IJver en belangstelling der leerlingen gaven steeds reden
tot tevredenheid.
Praktische opleiding voor den landbouw. In 1915 werd
het onderwijs in landbouw en hulpvakken voortgezet op de
kweekscholen voor inlandsche onderwijzers te Bandoeng,
Djokjakarta, Probolinggo en Fort de Koek, zoomede op de
Roomsch-katholieke kweekschool te Moentilan (Kedoe) en
op de opleidingsscholen voor inlandsche ambtenaren te Bandoeng,
Magelang, Blitar en Probolinggo. ')
Eenvoudig landbouwonderwijs ten behoeve van de inlandsche
jeugd werd, behalve op de reeds in K. V. 1914 (kol.
192/193) en 1915, kol. 213 genoemde desascholen, in 1915
ook gegeven op dergelijke inrichtingen te Wonoredjo (Kediri)
en Priaman (Sumatra's Westkust), zoodat er bij het einde
van 1915 17 zoodanige scholen bestonden, waarvan 13 op Java
en 4 in de buitenbezittingen. In Januari en Mei 1916 werden
nog landbouwscholen geopend te Fort van der Capellen (Sumatra's
Westkust) en Madja (Cheribon), terwijl het voornemen
bestond om er ook een op te richten te Moearoenim
(Palembang), Bodjonegoro (Rembang), Koeningan (Cherihon),
Ngandjoek (Kediri), Tjiandjoer en Garoet (Preanger-
Regentschappen) en Kertobanjon (Madioen).
De school te Temnn (Djokjakarta) werd, omdat de ligging
op den duur minder gunstig bleek te zijn, op het einde van
verslagjaar overgebracht naar de gewezen pasanggrahan
Tambak (eveneens in het gebied van Pakoe Alain), in de nabij
heid van Wates, hoofdplaats van de afdeeling Koelonprogo.
Om dezelfde reden wordt die te Tandjoengagoeng
(Benkoelen) verplaatst naar Tjoeroep. Voorts is in over- j
weging de school te Soreang over te brengen naar de aangrenzende
controle-afdeeling Tjitjalengka (onderdistrict j
Tjangkring), omdat deze oudste school van de Preanger-
Regentschappen destijds, overeenkomstig: hare oorspronkelijk j
tijdelijke bestemming en met het oog op de beperkte fondsen, i
voor slechts twee jaren en uit zoo min mogelijk kostbare
materialen opgebouwd, thans zware herstellingen zou be- |
1) Op dio te Serang (Bantam) kon met dit onderwijs niet vóór 1916 een
aanvang worden gemaakt, omdat niet eerder een landbouwkundig ambtenaar ,
voor het gewest beschikbaar was.
O, afd. V. • 212
hoeven en de voor schooltuin benoodigde gronden, na verstrijking
van de Instaande huurovereenkomst, niet dan tegen
bovenmatig hooge huur te bekomen zouden zijn en voorts ook
omdat in de streek welke men op het oog heeft, eene lan

213 Hoofdstuk O, afd. V en VI.
KOLONIAAL VERSLAG 1»1«.
onderdistiietshoofdplaatsen gehouden bijeenkomsten bij om eenvoudiger landbouwonderwijs dan op de hoogerbedoelde
inlichtingen te geven en op te doen p landbouwgebied en landbouwscholen plaats vindt, en wel aan de hoogste klassen
zijn zij tevens secretaris vun de land Iwu «commissies in liun van een viertal desascholen in de afdeeling (irohogun (Sema-
ressort. Deze commissies bestaan uit een viertal invloedrijke rang), werd voortgezet. De praktische lessen bepaalden zich
bekels (desabestuui.sleden) van ervaring op landbouwgebied, tot net lichter werk als planten, wieden en oogsten. In den
wier taak liet is toezicht uit te oefenen, behalve op de zooeven schooltuin werden, evenals tot dusver, verschillende tweede
vermelde leergangen en uedloemboenge, ook op de coopera- gewassen geteeld. Het theoretisch onderwijs werd 2 uur per
lief opgerichte desakredietbenken, In de saadloemboengs week gegeven; de leerstof werd zeer vereenvoudigd en op
«orden niet alleen uitgezocht zaad van rijst en andere ge- de voor de leerlingen zoo bevattelijk mogelijke wijze behanwassen,
zoomede plantmateri'aal ook van vruchtboomen — deld. Ook het onderwijs in de allereerste beginselen van landlegen
gereede betaling verkrijgbaar gesteld, maar ook kunst- IKJUW op de desa-scholen te Kopo en Tjingtjin in de Preanmest,
landbouwwerktuigen, enz. Het geld voor de aanger-Regentschappen werd voortgezet (vgl. K. V. 1915, kol.
schaxfing van een en ander kan de inlandsche landbouwer 214).
bekomen van de desakredietbank.
In de buitenbezittingen werden in 1915 de leergangen voor
De voo!' het practisch onderwijs der leerlingen van de land-
volkssrhoolonderwijzers te Koeta Radja, Seulimeum en Bigli
bouwleergangen benoodigde gronden worden niet gehuurd,
doch in deel bouw verkregen. Van de geldelijke inkomsten
(Atjeh en onderhoorigheden) beëindigd. Te laatstgenoemder
uit den verkoop van de gekweekte gewassen is een derde voor
plaatse liep het aantal belangstellenden, tengevolge van
den rechthebbende op den grond, een derde voor den leer-
overplaatsingen, van 20 terug tot 8. Voor het afgenomen
ling, terwijl een derde wordt gebruikt voor de bestrijding van
examen slaagden te Koeta Radja 34. te Seulimeum 29 en te
de kosten voor den leergang. Leergangen als hierbedoeld Sigli 8 candldaten. Voorts werden in het genoemde gewest
•werden o.a. gehouden in Djokjakarta te Temon, Pengasih. aan volwassenen leergangen gegeven in de teelt van. rijst,
Srandakan, Panggang, (irogol, Sepetonuloe en Kowang en peper en klappers; het aantal belangstellenden bedroeg te
in Soerakarta te Bojolali en Penging. Voor volwassenen was Meuieudoe 19, te Bireuen 25. te Lbo Seuniawe 38, te Lho
de leergang beperkt tot de economie, waarbij inzonderheid Soekoen 21, te Idi 45 en te Langsar 21. Bovendien werd
het gemeenschapsleven werd l>ehandeld.
te Sigli dooi' den Kuropecsehen landbouwkundige een leer-
Coöperatieve zaadloemboengs kwamen o. a. tot stand te gang van 3 maanden gegeven voor opleiding tot mantri bij
Kreteg en Temon (Djokjakarta); het kapitaal, o. a. voor buur de klapperteelt, en wel aan 33 belangstellenden, onder wie
van de gronden ter beplanting met rijst, werd door de coöpe- oud-leerlingen van volksscholen en lieden, die reeds in de
ratoren bijeengebracht.
zelfbesturende landschappen in de eene of andere betrekking
Leergangen in de beginselen van de landbouwkunde werden werkzaam waren. Op eenige voljisscholen werd in hetzelfde
in het verslagjaar gehouden te Soekaboerni en Karangtengah gewest, aan de hand van eene door den landbouwadvi.seur.be-'
(afd. Soekaboerni, res. Preanger-Regentschappen). Het aan- werkte handleiding, zeer eenvoudig landbouwonderwijs getal
belangstellenden te laatstgenoemder plaats bedroeg 50, geven. Voor de practische lessen werd aan elke school een
onder wie 15 desaschoolonderwijzers en 35 landbouwers; dat tuintje verlwuiden, waar allerlei gewassen werden gekweekt.
te Soekaboerni bedroeg 34.
De opbrengst, na aftrek van 10 % voor den onderwijzer, was
In het belang van de selectie bij de teelt van rijst door de voor de leerlingen.
inlandsche bevolking werd in 1914 in de afdeeling Ngawi In het ressort ven den landbouwleeraar van Sumatra's
(res. Madioen) eene proef genomen met het aanstellen van Westkust werd een aanvang gemaakt met eenvoudig tuin-
bepaaldelijk hiervoor door den landbouwleeraar opgeleide bouwonderwijs. Twee landbouwers, bestemd voor leiders van
mantri's-tani, een in elk district, wier taak is niet alleen een tweetal te openen leergangen, zijn thans voor de practijk
leiding te geven aan het selecteeren maar ook. in samenwer- in de leer bij een Europeeschen groentenkweeker te Fort de
king met de inlandsche bestuursambtenaren, toe te zien dat Koek; theoretisch onderwijs ontvangen zij van den landbouw.
de voor zaad uitgekozen padi behoorlijk ,bewaard en niets leeraar. De leergangen zullen na de poeasa van 1916 worden
aan hare bestemming onttrokken wordt. Deze proef werd in I geopend.
het verslagjaar voortgezet. Uit eene vergelijking van de ge- In Palembang bleven de pogingen om onder de leerlingen
middelde opbrengst van het in het seizoen 1914—15 ge- . van doesoen-scholen belangstelling in den landbouw op te
kweekt gewas met die, volgens de gehouden proefsnit- wekken bepaald tot de 4 in K. V. 1915, kol. 214, bedoelde
registers over 1903 tot 1913 verkregen, bleek dat sedert eene onderwijsinrichtingen, en wel niet alleen in verband met de
grootere opbrengst gemaakt werd van + 8 pikol per bouw. ; onvoldoende liefhebberij van de onderwijzers, maar ook we~
De in 1913 aangevangen proef met het verschaffen van nog gens gebrek aan personeel van den voorlichtingsdienst.
VI. HANDEL EN NIJVERHEID.
Overzichten over 1915 betreffende de handelsbeweging tusschen Nederlandsch-Indië en landen of plaatsen daarbuiten
gelegen, zijn opgenomen in bijlage SS.
a. Uitvoerhandel.
Voor de voornaamste uitvoer-artikelen heeft het jaar 1915
een niet ongunstig verloop gehad; de gemiddelde prijzen
waren over het algemeen veel hooger dan in de aan den oorlog
voorafgegane jaren. Vooral de uitvoer van thee, koffie en
1) In K. V. 1915 (kol. 215—228) werden betreffende den handel over 1914
slechts voorloopige cijfers vermeld. De over genoemd jaar in dit Verslag opgeimmcn
gegevens zijn ontleend aan de sedert door het hoofdbureau der in- en
uitvoerrechten en accijnzen uitgegeven jaarstatistieken en kunnen derhalve als
juist worden beschouwd. De in dit verslag voorkomende cijfers betreffende den
handel in 1915 zijn slechts voorloopig.
8 1. GROOTHANDEL. )
rubber wijst eene belangrijke vermeerdering aan. Tegenover
enkele inlandsche producten, welke van de hooge prijzen op de
wereldmarkt voordeel hebben getrokken (o. a. tabak en thee),
staan andere voortbrengselen, welker uitvoer belangrijk afnam
of zelfs geheel ophield. Voor den handel'in bosch voort brengselen
was 1915 in het algemeen ongunstig. Gebrek aan
! scheepsruimte, hoogere vrachten, moeielijkheden met wisselkoersen,
enz. hadden een belemmerenden invloed op den uitvoerhandel.
Als gevolg van den oorlog verloren enkele buitenlandsche
markten voor de Indische artikelen veel van hare
beteekenis, terwijl daar tegenover staat, dat andere markten
| (o. a. Amerika) zeer in beteekenis toenamen.
214

KOLONIAAL VERSLAG 191».
215 Hoofdstuk O, iifd. Vf. •21 (S
Suiker. De uitvoer van lioofdsuiker naar Engeland, welke
in da laatste vijl' maanden van 1914 zulk een grooten omvang
had aangenomen, verminderde gedurende het verslagjaar; die
naar Frankrijk daarentegen nam belangrijk toe, evenals die
naar Mritscli-Iudië, Hongkong en overig China; naar Japan
werd veel minder hoofdsuiker verscheept dan in 1914. Vermelding
verdient voorts, dat de hooi'dsuiker in het afgeloopen
jaar in groote hoeveelheden naar Australië werd verzonden,
m verband met den geringer oqgst in dat land. De geheele
uitvoer van hoofdsuiker van Java bedroeg in 1915 1 240 603
ton, tegen 1 201 154 ton in 1914. .
De uitvoer van zaksuiker was in het verslagjaar niet veel
grooter dan die in 1914 (64 253 ton, tegen 59725 ton). De
grootste afnemers waren wederom Br'tsch-Indië, Hongkong,
China en Japan.
Melasse werd in 1915 nagenoeg in dezelfde hoeveelheid uitgevoerd
als het jaar tevoren (165 353 ton, tegen 167 057 ton
in 1914).
Einde Mei was de oogst van 1915 op Java (± 20 000 000
pikol) bijna geheel verkocht; de zaken, welke daarin verder
plaats luidden, waren tweedehands-afdoeningen.
De prijs voor superieure hoofdsuiker steeg buiten verhouding
tot die der andere soorten tengevolge van speculatie,
waartoe deze soort zich bij uitstek leent. De onzekere markttoestanden.
zoowel in Britsch-Indië als in Europa, werkten
deze speculatie zeer in de hand, zoodat de prijzen sterk wisselden.
Superieure hoofdsuiker bereikte in de tweede hand
een prijs van f 141 per pikol en nos. 16 en hooger een van
f 13 per pikol, welke prijzen echter spoedig daalden, doordat
zij voor uitvoer te hoog waren. Tegen het einde van het jaar
was de prijs voor superieure hoofdsuiker f 131 en die voor nos.
16 en hooger f 11} per pikol. De hooge prijzen waren Je
danken aan groote aankoopen door Engeland en Frankrijk
en de omstandigheid, dat Britsch-Indië voor zijne suikervoorziening
geheel op Java was aangewezen, terwijl de oogst van
Formosa tegenviel. Bovendien was de daling van de ,.crossrate"
aanvankelijk nog niet zoo onrustbarend als later, toen
de verhouding f 10,89 voor 1 pond sterling l>edroeg (uit.
December), doch aan deze scherpe koersdaling is het te
wijten, dat 'zaken met Britsch-Indië gedurende 1915 zeer belemmerd
werden.
Van het product uit den oogst van 1916 was einde December
1915 ± 7 880 000 pikol verkocht, waarvan ± 6 000 000
pikol door Chineezen gekocht was tegen f 111 per pikol voor
superieur, f 101 voor nos. 16 en hooger en f 10| voor muscovados.
De eerste afdoeningen uit den nieuwen oogst, welke
in Mei plaats vonden, werden gedaan tegen f 10} per pikol
voor superieur, f 9] voor nos. 16 en hooger en.f 9 voor muscovados.
Tot de daarna.door de speculatie opgedreven prijzen
werd ruim 500 000 pikol voor levering Mei/Juni verhandeld
tegen f 121 per pikol voor superieur, f 111 voor nos. 16 en
hooger en f 11 voor muscovados. In November kwamen de
uitvoerhandelaren opnieuw in de markt met vraag tot prijzen
van f 11 per pikol voor superieur, f 10 voor nos. 16 en
hooger en f 9f voor muscovados, welke echter, naar de
meening van fabrikanten, te laag waren, waarop Chineesche
speculanten f 1 meer boden en eenige exporteurs f 10£ voor
nos. 16 en hooger en f 111 voor superieure hoofdsuiker boden,
tot welke prijzen groote hoeveelheden werden verkocht.
In melasse-suiker, gecentrifugeerde zaksuiker en gewone
zaksuiker hadden op het einde van het jaar nog geen afdoeningen
plaats; wel werden enkele oogsten verharde melasse
verkocht tegen ± f 0,90 per pikol.
Copra. De handel in copra heeft in zeer sterke mate den
invloed van den oorlog ondervonden. De prijzen stegen snel
in de eerste maanden van het jaar, om, na de verklaring van
copra tot contrabande, plotseling weer te vallen. De marktstèmniing
werd lusteloos, toen de oprichting van het ,,coprabureau"
te Amsterdam niet alleen eene beperking van den
uitvoer van het artikel naar Nederland ten gevolge had, maar
den uitvoer van klapperolie naar die bestemmin'g geheel deed
ophouden, zoodat de fabrieken voor vette oliën zich genood-'
taakt zagen hare werkzaamheden in te krimpen en de vraag
van die zijde op de markt aanmerkelijk flauwer werd.
De uitvoer van Java en Madoera was, in verband met deze
omstandigheden, veel geringer dan het jaar te voren (51659
ton. tegen 70 827 ton in 1914). Ook de uitvoer uit de buitenbezittingen
bleef ten achter bij dien in het voorafgegane jaar.
De moeielijkheden, verbonden aan den afscheep naar Nederland
(hooge vrachten, weinig scheepsruimte, invoerconsenten),
werkten eveneens zeer remmend op den uitvoer.
Uitgevoerd werd naar Nederland en order + 49 000 ton,
tegen ± 62,800 ton in 1914.
Tabak. De uitvoer van tabak van Java was in 1915 veel
grooter dan in 1914 (61 871 ton, tegen 49 433 ton). Daar de
invoer in Nederland van buitenlandsche tabak van andere
herkomst dan Nederlandsch-Indië belemmerd werd, en er,
als gevolg van den oorlog, groote vraag bestond naar mindere
soorten, waren de voorraden in Nederland en Duitschland
betrekkelijk spoedig uitgeput, zoodat velen zich haastten van
op overeenkomst verkochte partijen te koopen, waardoor de
prijzen snel stegen en inlandsche Java-krosoks in October den
buitengewoon hoogen prijs van f 28,30 per pikol (in gewone
tijden f 8 a f 14) bereikten. De beste soorten hadden van deze
prijsstijging over het algemeen geen voordeel. In November
daalde de prijs snel, in verband o. a. met de omstandigheid,
dat vrije invoer in Nederland van tabak van alle herkomst
door de verbonden mogendheden werd toegestaan.
De uitvoer vaVi Deli-tabak (met inbegrip van de verschepingen
via Sabang) bedroeg in 191ïï 20 874 ton, tegen
24 828 ton *) in 1914. Naar Nederland en order werden verscheept
achtereenvolgens 20 662 en 24 041 ton.
De doorsnee-prijs op de Nederlandsche markt betaald was
in het verslagjaar (voor het gewas 1914) slechts ± 93 cent,
tegen in 1914 (voor het gewas 1913) 127 cent pej 1 K.G.
Ofschoon in de najaarsinschrij vingen de prijzen, sterk stegen,
kon déze stijging de einduitkomst van den oogst niet goed
maken, omdat de hoeveelheid fraaie tabak naar verhouding
te gering was. Naar raming zullen van den oogst 1915 door
de bij de ,,Deli-Plantersvereeniging" aangesloten maatschappijen
in 1916 ± 208 240 pakken op de markt worden gebracht.
De op de tabaksveilingen in Nederland betaalde gemiddelde
prijzen (per \ K.G.) bedroegen voor de verschillende
soorten Java-tabak en voor Deli-tabak in de beide laatste
jaren:
Vorstenlandsche tabak, oogst 1914 40 ets.
„ 1913 31 „
Besoeki-bladtabak, ,, 1914 50J ,,
. 1913 39* „
,, -krosok, ,, 1914 33
„ ' „ „ 1913 21} „
Kediri-bladtabak, ,, 1914 23 ,,
„ 1913 14 . „
,, -krosok, ,, 1914 16} .,
,, 1913 10 ,,
Rembang-bladtabak, .. 1914 28£ ,,
... 1913 - „
•krosok, „ 1914 16J .,
„ 1913 10 „
Probolinggo-blndtabak, .. 1914 29J ,,
„ 1913 221 ,,
-krosok, ,. 1914 241 „
„ 1913 17} ",,
Pasoeroean (Malang)
-bladtabak, ., 1914' 23 ,.
„ 1913 16} „
,, ' -krosok, ., 1914 18} ,.
,, 1913 10 „
Kedoe-bladtabak, ,, 1914 35 „
., 1913 20J „
1) In K. V. 1915, kol. 216, 6de en 5de regel van onder, staat: (iraarran
7955 ton \ia Sabang werd verscheept), hetgeen moet zijn: (bovendien werd
7955 ton via Sabang verscheept).

'217 Hoofdstuk O, afd. VI.
JTedoA-krosok,
>J ft
Bunjoemas-bladtalxak,
•krosok.
Semarang-bladtabak,
•krosok.
Preanger-bhuHabak,
üeli-tabak.
•krosok
oogst 1914 211 ctH.
1913
1914
1913
1914
1913
1914
1913
1914
1913
1914
1913
1914
1913
1914
1913
11
36}
361
22}
15
29
22
20f>
16*
10}
93
127
De zeer hooge prijzen voor Java-tabak van den oogst 1914
moeten uitsluitend te danken zijn geweest aan de buitengewoon
gunstige omstandigheden want over het geheel genomen
was de hoedanigheid middelmatig, deels zelfs slecht.
De uitvoer uit Padang bedroeg in 1915 608 ton. tegen 721
ton in 1914, uit Palembang onderscheidenlijk 28 en 35 ton
en uit Bali en Lombok 195 en 31 ton. De uit eerstgenoemde
twee havens verscheepte hoeveelheden richtten zich uitsluitend
naar Singapore en Pinang; die uit Bali,en Lombok
hoofdzakelijk naar Nederland.
Koffie. De koffie-opbrengst op Java was in 1915 veel
grooter dan in het jaar tevoren, waartoe vooral eene sterke
vermeerdering van den oogst van Kroë-koffie eii eene meer
dan verdubl>elde opbrengst van de jonge robusta-teelt hebben
medegewerkt. De uitvoercij f ers toonen dan ook eene groote
toeneming aan, vergeleken bij 1914. Over de hoedanigheid
van de koffie werd niet geklaagd; alleen werd van verschillende
zijden opgemerkt, dat het percentage klein-boon bijzonder
groot was.
De uitvoer van koffie voor particuliere rekening bedroeg
(in 1000 K.G.): i
Van Java
,, Padang
,, Bali en Lombok
,. Palembang
,, de Oostkust van Suniatra
,, Makasser
1) Met uitzondering van Bengkalis en Poeloe Moedft.
2) Mei uitzondering van Bengkalis.
Uitvoer Uitvoer
in 1915. in 1914:
34 799 20 334
4 456 3 257
1280 1 055
287 147
3 093 i) 2 895 2)
2 632 1672
De markt voor robusta-koffie was vooral gedurende de
tweede helft van 1915 zeer .bewogen. In Januari was voor
gereedliggende koffie gemakkelijk f 32} per pikol te maken;
in Februari steeg de prijs voor prompte levering tot f 33}. In
Mei bleek meer belangstelling te zijn voor de minder «joede
soorten, terwijl liet aantal afdoeningen in eerste soorten afnam.
doch.de tweede helft van Juni bracht reeds eene betere stemming
en er werden toen prijzen betaald tot f 36 per pTkol
voor gereedliggende partijen. Voor Juli/September-levering
werden zaken gedaan tegen f 33}, voor Augustus/Octoberlevering
tegen f 33 en voor Augustus/December-levering
tegen f S8f per pikol. Eenige kleine partijen van de eerst
afkomende koffie uit den nieuwen oogst werden verhandeld
tegen f 34 per pikol.
De voorraden uit den ouden oojjst en de aanvoeren uit den
nieuwen oogst waren gering, zoodat. daar de vraag voor uityoer
zoowel als voor eigen gebruik levendig was. de prijzen
stegen en in de laatste dagen van Juli afdoeningen in ge-
KOLONIAAL VERSLAG ItHO.
reedliggend product plaats hadden tegen f 38$ en voor
Augustus-levering tegen f 38} per pikol.
Koffie behoorde tot die voortbrengselen van Indië, welke
nog naar Duilscliland konden worden verkocht. Daar de van
Zuid-Anierika afkomstige koffie door de Fransche en Britsche
i regeeringen tot contrabande was verklaard, kwam ook in
Indië van tijd tot tijd de vrees op, dat hetzelfde met de van
; hier afkomstige soorten zou geschieden, of wel aan de in
! Zuid-Amerika geteelde koffie eveneens vrije doortocht naar
( Duitschland zou worden verschaft. Dit veroorzaakte eenige
: malen eene sterke rijzing van de prijzen voor spoedige
^leveringen, en in de. laatste dagen van Augustus werd voor
i gereedliggende uitgezochte koffie (robusta) f 42 a f 43 per
pikol betaald.
De markt werd dan ook voor eén groot deel beheerscht door
speculanten, zoodat de door Chineezen onderling betaalde
prijzen veel hooger waren dan die, welke voor uitvoer werden
besteed. De noteeringen van robusta-koffie stegen, na een'
tijdperk van verflauwing, in de tweede helft van October
tot f 46 voor uitgezochte en tot f 44 voor ongesorteerde koffie.
Kort daarop steeg de prijs wederom met groote sprongen en
bereikte voor gesorteerd, gereedlip-o-end product op 25 October
f 55 per pikol en twee dagen later reeds f 62}, waarmede
het hoogste punt in 1915 bereikt was.
Voor Java- en Liberia-koffie was de markt gedurende het
geheele jaar flauw gestemd, doordat, tengevolge van afneinende
koopkracht der verbruikslanden, de vraag vooral
naar goedkoopere koffiesoorten groot was. Het aantal afdoeningen
was dan ook niet van belang. De aanvoeren, en
dientengevolge ook het aanbod van Java-koffie. waren gerihg.
Toen in November de prijzen voor robusta-koffie tot
f 60 en f 62} per pikol waren gestegen, kwam er vanzelf ook
meer vraag naar andere soorten, zoodat voor niet te groote
partijen Java-koffie f 55, later f 60 per pikol werd betaald.
Het verloop van de markt voor Liberia-koffie kwam overeen
met dat van de markt voor Java-koffie. De vraag was
zwak en voor uitvoer naar Amerika bestond slechts bij uitzondering
eenige belangstelling. Overigens was ook het aanbod
van weinig beteekenis. In Mei kon een oogst verhandeld
wórden tegen f 55 per pikol; in November ging de prijs, in
verband met de groote stijging van die voor robusta-koffie,
omhoog tot f 60, doch in de eerste helft van December daalde
deze weer tot + f 55 per pikol.
De Kroë-koffie stond in het verslagjaar in beteekenis ver
bij de robusta ten achter, terwijl de opbrengst belangrijk
grooter was dan die in 1914. De prijzen wisselden af van
f 46}ik f 47 per pikol in Januari (voor Februari /Maartlevering)
tot f 60 per pikol einde October (voor October/
Noveinber-levering). Met laatstgenoemden prijs was het
hoogste punt bereikt; de stemming werd daarna flauwer, in
verband met de weinige levendigheid op de markt in Europa,
en midden November deden de eerste soorten niet meer dan
f 53 per pikol. Het aanbod van Palembang werd bovendien
ruim, zoodat in de eerste helft van December f 52 voor
Deoember- en f 52} voor Januari /Februari-levering werd
betaald.
De oogst van Bali-koff ie was groot en het aanbod vrij ruim.
In Juni hadden te Soeralwja eeiiige afdoeningen in z.g.
duhbelgepik't product plaats, tegen f 42} a f 43 per pikol.
In - November deelde de Bali-koff ie in de algemeene prijsstiitiing
en werd ze aangeboden tegen f 53, wat echter niet
tot zaken leidde.
218
Thee. De grootte van de thee-opbrengst van Java is in
1915 belangrijk afgeweken van die der drie voorafgegane
jaren. Werd voor 1914. 1913 en 1912 telkens eene stijging in
de opbrengst verwacht van ± 10 millioen halve K.G.. door
onvoorziene omstandigheden bedroeg de vermeerdering in die
jaren niet meer dan + 8$ millioen halve K.G. Daarentegen
liet de opbrengst in 1915 niets te wensehen over; deze bedroesr.
volgens -opgave van de Vereeniging , .Thee-Export-
Burenu". 92 366 668 halve K.G., tegen 6f838 640 halve
K.G. in 1914.
De uitvoer van thee van Java gedurende de laatste 3 jaren
bedroeg: 92 366 668 halve K.G. in 1915, tegen 64 838 640
halve K.G. (verbeterde opgaaf) in 1914 en 59 035 370 halve
K.O. (verbeterde opgaaf) in 1913. Naar Nederland werd vol-
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned-Indië. 28
/

