Taalmodellen Fries - Informatie- en Kennispunt Fryslân

alig, twatalich, voorschoolse
, peuter, pjut, taalmodellen,
, prate, Nederlands, Nederlânsk,
n, ôfspraak, samenwerking,
laitsje, tweetalig, twatalich,
Opvoeden tot tweetaligheid
Taalmodellen Fries
ing, opfieding, peuter, pjut, taal-
g, spreken, prate, Nederlands,
int, afspraken, ôfspraak, samen-
e, lachen, laitsje, tweetalig, twa-
pvoeding, opfieding, peuter,
arlochting, spreken, prate,
in de voorschoolse periode
stichting Partoer
Instituut voor zorg en welzijn

Verantwoording notitie fries in de voorschoolse periode
1. Uitgangspunt
Verbinding realiseren tussen verschillende initiatieven, pedagogische visies en
activiteiten middels een onderbouwde notitie gericht op het stimuleren van Fries in de
voorschoolse periode.
2. Doelstelling
Het realiseren van een gerichte systematische beleidsmatige aanpak waarin partijen
met gebundelde krachten de wetenschappelijke onderbouwing, de ontwikkeling en
uitwerking van dit onderwerp voor de specifieke Friese situatie kunnen optimaliseren
en versnellen.
3. Kader van de notitie
De notitie biedt naast overzicht van de relevante theorieën over meertaligheid een
voorstel voor het introduceren van een drietal modellen, te weten:
a. Een friestalig programma
b. Een tweetalig programma: Nederlands en Fries
c. Een nederlandstalig programma
In deze modellen zijn naar mijn mening drie zaken essentieel, namelijk:
• Het organiseren van de taalscheiding.
• Het introduceren van Fries als instructietaal in een educatieve omgeving.
• Het organiseren van een longitudinaal educatief aanbod.
Taalscheiding
Het organiseren van de taalscheiding Fries-Nederlands is een belangrijk aandachtspunt.
Bij het leren van taal in voor jonge kinderen vereenvoudigt een duidelijke taalscheiding
het leren van de taal. Bovendien wordt verondersteld dat het verschil tussen de friese en
Nederlandse taal zo klein is, dat er een groot risico is voor het mengen van deze talen bij
het aanleren hiervan. Dat pleit er voor deze taalscheiding bewust te organiseren. In de
notitie is ervoor gekozen om vanuit het perspectief van het jonge kind de taalscheiding
op twee manieren te organiseren, namelijk:
a. Taalscheiding naar plaats. Thuis spreken de ouders Nederlands; in de groep in het
kindercentrum wordt Fries gesproken.
b. Taal volgt persoon: De vader spreekt Nederlands; de moeder Fries. De leidster
spreekt Fries; de moeder en/of vader Nederlands. Leidster 1 spreekt Fries; leidster 2
spreekt Nederlands. De leidster spreekt Fries; de begeleidster Nederlands.
Fries als instructietaal
Daarnaast wordt via het model aandacht gevraagd voor het actief gebruik van het Fries
als instructietaal in een educatieve omgeving. Een taal leer je vooral door er actief mee
te oefenen. Dat pleit ervoor die taal niet alleen met behulp van een boek in een
geïsoleerd lesje aan te bieden, maar een omgeving te creëren, waarin veel en actief met
de taal geoefend kan worden. Ik sluit daarvoor aan bij de praktijken in andere landen en
verwijs tevens naar Cummins, die internationaal als een expert op dit terrein wordt
erkend. Cummins heeft veel aandacht besteed aan het organiseren van taalaanbod in
een educatieve omgeving om tot een optimale tweetaligheid te komen aan het eind van
de schoolse periode.
Langetermijn doelen en samenhang
De taalmodellen en de evaluaties van modellen die ik internationaal vond, hebben dan
ook allemaal een langdurig karakter. Dat wil zeggen: ze beginnen op de leeftijd vanaf
circa 4 jaar en gaan door tot in ons voortgezet onderwijs. Er wordt gekeken naar de
effecten van het introduceren van T2 of juist het eerst naar voren halen van
minderheidstaal T1 op het eindniveau dat door de jeugdigen wordt bereikt.