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
219 Hoofdstuk O, afd. VI. 220
yens opgave van Ovengenoemd bureau in 1915 uitgevoerd
37 034 652 halve K.G., tegen 25 627 150 halve K.G. in 1914.
Het cijfer voor 1915 geeft evenwel den toestand niet juist
weer, aangezien thee, welke te Amsterdam werd aangebracht
n"a de oprichting van de Nederlandsche Overzeetrustinaatschappij,
in Juli (met uitzondering van ongeveer 250 kisten)
onderworpen was aan de bepalingen van dit lichaam, dat den
invoer regelde en slechts vergunning gaf tot het lossen van
die partijen, welke noodig werden geacht voor gebruik in
Nederland en voor uitvoer naar onzijdige landen. Ren belangrijk
gedeelte van de hoeveelheid, welke hierboven werd
opgegeven als naar Nederland te zijn uitgevoerd, is dus waarschijnlijk
oj) de Londensche veilingen gebracht, doch nadere
gegevens hieromtrent ontbreken vooralsnog.
Be rechtstreeksche verschepingen van Java naar Engeland
toonen eene stijging aan van + 2| millioen halve K.G. De
uiivoer naar Rusland en Singapore (de naar laatstgenoemde
haven verscheepte hoeveelheden Java-thee aijn nagenoeg geheel
voor Rusland bestemd) vermeerderde met + 12£ millioen
halve K.G. en die naar Australië met ± \ millioen halve
K.G., terwijl de uitvoer naar Canada en de Vereenigde
Staten van Amerika verdubbelde.
De uitvoer van thee'van Belawan en Padang bedroeg in
1915 onderscheidenlijk 644 816 en 29 918 K.G.. tegen 194 874
en 2 200 K.G. in het jaar tevoren. Het grootste gedeelte van
de uit Belawan uitgevoerde hoeveelheid werd naar Engeland
verscheept.
Rijst. Van gepelde rijst — uitvoer van ongepelde rijst had
in 1915 niet plaats uit Java — werd uit Java in geringer hoeveelheid
uitgevoerd dan het jaar tevoren (33 462 ton, tegen
38 678 ton in 1914). Uit de voornaamste uitvoerhavens voor
het product in de buitenbezittingen (Makasser en Ampenan)
werden uitgevoerd onderscheidenlijk 107 en 154 ton gepelde
rijst, tegen 297 en 52 ton in 1914, terwijl uit Prigi Radja
ongepelde rijst werd verscheept tot eene hoeveelheid van 3 684
ton, tegen 4 100 ton in 1914.
De uitvoerhandel in rijst heeft in 1915 in vrij belangrijke
mate de nadeelen ondervonden van gebrek aan scheepsruimte
en de sterke verhooging van de vrachten voor het vervoer naar
Nederland. De oprichting van de Nederlandsche Overzeetrustmaatschappij
maakte het vervoer van rijst in de tweede
helft van Januari weer mogelijk. In den loop van de volgende
maand kwamen dan ook tal van afdoeningen voor in Krawang-rijst
met 3 % breuk uit den ouden oogst, tegen f 207A per
kojang (27 pikol) franco Tandjoengpriok. In April werd
f 210 per pikol betaald, eveneens voor onmiddellijken of zeer
spoedigen afscheep. Over het algemeen toonde Europa in het
verslagjaar eerst laat belangstelling voor Java-rijst, vermoedelijk.
doordat invoerhandelaren in Nederland wilden trachten,
dan tot lagere prijzen te slagen. Dit gelukte evenwel
niet. vooral niet, toen ook voor Marseille vraag bij exporteurs
ontstond.
Zaken in rijst uit den nieuwen oogst, van welken de eerste
aanvoeren in Juli of Augustus werden verwacht, werden aanvankelrjk
niet gedaan: de uitvoerhandelaren durfden niets
ondernemen, wegens de onzekerheid omtrent de scheepsruimte.
welke beschikbaar zou komen, en de vrachttarieven.
Tot die vrees bleek werkelijk aanleiding te bestaan, toen de
vracht voor vervoer nnar Nederland op 11 Mei gebracht werd
op f 90 per last, waardoor exporteurs niet in staat waren meer
dan f 195 a f 197i per kojang te betalen, terwijl verkoopers
niet genegen waren, minder dan f 205 per kojang aan te
nemen. In Juni werden nagenoeg geen zaken voor uitvoer
meer gedaan; de vraag uit Europa was zeer flauw. Bij afdoeningen
voor plaatselijk gebruik werd naar vérhouding
meer betaald. Krawang-rijst met ten hoogste 30 % breuk werd
tegen f 175 a f 180 per kojang verhandeld.
Was het aantal zaken voor uitvoer reeds gering, deze
hielden zelfs geheel op, nadnt de Regeering. toen de uitvoer
van rijst van Saigon naar Nederlandsch-Indië op 1 October
verboden was, besloot, geen vrijstelling van het bestaande
uitvoerverbod meer te verleenen. Voor plaatselijk gebruik
daarentegen werden groote partijen verhandeld, tegen vrij
goede prijzen.
Volgens particuliere statistieken werd verscheept van den
oogst 1914 668 275 pikol en van den oogst 1915 275 073 pikol.
Kapok. De uitvoer van kapok van Java en Madoera ia ia
het verslagjaar veel grooter geweest dan in het voorafgegane
jaar (10 858 ton, tegen 9353 ton in 1914). Van Makasser bedroeg
de uitvoer 182 ton (1220 ton in 1914), van Palembang
183 ton (196 ton in 1914) en van Tapa Toean 123 ton (80 ton
in 1914).
De uitvoer naar Nederland nam slechts weinig toe; die
naar de Vereenigde Staten van Amerika daarentegen vermeerderde
sterk, terwijl Australië + 900 ton meer tot zich
trok.
De prijs voor eerste soort Japara-kapok in geperste balen
was in April f 36 a f 37 per pikol, doch daalde, toen de
exporteurs geleidelijk minder belangstelling toonden, zoodat
in de eeiMe helft van Juli tevergeefs voor f 32 per pikol werd
aangeboden. Enkele partijen van afwijkende hoedanigheid
werden verhandeld tot f 28, doch voor eerste soorten bestond
geen kooplust voor prijzen boven f 29$. In November kwamen
voof kapok van redelijke hoedanigheid koopers opdagen, die
prijzen tot f 301 per pikol wilden betalen, doch daarvoor was
niets te krijgen. In de daarop volgende weken hadden van
tijd tot tijd afdoeningen plaats tegen f 30 en f 32 per pikol,
naar gelang van de hoedanigheid, doch van veel beteekenis
waren ze niet. Ook te Soerabaja is de markt het geheele jaar
vrij lusteloos geweest. t
Dank zij het streven van de ,,Vereeniging voor den kapokhandel"
(zie K. V. 1915, kol. 219) gelukte het, de hoedanigheid
van het 'te verhandelen artikel aan strengere eischen te
doen beantwoorden.
Kapokpitten. De uitvoer van kapokpitten had weinig te
beteekenen; het product werd voor een zeer groot deel opgekocht
door de oliefabrikanten in Indië. De verhooging van
de vracht voor vervoer naar Nederland tot f 9.5 per last. welke
op 11 Mei bekend werd gemaakt, was oorzaak, dat afdoenin*
gen met het buitenland onmogelijk werden. De vracht toch
bedroeg meer dan het dubbele van de waarde van het artikel.
Toch was de uitgevoerde hoeveelheid in 1915 grooter dan in
het jaar té voren (9181 ton, tegen 6473 ton in 1914). doch veel
geringer dan die in 1913 (19 479 ton). Het grootste gedeelte
(5321 ton) werd verscheept naar Nederland; naar Engeland
werd uitgevoerd 3798 ton, tegen 4278 ton in 1914.
•De prijs van kapokpitten. welke in Januari ongeveer f 2,10
per pikol l>edroeg, daalde in April tot + f 1,50 terwijl in
December tegenover een aanbod van f 1,70 een vraag stond
van slechts f 1,60. '
Peper. Van dit artikel was de uitvoer in 1915 kleiner dan
in 1914.. De geheele uitvoer van witte peper van Java bedroeg
788 ton, tegen 1947 ton in 1914, die van zwarte peper 6788
ton in 1915, tegeh 8394 ton in 1914. Naar Nederland werd
uitgevoerd van Java 633 ton witte en 2140 ton zwarte peper,
tegen 1144 ton witte en 3934 ton zwarte peper in 1914.
De uitvoer uit de voornaamste peperhavens in de buitenbezittingen
bedroeg van Telokbetong 2462 ton zwarte peper
(in 1914 1148 ton), van Palembang 2353 ton (tegen 1461
ton), van Pangkalanbrandan 948 ton (tegen 1009 ton), van
Langsar 1531 ton (tegen 1490 ton) en van Lho Seumawe 605
ton (tegen 308 ton). Van Kota Ba roe werd in 1915 uitgevoerd
513 ton witte peper, tegen 301 ton in 1914; van Muntok 149
ton witte peper, tegen 278 ton in 1914.
Was de pepermarkt te Batavia voor zwarte Lampong-peper
gedurende bijna het geheele jaar levendig en bereikten de
prijzen een ongekend hoog peil, de belangstelling voor het
witte product daarentegen was, althans wat den uitvoer betreft,
bijna doorloopend flauw. Duitschland, in gewone tijden
het voornaamste afzetgebied voor witte peper, was als zoodanig
van geen beteekenis meer, en bovendien was de hoedanigheid
zeer slecht, zoodat zelfs de zeer weinige verscheepte
partijen aanleiding gaven tot tal van klachten. De
prijzen van witte peper bewogen zich gedurende de eerste
vier maanden tusschen f 50 en f -60 per pikol, hetgeen voor
uitvoer naar Europa veel te hoog bleek, zoodat slechts voor
plaatselijke behoefte deze prijzen konden worden besteed. In
de tweede heMt van Juli werden partijen uit den nieuwen
oogst aangeboden tegen f 55 en f 56 per pikol, onderscheidenlijk
voor September/November- en Augustus/October-leve^
ring, doch de noteering uit Europa kwam uit op niet meer

221 Hoofdstuk
dan 1' 50 u f 51. Toen echter de eerste auuvoeren uit den
nieuwen oogst begonnen af te komen, daalde de prijs voor
afdoeningen voor plaatselijk gebruik, en in Septeuil>er werd
tegen f 48J. a f 48£ verkocht. In de laatste dagen van deze
maand btgonran de aanvoeren ruimer te worden, doch
houders waren niet bereid, tegen de geldende prijzen te verkoopen,
daar vrij plotseling van Europa met aandrang naar
het product gevraagd werd, zoodat midden Oetober tegen
f 52 en f 52A aan handelaren in Nederland werd verkocht.
Van nu af liepen de noteeringen met kleine schommelingen
geregeld op, om evenwel in December wederom te vallen; het
jaar sloot niet een prijs voor witte peper van f 51 iï f 50 per j
pikol.
De prijzen van zwarte peper wisselden gedurende het verslagjaar
van f .'17 in de eerste helft van April tot f 32J in de
tweede helft van Noveml>er en f 32 in December (voor !
Januari/Maart-levering). In de laatste weken van het jaar '•
werden de zaken zeer belemmerd door de lago koersen en het
gebrek aan scheepsruimte.
Cassave. Voor alle soorten tapiocameel hadden in het :
afgeloopen jaar afdoeningen plaats. Op 29 Maart werd bekend
gemaakt, dat de tapioca-producten tot contrabande verklaard
waren, en de agenten der bij dé ,,Batavia Vrachten Conferentie"
aangesloten stoomvaartmaatschappijen deelden mede,
geen partijen van deze artikelen ten vervoer naar Nederland
te zullen aannemen, indien geen toezending plaats had aan '
de Nederlandsche Overzeetrustmaatschappij. In verband
evenwel met het geringe aanbod en de omstandigheid, dat de
Vereenigde Staten van Amerika als afzetgebied in beteekenis |
belangrijk hadden gewonnen en ook de uitvoer naar Marseille j
toenam, konden de prijzen zich aanvankelijk niet alleen
handhaven, doch stegen ze zelfs niet onbelangrijk.
De uil voer van cassavemeel van Java en Madoera bedroeg '
43 846 ton, tegen 48 546 ton in 1914, terwijl van de Oostkust j
van Sumatra 133 ton werd uitgevoerd, tegen 391 ton in 1914.
In Mei, en vooral in Juni, begon de stemming op, Java aanmerkelijk
te verflauwen, nadat op 25 Mei bekend was gemaakt,
dat de Nederlandsche Overzeetrustmaatschappij na
den Sisten van die maand geen tapioca-producten meer I
wenschte te ontvangen, en daar de verkoopers het product op |
prijs trachtten te houden, was. het aantal afdoeningen in j
kampongmeel niet groot. Naar product van mindere hoe- |
danigheid, de z.g. B3-soorten, bestond meer vraag, zoodat
tegen f 3,50 per pikol franco Tandjoengpriok vrijwel al wat
werd aangeboden, in andere handen overging, terwijl in z.g.
3de soort zaken werden gedaan tegen f 3,75 per pikol.
In Oetober werd de vraag voor uitvoer levendiger, vooral
voor Amerika, en afdoeningen hadden plaats tegen f 6J en
f 6J per pikol vrij aan boord Tandjoengpriok in 1ste soort j
kampongmeel. welke prijs een maand later gestegen was tot
f 7£ voor Februari-levering. In December werden partijen i
lsfe soort fabrieksmeel, eveneens voor Amerika bestemd, verhandeld
tegen f 8,20. voor December/Januari- en December/
Februari-levering. Het jaar sloot met lustelööze stemming.
De gemiddelde noteeringen voor de gewone soort kampong- j
meel wisselden van f 5.90 per pikol ruw franco Tandjoengpriok
in Januari tot f 7,25 in December.
De uitvoer van. tapioca-flake bedroeg in 1915 5566 ton
(tegen 8252 ton in 1914). De verschepingen naar alle bestemmingen,
vooral naar Amerika, namen belangrijk af.
De prijzen, op de Batavia-markt voor flake betaald,.wisselden
vóór eperkt, hetgeen
ra ede in verband stond met de belangrijke vrachtverhoogingen,
welke op producten als het onderhavige, waarvan de
waarde uiteraard betrekkelijk gering is, in liooge mate drukken.
De prijzen te Batavia wisselden van f 1,40 en f 2 (voor
ampas in blokvorm en gemalen ampas) in het begin van het
jaar tot f 1,20 en f 1,60 a f 1,80 in de beide laatste maanden.
Er bestond aan het einde van het jaar slechts eenige vraag
VOOr het gemalen product, zoodat de prijs voor ampas in
brokvonn als nominaal moet worden beschouwd.
Oaplek. De voornamelijk naar Engeland gerichte uitvoer
van dit product, bestaande uit in stukken gesneden en in de
zon gedroogde cassavewortels, was weliswaar geringer dan in
1914, doek bleef toch zeer belangrijk, en bedroeg 31456 ton
(tegen 37 249 ton in 1914). De uitvoer naar Nederland nam in
verhouding tot die der overige bestemmingen, het meest af.
De goede prijzen, eind 1914 betaald, konden zich in het
begin van het verslagjaar, dank zij de blijvende vraag van de
zijde van exporteurs, handhaven, en. evenals in enkele andere
artikelen, werd nok in ..gaplek" door Chineezen flink gespeculeerd,
met het gevolg, dat groote prijsschommelingen
vielen waar te nemen. Waren de prijzen eind 1914 nog f 2,10
per pikol, spoedig liepen zij met de intrede van het nieuwe
jaar op tot f 2,25, f 2,50 en f 2,60 per pikol.
Door het ontstaan van afscheepmoeielijkheden daalden de
prijzen begin Mei'tot f 2,25 per pikol; slechts voor prompte
levering kon men toen hooge prijzen van f 2,70 en f 2,80
betalen, doch dit was uitsluitend voor dekking van loopende
overeenkomsten. Europeesche firma's traden weer als verkoopers
op, of verklaarden hunne overeenkomsten nietig. Begin
Juli kwam de nieuwe oogst af, voor welken prijzen van
f 1,70 en f 1,75 per pikol werden besteed, terwijl kort daarop
eene daling volgde tot f 1,60. Gedurende November steeg dè
prijs tot f 2, terwijl begin December zelfs tct f 2,10 werd
afgedaan. Het jaar sloot met prijzen van f 1,90 en f 1,95.
Kinahtixt. De uitvoer van kinabast bedroeg (in Amsterdamsclie
ponden) gedurende de laatste drie jaren, volgens
van particuliere zijde verstrekte sfatistieken:
Van Int Ouuvirntment:
i J915. 1914. 1913.
l
Van Java> naar Nederland 938 ♦55 1295 435 1522 718
Vtui pitrtiruïiiren:
Van Java naar Nederland 10 813 284 12 387 814 17 194 71»
Engeland ' «554 67 694
,, Snmatra naar Nederland 205 290 207 192 181023
Totaal 11957 009 13 894 995 18 966143
De overeenkomst, tusschen producenten en fabrikanten getroffen,
bepalende, dat door laatstgenoemden niet meer kinabast
zou l>ehoeven te worden overgenomen dan het equivalentvan
hetgeen in kinine verkocht was, bleef l>estendigd gedurende
het eerste jaar dier overeenkomst (15 Juli 1914—15
Juli 1915) en de fabrikanten namen 76.6 °/„ over van de
515 000 K.G. in bastvorm, die zij hadden moeten overnemen
volgens de oorspronkelijke overeenkomst, zoodat in de December-veiling
overgenomen werd 79 000 K.G. bast. De unit
bleef gedurende bet geheele jaar 6,2 cents.
De uitvoer van kinine van Java l>edroeg, volgens een particuliere
statistiek, in 1915 2924 kisten, tegen 1978 kisten in
1914. De verschepingen naar Nederland en order namen belangrijk
toe, evenals die naar China en Japan; die naar
Italië verminderden in buitengewone mate.
Tin. Gedurende het verslagjaar hadden te Batavia geen
tin-inschrijvingen plaats. Groote hoeveelheden Banka-tin, in
andere jaren naar Nederland verscheept, werden ondershandste
Batavia verkocht voor uitvoer naar Amerika en Engeland.
Vermelding verdient voorts, dat door de Billiton-Maatschappij
werden verkocht te Singapore 67 057 pikol tin en te
Batavia 30 213 pikol.

KOLONIAAL VERSLAG 1016.
'
22:i Hoofdstuk
Voor particuliere rekening weiden van Java uitgevoerd in
1916: 9884 ton (tegen 1452 ton in 1914), waarvan naar Engetend
3584 ton (330 ton in 1914) en naar de Vereenigde Staten
van Amerika 2457 ton, terwijl ook naar Frankrijk en Singapore
meer' tin werd verscheept dan in andere jaren.
Diatihoiit. fn verband met de weinige vraag voor de binnenlandsche
markt en de moeielijkheden bij den uitvoer,
werden, zooals te verwachten was, zeer belangrijke hoeveelheden
djatihout op de landsverkoopingen opgebouden, zoodat ;
de janrlijksche opbrengst bet verbruik aanzienlijk overtrof.
Het percentage, waarmede de grens in de veilingen overschreden
werd, wisselde af vair 7 tot 14%. In de laatste helft
van bet jaar kregen de verkoopingen aen iets bevredigender j
verloop, daar toen de groote voorraden wat opgeruimd ge- i
raakten; liet was in bet bijzonder liet dolkenhout, dat betere !
prijzen maakte. De opbrengst van liet balkenhout bleef j
slecht, hetgeen waarschijnlijk moet worden toegeschreven
aan liet feit, dat de particuliere houtaankapmaatschappije.n
zeer weinig rond hout aanmaken, zoodat de markt voor het
ka utrechte hout langer overvoerd bleef.
T)e uitvoer van Java-teakhout heeft bedragen:
1915: 1914:
Ojatihoui, dwarsliggers 549 M 3 . 2 606 M 3 .
bezaagd 1434 ,, ' 1467 ,,
onbesaagóV '17932., 30476.,
Caoutchouc en getahpertja. De in 1915 van Java uitgevoerde
hoeveelheid plantage-rubber bedroeg 'meer dan het
dubbele van die, in 1914 uitgevoerd, zooals de bier volgende
tabel aantoont (in 1000 K.G.):
'
1915. 1914.
Eicus-caoutchouc 64 44
Hevea .caoutchouc ,....'...' 7 304 3 607
Ceara-caoutchouc 36 77
Castilloa-caoutchouc 54 44
Andere caoulchouc — 39
Totaal 7 458 3 811
De uitvoer van plantage-rubber uit de buitenbezittingen 'I
bedroeg in 1915 11 307 ton, tegen 6 396 ton in 1914.
Sedert het begin van het verslagjaar kwam rubber in !
Nederland aan de Nederlandsche Overzeetrustmaatschappij
geconsigneerd aan, en de handel onderwierp zich aan de
gestelde bepalingen, welke tot Mei vrijwel onveranderd
Bleven, met uitzondering van de te storten garantie. T/>en
werden de bepalingen verscherpt, hetgeen ten gevolge had, j
dat het doen van zaken zoo goed als onmogelijk werd, wanneer |
de rubber niet bestemd was voor de Nederlandsche fabrieken.
Op 14 September 1915 hnd te Amsterdam eeue inschrijving ;
plaats op + 15 ton Nederlandsche Overzeetrustmaatschappij-- :
rubl>er, welke echter geen bijzonder verloop had. Het grootste
gedeelte werd opgehouden. Ook de inschrijving, welke begin
October plaats vond, had niet het resultaat dat men er zich
van had voorgesteld, hetgeen in hoofdzaak was toe te schrijven I
aan de hoedanigheid van de aangeboden partijen. De betere |
partijen, welke in den ,.vrijen" handel werden aangeboden,
behaalden zeer goede prijzen. Enkele dezer werden door
Anierika tegen prijzen op Londensche pariteit opgenomen. !
Den 27sten Noveml>er berichtte de Nederlandsche Overzeetrnstmaatschappjj
aan de Nederlandsche seheepvaartmaat- j
schappijen, dat voorloopig geen rubber en getahpertja meer
alt Nederlandsch-Indië aan haar mocht worden gezonden, |
tengevolge waarvan sedert dat tijdstip de invoer daarvan op i
de Nederlandsche markten geheel stilstond.
Te Batavia hadden in 1915 21 rubber-inschrijvingen i
plaats; van 3 September af. hadden deze inschrijvingen, met
ebtt*enkele iiitzondering, wekelijks plaats, vóórdien maande- j
Irjks. Het resultaat is over het algemeen bevredigend geweest.
O, afd. VJ. 224
' Omtrent den handel in wilde caoutehouc- en getahsoorten
kan het volgende worden medegedeeld. De aanvoeren van -
djeloetoeng te Bandjermasin, welke reeds in 1913 en 1914
belangrijk afnamen, bleven gedurende de eerste helft van het
jaar 1915 gering, maar dank zij de mildere bepalingen, welke
in het midden van bet afgeloopen jaar van regeeringswege in
zake den tap gelkoffen werden, namen die aanvoeren in de
tweede helft van bet verslagjaar toe. De prijs van djeloetoeng
bedroeg begin 1915 f 9 a f 11 per pi kol en liep geleidelijk terug
tot f 5 a f 7. De uitvoer van Borneo was belangrijk minder dan
in 19l4. De aanvoeren van getah hangkang en getab katiauw
waren te Bandjermasin normaal, doch die van de overige
soorten (getahpertja, getah soesoeh, enz.) gering. De uitvoer
van getahpertja verbeterde belangrijk. De prijs voor getah
hangkang was oorspronkelijk f 28 per pikol, liep daarop
terug tot f 20, maar steeg in de maanden September en
October Aveer tot f 23 a f 29. De prijs voor getah katiauw liep
zeer uiteen; terwijl begin 1915 f 16 a f 17 per pikol werd
besteed, daalde hij daarop tot f 7 en steeg ten slotte weer tot
f 14 a f 17.
Voor getahpertja werden mooie prijzen betaald en zelfs
werd voor de beste partijen f 260 a f 300 per pikol geboden.
De handel in wilde rubbersoorten te Palembang verkeerde
gedurende 1915 bijna doorloopend in eene vrij levendige
stemming. De prijzen bleven beneden het gewone peil, daar
de hooge vrachten haar invloed deden gelden. Ondanks dit
feit, bedroegen de aanvoeren ± 4 400 ton, tegen 3 600 ton in
1914. Terwijl in het begin van het jaar voor djeloetoeng ongeveer
f 15 per pikol betaald kon worden, daalde de prijs al
vrij spoedig tot f 8,75 a f 9, om bij het eind van het jaar tot
+ f 10 op te loopen.
Katoen. De prijs van Java-katoen bleef in 1915 laag,
daar een der voornaamste verbruikslanden, met name
Duitschland, voor den invoer van het artikel gesloten bleef,
terwijl ook Japan slechts tet lage prijzen in de markt was.
Volgens een van particuliere zijde ontvangen statistiek bedroeg
de uitvoer uit Semarang in 1915 1150 pikol gezuiverde
en 10 150 pikol ongezuiverde katoen, tegen 850 en 1500 pikol
in 1914. De prijs bedroeg voor ongezuiverd product f b\ a
f 61 en voor het gezuiverd product f 22 a f 24 per pikol. .
Sisal- en Manilla-hennep. De uitvoer van Sisal-hennep
van Java was in 1915 iets geringer dan het jaar te voren
(13 231 ton, tegen 13 303 ton in 1914). Op de Amerikaansche
markt blijft het Java-product, vooral de beste soorten, bijzonder
gezocht en de prijzen, te New-York daarvoor betaald,
bewogen zich tusschen 8\ en 10 dollarcents per lb., terwijl
voor Yucatan-hennep van 4J tot 6j dollarcents betaald werd.
wat overeenkomt met een prijsverschil van ongeveer f 200
per ton.
De uitvoer van Java-Manilla-hennep bedroeg in 1915 119
ton, tegen 62 ton in 1914. Als gevolg van de hooge prijzenj
voor touw vezels op de wereldmarkt betaald, is de uitvoer toegenomeh;dit
was op Java mogelijk door eene vermeerdering
van de opbrengst, welke evenwel voor een deel toegeschreven
moet worden aan het. geheel rooien van bestaande aanplantingen.
Aardnoten. De uitvoer van gepelde aracliiden van Java
en Madoera was in 1915, evenals die van het ongepelde product.
kleiner dan in de beide voorafgegane jaren. De oogst in
Buitensorg mislukte wederom, zoodat het minderwaardige
product plaatselijk aldaar moest worden verkocht. Uitgevoerd
werd in 1915 5897 ton gepelde en 5552 ton ongepelde aardnoten,
tegen 7642 en 8154 ton in 1914. TTit Pabean (Bali en
Lombok), de belangrijkste uitvoerhaven voor het product in de
buitenbezittingen, werd 1066 ton ongepelde aracliiden uitgevoerd,
tegen 1564 ton in 1914.
De prijs van gepelde Cheribon-grondnoten wisselde te
Batavia af van f 10i tot f 11 i per pikol vrij aan boord (in
1914 werd van f 8,75 tot f 15~37i betaald). "Voor ongepelde
noten werd te Semarang gedurende bet geheele jaar f 6 a
f 6,50 per pikol genoteerd.
Coca. De uitvoer van cocablad door particulieren van
Java en Madoera is veel geringer geweest dan in 1914 (777