1

4. Valkuilen
Isoleren taaldoelen van pedagogische doelen
Met Cummins en als orthopedagoog waarschuw ik voor het isoleren van de aandacht
voor taal van de pedagogische bedding, waarin dat plaats moet vinden. Zie hiervoor de
randvoorwaarden in de notitie. De notitie is bedoeld als aanvulling op het pedagogische
programma in voorschoolse kindercentra, dit wil zeggen als aanvulling op het
gehanteerde pedagogisch beleid en de gehanteerde didactische werkwijzen. Een goed
hanteren van de taalscheiding in een slecht pedagogisch klimaat zal uiteraard minder
gewenste taaleffecten hebben, dan een goed hanteren van de taalscheiding in een goed
pedagogisch klimaat en met een hoog niveau van taalstimulering. Taalaanbod en
pedagogische aanpak vormen samen een soort siamese tweeling. Ze vragen een aparte
benadering, maar kunnen niet los van elkaar gezien worden.
Fries als instructietaal in de voorschoolse periode
In de voorschoolse periode hebben we te maken met kinderen van 0-4 jaar. Deze
kinderen zijn nog erg taalgevoelig en de meeste kinderen leren gemakkelijk en heel
natuurlijk meerdere talen tegelijkertijd. Bij jonge kinderen is de non-verbale taal nog
dominant. We zien dat bijvoorbeeld goed in een crèche in het asielzoekerscentrum, waar
kinderen met een grote diversiteit aan talen in staat blijken te zijn tot ‘gewoon’
samenspel. We veronderstellen daarom dat jonge kinderen niet gauw ‘last’ hebben van
‘hun’ eigen taal en snel een tweede taal kunnen verstaan en leren spreken. De valkuil is
dat we deze aanleg bij de meeste kinderen, gaan beschouwen als algemeen geldend.
Daarnaast vraag ik aandacht voor een organisatorisch probleem. Het is niet goed
mogelijk om heel jonge kinderen als ‘groep’ aan te spreken. De meeste ‘instructie’ vindt
plaats op individueel niveau of op het niveau van kleine subgroepjes. Dat heeft gevolgen
voor het organiseren van de taalscheiding. De modellen die voor het onderwijs zijn
bedacht lijken niet goed te passen in voorschoolse voorzieningen die moeten werken met
kinderen onder de 4 jaar. Door in ons beleid ook goed rekening te houden met de
verschillende cognitieve beperkingen van heel jonge kinderen, kunnen we een nieuwe
groep ‘schooluitvallers’ voorkomen.
Pedagogische kwaliteit en (landelijke) ontwikkelingen in relatie tot de leidsters
De kwaliteit van de pedagogische omgeving en de intensiteit van taalstimulering
hierbinnen is sterk afhankelijk van de beleidsmatige context waarin het taalaanbod vorm
krijgt.
We hebben het dan over:
• De keuze van gemeenten voor het ambitieniveau voor de professionalisering van
peuterspeelzalen en de daarop gebaseerde facilitering van de lokale voorzieningen.
• De mate waarin landelijk kwaliteitseisen worden ontwikkeld, geformuleerd en toezicht
hierop wordt geregeld.
• CAO’s met afspraken over (minimale) opleiding van de beroepskrachten.
• Opleidingen, de afgesproken eindtermen en de wijze waarop de beroepsvoorbereiding
wordt vormgegeven.
• Beleid van en ruimte binnen maatschappelijke organisaties om middelen in te zetten
op personeelsbeleid.
Praktisch gezien zijn er landelijk nog geen wettelijke kwaliteitseisen gesteld voor
peuterspeelzalen. Ook de kwaliteitseisen voor kinderdagverblijven komen vooral via
afspraken in de sector kinderopvang tot stand. Wel zijn landelijk dus kwaliteitskaders en
kengetallen aanwezig die iets zeggen over wat van deze kindercentra verwacht kan
worden. Er zijn ook systemen voor toetsing afgesproken. Onder invloed van de aandacht
voor Voor- en Vroegschoolse Educatie werken veel gemeenten nu aan professionalisering
van het peuterspeelzaalwerk.
2

Deze gemeenten sluiten op advies van het VNG aan bij de landelijk aangereikte kaders voor
deze sector. Aandacht voor het verder ontwikkelen van taalstimulering in de voorschoolse
periode, vraagt aansluiting bij ontwikkelingen die op het gebied van professionalisering
peuterspeelzaalwerk breed worden ingezet. Sluiten we hierbij niet aan, dan negeren we een
deel van de omgevingsfactoren die van invloed zijn op het resultaat dat we willen halen. We
lopen dan het risico dat de verantwoordelijkheid voor het slagen of falen van onze
beleidsmatige inzet in de praktijk gedragen en verantwoord moet gaan worden door die ene
leidster, die met alle inzet voor haar kinderen, met enthousiasme het Fries een plek wil
geven in de taalomgeving van het kind.