226 Hoofdstuk-
ton, tegen 1353 ton in 1914), welke vermindering een gevolg
is van de oriverkoopbaarheid van liet artikel op de Nederlundsche
markt..De unitprijs in de Amsterdarnsche veilingen,
welke in 1913 en 1914 onderscheidenlijk 19,5 en 15,06 bedroeg,
daalde in 1915 tot 12,04 ets. In het geheel werd in
veiling verkocht 391 420 K.G., tegen 991 312 K.G. in 1914.
Cacao. De uitvoer van cacao van Java en Madoera nam
in liet verslagjaar wederom iets af' (1481 ton in 1915, tegen
1583 ton in 1914). De uitvoer naar de Vereenigde Staten van
Amerika nam zeer toe (van 158 ton in 1914 tot 413 ton in
1915), die naar Nederland verminderde van 672 ton in 1914
tot 604 ton in 1915.
De markt te Batavia vertoonde over het algemeen eene
lustelooze stemming en het prijsverloop voor de z.g. ,,couïnnte"
(inlandsche) hoedanigheid wisselde af van f 44 per
pikol in Januari/Februari tot f 45 per pikol in September/
December.
Datnar, De grootendeels naar Amerika gerichte uitvoer
van gom-damar nam in 1915 wederom af en bedroeg van Java
en Madoera 1590 ton, tegen 1828 ton in 1914. Uit de voorna
amste havens voor dit artikel in de buitenbezittingen werd
uitgevoerd: van Gorontalo 501 ton (tegen 806 ton in 1914),
van Malili 836 ton (tegen 975 ton), van Makasser 543 ton
(tegen 531 ton), van-Padang 295 ton (tegen 396 ton) en van
Amboina 567 ton (tegen 647 ton).
Te Datavia hadden aanvankelijk vrij geregeld afdoeningen
plaats voor uitvoer naar Nederland en de prijzen bewogen zich
steeds boven f 40 per pikol, doch nadat het artikel tot contrabande
was verklaard, werd de stemming gedrukt. In Juni kon
voor spoedige levering niet meer dan f 39 betaald worden,
hetgeen te weinig bleek om zaken mogelijk te maken. In Juli
bestond aanbod tot f 39 en f 39i, doch voor uitvoer was dit te
hoog. In langen tijd werd daarna niets afgedaan, totdat in
Augustus een paar kleine gereedliggende partijen werden verkocht
tegen f 39f, waarna tevergeefs werd aangeboden tegen
f 38J.
Rotan. Niettegenstaande het uitvallen van den grooten
afnemer van rotan, met name Duitschland. en de verhoogde
vrachten, mocht dit artikel zich tot begin November in eene
goede vraag verheugen; de uitvoeren zijn dan ook over het
algemeen grooter geweest dan in 1914. Sedert 1 November
werd door de stoomvaartmaatschappijen geen rotan meer ten
vervoer naar Nederland aangenomen, tenzij eene bijzondere
vergunning van de Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij
koTi worden overgelegd, zoodat de uitvoer naar Nederland van
dien. datum af geheel ophield. . •
De uitvoer van Java en Madoera bedroeg in 1915 753 ton,
tegen 99 ton in 1914. Uit Bandjermasin, Palembang en Pontianak
werden grootere hoeveelheden uitgevoerd dan in 1914,
namelijk 4057. 5318 en 3240 ton, tegen 1709, 3562 en 1897
ton in 1914; de uitvoer uit Makasser was echter geringer
(6368 ton, tegen 7640 ton). Gedurende de maanden Januari
tot en met October werden over het algemeen goede prijzen
betaald.
Djarahpitten. De uitvoer van djarakpitten van Java en
Madoera bedroeg in 1915 2784 ton, tegen 1533 ton in 1914.
. De uitvoer naar Nederland en order en Italië en order nam
toe, evenals die naar andere landen, met uitzondering van
Frankrijk en order, naar welke laat§te bestemming + 22 ton
minder werd uitgevoerd. De prijzen liepen gedurende het
verslagjaar op van f 5,80 a f 5,90 in Januari/Februari tot
f 6,50 per pikol aan het einde van het jaar.
Mals. De uitvoer van maïs, die in 1914 reeds veel grooter
was dan in het jaar tevoren, nam in 1915 opnieuw sterk toe.
Van Java en Madoera werd uitgevoerd 118 944 ton, tegen
83 273 ton in 1914, terwijl van Celebes en onderhoorigheden
(het voornaamste maïsvoortbrenprende gewest der buitenbezittingen)
werd uitgevoerd 33 997 ton, tegen 10 973 ton in
1914.
Klachten over de hoedanigheid van de maïs werden weinig.
vernomen, doch, evenals vorige jaren, deed het gebrek aan
drooprruimte op de afscheepplaatsen zich als een bron van
moeiel ij kheden gevoelen. Toen in April en Mei eene groote
Hnndelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
i, afd. VI. . i>2C
vraag ontstond voor Australië, waar wegens de droogte een
groot tekort aan veevoeder ontstaan was, werd door eenige
handelaren derwaarts maïs verscheept met een watergehalte
van meer dan 14 %, hetgeen aanleiding gaf tot klachten over
broeien.
Eind November werd bericht ontvangen, dat de afgifte
van vergunningen tot invoer in Nederland door
de Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij zóó bemoeie-
1 ij kt werd, dat de uitvoer naar Nederland werd stopgezet.
Pogingen, door de Indische Ilegeering gedaan, om
ten minste vergunningen te doen afgeven voor partijen, waarvoor
reeds overeenkomsten gesloten waren, hadden een goed
gevolg, zoodat die maïs, welke voor een gedeelte reeds ter
verscheping gereed lag (± 6000 ton), nog kon worden uitgevoerd.
De voorraden in het binnenland van Celebes waren
bij het einde van het jaar nog zeer groot.
Door de bekend geworden vrachtverhooging op het einde
van Februari, alsook wegens ongunstige berichten uit Nederland
en een tekort aan opslagruimte, vielen de prijzen te
Semarang terug van f 3,50 en f 3,55 per pikol tot f 3,45 en
f 3, om einde April wederom op te loopen tot f 3,25 a f 3,30,
terwijl sedert einde Mei de prijzen daalden tot f 2,65 en
f 2,50.
• De tweede oogst opende in Augustus met prijzen van f 2,80
tot f 2,85, om spoedig op te loopen tot f 3, doch weer terug te
vallen tot f 2,85 per pikol. Einde October verbeterde de markt
(f 2,95 a f 3,35), doch begin November werd niet meer dan
f 3 betaald; gedurende de laatste twee maanden van het jaar
bewogen de prijzen zich tusschen f 3 en f 3,15 per pikol.
b. Invoerhandel.
Nadat de onrust bij het uitbreken van den oorlog- voorbij
was, werden door de . meeste invoerhandelaren weder
ruime bestellingen gedaan, welke echter deels door te hooge
vraagprijzen, deels door de onmogelijkheid van levering,
slechts voor een gedeelte werden uitgevoerd, tengevolge waarvan,
mede in verband met verschepingsmóeielij kheden, de
aanvoeren geringer waren dan in gewone tijden. De geringe
aanvoeren werden echter weer goed gemaakt door de hooge
prijzen, welke in den loop van 1915 voor „stocks" en nog
tijdig goedkoop ingekochte artikelen konden worden gemaakt.
De goederen werden in het algemeen zeer bevredigend afgenomen.
daar ook de tweedehands-koopers langzamerhand tot
het inzicht kwamen, dat hunne inkoopen slechts tegen hoogere
prijzen tot stand konden komen. Tegen het einde van het
jaar werden"de prijzen van vele artikelen (o. a. geverfde en
gedrukte katoenen goederen — wegens gebrek aan verfstof,
buitengewone loonen ep ontoereikende arbeidskrachten in
Europa — en in blik en glas verpakte artikelen, wegens gebrek
aan blik en flesschen). welke voor het meerendeel tot de
eerste benoodigdheden van de inlandsche verbruikers gerekend
kunnen worden, zóó hoog, dat de aanvoer belangrijk moest
worden ingekrompen. In verband met de geringe aanvoeren
en de gereede afname — deze laatste als gevolg van de
schaarschte aan vele goederen in de laatste maanden van 1914
en het begin van 1915 —. waren de voorraden zoowel in de
eerste als in de tweede hand einde 1915 gering, waarbij
echter eene uitzondering dient gemaakt te worden voor levensmiddelen,
welke, uit vrees voor een tekort en met het oog op
de aanvankelijk hooge winsten, in veel te groote hoeveelheden
zijn besteld.
Vooral de handel in z.g. „katoentjes" leverde in 1915
ongunstige uitkomsten. De omzetten verminderden sterk, o. a.
in verband met het gebrek aan kleurstoffen voor de batiknij
verheid, terwijl de prijzen eind December verre beneden
de Europeesche bleven.
De telkens vermeerderende moeielijkheden in den uitvoerhandel.
benevens de verhoogde prijzen voor alle soorten invoerartikelen
hadden ten gevolge, dat vooral in de buitenbezittingen
de koopkracht der bevolking, die door den verkoop
van uitvoerartikelen aan geld moet komen en bij inkoop van
invoerartikelen deels in producten betaalt, sterk achteruit
ging, zoodat. indien de aanvoeren grooter waren geweest,
stellig ophooping van invoerartikelen zou zijn ontstaan.
Waar door de invoerhandelaren gevreesd werd, dat de uitvoer
van Duitsche en Oosten rij ksch e artikelen zou ophouden,
5. Ned-Indië. ' 29

KOLONIAAL VERSLAG löltf.
werden reeds van den aanvang af ernstige pogingen in het
wei'k gesteld om deze artikelen van andere landen (Engeland,
Italië, Zweden, Amerika en Japan) te betrekken. De uitkomsten
van deze pogingen zijn over liet algemeen teleursteb
lend geweest, daar het bleek, dat deze landen al heel moeiehjk,
wat betreft den prijs — de voor de bevolking beslissende
factor - , met Duitschland en Oostenrijk kunnen wedijveren,
ook omdat de nijverheid daar, met uitzondering van die in
Japan, niet op den aanmaak vaii goedkoopere soorten is ingericht,
terwijl van den kant van de meeste dier landen ook
weinig blijken werden gegeven van ernst met de pogingen
om de zoo gunstige gelegenheid, zich van den invoer naar
Indië meester te maken, te benutten. Wel werden van de
zijde van Japan krachtige.pogingen gedaan om de Japansche
artikelen ingang te doen vinden bij Chineesche invoerhandelaren,
doch dit land is hierin nog slechts gedeeltelijk geslaagd
en wel in hoofdzaak, doordat de hoedanigheid dikwijls
achterstaat bij die van de artikelen, welke de behoudende inlandsche
bevolking gewoon was te betrekken. Japan heeft
vooral zijn handel in kramerijen en manufacturen kunnen
uitbreiden, terwijl later ook meer voedings- en genotmiddelen,
ingemaakte vruchten, visch, bier, enz. werden ingevoerd.
Van Amerikaansche artikelen, die vooral in het begin van
het jaar in gioote hoeveelheden werden ingevoerd, is ten slotte
de omzet van slechts enkele (o. a. bier, dakijzer, meel en
. draadnagels) belangrijk toegenomen.
Manufacturen. Met uitzondering van die van katoenen
ongebleekte en van zijden manufacturen, is de invoer van
alle. onder dit hoofd te rangschikken artikelen op Java en
Madoera in 1915 geringer geweest dan in het jaar te voren
en bedioeg:
JAVA EN MADOEBA. 1915. 1914.
Katoenen manufacturen, ruwe
en ongebleekte f 7 612 000 f 7 207 000
Katoenen manufacturen, ge- .
bleekte 23 716 000 31413 000
Katoenen manufacturen, ge- '
verfde of gedrukte en bontgeweven
24882000 30478000
Wollen manufacturen 447 000 984 000
Half wollen „ .219 000 438 000
Zijden ,, 1652 000 1308 000
Halfzijden ,, 152 000 • 370 000
BuiTEXBEZITTINGEN.
BEL A WAN.
Te.zamen f 58 680 000 f 72 198 000
Katoenen manufacturen, ruwe
en ongebleekte f 293 000 f 334 000
Katoenen manufacturen, gebleekte
677 000 632 000
Katoenen manufacturen, geverfde
of gedrukte en bontgeweven
1315 000 1294 000
MAKASSER.
Tezamen f 2 285 000 f 2 260 000
Katoenen manufacturen, ruwe
en ongebleekte f 488 000 f 338 000
Katoenen manufacturen, gebleekte
1030 000 .830 000
Katoenen manufacturen, geverfde
of gedrukte en bontgeweven
999 000 1497 000
Tezamen f 2 517 000 f 2 665 000
Hoofdstuk O. afd. VJ. 228
PAUANG.
Katoenen manufacturen, ruwe
en ongebleekte f 381000 f 240 000
Katoenen manufacturen, gebleekte
843 000 • 766 000
Katoenen manufacturen, geverfde
of gedrukte en bontgeweven
3178000 23800,00
Tezamen f 4 402 000 f 3 386 000
Aardewerk. De invoer op Java en Madoera van eenige der
belangrijkste, onder dit hoofd behoorende artikelen was (in
dozijn uitgedrukt):
1915. 1914.
Aardewerk, fijn (met inbegrip
van porselein), borden .... 887 315 1 346 992
Aardewerk, fijn (niet inbegrip
van porselein), kopjes en
schoteltjes 415 301 385 591
Aardewerk, fijn (met inbegrip
van porselein) spoelkommen
62 931 169497
De invoer van Duitschland hield in 1915 nagenoeg geheel
op; wat van daar nog werd aangevoerd, was vóór 1 Maart
besteld. Ook de invoer uit België nam in sterke mate af, terwijl
daarentegen die uit Engeland en Japan veel grooter was
dan het jaar tevoren. De Nederlandsche nijverheid leverde
verreweg het grootste gedeelte, en de uitvoeren van de meeste
artikelen uit het moederland overtroffen die in 1914, doch
bleven ver beneden die in 1913, toen trouwens de aanvoeren,
in verband met de vraag, te groot waren.
De groothandelsprijzen stegen tengevolge van bnitengewone
onkosten door hoogere vrachttarieven, verzekering tegen
oorlogsmolest, enz., waardoor — mede in verband met het
geringe aanbod ook de kleinhandelsprijzen, vooral tegen
het einde van het verslagjaar, omhoog gingen.
Cement. De invoer van cement op Java en Madoera nam,
ondanks de moeielijkheden, welke zich na het uitbreken van
den oorlog lieten verwachten, een weinig toe (503 195 vaten
in 1915, tegen 502 256 vaten in 1914). .
De in gewone jaren zeer belangrijke invoeren uit Duitschland
en België namen in sterke mate af. De aanvoer uit Japan
daarentegen was gedureöde het verslagjaar zeer groot, terwijl
ook Fransch Indo-China (Haiphong) zeer veel leverde. Het
artikel steeg in de eerste maanden van het jaar in prijs, doch
deze daalde weer tot het gewone peil. toen, tengevolge van de
telkens grooter wordende aanvoeren, het aanbod de vraag
— welke, tengevolge van de veel geringere bedrijvigheid op
bouwgebied verminderde •— belangrijk ging overtreffen.
De invoer van cement te Belawan bedroeg 249 000 vaten,
tegen 53 000 vaten in 1914; te Makasser 47,000 vaten, tegen
11 000 vaten in 1914 en te Padang 1903 vaten, tegen 100
vaten in 1914.
Eetwaren en dranken. De invoer van de voornaamste
soorten alcoholische dranken op Java en Madoera heeft bedragen
(in 100 L. uitgedrukt):
1915. 1914.
Bier, afgetapt, stout 4 184 4 180
Bier, afgetapt, andere soorten 24 778 28 010
Bier, op fust 2 651 2 460
Brandewijn, afgetapt 128 96
Cognac 3 299 3 877
Jenever, afgetapt 14 194 15 606
Jenever, op fust t 284
Whisky 2 000 1916
Wijn, mousseerende (per 100
f'lesch) 640 ' 1 041
Wijn, afgetapt 7 730 6 662
Wijn, op fust 4 906 3 772

229 •' , Hoofdstuk O, afd. VI. 380
Zooals uit deze statistiek blijkt, is de aanvoer van verloheidene
dezer artikelen toegenomen. Alleen de invoer van
cognac en afgetapte jenever ging achteruit, als g'evolg van J
den geringeren afzet tengevolge van do verhooging van het :
accijns, terwijl ook die van

KOLONIAAL VERSLAG 1910. »
!: J .1 Hoofdstuk O, Bfd. VI. 232
Rangoon uil den' nieuwen oogst tegen lage prijzen kon aanbieden,
Liep de noteering terug tot f 5,20 ii f B|80 per pikol.
Lucifers. De invoer van lucifers van Europeesch fabrikaatfWM
in 1915 op Java en Madoera veel giooter dan in de
heide voorafgegane jaren, terwijl die van Japansch fabrikaat i
achteruit ging. De ingevoerde hoeveelheid van eerstgenoemde
soort bedroeg ± 3 2.85 000 gros doosjes, tegen + 2 698 000
grog in 1914. terwijl van Japansch fabrikaat werd ingevoerd
1 785 000 gros doosjes/tegen ± .1 924 000 gros in 1914.
De prijzen van»Zweedsehe lucifers zijn in het verslagjaar i
wederom gestegen en bedroegen (per kist) bij de tweede hand
op de markt te Batavia f 160 tot f 214 op het einde van i
December, tegen f 140 tot f 190 bij den aanvang van het
jaar; die voor het Japansche fabrikaat bleven nagenoeg
onveranderd.
Kramerijen. Van de meeste der onder deze rubriek samen !
te vatten artikelen is de invoer in 1915 wederom belangrijk
afgenomen. Voor slechts een zeer klein gedeelte waren de
aanvoeren afkomstig van Duitschland en Oostenrijk-Hongarije.
van waar vóór den oorlog belangrijke hoeveelheden
werden ingevoerd. Weliswaar zijn deze aanvoeren voor een
deel vervangen doer die uit_ Japan, doch deze gingen bijna
geheel rechtstreeks naar de Chineesche importeurs, ook in
verband met de voor Europeesche handelshuizen 'te kleine
commissie, welke de Japansche fabrikanten veelal bereid zijn j
te geven. Opmerking verdient dat, terwijl de aanvoeren j
van metalen knoopen veel kleiner waren dan die in 1914,
die van knoopen vun paarlmoer daarentegen in sterke mate
toenamen, welke toeneming bijna uitsluitend te danken is !
aan invoer uit Japan. Pogingen, door fabrikanten in Noord- :
Amerika aangewend om de ontbrekende Duitsche en Oosten- j
rijksche aanvoeren aan te vullen, hadden niet het gewenschte j
uovolg.
Ook in 1915 ondervond de tweedehandtJiandel den nadeeligen
invloed van den Europeeschen oorlog. In Bantam verminderde
de koopkracht der bevolking als een gevolg van de
lage klapperprijzen en den hier en daar minder goed geslaagden
padi-oogst. In de afdeeling Bandoeng der Preanger-
Regentschappen bleef de handel bloeiend. De Ut de afdeeling
Cheribon (res. Cheribon) door den oorlog ontstane gedrukt*
beid is men grootendeels weer te boven gekomen ; in de afdeeliiig
Indramajoe van dat gewest was de padi-handel van zeer
grooten omvang, doch wegens de tijdsomstandigheden konden
belangrijke hoeveelheden niet voor de Europeesche markt'
verhandeld worden. In de afdeeling Grobogan van de residentie
Semarang verkeerde dg handel in een ongunstigen
Toestand. Een beter geslaagde rijst- en palawidja-oogst deed
de handel in Rembang gunstiger zijn dan in het jaar tevoren.
In de afdeeling Djember (res. Besoeki) was de handel zeer
bloeiend, waartoe,medewerkten de op groote schaal gedreven
wordende tabaksteelt, de ruime gelegenheid om geld te verdienen
op de erfpachtsperceelen. zoomede de goede uitkomsten
van den inlandsehen landbouw.
Voor kleinhandelaren in kramerijen iii de afdeeling Padang
(res. Sumatra's Westkust) was de toestand ongunstig wegens
de zeer geringe aanvoeren ; ook in het overige gedeelte van
het gewest leed de handel, hoewel de goed geslaagde rijst-
OOgst veel vergoedde. In de afdeeling Palembangsche Benedenlanden
van de residentie Palembang ondervond men
den nadeeligen invloed van de verminderde koopkracht der
bevolking; in de afdeeling Ogan en Komermg Oeloe daarentegen
kwam de ruime koffieoogst den handel ten goede.
Wat het gouvernement Atjeh en onderhoorigheden betreft
was de toestand ongunstig te Oelee Lheue wegens den teruggang
van de havenplaats. doch in het binnenland was de
handel levendiger als een gevolg van de uitbreiding van de
g 2. BINNENLANDSCHE HANDEL.
Kunstmatige kleurstoffen. De invoer van auiline-verfstoffen
en dé waarde van den invoer van kunstmatige indigo
op Java en Madoera bedroeg in de laatste drie jaren:
Aniline. Kunstmatig© indigo,
in 1915: ± 80 000 K.G.
„ 1914: ± 261 000 „ ' f 302 000
,, 1913: ± 262 000 „ f 404 000
Daar deze verfstoffen bijna uitsluitend in Duitschland vervaardigd
worden en de Duitsche Regeering reeds kort na
het uitbreken van den oorlog den uitvoer ervan verl>oden
had, geraakte de voorrraad in indië langzamerhand uitgeput,
temeer, daar ten behoeve van de Japansche textielnijverheid,
welke eveneens dringend behoefte aan het artikel
had, groote hoeveelheden werden opgekocht en verscheept.
Het tekort werd spoedig zóó nijpend, dat een aantal batikkerijen
het bedrijf moest stopzetten; het gebruik van natuurlijke
indigo toch bleken de batikkers niet langer te kennen.
De prijzen stegen met 500 % en meer, zoodat in Augustus
te Batavia een partij mengkoedoe (alizarine), welk artikel
vóór den oorlog f 62 per vat kostte, tegen f 2000 per vat werd
verkocht.
De Indische Regeering verleende hare tusschenkomst ten
einde te trachten de Duitsche Regeering te bewegen, den
uitvoer van eene zoodanige hoeveelheid kunstmatige kleurstoffen,
als voor de batik-nijverheid in Indië uoodig zou
zijn, toe te staan, en verbood den uitvoer van deze, artikelen,
om aldus een waarborg te geven tegen uitvoer naar Engeland
of Japan. De Duitsche Regeering gaf daarop vergunning tot
uitvoer herwaarts van eene hoeveelheid van elk der kunstmatige
verfstoffen, even groot als in 1913; eene eerste partij
kwam eind December 1915 op Java aan. De aankoop der verfstoffen
in Europa, de verzending naar Java en de verkoop
daai - te lande is geheel in handen van de Regeering.
klapperteelt en de teelt van kat jan g tanah en andere tweede
gewassen. In Lho Seumawe en Sigli van genoemd gewest leed
de handel onder de lage uitvoerprij zen van peper, pinang en
copra. terwijl in Tamiang de zich steeds uitbreidende rubberteelt
een gunstigen invloed had. In den Poelau Toedjoeharchipel
(Riouw) was de handel onbevredigend w r egens den
zeer slechten klapperoogst. De handel op Banka was zeer
levendig tengevolge van de toeneming der bevolking en hare
grootere koopkracht wegens de belangrijke peperteelt. het
drukker verkeer en de gereede betaling door de mijnwerkers.
In de Westerafdeeling van Borneo was de handel in 't algemeen
niet zoo gunstig als in 1914, hetgeen eveneens het geval
was in Menadó en Ternate en onderhoorigheden. In de Zuider-
en Oosterafdeeling van Borneo verkeerde de handel in
boschproducten in een zeer ongunstigen toestand. De daling
der copraprijzen. tengevolge van de verklaring van dat
artikel tot contrabande, werkte zeer nadeelig op den handel
in Celebes en onderhoorigheden. De handel in damar, copra,
notemuskaat, foelie en kruidnagelen in de residentie Amboina
was gedrukt, terwijl de prijzen van die artikelen, zoomede
van vogelhuiden, daalden. Op. Soembawa (res. Timor
en onderhoorigheden) was de handel bevredigend, dank zij de
welvaart van de in het rustig bezit harer eigendommen zijnde
bevolking. In de afdeeling Zuid-Bali (res. Bali en Lombok)
nam het handelsverkeer toe als een gevolg van de vermeerderde
behoeften der bevolking.
Gok de inlandsche kleinhandel bleef de nadeelige gevolgen
van den langen duur van den oorlog ondervinden. In sommige
streken van Bantam ging hij achteruit als een gevolg van de
mindere koopkracht der bevolking: in andere gedeelten daarentegen
was vooruitgang te bespeuren doordat geen bedevaartgangers
naar Mekka vertrokken en de voor de bedevaart
bestemde gelden thans voor den kleinhandel gebezigd werden.

238
De coprahandel in liet genoemde gewest verminderde sterk.
In Batavia aam het aantal warongs af en was de handel
«enigszins gedi'ukt. ])e toeneming van de bevolking en de
economische welstand deden het aantal warongs in de
Preangei-ltegentschappen vermeerderen. Het aantal warongs
in Pekalongan nam toe wegens het drukker verkeer. In de
afdeeling Koedoes van de residentie Semarang werkte de verhet
erde economische toestand der bevolkyig gunstig, hetgeen
eveneens liet geval was in de afdeelingen Djember, Panaroekan
en Banjoewangi van de residentie Besoeki. Door de
stijging van de tabaksprijzen tot eene ongekende hoogte,
werd in de afdeeliilg Toeban (res. Rembang) een levendige
uitvoerliandel in tabak gedreven. In Banjoemas ging de
ooprahandel achteruit. Eene betere verbinding met de afdeeling
Goenoengkidoel (res. Djokjakarta) heeft geleid tot
eene belangrijke toeneming van den uitvoer van cassave uit
deze ai'deeling. In Soerakarta nam het aantal warongs af; in
de ai'deeling Sragen van dat gewest kwamen meer landbouwvoortbrengselen
aan de markt. De handel in Kediri
bleef zeer levendig. In de af deeling Magetan van de residentie
Madioen nam het aantal pasars en warongs toe, hetgeen
is toe te schrijven aan de uitbreiding van den aanplant
der suikerondernemingen, met als gevolg meer werkvolk; in
de ai'deeling Patjitan van hetzelfde gewest werkte het door
de afdeelingsbank verleende krediet gunstig op den handel,
docli de copra- en klapperoliehandel ging achteruit.
Door de verbetering van de verkeerswegen en de vestiging
van Europeesche landbouwondernemingen ging de handel in
Nijverheid in het algemeen. Voor de nijverheid in Indië
heeft 1915 niet die ongunstige uitkomsten opgeleverd, welke
de laatste maanden van 1914 deden verwachten. Zeer storend
werkten'de moeielijkheden, verbonden aan het verkrijgen van
de noodige grondstoffen en halfmaterialen uit Europa, maar
verscheidene van die benoodigdheden bleken op den duur, zij
het ook tegen hooge prijzen, uit Amerika en soms ook uit
Japan te kunnen worden aangeschaft. De hoogere prijzen,
die, als gevolg van de bovengenoemde oorzaken, gevraagd
moesten worden, deden meermalen van bestellingen afzien,
terwijl in het algemeen, hoewel niet meer in die mate als in
de tweede helft van 1914, meestal tot slechts de allernoodzakelijkste
bestellingen werd overgegaan.
Voor de batiknijverheid is de loop van zaken in 1915. als
gevolg van het staken van den aanvoer der voor dit bedrijf
benoodigde kunstmatige kleurstoffen, buitengewoon ongunstig
geweest. Dank zij de hulp van de Regeering, had echter
einde 1915 wederom invoer van dit onontbeerlijke artikel
plaats.
[adnetrieele eigendom. De bij K. B. 7 Dec. 1914 n°. 51
(Ned. St. 1914 n*. 550 B; Ind. St. 1915 n°. 300) plaats gehad
hebbende wijziging van de bepalingen op de fabrieks- en
handelsmerken in de Nederlandsche koloniën en de aldaar
gevestigde hulpbureaux voor den industrieelen eigendom (zie
K. V. 1915, kol. 229) is op 1 Januari 1916 in werking getreden
(Ind. St. 1915 n °.642).
Bouwmaterialen. De uitkomsten van het bedrijf der
pannenbakkerijen waren in het verslagjaar vrijwel overal
gunstig. De vraag was goed, ook in verband met de woningverbetea-ing
in de door pest bezochte streken. In sommige
streken waren de pannenbakkers genoodzaakt door moeielijklieden,
ondervonden niet'de brandhout-voorziening, hoogere
prijzen te vragen. Daar de kosten van het vervoer per spoor
op dakpannen, wegens de geringe waarde en in verband met
bet volume, uiteraard zwaar drukken, kon het afzetgebied,
zich maar zelden buiten de onmiddellijke omgeving van den
fabrikant uitstrekken, terwijl mede daardoor groote verschillen
in prijs werden veroorzaakt. Voor de Tangerangsche p->nnen
bakkerij en is 1915 een voorspoedig jaar geweest. Niet
Hoofdstuk O. ftfd. VI.
g 8. NIJVERHEID.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
Tapanoeli vooruit, vooral die in koffie, benzoë, rotan en
copra. De spoorwegaanleg werkte gunstig in de af deeling
Ogan en Komering Oeloe (res. Palembang). Wat Atjeh en
onderhoorigheden betreft ging de kleinhandel te Oelee Lheue
achteruit wegens de opheffing van het garnizoen aldaar, doch
in het binnenland nam het handelsverkeer toe als een gevolg
van de uitbreiding van de rijstteelt en de teelt van katjang
tanah en andere tweede gewassen. Ook in Sigli (doordat meer
inlandsclie tabak op de markt kwam), Bireuën (wegens den
beteren politieken toestand). Takengon (door de verbeterde
verbinding met de kust), Langsar (wegens uitbreiding van
den particulieren landbouw) en Koeta Tjane (tengevolge van
de verhooging van den levensstandaard van de bevolking)
verl>eterde de toestand van den handel; in Tamiang daarentegen
ondervond men den nadeeligen invloed van de inkrimping
van het aantal werklieden op de landbouwondernemingen.
Op Banka nam het aantal warongs toe als een
gevolg van de grootere koopkracht van de bevolking. In
Ternate en onderhoorigheden was de kleinhandel gedrukt
doordat de uitvoerartikelen sterk in prijs daalden of' in het
geheel niet te verhandelen waren. De gestadige uitbreiding
van de hoofdplaats Koepang (res. Timor en onderhoorigheden)
kwam den handel aldaar ten goede. De ongunstige
toestand van den handel,in koffie, copra en katjang tanah in
de af deeling Boeleleng der residentie Bali en Lombok was
bij het einde van het jaar veel verbeterd. ,
Opgaven omtrent het aantal plaatsen, waar vaste markten
(pasars) zijn ingesteld, zijn te vinden in bijlage TT, onder V.
alleen Avas. de vraag grooter dan in 1914, maar ook de prijzen
waren iets hooger.
De ingevolge Gouv. Bt. 1T Dec. 1914 n°. 27 (Ind. St. n°.
769) benoemde deskundige voor de steenen- en pannenbakkerij
maakte in het begin van 1915 met zijne werkzaamheden een
aanvang.
In de eerste maanden van het jaar werd een onderzoek ingesteld
naar het bedrijf in de afdeeling Keboemen (Kedoe),
waar met het oog op de, aangetroffen, voor het doel zeer geschikte
klei, aanwijzingen werden gegeven voor het maken
van bezande steenen middels bakvormen. Deze wijze van
vormen vond al dadelijk ingang bij de Javaansche steenbakkers,
daar de gemaakte steenen, eenvoudig gedroogd, van
sterker samenstelling zijn dan de op de oude manier gebakken
steenen. Om het product de Hollandsche steenen te doen
evenaren, zal het echter noodig zijn meer doelmatige ovens
te bouwen, waartoe zoowel met het Europeesch als met het
inlandach bestuur besprekingen gehouden en de noodige aanwijzingen
gegeven werden.
Liet in Keboemen het bedrijf nog veel te wenschen over, in
de afdeeling Malang. waarheen de deskundige zich besrif met
het oog op de pannenbakkerij ten .behoeve van de woningverbetering
in het belang der pestbestrijding, bleek het op nog
lageren trap te staan. Om daarin verbetering te brengen,
werd onder toezicht van den deskundige te Gndang (nabij
Malang) een oven gebouwd, naar het model in de keramische
industrie bekend onder den naam van . .Duitsche oven". Hoewel
de daarmede verkregen uitkomsten goed Waren, kon liet
nieuwe systeem geen ingang vinden en stelde men den oven
buiten bedrijf. Toch is uit den bouw van dien oven succes
voortgevloeid, daar de toenmalige inspecteur-technicus bij
den dienst der pestbestrijding, van het nut van de nieuwe
werkwijze doordrongen, den deskundige verzocht om, indien
de in de afdeeling Kediri voorkomende kleisoorten voor de
pannenbakkerij geschikt bleken, daar op zijne aanwijzing
ovens te doen bouwen van hetzelfde model als in Malang.
Het gevolg van het onderzoek was. dat tot den bouw van een
20-tal ovens werd besloten. In de sedert tot stind gekomen
nieuwe ovens bakken de inlandsclie pannenbakkers reeds geheel
zelfstandig en met zulke goede uitkomsten, dat zii. die
aanvankelijk er de voorkeur aan hadden gegeven om op de
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Xed-Indië. 30
•ÏM

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
886 Moofdstulr
oude wijze te blijven doorwerken, ook tot de nieuwe methode
wenscliten over te gaan. De hoedanigheid van de dakpannen
is da II ook niet alleen veel heter, doch er kan ook meer worden
geproduceerd, terwijl bovendien het brandstofverbruik minder
is dan volgens de oude werkwijze. Verder is het breuk-
Verlies veel geringer (+ !5 % tegen 15 a 20 % vroeger). De
ïiiinimuni-pi ijs, waarvoor do dakpannen voor de wonin'gverbeiering
in Kediri kunnen worden geleverd, wisselt af van
19,2 tot 24 cent per M-. dakbedekking, hetgeen met het oog
op de zeer duurzame grondstof geenszins duur is te noemen.
Dat o!e in Kediri verkregen uitkomsten ook elders de aandacht
hebben getrokken, moge blijken uit de omstandigheid,
dat uit Soerabaja, Semarang, Bandoeng, Soekaboemi en zelfs
uil Sumatra aanvragen om voorlichting ter zake inkwamen.
De bij het laboratorium voor agrogeologie en grondonderzook
genomen bakproeven met tal van door den deskundige
verzamelde monsters van verschillende kleisoorten hebben
uitgewezen, dat op Java eene kleuren-verscheidenheid kan
woiilen.gebakken, welke in Europa ongekend is. Bijzondere
vermelding verdient eene kleisoort uit Kediri, waarvan straaten
trottoirateenen en vloertegels zijn te maken. De drukvastheid
kon echter nog niet worden bepaald. Voorts dient nog
vermeld, dat drie van de verzamelde kleisoorten bleken te
zijn hoogvuurvast. zoodat op Java ook eene groot-industrie
op dat gebied zou kunnen worden gegrondvest.
Het komt den deskundige voor, dat in Indië voor de
steenen- en pannenbakkerij ideale grondstoffen te vinden
zijn. waarvan alle in de hedendaagsche keramiek bekende
producten kunnen worden gemaakt van uitstekende hoedanigheid.
Van cementtegels bleef de bijna geheel tot Java bepaalde
afzet, ondanks de verminderde hedrijvigheid op bouwgebied,
vrijwel gelijk aan dien in 1914. Mededinging van de zijde
van ingevoerd fabrikaat werd weinig ondervonden, sinds
Italië aan den oorlog ging deelnemen. De prijzen der grondstoffen,
vooral die voor de cenientverven, zijn sterk gestegen.
Het benoodigde cement kwam voornamelijk uit Japan en
Indo-China (Haiphong). De arbeidsloonen vertoonden eene
neiging tot stijgen.
Voor de cementfabricage is 1915 minder gunstig geweest
dan het voorafgegane jaar. Niet alleen waren de bedrij f sbenoodigdheden
belangrijk in prijs gestegen, maar ook de
mededinging, vooral van de zijde van het goedkoope Japansche
product, was zeer sterk.
De afzet van tras bleef ver beneden dien in vorige jaren,
niettegenstaande de vraag van de buitenbezittingen een weinig
is toegenomen. Arbeidskrachten waren steeds, doch tegen
verhoogde looneu, beschikbaar. ,
Scheikundige nijverheid. In verband met de moeielijkheden.
sedert het begin van den oorlog ondervonden met het
betrekken van natriumbisulfiet uit Europa, zijn een tweetal
fabrieken zich gaan toeleggen op de vervaardiging van dit
preparaat, dat in groote hoeveelheden toepassing vindt in
rubber» en suikerfabrieken.
In Oost-Java is een fabriek ingericht voor de bereiding van
z.g. aeetyleen-dissous: acetyleen onder druk opgelost in
aceton. Omtrent de uitkomsten van dit nog zeer jonge bedrijf
kunnen nog geen gegevens worden verstrekt.
Uit de in Oost-Java voorkomende jodium-bronnen wordt
joodkoper bereid, dat voor het grootste ?edeelte uitgevoerd,
maar ook voor een gedeelte in Indië zelf verwerkt wordt op
jodium. jodoform en andere jodiumpreparaten.
De koolzuur- en zuurstof-nijverheid is van betrekkelijk
jongen datum: koolzuurgas wordt in een fabriek in Oost-Java
bereid in vloeibaren vorm. Het gehalte bedraagt 99 °/,. wat
zeker een zeer gunstig resultaat mag worden genoemd. Zuuritof
wordt in een tweetal fabrieken bereid, waarvan één in
West-Java en de andere in Oost-Java is gelegen. Het gebruik
van samengeperste zuurstof, o. a. voor autogeen lasschen,
neemt snel toe en de uitkomsten, door beide fabrieken gedurende
1915 verkregen, waren bevredigend.
Toen de aanvoer van zwaveligzuur voor ijsfabrieken in
verband met den oorlogstoestand, moeielijkheden ondervond,
is een der zwavelzuuVfabrieken in de buitenbezittingen zich
gaan toeleggen op de l>ereiding van vloeibaar zwaveligzuur,
terwijl voorts eene maatschappij te Soerabija eveneens van
plan is de fabricage van dit product ter hand te nemen.
O, afd. VJ. 286
Door de Bataafsche Petroleummaatschappij wordt zwaveb
zuur in vrij belangrijke hoeveelheden gefabriceerd, maar
alleen voor eigen gebruik. Een fabriek in Oost-Java levert
i zwavelzuur aan de binnenlandsche nijverheid. De hooge kost-
; prijs van de grondstoffen (zwavel wordt uit Japan aangevoerd)
bemoeielijkt de snelle ontwikkeling van deze industrie.
Bereiding van kllllslltieststolfeil. Doordat de tarieven
; voor het vervoer van beenderen per staatsspoor verlaagd
' werden, was het gedurende het verslagjaar mogelijk, deze
i grondstof van grooter afstanden te betrekken. Het hierdoor
| ontstane voordeel werd evenwel te niet gedaan door de door'
i den oorlog geschapen marktverhoudingen. Japan trad als
, kooper geheel uit de markt en zaken met Australië waren
bijna onmogelijk, tengevolge van hooge vrachten en een gering
aanbod van ruimte voor het vervoer van deze minder
i gewilde lading. Teneinde het bedrijf gaande te houden, werj
den groote hoeveelheden met verlies naar'Nederland afge-
; scheept.
Zeepindustrie. Voor dezen tak van nijverheid was het.
| verslagjaar ongunstig; niet alleen zijn de prijzen van de
I grondstoffen zeer belangrijk gestegen, maar enkele grond-
| stoffen (o. a. bijtende s,oda) waren van tijd tot tijd niet te
; krijgen. De verminderde aanvoer van buitenlandsche zeepen
j had geen merkbaren invloed op het bedrijf.
Houtbewerking. De in 1915 verkregen uitkomsten ziin
I veel beter dan die in de tweede helft van 1914. Ondanks de
iets lagere prijzen van djatihout, als een gevolg van de moeiélijkheden
met den uitvoer ondervonden, vindt meer en meer
i het gebruik van duurzame, voornamelijk uit de buitenbezit-
I tingen aangevoerde wildhoutsoorten ingang.
Meubelnijverheid. Moeielijkheden met het verkrijgen van
' de voornaamste grondstoffen voor het vervaardigen van
| meubels werden in 1915 niet ondervonden. Daarentegen waren
i meubeb en portière-stoffen, vitrages, stoelveeren. koperbeslagen,
enz., welke artikelen vroeger voornamelijk uit
Duitschland afkomstig waren, moeielijk en slechts tegen
: hooge prijzen te verkrijgen. Dientengevolge waren de
< productiekosten hooger dan in vorige jaren.
Het aantal arbeidskrachten was voldoende, doch, terwijl
[ de loonen der Chineesche werklieden vrijwel stationnair
bleven, toonden die der inlandsche eene neiging tot stijgen.
: De afzet van meubelen had voornamelijk op Java en voor een
klein deel ook naar de buitenbezittingen (Deli) plaats.
Metaalbewerking. Ook voor deze nijverheid was de loop
van zaken in 1915 niet bepaald gunstig. Niet alleen werden
i vele plannen uitgesteld, in afwachting van lagere metaab
, prijzen, maar tevens werden moeielijkheden ondervonden bij
het inkoopen van grondstoffen als profielijzer, enz. Duitsch
ijzer was nog in betrekkelijk groote hoeveelheden uit Nederland
te verkrijgen. Engelsche leveranciers namen alleen. leveringen
aan tegen zeer hooge prijzen en op langen termijn,
: terwijl Amerika, waar meer koopers in de markt waren, zich
; niet aan de leveringstermijnen kon houden. Als gevolg hierj
van zijn de verkoopprijzen zeer gestegen. Arbeidskrachten
i bleven bij voortduring in onvoldoende mate aanwezig. De
bedrijfskosten stegen belangrijk, zoowel tengevolge van de
| geringere orders als door de hooge prijzen van smeedkolen,
cokes, enz.
Cartonvervaanlitnnir. De vervaardiging ven o*rton wordt
i van steeds mindere beteekenis. Een der beide fabrieken, welke
zich met dezen tak van nijverheid bezighielden, was bij het
i eindigen van het verslagjaar in liquidatie. De mededinging
van het ingevoerde carfon wordt blijkbaar in hevige mate
ondervonden.
Andere fabrieken. Tengevolge van de alsremeene prijsl
verhooging van alle cassave-producten. voor welke de vraag
j in 1916 zeer groot is geweest, zijn de uitkomsten der tapioca-
I fabrieken zeer gunstig geweest; vooral voor meel. flake en
! pearl waren de prijzen veel hooger dan in vorige jaren. Voor
• liet bedrijf der limonade- en mineraalwnterfabrieken ziin de
resultaten niet gunstig geweest. Moeielijkheden met den in-

237 Hoofdstuk O, afd. VJ.
voer van koolzuur, stijging in de prijzen van chemicaliën en
essencen en gebrek aan de benoodigde flesschen hebben de
bedrijfskosten aanzienlijk doen stijgen.
De verminderde invoer van mineraalwater uit Europa heeft
geen noemenswaardiger! invloed op het bedrijf uitgeoefend.
Ondanks t;il van moeielijkheden. waren de uitkomsten voor
het bedrijf der ijsfabrieken gedurende het verslagjaar niet
onbevredigend. Het gebrek aan zwaveligzuur deed zich in
het begin van het jaar vrij ernstig gevoelen. Later bleken
Amerika en Japan rn staat, het product te leveren, doch de
prijs, welke gevraagd werd. was zeer hoog. Tenslotte ecliter
heeft de Bataafsche Petroleumrnaatschappij de ijsfabrieken
in voldoende hoeveelheden van het zwaveligzuur kunnen
voorzien, terwijl in November eene groote hoeveelheid uit
Frankrijk werd ingevoerd. Ook aan koolzuur had men in het
begin van het jaar gebrek; dit kon ecliter later voldoende uit
Nederland worden betrokken. De prijzen van de benoodigde
machinerieën en onderdeelen zijn sterk gestegen, terwijl ook
de brandstof duurder werd.
Scheepsbouw. De invloed van den oorlog heeft zich bij
den scheepsbouw sterk doen gevoelen: de uitkomsten van het
bedrijf zijn dan ook in 1915 ongunstig geweest. De hoeveelheid
grondstoffen was, doordat de werkzaamheden niet omvangrijk
waren, voldoende; de prijzen steeën echter sterk: die
voor hout ên üzer waren in December 100 °/n hooger dan een
jaar te voren, die voor zink zelfs 400 %. De invoer van zeildoek.
touwwerk, breeuwwerk. enz. uit Europa crinsr met zeer
groote moeielijkheden gepaard, zoodat er toe overgegaan
moest worden, deze artikelen uit Japan en Amerika te betrekken.
Het aantal werklieden was bij voortduring voldoende,
vooral het aanbod van minder geschoolde arbeiders voor den
bouw van houten schepen liet niet te wenschen. De gemiddelde
productiekosten waren hooger dan in 1914. De loonen
bleven op hetzelfde peil.
Het aantal op inlandsche wijze getuigde zeeschepen, die in
1915 op Java en Madoera door inlanders en vreemde oosterlingen
werden aangebouwd, bedroeg voor de residentiën
KOLONIAAL VERSLAG 191G.
238
Batavia, Cheribon, Pekalongan en Rembang ondenoheidan>
lijk 5, 55, 42 en 108; in eerstgenoemd gewest werden op eene
(Jhineesche werf een tweetal op Europeesche wijze getuigde
zeeschepen vervaardigd. Voorts werden in de residentiën
Batavia, Cheribou, Rembaue eii Soerabaja onderscheidenlijk
7, 45, 10 en 102 inlandsche vaartuigen van minder dan
twee ton inhoud gebouwd. In Batavia werd bovendien een
groote prauw vervaardigd voor de binnenvaart, terwijl in
de residentie Pekalongan 5 groote visschersvaartuigen (majangs)
en 4 andere prauwen in aanbouw zijn. Wat betreft
de buitenbezittiiigen, was het aantal op inlandsche wijze
getuigde zeeschepen, die van stapel liepen, voor de gewesten
Sumatra's Westkust en Oostkust van Sumatra achtereenvolgens
3 en 84 en werden in de gewesten Sumatra's Westkust,
Oostkust van Sumatra, Riouw en onderhoorigheden
en AVesterafdeeling van Borneo onderscheidenlijk 1, 32, 13
en 08 inlandsche vaartuigen, minder dan twee ton metende,
afgeleverd.
Op de door Europeanen gedreven wordende scheepstimmerwerven
werden in de residentie Semarnng 17 op inlandsche
wijze getuigde zeeschepen aangebouwd.*Voorts leverden bedoelde
werven, behalve herstellingswerk, nog af: in de residentie
Batavia 28 op Europeesche wijze getuigde zeeschepen
(6 laadbooten, 9 kleine kotiers en 9 reddinirbooten). 1 motorsloep
en 32 vaartuigen, minder dan twee ton metende; in
de residentie Rembang 15 op Europeesche wijze getuigde
zeeschepen en 1 motorboot, terwijl in het gewest Madoera
1 ijzeren laadprauw van 120 ton in aanbouw is.
ïn de buitenbezittingen werden door de aan Europeanen
toebehoorende werven, behalve herstellingswerk, afgeleverd:
in de residentie Sumatra's Westkust 1 laadprauw, in Palembang
2 op Europeesche wijze getuigde stoomschepen en in de
Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo 1 houten zeelichter en
1 stalen baggerniachine. Door de naamlooze vennootschap
,.Zeehaven en kolenstation Sabang" werden uitgerust en afgeleverd
1 grijpemmerkraan met stampbeitel, 1 grijpemmerkraan
steenkolenlichter, 2 motor-sleepbooten en 3 laadp
ra uwen.
§ 4. AMBACHTS- EN NIJVERHEIDSONDERWIJS VOOR INLANDERS.
De inspecteur van het inlandsch ambachts- en nijverheidsonderwiis
(zie K. V. 1915. kol. 2311. wien Weltevreden al

•
KOLONIAAL VERSLAG 19 Ui.
289 , Hoofdstuk ü, afd. VI. 240
Door

041 Hoofdstuk V, afd. I.
GOUVERNEMENTSBEDRLTVEN.
L POST-, TELEGRAAF- EN TELEFOONDIENST.
Statistieke opgaven betreffende den post-. telegraaf" en
telefoondienst in Nederlandsch-Indië, over de jaren 1913,
1914 en 1915 komen voor in bijlage UU.
Op uit. 1915 bestond het personeel van den post- en telegraafdienst
(vaste en tijdelijke ambtenaren en beambten,
behalve de na te noemen 2765 lagere inlandsche en Chineesche
beambten), met inbegrip van den radio-telegrafischen
dienst, uit 1905 Europeanen en 845 inlanders en
vreemde oosterlingen (inlanders: 8 teekonaars, 9 adjunctcommiezen,
287 klerken, 1 telegraaf-typist, 162 assistenten,
160 sorteerders, 42 inaand- en daggelders en 147
hülppostcommiezen; Chineezen: 2 klerken, 3 assistenten,
19 kassiers, 2 maand- en daggelders en 3 hulppostcommiezen).
Op 31 December 1914 bedroeg het aantal Europeanen
1931 en dat der inlanders en vreemde oosterlingen 826; zoodat
in den loop van 1915 eene vermindering plaats, had van
het aantal Europeanen met 26, of 1,3 %, en eene vermeerdering
van dat der inlanders en vreemde oosterlingen met 19
of 2,3 %. Het overig lager inlandsch personeel van den posten
telegraafdienst vermeerderde van 2520 tot 2765, dus met
245 beambten, of 9,7 %.
Voorts waren op uit. 1915 voor den post-, telegraaf, en
telefoondienst aan het hoofdbureau werkzaam: 3 referendarissen,
1 adjunct-referendaris, 3 hoofdcommiezen, 38 commiezen,
6 ambtenaren ter beschikking en 97 klerken van het
departement van gouvernementsbedrijven.
Het personeel van den gouvernements-telefoondienst telde
op uit. 1915 593 Europeanen, tegen 60U in het voorafgegane
jaar (afneming met 7 personen of 1,1%); voorts 367 Chineesche
en inlandsche telefonisten en 74 inlandsche klerken,
tegen 303 en 62 op uit. 1914 (uitbreiding met 76 inlanders en
Chineezen, zijnde 20,8%). Het overig inlandsch personeel
van den telefoondienst nam in 1915 toe van 518 tot 610 beambten
(64 reparateurs en 546 lijnleggers), dus met 92 personen,
of 17,7 %.
In den loop van het verslagjaar werden, ter versterking
van het kantoorpersoneel, uit Nederland gezonden 13 personen,
van wie echter 1 den dienst weder verliet.
Op uit. 1915 bestond het personeel van den seinleergang te
Batavia uit 1 chef en 8 instructeurs, waarvan er 1 belast was
met de administratieve werkzaamheden. Bij den leergang te
Soerabaja waren op uit. 1915 werkzaam 1 chef en 3 mstructeurs.
Op 1 Januari 1915 bedroeg het aantal leerlingen op den
leergang te Batavia en te Soerabaja onderscheidenlijk 166
en 64 en op uit. 1915 77 en 26. In den loop van het verslagjaar
leverde de leergang te Batavia 82 en die te Soerabaja
34 klerken aan den dienst af, terwijl voorts in 1915 de opleiding
van 50 leerlingen te Batavia en die van 19 te Soerabaja
om verschillende redenen werd gestaakt.
De te Batavia gevestigde leergang tot opleiding voor den
rang van commies werd in den aanvang van 1915 gevolgd
door 16 commiezen der 8de klasse en 14 surnumerairs. In den
loop van het jaar werden 5 surnumerairs afgevoerd wegens
ongeschiktheid. Van de 16 commiezen der 3de klasse die
allen aan het eind-examen deelnamen, slaagden er 11, terwijl
5 een herexamen moesten afleggen. Bovendien namen
aan het eind-examen deel 3 candidaten, die den leergang niet
hadden gevolgd, van wie er zich 2 terugtrokken en 1 in aanmerking
kwam voor herexamen. Voorts werden geëxamineerd
4 tijdelijk waarnemende commiezen, die allen werden afgewezen.
Bij den leergang 1915/1916 werden ingedeeld 15 commiezen
der 3de .klasse en 15 surnumerairs; 2 dier commiezen
§ I. ALGEMEEN «VERZICHT.
KOLONIAAL VERSLAG 19111.
werden afgevoerd, zoodat op 31 December 1915 het aantal
leerlingen 37 bedroeg, waarvan 9 surnumerairs van 1914, die
examen aflegden in Januari 1916.
Voor het examen ter verkrijging van de betrekking van
kantoorchef der 1ste klasse en de daaropvolgende hoogere
rangen, gehouden op 13 t/m 22 December 1915, hadden zich
aangemeld 10 candidaten, van wie 5 personen zich terugtrokken.
Van de overige 5 candidaten slaagden er 4 en werd
er 1 afgewezen.
Van de in 1914 benoemde 37 surnumerairs (7 door den
Gouverneur-Generaal en 30 door den Minister van Koloniën)
konden 7 wegens vrijwillig militair dienstverband de opleiding
aan de Indische postschool te Leiden nog niet aanvangen.
In het einde 1915 afgenomen postexamen slaagden
27, die tot het 2de studiejaar bevorderd werden, terwijl de
overige 3 het 1ste studiejaar nog eens moesten volgen.
In 1915 benoemde de Gouverneur-Generaal 6 jongelieden
(5 mannelijke en één vrouwelijke) tot surnumerair en, Je
Minister van Koloniën 36 (33 mannelijke en 3 vrouwelijke),
van wie 3 wegens vrijwillig dienstverband in militairen
dienst bleven, één zich terugtrok en één kwam te overlijden,
zoodat de opleiding voor liet 1ste studiejaar, met inbegrip
van de 3 bovenbedoelde surnumerairs van 1914, einde 1915
aanving met 40 (36 mannelijke en 4 vrouwelijke) surnumeiairs.
Bijlage UU geeft als geldelijke uitkomsten van den post-,
telegraaf" én telefoondienst in 1913. 1914 en 1915 onderscheldenlijk
een nadeelig saldo van f 5 969 700, f 3 777 381
en f 2 07Ó 760 aan.
De indeeling van het Nederlandsch-Indische post- en telegraafgebied
in afdeelingen onderging, wat betreft de 3de,
4de. 5de, 6de, 7de en 8ste afdeeling, eenige wijzigingen. De
derde afdeeling omvat thans de residentiën Kediri, Soeraba
ja, Pasoeroean, Besoeki en Madoera, met de telegraafkabelverbindingen
Grisee—Bangkalan, Sitoebondo-—Makasser,
Sitoebondo-—Bandjermasin en Sitoebondo—Singaradja; de
vierde afdeeling: de residentiën Palembang, Benkoelen,
Djambi (met uitzondering van de onderaf deelingen Bahgko
en' Koerintji), Lanipongsche districten, Banka en onderhoorigheden
en de assistent-residentie Billiton. met de
telegraaf kabel verbindingen Tandjoengpandan—Pontianak,
Tandjoengpandan—Pangkalpinang en Muntok—Palembang:
de vijfde afdeeling: de residentiën Sumatra's Westkust en
Tapanoeli, de onderafdeeling Singkel van het gouvernement
Atjeh en onderhoorigheden en de onderafdeelingen Bnngko
en Koerintji van de residentie Djambi, met de telegraafkabelverbinding
Padang—Sibolga; de zesde afdeeling: de gouvernementen
Atjeh en onderhoorigheden (met uitzondering van
de onderafdeeling Singkel) en Oostkust van Sumatra. de
residentiën Riouw en onderhoorigheden en Westerafdeeling
van Borneo én de Nederlandsch-Indische postagentschappen
te Singapore en Pinang, met de telegraafkabelverbindingen
Belawan—Sabang en Sabang—Oeleë Lheuë : de zevende afdeeling:
het gouvernement Celebes en onderhoorigheden. de
residentiën Amboina, Timor en onderhoorigheden en Bali en
Lombok, met de telegraafkabelverbindingen Makasser—
Balikpapan en Singaradja—Ampenan; de achtste afdeeling:
de residentiën Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo,
Menado eii Ternate, met de telegraafkabelverbindingen
Balikpapan—Kwandang en Kwandang—Menado.
In stede van Batavia, is Menado als standplaats van den
chef van de 8ste afdeeling aangewezen.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië. 31
242