Aanbevelingen
1. Het uitwerken van twee modellen voor taalscheiding in concrete praktische handvatten
voor taalstimulering binnen de verschillende pedagogische kwaliteitsniveaus in
kindercentra. Het betreft het friestalige model en het tweetalige model. Het is van belang
dat de na te streven niveaus van kwaliteit op de werkvloer aansluiten bij de ambities voor
professionalisering die landelijk zijn uitgewerkt. Voor peuterspeelzalen geldt bovendien
dat daar gemeenten hun facilitering van voorzieningen daar op (zullen) baseren.
2. Het verbeteren van de onderbouwing van en de inhoudelijke samenhang tussen de
verschillende activiteiten die op het gebied van voorschoolse taalstimulering – in het
bijzonder het stimuleren van de friese taal – in de praktijk nu plaatsvinden.
Leeuwarden, 11 februari 2005
Mevrouw B. Bijlsma
adviseur stichting Partoer
3

NOTITIE
TAALMODELLEN FRIES
Opvoeden tot tweetaligheid in de voorschoolse periode
4

Leeuwarden, december 2004
Mevrouw B. Bijlsma
Stichting Partoer
Postbus 298
8901 BB LEEUWARDEN
Telefoon: (058) 234 85 00
E-mail: bbijlsma@partoer.nl
Ontwerp omslag: Seinen & Van Leeuwen, Leeuwarden
5

Inhoudsopgave pagina
Hoofdstuk 1 7
Het belang van een bewust taalaanbod en tweetaligheid
Hoofdstuk 2 11
Opgroeien in tweetalig Fryslân: de voor- en vroegschoolse periode
Hoofdstuk 3 21
Drie didactische modellen in de voorschoolse periode
A. Het Nederlandstalig programma
B. Het Friestalig programma
C. Het tweetalige programma
Hoofdstuk 4 33
Bijlagen
Aanbevelingen
1. Definitielijst
2. Concretisering planning taalaanbod
3. Voorbeelden dagprogramma in kinderdagverblijf en
peuterspeelzaal
4. Afbeeldingen taalgebruik in Friesland
Geraadpleegde literatuur
6

Voorwoord
Doel van deze notitie is het stimuleren van taalbeleid in de voor- en vroegschoolse
periode. Wij hopen dat deze notitie kan leiden tot:
1. Het verbreden van de kennis over de taalontwikkeling van jonge kinderen in een
meertalige situatie.
2. Het vergroten van de motivatie van ouders, voor- en vroegschoolse voorzieningen en
beleidsmakers in Fryslan om bewust aandacht te besteden aan de taalontwikkeling
van jonge kinderen in het algemeen, en het Fries in het bijzonder.
3. Het bewust implementeren van didactische taalmodellen in voor- en vroegschoolse
voorzieningen, ter ondersteuning van een tweetalige opvoeding van kinderen in
Fryslân.
4. Het initiëren, faciliteren en uitvoeren van gericht onderzoek naar de effecten van
deze modellen op de taalontwikkeling van jonge kinderen, zodat we beter in staat
zijn een bij onze specifieke situatie passend beleid te ontwikkelen en implementeren.
We moeten voor taalbeleid in Fryslân terugvallen op internationaal onderzoek en dat
vertalen naar onze situatie. Dat is echter niet altijd mogelijk, omdat onze situatie op
bepaalde aspecten afwijkt. Zo kunnen de resultaten van de aanpak in Ierland 1 niet
voorspellen hoe de taalontwikkeling van jonge kinderen er met eenzelfde aanpak hier
uit zal zien. Allereerst is het verschil tussen het Engels en Iers groter dan tussen het
Fries en het Nederlands. Bovendien is de taalomgeving in en om het kindercentrum
niet per definitie gelijk.
Met onderzoeksresultaten uit onze eigen situatie kunnen wij bijdragen aan een optimaal
lokaal, regionaal, landelijk onderwijs- en taalbeleid. We geven ouders daarmee feiten in
handen op basis waarvan zij beter onderbouwd keuzes kunnen maken. Bovendien
kunnen wij een bijdrage leveren aan de internationale kennisvorming over de
ontwikkeling van jonge kinderen in een meertalige situatie.