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
243 Hoofdstuk P, afd. I. •M4
8 I. KANTOREN EN HULP- EN BIJKANTOREN VAN DEN POST- EN TELEURAAEDIENST.
Het aantal post- en vereenigde kantoren bleef onveranderd,
namelijk 180 (hieronder zijn niet begrepen 8 bij-post- en
telegraafkantoren, en 2 bijkantoren voor den pakketpostdienst).
Het aantal hulppostkantoren steeg van 266 tot 294.
Onderscheidenlijk 47, 73, 4 en 3 hulppostkantoren waren gevestigd
op plaatsen waar zich tevens onderscheidenlijk hulptelegraaf
kantoren, spoorwegtelegraaf kantoren, telefoonkantoren
van het militair en telefoonkantoren van het civiel
telefoonnet in Zuid-Celebes bevonden, tegen 41, 63, 4 en 3
op uit. 1914. Bovendien waren er bij het einde van het verslagjaar
1308 postinrichtingen van eenvoudigen aard, namelijk
253 bestelhuizen van den spoorwegdienst en 1055 van de
alleen op Java en Madoera bestaande zoogenaamde districtspost,
zijnde onderscheidenlijk 14 minder en 28 meer dan op
uit. 1914. Ongerekend de laatstgenoemde bestelhuizen. doch
met inbegrip van de bijkantoren, telde men derhalve in het
geheel 737 kantoren voor den postdienst.
Voor den incasseeringsdienst in het binnenlandsch verkeer
zijn uitsluitend de postkantoren aangewezen; voor de behandeling
van aangeteekende stukken en het afgeven en uitbetalen
van binnenlandsche postwissels, tevens alle hulppost-
Algemeene voorschriften. Bij Gouv. Btn. 20 Juli 1915
n°. 35 (Ind. St. n°. 473), 29 Oct. 1915 n°. 6 (Ind. St. n°.
623) en 29 Oct. 1915 n°. 7 (Ind. St. n°. 624) is, met aanvulling
van art.' 51 van de algemeene bepalingen ter uitvoering
van het reglement voor den postdienst in Nederlandsch-Indië
(Ind. St, 1909 n°. 563), vrijdom van port toegestaan voor de
gedrukte stukken, welke ingevolge art. 3 van Gouv. Bt. 28
Nov. 1913 n°. 19 (Bijbl. Ind. St. n°. 7981), door de hoofden
van plaatselijk bestuur aan het Bataviaasch genootschap van
kunsten en wetenschappen worden toegezonden ; alsmede voor
de briefwisseling ter zake van den openbaren dienst tusschen
den ambtenaar voor de volkstelling c. a. en bijzondere personen
en tusschen de bij Gouv. Bt. 14 Sept. 1915 n°. 11 ingestelde
commissie tot ontwikkeling van de fabrieksnijverheid
en bijzondere personen. Bij het eerstaangehaalde gouvernementsbesluit
is tevens bepaald dat de hooger bedoelde gedrukte
stukken, evenals de vendurekeningen en herinneringen
tot betaling daarvan, onder het bepaalde vallen van art. 53,
al. 2, van de gemelde algemeene bepalingen ter uitvoering
van het reglement voor den postdienst x ) in Nederlandsch-
Indië en mitsdien steeds in open omslag moeten worden verzonden.
De algemeene bepalingen tot uitvoering van het
reglement voor den pakketpostdienst in Nederlandsch-Indië,
zoomede die tot uitvoering van het Koninklijk besluit in Ind.
St. 1893 n°. 253, regelende de verzending van pakketten in
het buitenlnndsch postverkeer van Nederlandsch-Indië ondergingen
nadere aanvulling en wijziging bij Gouv. Bt. 27 Jan.
1916 n°. 83 (Ind. St, n°. 152).
Bij Gouv. Bt. 30 Maart 1915 n°. 25 is machtiging verleend
tot het doen bedrukken in rood met het herkenningsteeken
van de vereeniging ,,Het Roode Kruis" en de aamhi'ding ..5
cents" van 100 000 stuks enkele briefkaarten. 200 000 stuks
]) Dit reglement, zoomede de algemeene bepalingen tot de uitvoering daarvan,
onderin«en nog verschillende wijzigingen en aanvullingen (Ind. St. 1916
nos. 391 en 392).
§ 3. BRIEVEN- EN PAKKETPOST.
kantoren. Voor den binnenlandschen pakketpostdienst waren
op uit. 1915 behalve 190 kantoren (waaronder 10 bijkantoren)
en 292 hulppostkantoren, nog 242 halten van staats- en
particuliere spoor- en tramwegen, dus in het geheel 724 postïnrichtingen,
tegen 704 op 31 December 1914, aangewezen.
Voor den telegraafdienst waren op uit. 1915 172 telegraafkuntoren,
8 bijkantoren, één tijdelijk kantoor (Tjipanas) 3 ).
5 radiotelegrafische stations en 52 hulptelegraafkantoren
geopend, tegen onderscheidenlijk 172. 9, 1, 5 en 45 op uit.
1914. Het aantal der met 's lands telegraafnet in verbinding
staande en voor het algemeen verkeer opengestelde telegraafr
kantoren van den dienst der staatsspoorwegen verminderde
van 331 tot 327. Het aantal der mede voor het publiek telegraafverkeer
geopende'kantoren van het militair en het civiel
telefoonnet in Zuid-Celebes bleef onveranderd, namelijk
onderscheidenlijk 18 en 8.
Het aantal telefoon kantoren van het binnenlandsch bestuur,
opengesteld voor den openbaren telegraafdienst. bedroeg
op uit. 1915 30, tegen 26 in het voorafgegane jaar. Een e
opgaaf van de kantoren komt voor in bijlage UU.
fraukeerzegéls van 1 cent, 200 000 stuks frankeerzegels van
5 cent en 600 000 stuks frankeerzegels van 10 cent, terwijl,
bij wijze van tijdelijken maatregel, en in afwijking in zoover
van het bepaalde bij de artt, 39, 40, 43 en 44 van de algemeene
bepalingen ter uitvoering van het reglement voor den
postdienst, de bovenbedoelde poslwaarden. naast de thans
gangbare waarden, verkrijgbaar zijn gesteld, wat de briefkaarten
betreft tegen den prijs van 10 cent en wat de frankeerzegels
aangaat, tegen den prijs van onderscheidenlijk 6,
10 en 15 cent. zullende de frankeerzegels uitsluitend en alleen
voor het binnenlandsch verkeer mogen worden gebezigd. De
inkomsten verkregen uit den verkoop van de bovenbedoelde
postwaarden zullen, na aftrek van de waarde die zij in gewone
omstandigheden zonder bedrukking vertegenwoordigen, worden
verdeeld tusschen het Centraal comité in Nederlandsch-
Indië van de vereeniging ..Het Roode Kruis" en het te
Batavia gevestigd Centraal comité tot leniging van den nood
in Nederland. 3 ) Gedurende 1915 werd een aantal van 131 776
Roode Kruis-postwaarden verkocht, vertegenwoordigende ten
b-)te van de twee genoemde instellingen een bedrag van
f 6 588,80.
Bimienluiidsch verkeer. De uitkomsten der statistieken
voor 1915 wijzen op toenemend verkeer in nagenoeg alle
onderdeelen van den binnenlandschen postdienst: alleen wat
het aantal port betalende brieven en briefkaarten, drukwerken,
monsters, gewone aangeteekende stukken, post-kwitantiën
en de bedragen der postwissels èn post-kwitantiën betreft,
toonen de cijfers eenigen teruggang aan.
2) Slecht* geopend tijdens het verblijf aldaar van den GouvcrBenr.
Generaal.
3) Bij Gouv. Bt. 20 Maart 1910 n°. 6 is van de opbrengst ook een aandeel
toegekend aan een te stichten fonds voor do leniging van nooden in do kolonie
Curacao.

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
24b Hoofdstuk P, afd. I. 24 K
1]
c o
5 a 8
§
1
O
o r. (« r r c f. i. t ^ I t I' I
» 3 p t» ..
oi od '£> co* oó r» S i" o S 2 ^ 7 H * - § §s i^ss
0 i t : » ; , ; ; ; :
K. » K R K e r r
o> « ei i- m c*} ca co 1 t* t> -« ö © « » c- ei i-orjoq^;
7 2 2 °f S »• gi f rf a §g 5 2 7J 72:2
$ I
£ 8 2 £ ?! g 1
" i- ei B ^ F-
^ w ® ^ ^ © >o i- •. o>
i- — 1. i- 1. x 2> r - x
I o i" OJ i N H cp
3i?8
CO 71
x ^
>3 's üï "* ü
00 ui 00 i- »
CO Cl X ~- F-I ^H
§ g ë 31
IM lO lO H CO
3 8
co ».o
a 1.
M « ® °
1) Verbeterd* cyfers.
OS OS O CO
»2 CO t; l'
co »-< ~
-* 10 O I»
r- ^H 7f 1—
S l: I? 3
Is S s § S
3 ~ ««os
5100
8 S 81 3 R
— ao -*
£ = § S|s§ SI 3 1!s5
- *
§11 s!
gag II
1 I t f i §' 2 ? S s
3 f (C Q 1 •** co © 00 co
? 3 2 I
«" •* rt
S T5 T3 ~
. . t- u C .
2 I M B
• c -S . ra ei . . . .
. s . 3 i P i
I ï .; • I ; ' I f 11 f I: •
** ' 1 : Hl!i»IJ
— > ^ 3 53a>E3 1u©3t.i;» ï
o « . ï i s O o ö , ; . ; ^ 1 " s o
3H S R ^ N 0 ^ 3 3 n 4 ÖOCH
1
S s ï
ÏI8S
ft:lü
il R**
11
De regeling van het brievenvervoer in en tusschen de verschillende
gewesten onderging in het verslagjaar weder eenige
wijzigingen. Het vervoer (met uitzondering van dat over zee
en de districtspost) geschiedde op uit. 1915 over een afstand
van 15 778 K.M., tegen 15 616 K.M. bij het einde van 1914.
Automobielendienst ter hoofdplaats Weltevreden. Met
de in den aanvang van het verslagjaar beschikbare 9 automobielen
kon de geheele dienst ten volle "worden beheerscht, zoodat
de paardentransportdienst begin 1915 kon worden opgeheven.
In 't geheel legden de automobielen 189 206 K.M. af,
of gemiddeld ± 58 K.M. per wagen en per dag. De kosten
bedroegen, alles inbegrepen, f 0,323 per wagen en per K.M.
Aan het einde van het verslagjaar waren bij den automobielendienst
werkzaam: 1 garage-chef, 2 maandgelders (van
Reglementen en bepalingen. Het in Ind. St. 1907 11°. 67
opgenomen reglement voor den gouvernements telegraafdienst
in Nederlandsch-Indië onderging nadere wijziging en
aanvulling bij Gouv. Bt. 24 Jan. 1916 n°. 20 (Ind. St. n".
94), bij welke gelegenheid tevens is bepaald dat de bevoegdheid
tot het verzenden van regeeringstelegrammen in het
binneninndsch verkeer door den 'Gouverneur-Generaal wordt
verleend.
§ 4. GOÜVEBNEMEKTÖ TELEGRAAFDIENST.
wie 1 belast met de betrekking van monteur en 1 met die van
klerk), 2 mandoers (chauffeurs), 17 inlamlsche chauffeurs,
16 inland-sche chauffeursknechts en 1 inlandsche smid.
Itiiilriilandsrli verkeer. De statistieke opnemingen betreffende
het buitenlandsch postverkeer hadden, ingevolge
art. 40, S 3, al. 2, van liet reglement tot uitvoering van het
in Ind. St. 1907 n ü . 310 opgenomen Algemeen Postverdrag
van Rome, plaats van 1 t/m 28 October van het verslagjaar.
De uitkomsten van deze opnemingen vertoonden echter door
den invloed van den Europeeschen oorlog zoodanige ongewone
afwijkingen, dat zij moeielijk als betrouwbaren grondslag
voor de vaststelling van de jaarcijfers konden dienen.
De rekening wegens het overbrengen van de brieveumaleu
in den door de stoomvaartmaatschappijen ..Nederland" en
..Rotterdamsche Lloyd" contractueel onderhouden geregeb
den maildienst (Ind.St. 1908 n*.677) liep', wat het jaar 1915
betreft, over'105 reizen, namelijk 26 uit- en 27 thuisreizen
door de ,.Nederland" en 26 uit- en 26 thuisreizen door de
..Rotterdamsche Lloyd". Tegen de gewaarborgde som van
f 6000 per reis, genoten de genoemde Maatschappijen onderscheidenlijk
f 318 000 en f 312 000. Deze betaling kwam voor
de eene helft ten laste van Nederland en voor de andere ten
Jaste van Indië. Over 1914 werd uit dienzelfden hoofde aan
de „Nederland" f 306 000 en aan "de ..Rotterdamsche Llovd"
f 303 000 uitgekeerd.
Voor het vervoer van postpakketten van Indië naar Nederland
in 1915 met de stoomschepen dezer beide maatschappijen
werd ten laste van de Indische geldmiddelen aan de
„Nederland" f 6101,51 en aan de „Rotterdamsche Lloyd"
f 4 112.50 betaald of te gatten f 10 214,01. tegen f 14889,29
over 1914, terwijl wegens vergoeding voor de behandeling van
de post aan boord der mailbooten over 1915 ten laste van de
Indische postadministratie aan elk der beide maatschappijen
de contractueele som van f 325 werd uitgekeerd.
Voorts werd de post uit Europa voor Nederlandsch-Indië
23 maal per Fransche en 47 maal per Engelsche en Britsch-
Indische mails vervoerd, terwijl voor de verzending naar
Europa 38 maal van Engelsche en Britsch-Indische booten
werd gebruik gemaakt. In den loop van 1915 was er dus 122
maal gelegenheid tot het ontvangen uit en 90 maal gelegenheid
tot het. verzenden van brieven naar Europa, tegen 142
en 118. maal in 1914.
Verder werden door de Indische uitwisselingskantoren met
alle voorkomende gelegenhedd, o. a. met de booten van de
„Nederland" en met de V^a Nederlandsch-Indië naar
Amerika varende vrachtlwoten van die maatschappij en van
de „Rotterdamsche Lloyd", met de booten van de Java-—
China—Japan-lijn, van de Java-Pacific-lijn en van de
Koninklijke Paketvaartmaatschappij. dépêches voor China,
Japan, Siam, de Straits-Settlements. Britsch-Indië, Zuid-
Af rika, Manilla en Amerika verzonden.
Ten behoeve van de invoering van een postwisseldienst
tusschen Portugeesch Timor en Nederlandsch-Indië, zijn de
bepalingen ter uitvoering van K.D. 21 April 1892 n°. 25 (Ind:
St. 1892 n°. 137) omtrent postwissels en postquitantiën in het
buitenlandsch verkeer (Ind. St. 1905 n°. 410) nader gewijzigd
en aangevuld (Ind. St. 1916 n°. 53>.
Verbindingen, geleidingen en toestellen. De lengte van
liet bovengrondsche landstelejrraafnet verminderde wat de
lijnen J ) betreft, van 11 144.71 K.M. (verbeterd cijfer) tot
11 094,30 K.M.. dus met 50,41 K.M.. en vermeerderde, voor
1) Onder „lijn" wordt verstaan het samenstel tusschen de kantoren van
draden, kabels, steunpunten, met alles wat daartoe behoort en onder „draad"
de metalen geleiding, dio tot voortplanting van den elcctrischen stroom dient.

KOLONIAAL VERSLAG 1910.
247 Hoofdstuk P, afd. i. Ü4H
teevee] rle draden aangaat, van 23 191,43 K.M. (verbeterd
cijfer) tot 24 438,43 K.M., dus met 1247 K.M. De vermindei-i
ii **- van de lijn lengte was in hoofdzaak liet gevolg van de
overgave aan den telefoondienst van de hulptelegraafdraden
tusschen Madioeu en Magetan. Toeloengagoeng en Trenggalek,
.Malang en Batoe, Bangil en Prigen en Weleri en
Hatang, terwijl de vermeerdering van de draadlengte hoofdzakelijk
is toe te schrijven aan het bijspanneu van een telegiaafdraad
tussehen Tjilatjap en Djokjakarta, tusschen Weitevreden
en Bandoeng over Buitenzorg, tusschen "Weltevreden
en Anjer, tusschen Weltevreden en Djokjakarta en tusschen
Weltevreden en Maos, aan den aanleg van een telegraaflijn
niet vier draden langs den tramweg tusschen Semarang en
PtkaloBgen.au aan de overneming van den Zuid-Sumatra
staatsspoorweg van een telegraafdraad tusschen Palembang
en Moearoenim.
De lijn- en de draadlengte van de zeekabelverbindiugen
verminderde in den loop des jaars van 9469,06 (verbeterd
cijfer) tot 9467,33 K.M., welke vérmindering was toe te
«chrijven aan herstellingen en verleggingen van de kabels.
De overige kabel- en oildergrondsehe verbindingen hadden
op 31 December 1915 eene lijnlengte van 129,10 en eene
draadlengte van 699,74 K.M., tegen onderscheidenliik 123,31
en 487,06 K.M. (verbeterde cijfers) in het voorafgegane jaar,
welke toeneming in hoofdzaak het gevolg was van het leg-
»en van 3 zevendraadskabels van het kantoor te Semarang
naar den kokerpaal nabij het station der Semarang— Cheribon
Stoomtrnmmaatschappij en van 6 zevendraadskabels tusschen
het kabelhuis te Hoengoeran en dat bij He Lingga-straat te
Soera ba ja.
Op de zeekabels kwamen in den loop van 1915 tien storingen
voor, te weten tusschen Padaug en Sibolga (19 December
L914-—1 Januari 1915 en 30 Maart—5 April), tusschen
Sabang en Oeleë Lheuë (15- 26 Juni), tusschen Sabang en
Medan (29 Juni—1 Juli), tusschen Sitoebondo en Singaradja
(19-24 October en 26 October). tusschen Sitoebondo en
Bandjermusiu (29 November^ 2 December en 20—21 December))
tusschen Singaradja en Ampenan (9—11 December) en
tusschen Weltevreden en Semarang (25—26 December). Al
deze storingen werden door het kabelschip Telegraaf opgeheven.
Op de landkal)els kwamen 2 storingen voor tusschen
Batavia en Autjol en tusschen Weltevreden en Antjol in de
verbinding met Soera ba ja (1«—2 December).
Behalve de hooger genoemde herstellingen verrichtte het
kabelschip de volgende werkzaamheden. In Februari 1915
werd het vaartuig belast met de verlegging van de kusteinden
der kabels bij Makasser van Oedjoengtanah naar Mariso. in
verband met de in uitvoering zijnde havenwerken te Makas-
~er. ïn den aanvang van April vertrok bet schip naar Singkel
en Sinabang om de oorzaak van de slechte gemeenscha]) langs
ilezen kabel op te sporen en te verwijderen. De kal>el bleek
geheel in orde, de relais op de beide kantoren waren echter
minder geschikt en werden door andere vervangen, waardoor
de verbinding verbeterd werd. Na de herstelling van den
Belawan—Salxing-kabel, verbleef de Telegraaf eenige dagen
te ïandjoengpriok tot het verrichten van werkzaamheden in
het kabeltnnkhuis aldaar, waarna het schip naar Soerabaja
vertrok. In October werden de kusteinden gelegd voor een
derden Soendu-knbel tusschen Anjer en Telokhetong. Tevens
werd een onderzoek ingesteld naar de reden van den achteruitgang
der isolatie van den kabel Weltevreden—Padang.
De oorzaak bleek te schuilen in eene kleine fout in de nabijheid
van Padang, welke evenwel nog niet kon worden geloca.
liseerd. In December bracht de Telegraaf eene kabelverbinding
tusschen Landangan (Sitoebondo) en Soekalila (Soeral>aja)
tot stand.
Ook in bet verslagjaar w erd voortgegaan met het invoeren
van het duplex-bedrijf op enkele zeer drukke verbindingen.
Hoewel het telegraaf verkeer den gunstigen invloed van deze
werkwijze ondervond, zal het volle nut van den getroffen
maatregel eerst kunnen blijken, zoodra de ombouw van de
hoofdroutes van bet net zal zijn gereed gekomen. Thans
komen nog meermalen kleine fouten aan de draden voor, die
het duplex-bedrijf schaden en er toe noodzaken tijdelijk tot
het enkelvoudig bedrijf over te gaan.
Te Weltevreden werden de eerste proeven genomen met d»
sneltelegraaftoestellen van SIEMENS ep HALSKE over een omlepp
van draden, verkregen, door na dienstsluiting op enkel»
kantoren, door bijzondere schakelingen verschillende lijntrajecten
te verbinden, b.v. Weltevreden—Cheribon—Banjoeinas~
Maos—Weltevreden. De eerste uitkomsten waren
zeer bevredigend. Aan het einde van het verslagjaar was de
opstelling van de toestellen te Soerabaja onderhanden. Van
daar zullen de proeven met Weltevreden hervat worden.
De aan het einde van het vorig verslagjaar gewijzigd»
dienstregeling der radiostations te Sitoebondo, Koepang en
Ambon bleef geldig tot den lsten April 1915, toen in overleg
met den commandant der zeemacht, tot den gewonen dienst
kon worden teruggekeerd. In tegenstelling met 1914, toen in
verband met den aan het einde der jaarproeven onmiddellijk
•aansluitenden oorlogstoestand, niet ten volle met de belangen
der scheepvaart kon worden rekening gehouden, werd op den
nieuwen dienstrooster der genoemde stations een groot aantal
uren aan het verkeer op zee gewijd. De gewone dienst werd
vastgesteld op een 12-urigen. namelijk van 7 uur voormiddags
7 uur namiddags en als volgt ingedeeld: 7 u. v.m.—
8 u. v.m. verkeer met schepen op zee; 8 u. v.m.—1 u. 30 m.
n.m. onderling verkeer tusschen de stations; 1 u. 30 m. n.m.
7 u. n.m. verkeer met schepen op zee. Na 7 u. n.m. zoo
noodig afwerken der vóór 1 u. n.m. (sluiting der aanneming
van telegrammen te Koepang en Ambon) op de stations reeds
aanwezige telegrammen, welke, in verband met atmosferische
storingen, nog niet konden worden overgeseind. Deze rooster
werd verder gedurende het geheele verslagjaar gevolgd.
Wat de atmosferische toestand betreft, stemmen de in dit
jaar opgedane ervaringen vrijwel geheel overeen met die van
vorige jaren. De tijd van Mei tot October kan als de gunstigste
worden aangemerkt, terwijl de overige maanden in
mindere of meerdere mate slecht zijn te noemen. Vooral de
maand December deed zich, evenals vroeger, weer als bijzonder
ongunstig kennen. Meermalen kwam het voor, dat de
aanwezige telegrammenvoorraad eerst na middernacht werd
afgewerkt, terwijl enkele malen bij aanvang van den nieuwen
dienst nog niet alle telegrammen van den vorigen dag waren
overgeseind. Op den 8sten en 9den December was de gemeenschap
tusschen de drie genoemde stations zelfs zoo slecht,
dat. overdag geen en 's nachts slechts enkele telegrammen
konden worden gewisseld. Het streven van den technischen
dienst der telegrafie is er voortdurend op gericht, in dezen
toestand verbeteringen te brengen, waartoe op het station
Sitoebondo proefnemingen zijn begonnen^
In verband met de moeielijkheden die aan eene geregelde
aanvulling van de verbruiksartilelen somwijlen in den weg
staan, wordt getracht in de behoefte aan de voornaamste
onderdeden zooveel mogelijk in eigen beheer te voorzien.
Daar de vlugge overbrenging van de telegrammen tusschen
de stations te Sitoebondo. Koepang en Ambon nog niet was
verzekerd, werden voor dit overbrengen nog geen seinkogten
in rekening gebracht en in het verkeer met schepen op zee
geen kusttaksen berekend, terwijl de overbrenging der telegrammen
geschiedt op risico van de afzenders.
Onderbreking van het bedrijf van eenige beteekenis tengevolge
van onderhoud*, of herstellingswerken had niet
plaats.
Het kuststation te Sabang verkeerde steeds in goeden staat.
Bedrijfsonderbrekingen kwamen niet voor. In het technische
gedeelte van het station is men doende eene wijziging aan te
brengen, waardoor veranderingen aan den variometer der
zendinginrichting van af de zitplaats van den telegrafist zullen
kunnen geschieden. De luehtstorincen op het station waren
niet zoo hinderlijk als op de oostelijke stations en hadden ook
een ander verloop; dit stemt overeen met de ervaring dat
de luchtstoringen ten nauwste met de moesons verband
houden.
Verkeer en opbrengst. Een overzicht van het telegraafverkeer
in 1914 en 1915 (zie ook bijlage TJF) volgt
hieronder:

if
249 Hoofdstuk I', afd. I.
' UulvaiiKHtuii
I Aantal i« t.mWi' telegrammen
| OWHimSDlUk WOOrpental . .
Cc;Illi(lllul(l „
1 Aantal iwgamliigileliitmiii
mon
jt;< /.urn Hint woordental
! Gemiddeld „
) Fictieve opbrengst AM B p •
rinMatelegrammen,berekend
uiii lx taalde telegrammen .
( Aantal vermonden telegram*
l men
j Qeaamenluk woordental . .
(Oemlddeld ,
f Aantal mtyangen Inlegmn
} men / . . .
i OefcamealUk woordental . .
(iulllilitlelil »
KlM inir>
f 1 5209U0M
1 220 77(1
144204170
11,811)
H4KH2
86JM.)
r i u«eii
I 869 172
16230 146
12
n s7
isieaia
23.44
Vermeerdering ol
vermindering.
63061 at
48888 ,.
80674) „
o.l» ...
8018 „
-30WB45 „
•2.82 ,
f 334 227 f 219KK4 ; f -84 3»3
145 59,1 .
1687028
10.87
142384,
1080660
11.38
140109V
88410161)
16.71
180966
2888687
17.07 !
-5 4S7
748 9114
5.74
4 1M «/„
8.88 „
• r '.5x ..
IJOO „
Ui ..
1.I.9 .
10.73 .
RUS
—3.7(i
31.77
sasa
—2368 „ —l.Ot;
708127 „ '47.4
",.(;; i .. 50
1) Vcrbeterdo cijfers.
Ij In verband met den Europeeschen oorlog verminderd e het aantal tele-
grammen, doch nam het woordental toe, als gevolg van het niet meer toelaten
van telegrammen in geheimschrift sedert Augustus 1914.
Verdeeling van liet telcfoongcbied in distrieten. Ten
einde het dagelijksch beheer van den telefoondienst beter te
kunnen uitoefenen, is in Januari 191G het telefoongebied
voorloopig verdeeld in acht districten, omvattende het eerste
district: de residentiën Bantam, Batavia, Preanger-Regentschappen
en Cheribon; het tweede district: de residentiën
Pekalongan, Semarang, Rembang, Banjoemas, Kedoe,
Djokjakarta en Soerakarta ; het derde district: de residentiën
Madioén, Kediri, Soerabaja, Pasoeroean, Besoeki, Madoera
en Bali en Lombok; het vierde district: de vierde post-en
telegraaf af deeling: het vijfde district: de vijfde post- en telegraafafdeeling;
liet zesde district; de zesde post- en telegraafafdeeling;
het zevende district: de zevende post- en telegraafafdeeling,
met uitzondering van de residentie Bali en Lombok;
het achtste district: de achtste post- en telegraafafdeeling;
terwijl als standplaatsen van de chefs dier districten
onderscheidenlijk zijn aangewezen Weltevreden. Semarang,
Soerabaja. Palembang, Padang, Medan, Makasser en
Menado. Zoolang nog geen personeel van den telefoondienst
als blief van het vierde, vijfde, zesde, zevende en achtste district
kan worden aangewezen, worden met het algemeen toezicht
op de uitoefening van dien dienst de chefs van de betrokken
post. en telegraafafdeelingen belast.
KOLONIAAL VERSLAG 1916.
880
Het aandeel der Nederlandsen-Indische administratie in do
opbrengst van het buitenlnndsch verkeer heiiep over 1915 voor
de transitotelegrammen f 115 364 en voor de overige tele-
I grammen f 626 490, tegen onderscheidenlijk 1 111 137 en
I f 557 218 in 1914.
In 1915 werden via Eastern G9 345 uitgestelde telegrammen
verzonden en 56 878 dergelijke telegrammen ontvangen,
: tegen onderscheidenlijk 17 8G0 en 14 106 in 1914. De yerl
nieerderiug bedroeg dus 51485 en 42 772. of 288°/ en
j 303,2 %.
Van de gelegenheid om binnenlandsche telegrammen te
verzenden via Singapore of Pinang werd in 1915 gebruik
gemaakt voor 11 telegrammen, tegen 31 in 1914.
8 5. UOUYERNEXENTS TELEFOONDIENST.
Bepalingen, voorwaarden en tarieven. Bij Gouw Bt.
3 Mei 1915 n°. 35 zijn de .,Voorwaarden en bepalingen betreffende
den interlocalen telefoondienst van het Gouverne- I
ment" (Bijbl.'Ind. St. n°. 7608, juncto nos. 7854 en 8044). !
ter bevordering van eene vlugge afwikkeling* der aanvragen I
voor interlocale gesprekken en ter voorkoming van fraude, J
alsmede ter verlichting van de administratie bij den tele- )
loondienst, in dier voege gewijzigd, dat de door abonné's
gestorte waarborgsom niet meer kan dienen als zekerheid tot
nadere verrekening van de kosten van uit publieke spreekcellen
gevoerde interlocale gesprekken: die kosten moeten dus
dadelijk worden voldaan. Voorts werd bij dezelfde gelegenheid
bepaald, dat voor aansluitingen ten laste van het Land
geen waarborgsom l>ehoeft te worden gestort en de kosten van
de uit die aansluitingen aangevraagde gesprekken ook niet
met f 0,25 per gesprek worden verhoogd.
' Locale en districlsdienst. In verbuid met de owrnnstige
tijdsomstandigheden werden geen nieuwe hoofdnètten opfricht;
evenmin werden particuliere netten genaast of gekocht.
Het telefoonkantoor te Tangerang werd van hoofdkantoor
tot een bijkantoor van Batavia teruggebracht.
Op uit. 1915 strekte de plaatselijke dienst zich uit Over de
telefoonnetten te Amlxm. Ampenan. Bandjermasin, Benkoelen,
Bondowoso, Djambi, Gorontalo, Eendal, Eertosono,
Eraksaan, Erawang, .Magelang, Menado, Palembang, Poerwakarta,
Pontianak, Probolinggo, Rembang, Salatiga,
Serang, Sidoardjo, Singarjadja, Sitoebondo, Soemenep, Soerabaja
en Tjüatjap en de districtsdienst over de telefoonnetten
te Bandjar, Bandoeng. Bangil, Batavia, Blitar, Blora, Den
Pasar, Djember, Djokjakarta, Djombang, Garoet, Eediri,
Loemadjang, Madioen, Malang, Modjokerto, Pamekaaan,
Pandeglang, Pasoeroean, Rangkasbitoeng, Semarang, Soekaboemi,
Solo, Tasikmalaja. Telokbetong. Tjepoe en Tjiandjoer.
De telefoonnetten hadden op 31 December 1915 gezamenlijk
401 E.M. ondergrondsche kabellengte, 12 073 E.M. bovengrondsche
lijnlengte. 25 577 E.XI. ondergrondsche geleidingslengte,
29 310 E.M. bovengrondsche geleidingslengte,
51154 E.M. ondergrondsche draadlengte en 50 868 E.M.
bo ven grond se h e draadlengte. Op uit. 1914 waren deze lengten
onderscheidenlijk 371, 9353, 23 678. 22 779. 47 335 en 38 154
E.M.
De. opbrengst der netten beliep in 1915 f 1 947 665, tegen
f 1 G57 G00 in 1914.
Het aantal betalende telefoonposten, dat op uit. 1914 14 093
bedroeg, steeg tot 16 366, dus met 2273 posten, of 16 %.
Interlocale dienst. Op Java werden in het verslagjaar
de volgende nieuwe interlocale geleidingen in gebruik genomen:
a. Djember—Sitoel>ondo:
h. Bangil -— Pasoeroean;
c. Soerabaja—Eertosono, en
d. Bandoeng—Rantjaekek—Cheribon.
Op 31 December 1915 waren alle plaatselijke en districtsnetten
op Java aan het interlocale net aangesloten.
Te Buitehzorg, Cheribon, Tegal en Pekalongan bestonden
rechtstreeksche aansluitingen op het interlocaal kantoor,
terwijl de particuliere netten in die plaatsen door,den slechten
toestand waarin zij zich bevonden, niet in het interlocaal
verkeer waren opgenomen; echter werden interlocale verbindingen
van en naar deze netten, op risico van den aanvrager,
niet geweigerd.
De weglengte van de op uit. 1915 in bedrijf zijnde interlocale
lijnen bedroeg 2657.68 E.M., met eene geleidingslengte
van 5865.36 E.M., tegen onderscheidenlijk 2452,80 en
5548 E.M. op uit. 1914.
De opbrengst van den interlocalen dienst beliep in 1915
f 596 615, tegen f 452 555 in 1914.
Het aantal interlocale gesprekken, dat in 1914 282 50G bedroecr,
vermeerderde in 1915 tot 389 558, dus met 107 052
of 37,8%.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indic. 32

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
251 Hoofdstuk
Ombouw, verbetering en uitbreiding van telefooBnettea.
Do voor 1915 ontworpen uitbreiding van bet kubelnet te
Weltevreden kon wegens gebrek iian grondkabels slechts voor
een zeer klein {gedeelte worden uitgevoerd. Geplaatst werden
2 opstijgpunten, gelegd werd 8,23 K.M. grondkabel in het
gebied van de centrale Weltevreden, terwijl het net onder
Meester-Cornelis werd uitgebreid met 5 opstijgpunten en 3,96
K.M. grond ka bel.
Te Buitenzorg werd ten behoeve van bet departement van
landbouw, nijverheid en handel, eene particuliere telefooninstallatie
aangelegd. Een wisselbord van 50 nummers werd
geplaatst, terwijl ten behoeve van de daarop aangebrachte
aansluitingen 410 M. grondkabel werd gelegd.
Te Tjikampek werd tegen het einde van het verslagjaar een
aanvang gemaakt met den aanleg van een bij net en den aanleg
van eene districtsgeleiding Poerwakarta—-Tjikampek.
Tusschen het telefoon kantoor te Soekabopnii en de bijkantoren
te Klapawoengal. Palaboeban Uatoe, Tjikembang, Bodjonglopang
en Ngalindoeng werden de oude enkeldraadsche
districtsgeleidingen vervangen door dubbeldraadsche geleidingen
van koperpantserdraad van 2'. m.M. middellijn.
» Tusschen Bandoeng en Lembang werd eene tweede dubbeldraadsche
districtsgeleiding gespannen. i
De voor 1915 ontworpen kabeluitbreiding in de kota Bandoeng
moest wegens gebrek aan grondkabels worden gewijligd.
Twee nieuwe opstijgpunten weiden in het nieuwe stadsgedeelte
nabij Tjikoedapateuh geplaatst; gelegd werd 1,83
K.M. grondkabel.
De in 1914 aangevangen ombouw van het plaatselijk net te
Garoet kwam in het begin van het verslagjaar gereed.
De districtsgeleidingen tusschen Garoet en de bijkantoren
te Tjisompet en Tjikadjang werden verbeterd en omgelegd,
in verband met den aanleg van nieuwe wegen; het plaatselijk
net te Tjikadjang moest in verband daarmede eveneens wor- i
den omgebouwd.
De in 1914 aangevangen aanleg van het plaatselijk net te i
Bandjar werd geëindigd; te Meloewoeng werd een bijkantoor j
geopend.
De multiplexwissell>orden te Djokjakarta werden uitge- j
breid met 200 nummers en alzoo gebracht op 600. door het
bijplaatsen van twee locale tafels. De aanleg van eene dubbeldraadsche
abonné-geleiding "van 75 K.M. lengte op het bijkantoor
te Sentoio kwam nagenoeg gereed.
'Het plaatselijk net te Solo werd uitgebreid met 3 opstijgpunten
en 1,95 K.M. grondkabel.
In het verslagjaar werd overgegaan tot een algeheelen ombouw
van het oude bovengrondsche net in de kota Magelang
tot een nagenoeg geheel ondergrondsch net. Gebrek aan
kabels was ook hier de oorzaak, dat het oorspronkelijk plan
moest worden gewijzigd. Geplaatst werden 5 opstijgpunten
en gelegd weid 1,75 K.M. grondkabel.
Het k;'helnet irijle kota Seiuarang werd uitgebreid met 12
nieuwe opstijgpunten en 16,04 K.M. grondkabel.
Voor een bij telefoon net te Bodja (Semarang) werd eene
dubbeldraadsche districtsgeleiding van 19 K.M. aangelegd.
Het bij telefoonkantoor te Tjabak (Re.njbang) werd, in verband
met het opzeggen van alle aansluitingen op 2 na. op
1 Noveml>er 1915 opgeheven; de overblijvende aansluitingen
werden op Tjepoe en Blora overgebracht.
Het loibelnet in de kota Madioen werd uitgebreid met 2
opstijgpunten en 0.81 K.M. grondkabel. De in 1914 begonnen
aanleg van bijtelefoonnetten te Tjaroeban en Magetan kwam,
evenals de bouw van een bij net te Ponorogp, in bet begin van
het verslagjaar gereed.
Districtsgeleidingen werden aangelegd tusschen Madioen
en Magetan (2 dubbeldraden), Madioen en Tjaroeban (1 i
dubbel draad). Madioen en Ponorogo (2 duhbeldraden) en
Madioen en Ngawi (1 dubbeldraad).
Te Ngandjoek werd een nieuw bijtelefoonkantoor in een j
1', afd. I. 252
daartoe door den dienst der burgerlijke openbare werken opgericht
gebouw gevestigd.
Het oude Iwvengroiulsche net in de kota Kediri werd geheel
omgebouwd. Daartoe werden 4 opstijgpunten geplaatst en
2,72 K.M. grondkabel gelegd.
Nieuwe bijkantoren werden opgericht te Ngadiloewih.
Toeloengagoeng en Trenggalek. Districtsgeleidingen werden
aangelegd naar de twee eerstgenoemde bijkantoren, benevens
van Pare naar Kepong (2 dubbeldraden), van Toeloengagoeng
naar Trenggalek (1 dubbeldraad) en van Blendri naar
Pare (1 dubbeldraad).
Het geheele telefoonnet der Kediri Stoomtrammaatschappij
langs hare trambanen ging op haar verzoek over in handen
van den landstelefoondienst als zoogenaamde particuliere verbindingen
(art. 12 der bepalingen, voorwaarden en tarieven
in Bijbl. Ind. St. n°. 7776), met eene totale lii'nlengte van
ongeveer 160 K.M., waarop zijn aangesloten bet hoofdbureau
dier Maatschappij te Pare en al hare stations. Daartoe werd
in het station te Pare eene centraalbureau-inrichting geplaatst
en een aanvang gemaakt met den ombouw van het
tramtelefoonnet, ter verbooging van de bedrijfszekerheid.
Het kabelnet te Djonibang werd uitgebreid met 1 opstijgpunt
en 0,84 K.M. kabel; dat te Soerabaja met 1 opstijgpunt
en 0.44 K.M. grondkabel.
Hét gel>ouw voor de nieuwe Centrale Zuid te Soerabaja
kwam in het begin van het verslagjaar gereed. Met de opstelling
van eene centraalbureau-inrichting werd een aanvang
gemaakt.
De bijnetten te Talok en Boeloelawang (Kedoe) werden
omgebouwd.
Het plaatselijk net te Djember en de bijnetten te Rambipoedji,
Kalisat, Sempolan en Soekawana, welke in het vorig
verslagjaar' werden genaast, werden verbeterd en omgebouwd.
Het plaatselijk net te Sitoebondo werd omgebouwd en gedeeltelijk
ondergronds gemaakt. Een opstijgpunt werd geplaatst
en 1,06 K.M. grondkabel gelegd.
Te Sampang werd een bijtelefoonnet opgericht en eene
dubbeldraadsche districtsgeieiding gespannen naar het
hoofdkantoor te Pamekasan.
Het net te Palembang werd uitgebreid met een opstijgpunt;
de installatie ' van het centraalbureau werd overgebracht
van het oude naar het nieuw opgerichte post-, telegraafr
en telefoonkantoor.
In het laatst van,1915 werd aangevangen mét bet uitbreiden
van het kabelnet te Menado. door het plaatsen van 2
nieuwe opstijgpunten. het leggen van ongeveer 18 K.M.
grondkabel en het uitbreiden van het wisselbord.
Bijzondere inededeelingen. De in 1914 aangevangen a'unleg
van verschillende lange geleidingen ten behoeve van de
pestbestrijding, was in bet begin van het verslagjaar geeindigd.
Locaal en interlocaal verkeer vertoonden gedurende het
verslagjaar weer de gewone toeneming.
Bijzondere storingen. Te Soerabaja hadden 2. kabelstoringen
plaats, ééne tengevolge van het beschadigen van
een grondkabel met een pikhouweel, de andere door bet stuktrekken
(door een sleepanker) van een waterkabel door de
Kali Mas. De storingen waren onderscheidenlijk binnen 4 en
8 d'gen opgeheven. '
Den 12den November 1915 vernielden zware rukwinden,
gepaard aan hevige regens, nagenoeg het geheele bovengrondsche
net te Tasikmalaja. zood.it het verkeer gedurende
eenige dagen was gestoord. Ook fle bovengrondsche telefoonleidingen
in de buurten Nieuw-Gondangdia. Kampong Lima,
Menteng en Kebonsirik te Weltevreden werden door storm
zwaar beschadigd.
•
/

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIÖ.
258 Hoofdstuk P, ;if

KOLONIAAL VERSLAG ÏOIÖ.
Hoofdstuk 1', ftfd. I en IJ. 8M
I 9. GELEIDINGEN VOOR ELECTBI8CHE VERUCHTING EN VOOR HET OVERBRENGEN VAN
KRACHT DOOR KIDDEL VAN ELECTRICITE1T.
Gedurende het verslagjaar werden 3 vergunningen tot den eigen gebruik van den aanvrager dienende, werden 7 veraanleg
van geleidingen voor electrische verlichting en het gunningen verleend en werd er 1 ingetrokken.
overbrengen van kracht door 'middel van electriciteit ver Voor een overzicht van de tot medio September 1915 ver-
[eend, terwijl 3 dergelijke vergunningen werden ingetrokken leende, nog van kracht zijnde vergunningen zie men bil. 415
Voor den aanleg van dergelijke geleidingen, uitsluitend voor ; —422 van deel I van den Regeeringsalmanak voor Neder.
lnndseh-Indië voor 1916.
Bij Gouw Ut. 19 Jan. 1916 n°. 57 (Ind. St. n°. 52) is be,
paald dat de dienst der staatsspoor- en tramwegen in Nederlandsch-Indië
een onderdeel uitmaakt van het departement
van Gouvernementsbedrij ven, waarvan het helieer, onder de
bevelen van den directeur, wordt uitgeoefend, voor zoover den
spoorweg ter Sumatra's Westkust betreft door den ebef der
exploitatie van den Sumatra-staatsspoorweg en de Ombilinniijnen
en voor zoover de overige spoor- en tramwegen betreft,
door den hoofdinspecteur der spoor- en tramwegdiensten. In
verband daarmede is de instructie voor dien hoofdinspecteur
nader gewijzigd en aangevuld (zie BijblMnd. St. n°. 8520).
In afwachting van eene algeheele herziening van de nlgemeene
spoor- en tram wegreglementen, werden reeds voorloopige
voorzieningen getroffen ten aanzien van die punten,
welke dringend wijziging eischten. dan wel waaromtrent reeds
overeenstemming was verkregen jnet de betrokken autoriteiten
of belanghebbenden. waarl>ij tevens gerekend is op de vast-
,-telling van voorschriften betreffende dienst- en rusttijden
van het personeel der spoorwegdiensten, voor zoover dit in
het belang van de behoorlijke uitoefening van den dienst of
voor de veiligheid van het verkeer noodig wordt geacht.
Bij Ord. van 3 Nov. 1915 (Ind. St, n°. 631) is het algemeen
tramwegreglement (Ind. St. 1905 n". 616. zoonis het sedert
is gewijzigd en aangevuld) nader gewijzigd, voor zooveel betreft
het opschrift, waaraan is toegevoegd: ,,niet uitzondering
van tramwegen Van uitsluitend of overwegend plaatselijk belang",
welke toevoeging verband houdt met de vaststelling
bij Ord. van dezelfde dagteekening (Ind. St. n°. 629) van
een algemeen reglement op voor algemeen verkeer bestemde
tramwegen van uitsluitend of overwegend plaatselijk belang
en zulks ter uitvoering van art. 18. sub />. der algemeene
ïegelen betreffende den aanleg en de exploitatie van spooren
tramwegen, bestemd voor algemeen verkeer in Nederlandsch-Indië.
vastgesteld bij het op 1 December 1915 (Ind.
St. 1915 n°. 630) in werking getreden K. B. 12 Juni 1915
n°. 44 (Ind. St. n°. 506) (vgl. K. V. 1915. kol. 249).
Ter uitvoering van art. 15. lid 1. van genoemd Koninklijk
besluit zijn bjj Ord. van 3 Nov. 1915 (Ind. St. n°. 632) geregeld
de wijze, waarop de intrekking van eene tramwegconcessie
in een bepaald geval geschiedt, zoomede de gevolgen
welke verbonden zijn zoowel aan die intrekking als aan
het vervollen als concessie in haar geheel of wel — eveneens
in l>epaald omschreven gevallen — alleen ten aanzien van een
of meer rechtverkrijgenden van den concessionaris. Eindelijk
houdt met de invoering van meergenoemd Koninklijk besluit
nog verband art. 2 van Gouv. Bt. 3 Nov. 1915 n°. 43 (Ind.
St. n°. 633). waarl>ij wijziging gebracht werd in het opschrift
en den inhoud der voorwaarden, waarop concessie kan worden
verleend voor den aanleg en de exploitatie van tramwegen
met machinale bewecgkracht. bestemd voor algemeen verkeer
in Nederlandsch-Indië (Tnd. St. 1905 n°. 516).
De bij Gouv. Bt. 1 Maart 1913 n°. 13 (Biibl. Ind. St. n".
7849) vastgestelde bepalingen betreffende h^t vervoer van
's linds reizigers en goederen op de staatsspoor- en tramwegen
in Nederlandsch-Indië werden nader aangevuld, in verband
met het toestaan van vervoer voor rekening van den lande
aan meer categorieën van landsdienaren en de uitbreiding
van het aantal personen, welke op reisaanvragen reizen (vgl.
Bijbl. Ind. St. n°. 8401 en 8459).
Bij de op 1 April 1916 in werking getreden Gouv. Btn. 12
II. SPOOR- EN TRAMWEGEN.
Nov. 1915 nos. 41 t/m 43 (Ind. St. nos. 647 t/m 649) zijn
onderscheidenlijk vastgesteld een nieuw reglement op de
dienstreizen Jangs de staatsspoor- en tramwegen voor het tot
de exploitatie daarvan' behoorend personeel, nieuwe voorschriften
ten aanzien van het reizen in Nederlandsch-Indië
tengevolge van plaatsing, verplaatsing, ontslag, verlof als
anderszins van ambtenaren en beambten bij den dienst der
staatsspoorwegen, en een nieuwe staat van dartelden van het
personeel dèr opname van staatsspoorwegen, terwijl bij Gouv.
Bt. van denzelfden datum n°. 44 (Ind. St. n°. 650) de regeling
betreffende toelagen en vaste indemniteiten voor reis. en
verblijfkosten en veldwerk, enz. van het personeel bij den
aanleg van staatsspoorwegen (Ind. St, 1909 n°. 444) eehige
wijzigingen onderging.
A. SPOORWEGEN.
1 °. STAATS»l'OORWKGKN.
a. Verkenning, opneming en aanleg.
Java. Aangezien de kosten van de volkomen aan militaire
eischen beantwoordende spoorwegverbinding • Rantjnekek—
Soemedang (zie K. V. 1915, kol. 249) geoordeeld werden niet
evenredig té zijn aan het daarmede te bereiken voordeel,
werden, terugkomende op het vorige voorontwerp, terreinmetingen
verricht voor een aan.dat oorspronkelijk plan aansluitende
zijlijn naar Koet'imaniri. A?oor het eerste gedeelte
(lang 5 K.M.) eener zijlijn Rantjaekek—Soemedang werd
een afzonderlijk ontwerp opgemaakt en ingediend. Tot de
uitvoering van dit zijlijntje is machtiging verleend.
De terreinmetingen en het economisch vooronderzoek voor
eene zijlijn in de richting Garoet—Tjikadjang in de Preanger-Regentsehnppen
werden ten einde gebracht (vgl. t. a. p.).
Daar er voor de aansluiting van een in de toekomst wellicht
noodige verbinding met Singaparna voordeel in zou zijn gelegen,
wanneer het spoorwegtraeé van Garoet naar het zuiden
aan den rechteroever van de Tjimanoek kon worden gehouden,
werd een tweede tracé opgemeten, loopende over Moendjoel
naar Bajongbong en daar weder aansluitende aan het
reeds afgemeten hoofdtracé van Garoet over Tjibodas en
Tjiseroepan naar Tjikadjang.
De voorontwerpen voor tramlijnen met smalspoor in de
nfdeeling Krawang der residentie Batavia en in de afdeeling
Banjoewangi der residentie Besoeki kwamen gereed;
begin 1916 werd een aanvang gemaakt met den aanleg der
lijnen Krawang—Lemahabang, Krawang—Rengasdengklok
en Ragadiaupi—Kalisetail.
Het onderzoek inzake eene electrificatie van de hoofdlijn
tusschen Soerabaja en Kertosono (zie t. a. p.), hetwelk —
onafhankelijk van den voorgenomen aanleg van eene tweede
spoorwegverbinding via Gempolkerep, waarvoor een voorontiverp
werd ingediend — werd voortgezet, leverde gunstige
uitkomsten op. Daarbij bleek de mogelijkheid van stroomlevering
aan andere gouvernementsbedriiven en aan particuliere
grootverbruikers in de streek, waarlangs het te electrifireeren
baanvak is gelegen, zoodat bij den technischen en
financieelen opzet daarmede rekening wordt gehouden. Een
gelijksoortig onderzoek was onderhanden voor eene hydroelectrische
krachtvoorziening van de hoofdstad Batavia en