In het uit te voeren onderzoek zal niet alleen aandacht moeten zijn voor de
taalontwikkeling van kinderen in de verschillende programma’s, maar ook voor sociaalemotionele
aspecten. Er is namelijk geen enkel wetenschappelijk resultaat voor handen
dat laat zien in hoeverre een bepaald taalprogramma (bijv. een Friestalig programma, of
een tweetalig programma waarbij één leidster altijd Fries tegen de kinderen spreekt, en
de andere leidster altijd Nederlands) het welbevinden van een kind in de voorschoolse
instelling beïnvloedt. Theoretisch beschouwd zou opvang in een “andere taal” de
communicatie tussen leidster en kind kunnen belemmeren, en daarmee van invloed
kunnen zijn op het wel of niet “thuis voelen” van het kind. Deze theoretische
mogelijkheid hebben we ook benoemd in de gepresenteerde didactische modellen. In de
praktijk wordt dit door instellingen die werken met een taalprogramma echter niet of
nauwelijks herkend. Aan de andere kant zijn het juist deze sociaal-emotionele aspecten
die andere instellingen doen afzien van het kiezen voor een duidelijk didactisch model.
Wetenschappelijk onderzoek op dit terrein zal van grote waarde zijn voor de
voorschoolse instellingen in Fryslân voor het bepalen van hun taalbeleid.
Deze notitie zal worden besproken met vertegenwoordigers van overheden en
voorzieningen die betrokken zijn bij taalbeleid voor deze leeftijdsgroep.
1 Hickey, T.(2001). Early Immersion Education in Ireland: Na Naíonraí. Institiúid Teangeolaíochta Éireann,
1997. Dublin.
8

Bij voldoende draagvlak voor deze notitie zouden wij graag met de betrokken partners
een gezamenlijk gedragen project starten met als elementen:
A. Voorlichting aan ouders over taalontwikkeling in de meertalige situatie in Fryslân en
de keuzemogelijkheden op het gebied van taalstimulering in de voor- en
vroegschoolse periode in Fryslân.
B. Voorlichting over de mogelijke didactische modellen ten behoeve van het stimuleren
van tweetaligheid in voor- en vroegschoolse periode aan voorschoolse voorzieningen,
en ondersteuning van de voorzieningen bij de implementatie en evaluatie van deze
modellen.
C. Longitudinaal onderzoek in samenwerking met onder andere de Fryske Akademy
naar de effecten van deze modellen op de taalontwikkeling van jonge kinderen.
D. Het ontwikkelen en uitvoeren van nascholingstrajecten voor tenminste die
beroepskrachten die werken met deze leeftijdsgroep.
E. Het realiseren van een integraal taalbeleid voor tenminste de voor- en vroegschoolse
periode, waar een taal- en spraakprotocol onderdeel van uitmaakt.
Ter onderbouwing van een dergelijk project wordt in het eerste hoofdstuk het belang
verwoord van tweetaligheid in het algemeen en het Fries in het bijzonder. In het tweede
hoofdstuk wordt uitleg gegeven over aspecten van taalontwikkeling in een meertalige
situatie. Daarbij worden onderzoeksgegevens uit Fryslân die betrekking hebben op de
voorschoolse periode uiteraard meegenomen. Op basis van deze kennis worden in het
derde hoofdstuk een drietal didactische modellen gepresenteerd voor de voorschoolse
periode. In het vierde en laatste hoofdstuk wordt een aantal aanbevelingen gegeven.
Deze zijn gericht op het realiseren van randvoorwaarden die nodig zijn om een dergelijk
project over de hele provincie heen succesvol te kunnen realiseren.
Aan het tot stand komen van deze notitie hebben meerdere personen bijgedragen.
Vertegenwoordigers van de Stifting Frysktalige Berne-opfang en de Fryske Akademy
hebben kritisch meegelezen en inhoudelijke suggesties gedaan. Wij willen langs deze
weg ieder bedanken voor het kritisch meelezen en het geven van reacties, die ons in
staat stelden zorgvuldig na te denken over de gangbare visies, mogelijkheden, grenzen
en consequenties van het voorgestelde taalbeleid.
In het bijzonder onze dank aan Jehannes Ytsma van de Fryske Akademy, voor de
steunende en opbouwende manier waarop hij gedurende het tot stand komen van deze
notitie aanwezig was.
Leeuwarden, december 2004
Mevrouw B. Bijlsma
adviseur stichting Partoer
9

Hoofdstuk 1
Het belang van een bewust taalaanbod en tweetaligheid
De belangstelling voor taalontwikkeling in de voorschoolse periode is erg toegenomen. In
Fryslân wordt dit veroorzaakt door twee parallelle ontwikkelingen. Enerzijds is vanuit de
BANS-accoorden 2 en het onderwijsachterstandenbeleid een impuls gegeven voor extra
aandacht voor voor- en vroegschoolse educatie. Een belangrijk onderdeel daarvan is het
tijdig signaleren van taalachterstand en het beschikbaar stellen van educatieve methoden
voor het bestrijden hiervan. Anderzijds is er vanuit provinciaal beleid meer aandacht voor
de positie van Fries als minderheidstaal in Fryslân 3 . Deze aandacht wordt gevoed vanuit
het Europese Handvest voor de Regionale Talen of Talen van Minderheden. De positie van
het Fries is een bijzondere. Het Fries is een erkende minderheidstaal. Vanuit het Europese
Handvest voor de Regionale Talen of Talen van Minderheden zijn specifieke rechten
verbonden aan het gebruik van het Fries in deze provincie. Burgers, lokale overheden, en
organisaties moeten de mogelijkheid krijgen zich in het Fries uit te drukken. Deze rechten
gelden overigens alleen in de provincie Fryslân.
Binnen provincie zijn verschillen te zien in het gebruik van het Fries. Fries wordt vaker in
plattelandsgebieden als voertaal gebruikt, dan in de steden. Bovendien zijn er -net als in
het Nederlands- verschillende uitingsvormen van het Fries. Varianten zijn het ‘Kleifries’,
het ‘Woudfries’ en het Fries in de Zuidwesthoek. Daarnaast bestaan nog mengvormen van
het Fries met het Nederlands, het zogenaamde Stadsfries.
In de Stellingwerven wordt een andere taal gesproken, het Stellingwerfs. Dit is een variant
van het Saksisch, een streektaal. Alhoewel de positie van het Stellingwerfs nog niet gelijk
is aan het Fries, wordt er door de Stellingwervers wel hard aan gewerkt dit te bereiken.
Het Europese Handvest heeft een aantal bepalingen vastgelegd met betrekking tot
‘preschool education’. Letterlijk vertaald betekent dit ‘voorschoolse educatie’.
Internationaal wordt de term ‘preschool’ gebruikt voor de fase die vooraf gaat aan de
introductie van het formele leren. Het formele leren op school start in de meeste Europese
landen rond het zesde levensjaar. Coulon 4 geeft aan dat hiermee wordt gedoeld op
voorschoolse kinderopvang. In Nederland komen voor deze voorschoolse periode echter
meerdere voorzieningen in beeld, te weten: de dagopvangvoorzieningen
(kinderdagverblijf, gastouderopvang), de peuterspeelzalen, de voorzieningen met speciale
zorg (Medisch Kleuterdagverblijf, Kinderdagcentra, REC’s) en de eerste twee groepen van
het gewone basisonderwijs. Voor een sluitend beleid hebben we zo te maken met de
ministeries VWS, SoZaWe en OcenW.
Het Handvest stelt dat ‘onderwijsinstellingen’ verplicht zijn ‘een aanmerkelijk deel van het
- aan het onderwijs op school voorafgaande - onderricht, te bieden in het Fries. Zoals
blijkt uit de hierboven geschetste situatie kan de vertaling van de in het Handvest
gebruikte term ‘preschool’ naar het Nederlandse ‘voorschools’ gemakkelijk leiden tot
problemen bij de interpretatie van gegevens en bedoelingen. In Nederland wordt voor de
term ‘preschool’ tegenwoordig de term VVE gebruikt, te weten: Voor- en Vroegschoolse
Educatie. Een term die het voorbereidende leren in groep 1 en 2 van de basisschool in zich
sluit.
2
Bestuurs Accoorden Nieuw Stijl (1999): betreft afspraken tussen de overheden, onder andere gericht op
afstemming en meer samenhang in jeugdbeleid.