ajöf '• Hoofdstuk
omstreken (met inbegrip van Ta-ndjoengp'riok, Meester- J
Oornolil On Huitenzorg), tepelijk met de invoering van electrische
drijfkracht op een deel der spoorwegen in en om
Batavia en op de lijn Bathvia- Buitenzorg.
Voorbereidende onderzoekingen werden verricht en de opneming
werd begonnen van eenige tramlijnen in Noord-
Gberibon, welke bij het station Djatibirang zullen worden
aangesloten aan den spoorweg Tjikampek—Cheribon. De verkenning
van de aan het spoorwegnet aan te sluiten streken
heeft gunstige verwachtingen doen ontstaan betreffende het
door zoodanige tramwegen te stichten algemeen nut en de te
bereiken, geldelijke uitkomsten voor liet staatsspoorwegliedrijf.
Voorloopige onderzoekingen hadden plaats naar de levensvatb.iarheid
van tramlijnen ter verbinding van de nfdeelings.
Iioofdplaats Trenggalek en haar achterland aan het spoorwegnet
der Oosterliinen bij Toeloengagoeng, terwijl verkennin."
gen onderhanden waren voor tramverbindingen in het deel
van de ft f deeling Bandoeng, dat gelegen is ten zuiden van
den hoofdspoorweg van'Padalarang tot Tjitjalengka.
Met het algemeen onderzoek naar het voorkomen op Java
van voor eene spoorwegelectHficatie geëigende waterkracnten,
alsmede met het verzamelen en uitwerken van gegevens,
betreffende het in de toekomst te verwachten krachtverbruik
van de staatsspoorwegen op Java, werd geregeld voortgegaan.
Er hadden geregeld clebietwaarnemingen plaats in een twaalflal
in de residentiën Bantam, Batavia. Preanger-ttegentsehappen,
Banjoemas, Madioen en Kediri gelegen bergrivieren.
Het uitvoerig terrein-onderzoek in eenige rivierdalen
werd voortgezet.
Be uitvoering van het hydro-electrische krachtwerk in het
Tjatoerdal nabij Madioen (zie K. V. 1915, kol. 250) vorderde
l>evredigend.
Van de in aanleg zijnde lijn Bandjar—Parigi kwam het
grondverzet der aardebaan evenals de onderbouw der bruggen
in de eerste sectie grootendeels gereed: de tweede sectie ]
bleef in uitvoering. De aanleorekeni'ng der lijn wees op uit.
1915 een bedrag van f ö 481 608 aan.
De aanleg van de lijn Cheribon—Kroja vorderde bevredigend.
De groote overbruggingen over de Serajoe en de Losaririvier
kwamen gereed, hetgeen ook het geval was met de beide
tunnels in de Serajoe-kloof. De gedeelten Cheribon—Marga-
•>ari en Toetoeran—Kroja zijn op 1 .Juli 1916 voor het publiek
verkeer opengesteld. Op het einde van 1915 sloot de aanleg- !
rekening van de lijn met een bedrag vnn f 12 821 017.
Buiteilbezittillfron. Voor het verzamelen van economische
en andere gegevens omtrent de verschillende gewesten der
buitenbezittingen tot het vormen van een juist oordeel nopens
de wenschelijkheid van spoor- of tramaanleg in die sewesten
werd een bureau voor verkenning en opneming van staatsspoorwegen
in de buitenbezittingen opgericht. Met het verzamelen
en rangschikken van in gedrukte werken verspreid
voorkomende economische gegevens betreffende Tapanoeli,
Zuidoost-Borneo, Zuid-Celebes en Bali en Lombok werd een
aanvang gemaakt.
De opnemingen in Zuid-Sumatra voor de definitieve vaststelling
van het tracé ter verbinding 1 van de in aanleg zijnde
spoorlijnen in de Lampongsche districten en in Palembang
bleven onderhanden.
Een voorontwerp voor eene zijlijn naar de Way Lima-streek
kwam gereed, doch bleek nog tot een nader onderzoek aan-
'leiding te geven.
Het voorontwerp voor de doortrekking van de lijn Prinman
Soengai Liman naar Loeboekbasoeng ter Sumatra's Westkust
(zie K. V. 1915, kol. 250) kwam gereed.
De opnemingen voor een spoorweg van Moearokalaban naar
het Sigalaoet-veld door de Ombilin-vallei (zie t. a. p.)
werden beëindigd.
Van den in aanleg zijnden spoorweg in Zuid-Sumatra kwam
in de Lampongsche districten de lijn in exploitatie tot de
halte Tegineneng (lengte van Pandjang tot Tegineneng 39
K.M.). De werkzaamheden aan het lijngedeelte tusschen
Tegineneng en Blambnngan (38 K.M.) bleven onderhanden,
doch werden op het gedeelte Hadjipemangilan—Blambangan
(13 K.M.) gestaakt ter beperking van de buitengewone uitgave-n
in verband met de ongunstige tijdsomstandigheden.
Handelingen der Staten-Genéraal. Bijlagen. 1916—1917.
KOLONIAAL VEESLAG ÏOIÖ.
P, Bfd. 11. 258
In Palembang kwam het lijngedeelte Kertapali Prabanioelih
(78 K.M.) gereed en werd voor het algemeen verkeer
opengesteld. Aan liet lijngedeelte Prabamoelili—Moearoenim
(74 K.M.) werd voo'rtgewerkt. De aanlegrekening wees op
uit. 1915 een eindcijfer aan van f 11679 161.
Bij Gouv. Bt. 15 Dot. 1915 n°. 22 is bepaald dat de reeds
voor liet publiek verkeer geopende en nog in aanleg zijnde
staatslijnen in Zuid-Sumatra zullen worden geëxploiteerd als
tramwegen, zullende mitsdien op die lijnen toepasselijk zijn
het algemeen tramwegreglement (Ind. St. 1905 n°. 516).
b. Exploitatie.
Lengte in exploitatie. In de lengte der staatsspoorwegen,
blijkens de opgaaf in K. V. 1915 (kol. 250) bedragende
voor de Oosterlijnen 989, voor de Westerlijnen 1249 en
den sta itsspoorweg ter Sumatra's Westkust 245 K.M., kwam
in het verslagjaar geen verandering.
Tarieven. »De bepalingen op het vervoer en tarieven der
stiatsspoorwegen op Java (Gouv. Bt. 30 Ooi. 1909 n°. 46,
zooals liet sedert is aangevuld en gewijzigd) zijn nader gewijzigd
en aangevuld bij Gouv. Btn. 9 Jan. 1915 n°. 28, 18
Aug. 1915 n°. 65, 17 Sept. 1915 n°. 11, 5 Jan. 1916 n°. 34 en
11 April 1916 n". 17.
Krachtens Gouv. Btn. 12 Maart en 14-Mei 1915 nos. 15 en
21 zijn bijzondere tarieven vastgesteld voor

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
2;v.) Hoofdstuk
Westkust was op uit. 1915 samengesteld uit 68 locomotieven, !
97 rijtuigen en bagagewagens en 813 goederen- en andere
wagens, ui 21 wagens meer dan op uit. 1914. Het kolenver- I
bruik bedroeg" in 1915 42 513 ton. tegen 45 808 ton in 1914.
In Zuid-Suinatra bestond het rollend materieel op uit. 1915
uit 17 locomotieven, 20 rijtuigen en ü6 wagens, tegen onderscheidenlijk
4, 8 en 31 op uit. 1914.
PerfOnML Bij de exploitatie der staatsspoorwegen op
Java waren op uit. 1915 in het geheel (dus zoowel met als
zonder aanstelling) in dienst 2341 Europeanen en 16 445 in- '
landen en niet ken gel ijkgestelden en hij de exploitatie van i
deii itaattspoorweg ter Sumatra's Westkust 174 Europeanen :
en 2332 inlanders en met hen gelijkgestelden.
\Iu de werkplaatsen der Westerlijnen te Bandoeng, Meester-
Cornelis en Poerworedjo te zamen waren, ongerekend de
koelies, gemiddeld per dag werkzaam 2965 werklieden; in die
der Oosterlijnen te Madioen, Soera baja en Djember te zamen
gemiddeld 1907 werklieden en in die te Padang gemiddeld
448 man.
De staat van bezoldigingen voor het personeel van den
dienst der staatsspoorwegen (Ind. St. 1912 n°. 147, zooals het
sedert is gewijzigd) werd herhaaldelijk gewijzigd en aangevuld
(zie Ind. St. 1915 nos. 358 en 646 en 1916 nos. 52 en
161).
Uitkomsten van het vervoer. De ruwe ontvangsten van
de Oosterlijnen, met inbegrip van de met normaal spoor aangelegde
stoomtramlijnen, bedroegen in 1915 f 16 682178, of
t' 897 444 meer dan in 1914. De opbrengst, van het reizigersverkeer
vermeerderde met f 64 806, of + 1,3%. De ontvangsten
uit het ij 1— en vrachtgoedoreiiverkeer namen met +
6.4 % toe, tot welke vermeerdering o. a. heeft bijgedragen
het grootere vervoer van cassave, dakpannen, ruw en onbeilagen
hout, kalk, klappernoten, maïs, meststoffen, klapper- j
olie, padi, lijst, tabak, aarde, dnkijzer, onbewerkte met:ilen
en tras en trasmortel.
Do ruwe ontvangsten van de Westerlijnen, met inbegrip
van de tramlijnen met normaal spoor, bedroegen in 1915
f 16 675 292, of f 545 471 meer dan in 1914. De opbrengst
van het reizigersverkeer verminderde met f 187 466 of +
2,4 %, terwijl de ontvangsten uit het ijl- en vrachtgoederenvervoer
vermeerderden met + 4,8 %. De stijging van laatstbedoelde
opbrengst was voornamelijk een gevolg van de toeneming
van het vervoer van aardappelen, groenten, ruw en
onheslagen hout, melasse, meststoffen, olie en thee.
Na aftrek van de exploitatiekosten (met inbegrip van vernieuwingen
en afschrijvingen) bleef op de Oosterlijnen
f 9 301 144 en op de Westerlijnen f 6 728 134 over, tegen
f 7 307 757 en f 6 737 197 in 1914.
De ontvangsten van den spoorweg ter Sumatra's Westkust
bedroegen in 1915 ruw f 2 649 297 en zuiver f 1172114,
tegen f 2 564 945 en f 1 016 379 in 1914.
De geldelijke uitkomsten van de als tramweg geexploiteerde
gedeelten van den Zuid-Sumatra-spoorweg gedurende
1915 zijn nog niet met juistheid vast te stellen.
2°. PARTICULIERE SPOORWEGEN.
Lengte in exploitatie. De lengte der particuliere spoorwegen
op Java (die van de Nederlandsch-Indische Spoorweg- I
maatschappij) bleef 206 K.M., terwijl die der particuliere I
spoorwegen ter Oostkust van Sumatra (van de Deli-Spoor- j
wegmaatschappij) vermeerderde tot 96 K.M., wegens het op :
1 December 1915 voor het publiek verkeer openstellen van'
het gedeelte Deli Toewa—Batoe (vgl. K. V. 1915 kol. 252). i
Tarieven. Yoor het vervoer in binnenverkeer op den spoor- i
weg Sem.irang—Vorstenlanden werden bijzondere tarieven
ingevoerd voor katjang kedelé, rijst en tabak in binden hewerkt
en geperst voor de Europeesche markt, terwijl ver-
•cheidene vrachtverlagingen werden verleend voor het vervoer
van groote hoeveelheden goederen.
Uitkomsten van het vervoer. Uitvoerige opgnven nopens
den omvang en de geldelijke uitkomsten van het vervoer gedurende
1915 op den spoorweg Semarang—Vorstenlanden—
I'. afd. 11. Hf»
t
«r
Willem I en den I)eli-»poorweg worden aangetroffen in bijhige
XX.
Het krachtens de concessie voor den spoorweg Semarang-
Vontenlanden den Staat toekomende aandeel in de winst op
die lijn over 1915 beliep f 230 339.
B. STOOMTRAMWEGEN.
1°. STAATSSTOOMTRAMWEUKN.
Lijnen op Java. De uitkomsten van het vervoer der i.iuinlijuen
met normaal spoor zijn begrepen onder die van de
spoorwegen (zie hiervóór).
De ruwe ontvangsten van de tramlijnen van 0,60 M. spoorwijdte
bedroegen over 1915 op de Westerlijnen (Tjikampek—
Tjilaninjn en Tjikampek—Wadas) f 120 683 en op de Oosterlijnen
(Rambipoedji —Poeger) f 163 043. Met inbegrip van
vernieuwingen en afschrijvingen bedroegen de bedrijfskosten
onderscheidenlijk f 67 570 en f 74 455. zoodat een overschot
werd verkregen van f 53 105 en f 88 588.
Lijnen in Atjeh en onóYrhoorigheden. De gemiddeld
geëxploiteerde lengte bedroeg 475 K.M. Teiren betaling
werden vervoerd 2 902 309 personen (27 916 in de 1ste,
42 792 in de 2de en 2 831601 in de 3de klasse), tegep
2 801 567 in 1914. zoomede 132 679 landsreizigers (6094 in de
lste. 18 512 in de 2de en 108 Ö73 in de 3de klasse), tegen
166 141 in 1914. Aan vrechtgoederen zijn vervoerd 119 714 tnii
(107 202 ton tegen betaling en 12 512 ton voor het Gouvernement),
tegen 119 696 in 1914. De bruto-ontvangsten, welke
in 1914 f 914 653 (waaronder f 113 072 voor landsvervoer)
bedroegen, klommen in 1915 tot f 924 643 (waaronder
f 109 058 voor landsvervoer) ; de inkomsten stegen dus met
f 9990 (die van het landsvervoer verminderden met f 4014 en
die van het betalend vervoer vermeerderden met f 14 004).
Per da g-kilometer bedroegen de ruwe ontvangsten f 5,33.
tegen f5,36 in 1914.
De exploitatiekosten, beliepen in 1915 f 949 959, tegen
f 838 600 in 1914. Per dag-kilometer werd uitgegeven f 5,47'.
tégen f 4,91 in 1914.
De werkplaatsen en magazijnen te Sigli werden uitgebreid,
eenige haltegebouwen bijgebouwd en verbouwd en verschillende
wijksporen aangelegd; de bovenbouw van het baanvak
Oeleë Lheuë—Lanibaroe werd verzwaard en verbeterd en het
bianlichnam van het baanvak Langsar—Koeala Langsar
geheel bijgewerkt, terwijl werd voortgegaan met den woning-"
bouw te Sigli.
Voor uitbreidings- en buitengewone werken, alsmede voor
de kosten van aanleg van het baanvak Soengei Lipoet—Semadam
vermeerderde de constructie-rekening met f 491 324. terwijl
voor de posten rollend materieel, werktuigen en inventaris
f 128 944 werd uitgegeven.
De kosten van den aanleg en de uitrusting van de tramlijn
hebben bedragen f 20 049 111, namelijk voor den bouw van
de baan f 17 774 487. voor rollend materieel f 1 950 196 en
voor werktuigen en inventaris f 324 428.
De ijs-opbrengt van de tot het bedrijf der Atjeh-stoomtram
behoorende gouvernements ijsfabriek te Koeta Radja
bedroeg in 1915 557147 K.G. ijs, waarvan ten behueve
van landsinriclitingen kosteloos werd verstrekt
05 100 K.G. (te-ren 96 2S0 K.G. in 1914), terwijl aan
pnrticulieren 363 003 K.G. werd verkocht (tegen 337 409
K.G. in 1914). De ruwe ontvangsten bedroegen f 31673,
waarvan f 7612 voor de landsverstrekkingen en f 24 060 voor
den verkoop aan particulieren. De expioitatie-ko.steh beliepen
f 16 306, waaronder f 1306 aan materialen van den
lande. Aan brandstof werd per 100 K.G. verkregen ijn een
bedmg besteed van f 0,78.
Van de overbrenging van het bedrijf der Atjeh-stoomtram,
waaronder begrepen dat van de bedoelde ijsfabriek, naar het
departement vnn gouvernementsbedrijven, is reeds melding
gemaakt in hoofdst. H.
2°. PARTICULIERE TRAMWEGEN.
a. Aanleg en exploitatie.
Lijnen van de Nederlandsch-Tndische Spoorwegmaatsehappij.
De aan de Maatschappij verleende concessie voor
i
\

KOLONIAAL VERSLAG 11*16.
2fil Hoofdstuk 1'. afd. II 011 lil 262
den aanleg en de exploitatie van een stoointramweg Grisee—
Kandangan (zie K. V. 1915, kol. 253) is tijdig aanvaard.
11e verlenging van den' stoomt ram weg Djokja Brosot,
loopende van laatstgenoemde plaats over Kranggan tot
Senoegaloer (zie' Bijbl. Ind. St. n°. 7931), is in gebruik genomen,
namelijk bet gedeelte Srandakan—Brosot op 1 April
1915 voor het algemeen verkeer en de vei'dere lenote Brosot—
Senoegaloer op 1 December d. a. v. voor het openbaar goederenvervoer.
Oost-Java-KtoonitnuiH»i>sitsHü!»|>M. Bij Gouv Bt. 26
November 1915 n°. 56 (Bijbl. Ind. St. n°. 8406) is aan de
Maatschappij concessie verleend voor den aanleg en de
exploitatie van een 'tramwegnet met electrische beweegkracht
in de gemeente Soerabaja.
De aan de Maatschappij verleende concessie voor een stoom.
tramweg van Wonokromo over Koepang langs Pasar Toeri
naar den Stadstuin te Soerabaja (zie Bijbl. Ind. St. n°. 7825)
is sedert tot uitvoering gekomen door de openstelling van
dat baanvak, met ingang van 1 Maart 1916, voor het algemeen
verkeer.
Seiparang -0heribon StoointraiiiniaatKchnpnijf. Het baanvak
Pekalongan—Kedoengwoeni, deel uitmakende van de aan
de Maatschappij verleende concessie voor een stoomtramweg,
Pekalongan—Kedoencwoeni- -Wanapripgga (zie K. V. 1915,
kol. 253), is op 7 Februari 1916 voor bet algemeen verkeer
opengesteld.
$eraiowlal-Stoomtraii»inaats('lianpi.j. Met ingang van 1
Mei 1916 is van de lijn Bandjarnegara—Wonosobo (zie
K. V. 1915, kol. 254) 'het + 22 K.M. lange lijngedeelte
Bandjarnegara—Selokromo voor het openbaar goederenvervoer
opengesteld.
Ifabat—Djombang Ktoonitniinniaatschappij. De onder
rtngteekening van 15/19 Januari 1916 met de Maatschappij
gesloten overeenkomst tot aankoop door den Staat van bare
onderneming is bij de wet van 29 Juli 1916 (Ned. St. n°.
352) bekrachtigd.
Pertoneel. Op uit. Juni 1916 bestond de werkelijke
vsterkte van het korps mijningenieurs uit den chef van het
mijnwezen, 2 hoofdingenieurs en 30 ingenieurs in vasten
dienst, zoomede 20 ingenieurs en 8 geologen in tijdelijken
dienst, terwijl 3 ingenieurs in vasten en 1 ingenieur in tijdelijken
dienst met verlof in bet buitenland vertoefden.
Op uit. Juni 1916 waren de mijningenieurs en de geologen
ingedeeld als volgt: op het hoofdbureau van bet mijnwezen
waren (buiten den chef van den dienst) werkzaam gesteld:
11 ingenieurs, van wie er 2 met inspectiewerkzaamheden
waren belast, en 2 geologen, van wie er 1 belast was met "de
uitwerking van rapporten, enz.: de leiding van den dienst
Van het grondpeilwezen was toevertrouwd aan 1 hoofdingenieuf,
aan wien 3 ingenieurs waren toegevoegd; bij de
Banka-tinwinning waren 15 ingenieurs, onder wie 1 werktuigkundig
ingenieur, geplaatst, terwijl bij de landskolenontginning
ter Sumatra's Westkust en bij de Poelau Laoetsteenkolenmijnen
onderscheidenliik 4 ingenieurs en 1 hoofdingenieur
tijdelijk werkzaam waren. Deze ingenieurs, alsmede
de bij de Banka-tinwinning werkzaam gestelde, werden
bij het korps voor. memorie gevoerd.
Met de voortzetting van het mijnbouwkundig-geologiscli
onderzoek in de residentiën Benkoelen en Palembang waren
2 geologen belast, aan wie 3 ingenieurs waren toegevoegd,
terwijl 1 ingenieur de leiding had van de mijnbouwkundige
opsporingen in het noordelijk gedeelte van het gouvernement
HL MIJNWEZEN.
§ 1. DIENST VAX HET MIJNWEZEN.
Lijnen van de ]hli-Spoonvi.j. De aan ds
Maatschappij .verleende concessie voor een •toomtramweg in
het gouvernement Oostkust van Sumatra (zie Bijbl. Ind. St.
n°. 8271) is tijdig aanvaard; de nieuwe lijn is op 5 Mei 1
voor het algemeen verkeer opengesteld.
De stoomtramlijn Tebingtinggi —Tandjoengbalai
Bijbl. Ind. St. n ü 1916
(zie
. 8ÜG3) is op 6 Augustus 1915 vooi het
publiek verkeer opengesteld.
Statistieke gegevens betreffende den omvang van het bedrijf
(Ier particuliere tramweginaatschappijen zijn opgenomen
in bijlage XX.
b. Vergunningen of aanvragen voor nieuwe lijnen.
Gedurende het tijdvak 1 Juli 1915 tot en met uit. Juni
1916 kwam van de in bijlage WW van K. Y. 1915 vermelde
vier vergunningen voor den aanleg en de exploitatie van
tramwegen, waarvoor de termijn van aanvaarding op 1 Juli
1915 nog openstond, er één te vervallen wegens niet-tijdige
aanvaarding (n°. I), werd er één aanvaard (n°. IV), terwijl
voor twee andere (nos. II en III) tijdiff het verzoek is ingedieiid
voor eene verlenging van bedoelden termiin.
Er werden twee nieuwe vergunningen verleend, waarvan
er één reeds vóór 1 Juni 1916 werd aanvaard, zoodat het aantal
vergunningen, waarvan de termijn van Pi».nvaprdit«

KOLONIAAL VERSLAG 1016.
L'Ü:; Hoofdstuk i', afd. JU. 2«U
8*tal ingenieurs werksaam waren in het lielang van de exploitatle
van de goudvelden ïn Benkoelen en voor het verzarneli'ii
van de noodige nnnni betreffende de geotectoniaohe
•tndie van Ju-t oostelijk deel van den Nederlandscli-Iiidisclieii
A rchipel.
Hel verdere vakkundig ]»ersoneel bestond op uit. Juni 191G
uit •{ topografen, 1 teekenaar, 2 hoofdopsiehers, 10 opzieners
(van wie er 1 tijdelijk bij de Poelau Laoet-steenkolenmijnen
en 3 tijdelijk bij de landskolenontginning ter Sumatra's
Westkust waren geplaattt), 8 onderopsieners, 1 hoofdboormeester,'
8 booiiueesters, zoomede G boonnee-ters der 1ste
klasse in vasten en 1 chef van liet kaartenbnreau J ), 2 teekenaars,
2 topografen, 1 hoofdopsiener, 1 opziener, .1 onde-ropzieners
en 6 boornieesters in tijdolijkeii dienst, van welke
laatsten er 1 bij de landskolenontginning ter Sumatra's Wéstku-t
was geplaatst.
('esHiriïleii. Van het ,.Jaarboek van het mijnwezen in
Nederlandseh-Indie/" verschenen de jaargang 1913. benevens
twee deelen ,(Verhandelingen" van den jaargang 1914. Van
het ,,Vademecum voor het personeel van het mijnwezen"
sagen drie deelen liet licht, onderscheidenlijk getiteld:
.,Mineralogie", ,.Leidraad voor het kaarteeien van pétroleuinterreijien"
en ..Verzameling van algemeene administratieve
e)i comptabele bepalingen".
Paleontologische, geologische, en mijnbomvkiindijrc ondenoeklngen
V»ll laildsHege. Naast de werkzaamheden tot
onderhond van bestaande mijn werken en ter voorbereiding
van de te openen gouvernementsontginning in de residentie
Benkoelen, werd weer meer aandacht, gewijd aan de algetneene
exploratie in de af deeling Lehong, waarvan de uitkomsteii,
buiten de reeds bekende afzettingen, onbevredigend
waren..
In de residentie Palembaisg word het onderzoek naar het
voorkomen «van zilver-. lood- en zinkertsen te Soengaitoeboh
en Soengaikring voortgezet. Het onderzoek lings de rivieren
Roepit en Bawas, dat aan groote moeiel ij kheden onderlievig
is, gaf weinig belovende uitkomsten. Voorts
had nog eene voorloopige mijnhouwkundige verkenning
plaats naar nuttige mineralen, in hoofdzaak steenkool en
petroleum, wat eerstgenoemd artikel aangaat, met het oog
op de te'verwachten behoefte van