3 BFTK – Bestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer 2001-2010, 2001.
4 Pjuttepraat, Friestaligheid in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Economisch Bureau Coulon, 2000.
7

Dit laat onverlet dat de intentie vanuit het Handvest duidelijk is:
Ouders dienen de mogelijkheid te krijgen jonge kinderen in voorzieningen
voorafgaand aan het formele leren te laten opvangen in de zich nog
ontwikkelende moedertaal, in Fryslân in ieder geval zowel het Fries als het
Nederlands.
Deze intentie wordt ook uitgesproken in de nota ‘De natuurlijke plaats van het Fries, Nota
taalbeleid Provincie Fryslân 2003-2007’. ’Het taalbeleid is er op gericht mensen tegemoet
te komen in het gebruik van hun eigen taal (p.11)’.
In de peuterspeelzalen en kinderdagverblijven gaat het vooral om het vergroten van de
kwantiteit en de kwaliteit van het aanbod in de Friestalige en tweetalige centra (p.18).
Vanuit het perspectief zorg stelt de Provincie: ‘Juist in situaties waarin mensen in een
afhankelijke situatie verkeren, mag er geen onduidelijkheid bestaan over het goede recht
het Fries te kunnen gebruiken’ (p.15). Het behoeft geen toelichting dat jeugdigen per
definitie in een afhankelijkheidsrelatie staan. Vanuit deze gedachte zijn de Rechten van
het Kind opgesteld. Deze Rechten zijn door Nederland ondertekend. Jeugdigen die door
ouders in een opvangsituatie zijn geplaatst, zouden in Fryslân in principe dus de
mogelijkheid moeten hebben in de eigen taal te worden opgevangen.
De bovenstaande argumentatie is vooral een defensieve, een positionering van een
minderheidstaal vanuit de verkregen rechten. Een positiever argumentatie voor het belang
van een tweetalige opvoeding in Fryslân, kan worden gegeven vanuit het
opvoedingsperspectief in Fryslân zelf. Tweetalige kinderen blijken eigenschappen te
hebben waardoor ze meer gericht zijn op de betekenis van taaluitingen, dan op
fonologische kenmerken van taal. Daardoor kunnen ze gemakkelijker een nieuwe taal
aanleren. Uit internationaal onderzoek is gebleken dat het bieden van onderwijs in de
minderheidstaal in de voorschoolse periode geen nadelige gevolgen hoeft te hebben voor
het verwerven van de meerderheidstaal, en daaraan verbonden, het schoolsucces. De
Friese jeugd dient de kans te krijgen om een positieve houding te ontwikkelen naar beide
talen en om evenwichtig tweetalig te worden. Dit kan door vooral het gebruik van het
Fries als minderheidstaal al op jonge leeftijd te stimuleren en de ontwikkeling van
tweetaligheid als leerlijn in het basisonderwijs serieus te nemen. De kans dat zij ook
kunnen genieten van, en bijdragen aan de typisch Friese culturele uitingen, zoals
literatuur, zang en toneel wordt daarmee groter. Het vergroten van de kwantiteit van
de tweetalige-, en friestalige voorschoolse educatie kan worden bereikt middels het actief
implementeren van een bewust taalbeleid in voorschoolse voorzieningen. Het vergroten
van de kwaliteit van het aanbod in de voorschoolse voorzieningen, zal vooral gericht
moeten zijn op het vergroten van de didactische kwaliteit van het taalaanbod in deze
kindercentra.
In de praktijk betekent dit dus vooral de noodzaak van taalbeleid voor alle Friese
kindercentra. Op dit moment zijn het de gemeenten die formeel invloed kunnen uitoefenen
op de kwaliteit, door in hun vergunningen voor de kinderdagopvang en peuterspeelzalen
(aanvullende) kwaliteitseisen te stellen. Voor de kinderdagopvang, gastouderopvang en
buitenschoolse opvang geldt dat, naast de gemeentelijke vergunning, een Algemene
Maatregel van Bestuur van kracht is, waarin door het Rijk kwaliteitseisen worden gesteld.
Dit zijn de ‘Tijdelijke Kwaliteitsregels Kinderopvang’. Er ligt een wetsvoorstel ‘Wet
Basisvoorziening Kinderopvang’. De invoering van deze wet is vertraagd. De bedoeling is
nu deze wet te laten ingaan per januari 2005. In het huidige wetsvoorstel 5 staat: ”Daar
waar naast de Nederlandse taal, de Friese taal of een streektaal in levend gebruik is, kan
de Friese taal of de streektaal mede als voertaal worden gebruikt”. Wanneer deze wet is
ingevoerd, zullen de gemeenten geen directe invloed meer hebben op de kwaliteitsregels
in de kinderdagopvang.
5 Tweede nota van wijziging WBK d.d. 21 november 2003.
8

Een aantal kwaliteitskenmerken zal tot 2007 via een Algemene Maatregel van bestuur
worden vastgesteld. Het toezicht op de naleving van deze kwaliteitseisen wordt op
uniforme wijze uitgevoerd door de GGD. Er wordt naar gestreefd de kwaliteit daarna
vooral via een stelsel van zelfregulering te regelen 6 . Bij zelfregulering kan gedacht worden
aan het door de branche zelf ontwikkelde kwaliteitsstelsel met HKZ-certificering.
Taalbeleid raakt de kwaliteit van proceskenmerken, dat wil zeggen de interactie tussen de
beroepskrachten, de kinderen en de fysieke omgeving.
Naast het Europese Handvest hebben we te maken met het Landelijke Beleidskader
Onderwijsachterstandenbeleid 7 . De VVE-regeling is hier inmiddels in opgenomen, zodat wij
die niet apart bespreken. Intentie van het GOA-beleid is jeugdigen die risico’s lopen op
onderwijsachterstand extra kansen te bieden. Een belangrijk aandachtspunt van het GOAbeleid
is de ontwikkeling van de Nederlandse taal. Dit vanuit de constatering uit onderzoek
dat een taalachterstand in het Nederlands bij de start van het formele leren, de kans op
achterstand in het onderwijs aanzienlijk vergroot. Het GOA-beleid wil kinderen uit
risicogroepen op taalachterstand Nederlands en kinderen met een vastgestelde
taalachterstand dan ook extra aandacht geven middels het aanbieden van voor- en
vroegschoolse taalstimulerende programma’s. Hierbij is gekozen voor de methoden
‘Kaleidoscoop’ en vooral ‘Piramide’, in combinatie met screenende taken in het kader van
de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV). Deze taken en methoden richten
zich slechts op de ontwikkeling van de Nederlandse taal. Een andere optie zou moeten zijn
Fryslân in de gelegenheid te stellen het Fries in de voorschoolse periode te versterken,
alvorens het Nederlands als instructietaal te introduceren. Ook ontbreekt het nog aan
screeningsmethoden voor het detecteren van een taalachterstand in het Fries. De huidige
landelijk uitgewerkte regeling botst met de intentie in het eerder genoemde Handvest.
Fryslân biedt het Rijk uitstekende mogelijkheden voor het opbouwen van expertise op het
gebied van meertaligheid in relatie tot onderwijs. Het Rijk zou deze situatie beter kunnen
benutten dan nu het geval is.
Vanuit het landelijk onderwijsbeleid is tot nu toe weinig gerichte aandacht geweest voor de
specifieke situatie in het meertalige Fryslân en de relatie tussen taalontwikkeling van
kinderen hier enerzijds en schoolsucces anderzijds 8 . Landelijk onderwijsachterstandsbeleid
richt zich vooral op de problematiek rond allochtonen 9 en ouders met weinig
opleiding in het algemeen. In de Provinciale nota: ’De natuurlijke plaats van het Fries’,
vinden we al wel aandacht voor de noodzaak te zorgen voor Friestalig materiaal in onze
voor- en vroegschoolse kindercentra en voor het onderzoeken van de taalontwikkeling van
jonge kinderen (p.18/21). Uit het VVE-beleid, en daarmee de nadruk op implementatie
van het programma ‘Piramide’ in Fryslân, blijkt dat landelijk- en provinciaal beleid op de
lokale werkvloer niet altijd met elkaar sporen.
Hierboven is een aantal factoren genoemd die het realiseren van een provinciaal
taalbeleid, waar ieder tevreden mee is, bemoeilijken. Het doel van deze notitie is een
voorstel te doen voor een provinciaal kader voor taalbeleid in voor- en vroegschoolse
voorzieningen, met het accent op de leeftijd 0-4 jaar. Het gegeven voorschoolse kader
moet gezien worden als onderdeel van een programmatische benadering van
taalstimulering dat zonder onderbreking doorloopt tot en met het beroepsonderwijs, zoals
dat beschreven is in het “Plan fan Oanpak Frysk yn it Underwiis”. Hieronder wordt
verwoord waarom de voorgestelde aanpak zo belangrijk wordt gevonden.