üCf> Hoofdstuk P, afd. III.
zamen 453 141 ton (waaronder 21 706 ton verstrekt voor eigen
verbruik te Sawahloento), tegen 443140 ton in 1914. De
winst op de verstrekking en den verkoop der kolen beliep
— na afschrijving van f 287 650 op de aanlegrekening en van
1 182636 aan rente over het aanlegkapitaal — f 640 224,
tegen f 597 0!)!) (verbeterd cijfer) in 1914.
Van de in 1915«ifgeleverde 4.37 638 Nederlandsen© ton zijn
kan particulieren verkocht 349 526 ton, waarvan 1440 ton op
verschillende plaatsen langs den spoorweg en 348 086 ton te
Emmahaven, waaronder 17 886 ton fijnkolen aan de Nederlandseh-Indische
Portland-Cement-Maatschappij. De schepen
der stoom vaartniaatschappijen ,,Rotterdamsche Lloyd", ,,Koninklijke
Paketvaartmantsehappij" en ..Nederland" namen
aldaar te zamen in 177 710 ton (in 1914 133 617 ton), terwijl
aan andere schepen 6576 ton verkocht werd. Aan den Sumatra-stuatsspoorweg
werd verstrekt 44 250 ton, terwijl de
overige landsdiensten 43 862 ton verbruikten.
De sterkte aan dwangarbeiders daalde van 3223 man op
uit. 1914 tot 3203 man op uit. 1915; het aantal contractanten
steeg van 1679 (onder wie 54 vrouwen) tot 1938 (onder wie 54
vrouwen). Het aantal op Java aangeworven contractanten
bedroeg 565, onder wie 83 vrouwen.
Van de 563 mannelijke contractanten, wier .verband
eindigde, gingen» er 358 eene nieuwe, overeenkomst aan en
bleven er 21 als vrije arbeiders bij de ontginning werkzaam;
2, die een nieuw contract wenschten- te sluiten, moesten worden
afgekeurd, terwijl 13 man, in afwachting van herkeuring,
in het hospitaal warden opgenomen. Bovendien slpten
9 gewezen contractanten, die als vrije arbeiders gebleven
waren,"en 28 wegens eindiging van straftijd ontslagen dwangarbeiders
een contract en kwamen 5 tot dwangarbeid veroordeelde
contractanten, na ommekomst van hunne straf, bij de
ontginning terug.
Ongérekend den voor aanleg gevorderden arbeid, zijn in
1915 door dwangarbeiders, contractanten en vrije arbeiders
verricht 1 760 731 dagdiensten, waardoor 453 141 ton kolen
werd verkregen, tegen 1 769 422 dagdiensten en 443 140 ton
kolen in 1914. De opbrengst per hoofd-en per dag bedroeg dus
3H» K.G.. tegen 250 K.G. in 1914. Berekend over het aantaL
Het aantal van regeeringswege verleende concessiën vermeerderde
gedurende het tijdvak 1 Juli 1915—uit. Juni 1916
met 13, namelijk de concessiën Irma, Helene (Sumatra's
Westkust) en Gloemboek (Benkoelen) voor de winAing van
zilver en goud; Toengkoedasing, Mintoet (Zuider- en Oosterafilecling
van Borneo), Il amok. Haloen. Tandjoeng Loentar
(Palembung), Petiken (Soerabaja) en Limau (Palembang)
voor de winning van aardolie en daarmede voorkomende gasvormige
zelfstandigheden, zoómede Frida, Irma en Elsa
(Lampongsche districten) voor de winning van steen- en
bruinkolen. Daarentegen kwamen 2 concessiën te vervallen,
namelijk de goud-, zilver-, lood-„ koper- en zink-concessie
Tegalredjo in Madioen en de petroleum-concessie Dermo in
Soerabaja." Gedurende dat tijdvak werd 1 vergunning verleend
voor de winning van de in art. 1 der Indische mijnwet
niet genoemde delfstoffen, en wel voor de winning van kalksteen
binnen een terrein in de residentie Madioen:
Van de door de Hegeering goedgekeurde concessiën. verleend
door inlandsche zelfbesturen, die bunne mijnrechten
nog niet aan den lande hebben afgestaau, vervielen de coneessiën
Pandan I (landschap Mampawa). Tainam II, IV en
V (landschap Landak), Ban Pin San. Sepingan en Siminis
c. a'. (landschap Sambas) in de residentie Westerafdeeling
van Borneo. < •
Op uit. Juni 1916 waren dientengevolge van kracht 120
door de Regeering verleende concessiën, 64 vergunningen en
38 door de inlandsche zelfbesturen verleende en door de
Hegeering goedgekeurde concessiën/ Voor nadere bijzonderheden
omtrent de gedurende het behandelde tijdvak verjeende
concessiën en venrunningen zie men bijlage ZZ.
Op uit. Juni 1916 waren 115 aanvragen om concessie en 113
KOLONIAAL VERSLAG 191©.
266
dagdiensten ten laste van de werkzaamheden in de mijnen,
bij de opvulling, liet transport en de verlading, bedroeg de
hoofdelijke opbrengst 391 K.G., tegen 382 K.G. in 1914.
De werkelijke zei f kosten per ton kolen in den spoorwagen
te Sawahloento bedroegen, met inbegrip van het aandeel der
afschrijvingen en der rente, f 4,95', tegen f 5,26 7 over het
voorafgegane jaar.
Voor werken van aanleg en. uitbreiding is in 1915 uitgegeven
f 1 017 561, waarmede het eindcijfer der aanlegreke~
ning vermeerderde. Daar echter, zooals reeds vermeld is, van
deze rekening f 287 650 is afgeschreven, staat de waarde van
het kolenetablissement te Sawahloento en de magazijnen,
kolenstort en transporteur te Emmahaven op uit. 1915 te boek
voor f 4 784 514, tegen f 4 051 010 op uit. 1914.
Bij Gouv. Bt. 15 Sept. 1915 n°. 7 (Ind. St. n°. 553) is bij
de ümbilin-mijnen een ingenieur-directeur io dienst gesteld.
De opbrengst van de steenkolenmijnen te Stagen (Poelau
Laoet) bedroeg in 1915 117 710 Nederlandsche ton, waarvan
102 118 ton grof kolen en 15 592 ton gruis. Het eigen verbruik
bedroeg onderscheidenlijk 1903 en 13 793 ton. Van de
te Stagen door 156 schepen ingenomen 103 584 Nederlandsche
ton zijn geleverd aan landsdiensten 371 ton bunker- en.
42 893 ton ladingkolen, terwijl 60 320 ton aan particulieren
verkocht werd, en wel 25 155 ton als bunkerkolen en 35 165
ton als ladingkolen.
Op uit. December 1915 bedroeg het aantal contractanten
1971. Het aantal nieuw aangeworven contractanten bedroeg
530. terwijl van 1167 ontslagen contractanten 601 eene nieuwe
overeenkomst aangingen. De overigen zijn voor het grootste
gedeelte naar de plaats hunner aanwerving teruggezonden.
Bij het eigenlijke mijnwerk onder den grond zijn verricht
194 972 dagdiensten. De opbrengst per hoofd en per dag
bedroeg 604 K.G. .
Voor werken van aanleg is in 1915 uitgegeven f 238 569;
de boekwaarde van het stamkapitaal bedroeg, na de vereischte
afschrijvingen, op uit. 1915 f 3 201505, tegen
f 3 076 863 (verbeterde opgaaf) op uit. 1914.
Voor verdere bijzonderheden zie men het jaarverslag over
de Poelau Laoet-steenkolenoijtginning.
PABTICl LI KRE ONTGINNINGEN.
om vergunning in behandeling, terwijl 7 door inlandsche
zelfbesturen verleende concessiën op goedkeuring door de
Hegeering wachtten.
Met betrekking tot de op dat tijdstip van kracht zijnde concessiën
en vergunningen wordt het volgende medegedeeld:
Tin. Particuliere ontginningen werden gedreven door de
Billitonmaatschappij, krachtens landsconcessie, en «Ie Singkep-Tinmaatschappij,
krachtens concessie van het voormalig
inlandsch bestuur van Lingga-Riouw en krachtens landsconcessie
voor de winning van tinerts in zee.
Gedurende het op uit. April geëindigd werkjaar 1915/1916
is door de Billitonmaatschappij uit het gedeeltelijk ter verwerking
naar Singapore gezonden en gedeeltelijk in de smeltinrichting
te Lipat Kadjang versmolten erts 94 857 pikol tin
geproduceerd, tegen 85 102 pikol (verbeterde opgaaf) in
1914/1915. De opbrengst werd verkregen (volgens de gemiddeld
aanwezige sterkte) door 7157 (voorloopijre opgaaf) bij
de mijnploegen ingedeelde mijnwerkers en 7068 (voorloojpige
opgaaf) zoogenaamde werkzoekenden (in 1914/1915, volgens
verbeterde opgaven, 7451 en 7004). De gezondheidstoestand
was gunstiger dan in het voorafgegane jaar. Het aantal der
in de ziekeninrichtingen opgenomenen bedroeg 1911, tegen
3487 (verbeterd cijfer) in 1914/1915. De sterfte in de
mijnen en ziekeninriciitingen te zamen bedroeg'135 man
of 0,95 %, tegen 1,146 'V, in het voorafgegane jaar. De
door de maatschappij behaalde winst over 1914/1915
(loopende tot 31 December 1915) beliep f 1 411 118.03. waarin
de Staat deelt voor 4, zijnde f 881 948,77. Deze cijfers
bedroegen over 1913/1914 f 1310 695.21* en f 819 184.51.
De Singkep-Tinmaatschappij verkreeg gedurende het boek-
Handelingen der Stat'en-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. . 5: Ned.'-Indië. 34

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
K7 Hoofdstuk P, afd. III. ' 26H
$
jaar 1 Juli 1915—1 Juli 1916 13 965 pikol tin (13496 pikol
in 1914/1915), waaronder 8865 pikol afkomstig van de ontginning
van den zeebodem, zooiuede 38 gram goud en 191
pikol wolframiet. De gemiddelde sterkte aan eigenlijk werkvolk
(Cliineezen) bedroeg 487 man, van wie gemiddeld aanwezig
waren voor bet werk in de groeven 391 man (in 1914/
.1915 onderscheidenlijk 605 en 507 man). Het tin werd weder
te Singapore verkocht. De opbrengst beliep f 1 615 256. terwijl
een algenieene middenprijs werd verkregen van $ 88.51
per Straits-pikol (60,47 K.G.), Overeenkomende niet f 95,64
per 50 K.O. (in 1914/1915 f 90,88). De winst en verliesrekening
der maatschappij wees over 1915/1916 een voordeelig
saldo aan van f 660 653, tegen f 596166 over 1914/1915.
Steen- (>h bruinkolen. Het aantal der voor de winning
van kolen verleende concessiën vermeerderde met de concessiën
Frida, Irma e,n Elsa (Lampongscbe districten), zoodat
op uit. Juni 1916 32 concessiën van kracht waren.
De Oost-Bn haar toebelioorende ver?uniiintrsterreinen Soengei
Ramok. Tandjoeng Loentar, Tandjoeng Loentar-Oost. Soengei
L^ngoe, Moeara Tamiang. Kloeang. Soeban Boeroeng en
Kali Berau onderscheidenlijk 8983. 5. 71. 17. 7705. 207.
35 849 en 27 ton. die in de zuiveringsfabrieken te Ba soes
Koening en Pladjoe verwerkt werd. Tn het gouvernement
Oostkust van Sumatra verkreeg de Bataafsche Petroleummaatschappij
op hare concessiën Telaga Said, Boekit Mas en
Boekit Sint ng onderscheidenlijk 12 418. 110 en 640 ton mwe
olie, terwijl zij uit de ruwe opbrengst der aan de Maatschappij
tot exploitatie van mijn-. bosch- en landbouwzaken
toebelioorende concessie Boeloe Telang (85 212 ton) verkreeg
55 274 ton geraffineerde petroleum en 27 417 ton benzine. In
het ffouvernement Atjeh en onderhoorigheden won de Bataafsche
Petroleummaatschappij op hare concessie Oost-Peu-
1) In K. V. 1915, kol. 260, is deze concessie verkeerdelijk op naam gesteld
Tan de Bataafsche Petroleummaatschappij.
ilawa 220 ton en op haar vergunningsterrein Kroeëng. Meureubo
27 ton ruwe olie. De OOHC0MM l'eiiieula der Perlak
Petroleummaatsi li ippij leverde 114 066 ton en de Petroleummaatschappij
Zuid-Perlak 11 650 ton ruwe olie. In de residentie
Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo verkreeg de
Bataafsche Petroleuiiima itsehappij van hare terreinen 893 674
ton ruwe olie, tegen 866 530 ton (verbeterde opgaaf) in 1914.
De Nederlandsche Koloniale Petroleummaatschappij verkreeg
van hare vergunningsterreinen 217 ton ruwe olie. In
| de residentie Amboina leverden de vergunningsterreinen
! Boela en Nief (Ceram) onderscheidenlijk 1092 ton en 9 ton
i ruwe olie op.
Oond en zilver. Het aantal op uit. Juni 1915 van krac'ht
' zijnde concessiën voor de winning vou goud en zilver ver-
| meerderde gedurende het tijdvak 1 Juli 1915—uit. Juni 1916
' met de concessiën Irma én Helene in de residentie Sümatra's
Westkust en Gloeinboek in de residentie Benkoelen, zoodat op
uit. Juni van het verslagjaar 59 concessiën ") van kracht
waren.
In Ben'koelen verkregen de mijnbouwmaaischappijen Redjang
Lebong, Ketahoen en Simau onderscheidenlijk 1063,8,
298,3 en 912,8 K.G. goud en 5800, 484 en 5103 K.G. zilver.
In de Westerafdeéling van Borneo leverde de concessie Sintoeroe
voor f 35 840 en de concessie. Bani voor f 1600 aan edel
metaal op. Op de concessie Kahajan in de Zuider- en Oosterafdeeling
van Borneo werd 2845 gram amalgaam gewonnen,
ter waarde van f 4100. In Menado verkreeg de concessie Totok
284 K.G. goud en 106.3 K.G. zilver en de concessie Paleleh
399,3 K.G. goud en 471,8 K.G. zilver. De Exploitatie, en
exploratie-maatschappij Bolaang Mongondou leverde aan
goud-alliage +• 1423,68 K.G., ter waarde van f 796 268. ''
Andere delfstoffen. Het aantal voor de winning van
andere dan de bovengenoemde delfstoffen verleende concessiën
verminderde met de concessie Tegalredja in de residentie
Madioen.
Met de ontginning van de concessievelden Seboekoe I, II
en III (Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo) werd ook in
1915 nog geen aanvang gemaakt.
De exploitatiemaatschappij Wadjak verkreeg uit hare kalksteengroeven
in de afdeeling Toeloengagoeng der residentie
Kediri 35 blokken marmer, 100 platen marmer, 1200 pikol
kalksteen en 1800 pikol kalk. *
Het aantal vergunningen tot het winnen van niet gereserveerde
delfstoffen (63) vermeerderde van uit. Juni 1915 tot
uit. Juni 1916 met 1, zoödat bij het einde van het verslagjaar
64 vergunningen van kracht waren.
In de afdeeliïig Pati (Semarang) won de naamlooze vennootschap
Moeria-trns-exploitatie-inaatschapij 16 600 ton
tras (20 000 ton in 1914). De ..Nederlandsch-Indische fabrie.
ken van bouwmaterialen Gembong en Bentar" wonnen in
Pasoeroean + 45 000 pikol gebluschte kalk. De Poetrersche
marmerkalkbranderijen in Besoeki maakten uit de kalksteenontginning
te Poegerkoelon 18 300 pikol o'ngeblusehte en
15 770 pikol gebluschte kalk. In de Preanger-Regentschappen
won de heer J. F. BOTHMA v^n zijne vergunning in het
district Bandoeng (in K. V. 1Ö15. 'kol. 262, verkeerdëlijk
opgegeven als gelegen in het district Tasikmalaja) 200 M 3 .
tuftras. In de residentie Soerabfija verkreeg de firma C. MOLI,
uit hare vergunning Banjoe Oerip 800 K.G. kopp'-ioduur,
terwijl door de exploitatiemaatschappijen Boeloe Penggir,
Kasamhen I en Moeloeng, zoomede uit de verirunninQrsterreinen
Petiken onderscheidenlijk 4500 23 240. 5075 en 2925
K.G. koperjoduur gewonnen werd. De Nederlandsch-Indische
maatschappij van chemische producten (welke de vergunning
O. RIIIHOKI exploiteert 1 ) won 15 468 K.G. koperjoduur met
± 60 % jodium.
2) De concessie Ranj, waarvan sprake is in kol. 2fil in K. V.. 1915, is niet,
zooals aldaar is opgegeven, gelegen in Atjeh en onderhoorigheden, doch in
de Westerafdeeling van Borneo.

'MiU Hoofdstuk P, afd. III ra IV.
In Besoeki werd, wegens de slechte hoedanigheid van het
product, de zwavelwinning op het Idjen-plateau gestaakt.
In de afdeeling Loeboeksikaping (Sumatia's Westkust)
werd door de bevolking goud gewasschen. De opbrengst bedroeg
2 K.G., vertegenwoordigende eene waarde van f 3000.
In Palembang werden steenkolen ontgonnen bij Poelaupanggoeng,
Darmo, Boeioeran en Laje (afd. Palembangsche
Bovenlanden), die ter hoofdplaatse voor f 6 a. f 7 per ton
werden verkocht; afgevoerd werd 634 ton.
In de Westerafdeeling van Borneo gaf het wasschen van
goudhoudend zand in de afdeelingen Sambas en Pontianak
geen noemenswaardige opbrengst.
De opbrengst van de dinmantgraverijen in de onderafdeelingen
Martapoera en Pleihari (Zuider- en Ooslerafdeeling
van Borneo) bedroeg onderscheidenlijk 690 en 217 karaat, ter
| 4. WLANDSCHE ONTGINNINGEN.
KOLONIAAL VERSLAG 1010.
270
«aarde van f 41-100 en f 1-0 957 (f 40 860 en 1 7902 in 1914).
Het aantal verstrekte licenties tot het graven naar diamant
beliep 5623, tegen 2379 in 1914.'De opbrengst van de inlandsehe
goudwinning in laatstgenoemde onderafdeeling was
f 3520, tegen f 5160 in 1914. Uit de Riam-districten (afd.
Bandjermaain) wend ia 1'915 1650 ton steenkolen gewonnen.
De ontginningen in de afdeeling .Midden-Doesoen leverden
ongeveer eene gelijke hóeveelheid kolen als in 1914 (7951
ton). De steen kolen,graverij te Parapatan (Koetei) leverde
17 466 ton kolen, tegen 12 945 ton in 1914. De overige in de
afdi'i'l'ng Samarinda werkende mjjnontginningen leveulen
•± 5202 ton kolen.
De inlandsclie goudwinningen in de afdeelingen Midden-
Celebes en Bolaiing Mongondou bleven van weinig beteekenis.
$ 5. VERGUNNINGEN TOT HUN BOUWKUNDIGE OPSPORINGEN.
Bij Gouv. Bt. 14 Sept. 1915 n°. 34 zijn om redenen van
algemeen belang voor mijnbouwkundige opsporingen gesloten:
een gedeelte van de residentiën Bantam, B'tpvia,
Soerabaja, Pasoeroean, Madoera, Lampongsche districten,
Benkoelen en Palembang, het'district Bandoeng der residentie
Preanger-Regentschappen, de tot de residentie Semarang
behoorende Karimoendjawa-eilanden, het eiland We (Atjeh
en onderboorigheden) en de onderafdeeling Menado der ge-
Bij Gouv. Bt. 1 Sept. 1915 n°. 22 (Bijbl. Ind. St. nos.
8379 en 8486) is eene instructie voor het hoofd van den dienst
der zoutregie vastgesteld.
De staat aangevende de bezoldigingen van het personeel
bij de zoutregie (zie K. V. 1915. kol. 263) is gewijzigd bij
Gouv. Btn. 6 Jan. 1916 n°. 2 en 25 Jan. 1916 n°. 62 (Ind. St.
nos. 11 en 127).
Met uitzondering van de gewesten Bantam en Batavia (tot
November), Benkoelen, Lampongsche districten. Palembang,
Hanka en Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo, waar nog
los zout werd verkocht, werd het zout overal elders in het
regiegebied in briquetvorm verhandeld. De verkoop van het
losse zout geschiedde bij de maat, behalve te Batavia, Tangerang.
Jtakasi, Buitenzorg en Tjabangboengin in de residentie
Batavia, waar, tot de invoering (November) van het
briquetstelsel. de verkoop bij het gewicht gehandhaafd bleef.
Alles herleid tot pikols los zout is in 1915 verkocht op Java
en Madoera 1 638 947 pikol en in de buitenbezittingen (in 8
gewesten) 280 411 pikol, tegen 1492 818 pikol en 286 446
pikol in 1914, of onderscheidenlijk 8,9 % meer en 2,1 %
minder. Omgerekend tot verpakt zout worden deze cijfers
rv. ZOUT.
lijknamige afdeeling met de daartoe behoorende eilanden.
Voorts zijn bij' Gouv. Btn. 27 Nov. 1915 n°. 29 en 24 Juni
1916 nos. 48 en 49 voor opsporingen van landswege voorbehouden
een gedeelte van de afdeeling Rembang, een gedeelte
van de afdeeling Demak (res. Semarang) en een gedeelte
van de afdeelingen. Tanahdatar en Solok (res. Sumatra's
Westkust).
l 480 530 en 253 307 pikol in 1915 en 1 348 526 en 258 756
pikol in 1914. Voor eene vergelijking van de uitkomsten per
gewest zij verwezen naar bijlage AAA.
De geheele zoutverkoop bracht in 1915 ruw op f 14 000 930,
tegen f 12 729 280 in 1914.
Omtrent de uitkomsten van den zoutaanmaak op Madoera
zie men bijlage AAA. Er werd 86 680 kojang zout gewonnen,
tegen 114 126 kojang in 1914.
Bij Gouv. Bt. 14 Oct. 1915 n°. 38 (Bijbl. Ind. St. n°. 8387)
is bepaald dat in de residentiën Batavia en Bantam verpakt
zout instede van los zout zal worden verkocht en zijn bepalingen
tot regeling van den verkoop van briquetzout in die
gewesten vastgesteld. Hetzelfde geschiedde bij Gouv. Bt. 29
April 1916 n°. 41 (Bijbl. Ind. St. n". 8512) met betrekking
tot den zoutverkoop in de gewesten Benkoelen, Palembang,
Lampongsche districten. Banka en onderhooiigheden en
Zuider- en Dosteiafdeelinty van Borneo.
De in de afdeeling Grobogan der residentie Semarang gelegen
desa's, aan welker bevolkincr is toegestaan uit de binn.*n
hare grenzen gelegen zoutwaterwelleu zout te winnen, werden
in den zoutaccijns aangeslagen tot een bedrag van f 20 000.

KOLONIAAL VERSLAG 1916.
Hoofdstuk P, afd. V, VI on Vlf. i7ü
V. FABRIEKMATIGE BEREIDING VAN OPIUM.
In de opiumfabfiek werden in 1515 aangemaakt 165 925 621
tubes, bevattende 2 284 671 thail tjandoe, en 2 046 000 gelengs
tikee, terwijl 700 tliail of 43,75 kati ruw opium in busseri
verpakt werd. Tot tjandoe verwerkt zijn 2 167 345 kati
ruw opium (2 112 920 ' kati Bengaalsch ' en 54 425 kati
Levaiitseh) en 22 307 kati djitjing (overblijfselen van gerookt
Opium), of in het geheel 2 189 652 kati ruwe grondstof. Hieruit
is verkregen 139 462 kati tjandoe of 63,7 %.
Behalve 1429 verklaringen betreffende 2231 partijen in het
regie-gebied aangehaald opium, zijn door den directeur en'
den scheikundige der fabriek 614 inlichtingen gegeven aangaande
64 255 partijtjes djitjing en 21 inlichtingen van
andoren aard.
Door de landsdrukkerij te Batavia zijn in 1915 van modellen
ten dienste van verschillende landsinstellingen en van
boekwerken in het geheel 169 038 452 afdrukken geleverd.
De ontvangsten der inrichting bedroegen over 1915
f 683 178 en de uitgaven (met inbegrip van die in Nederland
gedaan, ten bedrage van f 242 036, voor de aanschaffing van
verschillende benoodigdheden) f 515 093.
Het model van den staat betreffende de aanvragen tot het
drukken van modellen ter landsdrukkerij is bij Gouv. Bt. 4
Oct. 1915 n°. 34 (Ind. St. n°. 578) door een nieuw vervangen.
Bij Gouv. Bt. 29 Febr. 1916 n°. 76'(Ind. St. n°. 2261 onderging
liet reglement voor de landsdrukkerij (zie Ind. St. 1903
n°. 122, zooahs het sedert is gewijzigd) eenige nadere wijzigingen,
terwijl bij dezelfde gelegenheid de staat der bezoldigingen
van het personeel bij die inrichting (zie Ind. St.
1913 ii°. 168 en 1914 n°. 38) gewijzigd werd.
Met intrekking van het tarief voor de landsdrukkerij te
"Omtrent de uitkomsten over 1915 van de gouvernements
.lutomobieldiensten en transporten in eigen beheer zie men
het desbetreffende jaarverslag.
Het Preanger-transport is, met de invoering van het zoutbriquettenstekel
In de residentiën Bantam en Bntavia —•
einde 1915 —, over die gewesten uitgebreid, terwijl aan het
Semarang—Kedoe-transport de residentie Banjoemas, waarvan
d» overeenkomst einde 1915 eindigde, is toegevoegd. De
bezoldiging van het personeel bij het Pontianak-riviertransport
is geregeld bij Gouv. Bt. 22 Jan. 1916 n°. 45 (Ind. St.
n°. 72).
De regeling voor het maken van dienstreizen door gou-
\
VL LANDSDRUKKERIJ.
Vu. TRANSPORTWEZEN.
Het aantal werklieden bedroeg op 1 Januari 1915 1000
en op 31 December van dat jaar 938.
De staat van bezoldigingen van het personeel bij de fabriek
der opiumregie (Ind. St. 1911 n°. 3) onderging eene wijziging
bij üouv. Bt. 22 Jan. 1916 n°. 49 (Ind. St. n°. 76).
Het reglement op het beheer en de organisatie van de
fabriek der opiumregie (zie Ind. St. 1901' n°. 451, zooals het
sedert is gewijzigd) onderging eenige nadere wijzigingen bij
Gouv. Bt. 19 Febr. 1916 n°. 13 (Ind. St. n°. 204).
Voor verdere bijzonderheden omtrent de fabriek wordt naar
het afzonderlijk jaarverslag verwezen.
Batavia (Ind. St. 1898 n°. 246) zijn bij Gouv. Bt. 14 Juni
1916 n ó . 16. (Ind. £t. n°. 425) voorschriften betreffende de
vaststelling en hetun rekening brengen der kostprijzen van
de door de landsdrukkerij afgeleverde drukwerken of bewezen
diensten vastgesteld. In Verband hiermede onderging
het reglement voor de landsdrukkerij eenige nadere wijzigingen
bii Gouv.' Bt. 14 Juni 1916 n°'. 17 (Ind. St. n°. 426).
Met buitenwerkingstelling van alle daarmede strijdige.voorschriften,
is bij Gouv. Bt. 17 Juni 1916 n°. 30 (Bijbl. Ind.
St. n°. 8558) bepaald dnt de prijs van ter landsdrukkerij
gedrukte en voor het publiek verkrijgbaar gestelde boekwerken
en andere gedrukten voortaan zal worden vastgesteld door
het hoofd van het departement, ten laste waarvan de uitgave
plaats .vindt.
Voor verdere bijzonderheden wordt naar het afzonderlijk
jaarverslag verwezen.
vernementsambtenaren met eigen automobielen vond meer
'en meer ingang ').
De eenig overgebleven paardenposterij in de residentie
Batavia (zie K. V. 1915, kol. 266) is in 1915 opgeheven.
Een overzicht van de op 1 Januari 1916 in werking zijnde
aannemings-overeenkomsten voor het vervoer van landsreizigers,
voortbrengselen, goederen, enz. is opgenomen in bijlage
BBB.
i) Met betrekking tot het vervoer van ambtenaren in de gewesten Tapanoeli
en Sumatra's Westkust met gouvernements automobielen is eene regeling
getroffen bij Gouv. Bt. 24 Aug. 1915 n°. 31 (Ind. St. n°. 518).
De Minister van Koloniën.
X.H- B. PLEYTE.

Kol. 7, regel 40 v. I>., staat: boutvuur; lees: boutvuur.
Kol. S, regel 7 v. o., staat: Deeeember: lees: December.
Kol. 9. regel 31 v. b., staat: Oliristian ; lees: Christan.
KOLONIAAL VERSLAO 1916.
Verbeteringen. 274
VERBETERINGEN.
Kol. 14, i-egel Ü v. b., staat: afdeeling: lee>: at'deelingen.
Kol. 32a, regel 10 v. o., staat: werd; lees: werden.
Kol. 133, regel 33 \, b., staat: getrofen : lees: getroffen.
Handelingen der Staten-Generaal. Bijlagen. 1916—1917. 5. Ned.-Indië. 35