6 Derde nota van wijziging WBK d.d. 6 februari 2004.
7 LBK-GOA, 2002-2005. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.
8 Zie ook Toon, jrg 6, no. 2 februari 2003: ’De kansen van taalondersteunend onderwijs’. p.26
9 Onder allochtoon wordt hier verstaan mensen uit een andere etnische groep, met een andere cultuur en/of uit
een ander land, die hun eigen taal/talen en culturele regels thuis actief in de communicatie met hun kinderen
gebruiken. De generatie na overkomst waartoe deze personen behoren of hun formele nationaliteit is hier niet
relevant.
9

Het is vanzelfsprekend dat iedereen in Fryslân het Nederlands leert spreken. Het is
daarnaast wenselijk dat iedereen die hier woont tenminste het Fries verstaat of leert
verstaan, maar liever ook in staat is het te spreken, lezen en schrijven. Het is belangrijk
dat overheden en beroepsgroepen in onderwijs en zorg in staat zijn mensen ook concreet
de gelegenheid te bieden zich in zowel Fries als Nederlands te uiten. Beheersing van het
Fries stelt de burgers beter in staat deelgenoot te zijn van de Friese cultuur. Het biedt
jeugdigen een breder beroepsperspectief in de eigen provincie.
In principe betekent dit dat ook van gezagsdragers op bepaalde posten tenminste wordt
verwacht dat zij het Fries leren verstaan en spreken.
Kortom voor het volwaardig participeren in de Friese samenleving is actieve beheersing
van zowel het Fries als het Nederlands een belangrijk opvoedingsperspectief.
Met het stimuleren van didactisch verantwoorde taalmodellen, in een meerjarige
ontwikkelingslijn tweetaligheid, willen wij bereiken dat we toegroeien naar een situatie
waarin alle jeugdigen in Friestalige gebieden in Fryslân, bij het verlaten van het
basisonderwijs, optimaal tweetalig zijn, dit wil zeggen het Fries en het Nederlands in de
dagelijkse situatie actief kunnen gebruiken. Jeugdigen zouden in het onderwijs de kans
moeten krijgen zowel het Fries als Nederlands te leren verstaan, spreken, lezen en
schrijven.
In het derde hoofdstuk van deze notitie wordt een drietal didactische taalmodellen voor de
voorschoolse periode beschreven. Per model zal worden uitgewerkt welke effecten worden
verwacht van het model, en welke randvoorwaarden nodig zijn om deze effecten te
bereiken. Op grond van de te verwachten effecten zullen conclusies worden getrokken
over de doelgroep waarvoor de modellen geschikt zouden kunnen zijn. De in de modellen
besproken effecten zijn gebaseerd op kennis over taalontwikkeling en visies op taalbeleid,
zoals in het volgende hoofdstuk aan de orde komen.
10

Hoofdstuk 2
Opgroeien in tweetalig Fryslân: de voor- en vroegschoolse periode
Voor het kiezen van didactische modellen speelt de visie op de gevolgen van
‘taaldominantie’ een rol. Daarom zullen we aandacht moeten besteden aan de specifieke
kenmerken van de taalomgeving in onze provincie en de invloed die dit heeft op de
taalontwikkeling van onze kinderen. Over de leeftijdsgroep 0-4 jaar zijn op dit moment
geen feitelijke gegevens specifiek voor de Friese situatie beschikbaar. Daar waar
uitspraken worden gedaan over deze leeftijdsgroep, berusten deze uitspraken vooral op
veronderstellingen op basis van de ons ter beschikking staande theorieën, en informatie
ontleend aan internationaal onderzoek.
Fryslân heeft circa 32.450 kinderen in de leeftijd van 0 t/m 3 jaar 9a9 . De inschatting is dat
circa 60% van deze kinderen een peuterspeelzaal of kinderdagverblijf bezoeken.
De ontwikkeling van kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar verloopt in verhouding tot oudere
kinderen heel erg snel. Factoren in de omgeving en factoren in de biologische ontwikkeling
werken op elkaar in. Beperkingen die zich in deze fase voordoen kunnen levenslang
gevolgen hebben voor het succes in een samenleving, die steeds hogere eisen stelt aan
het functioneren van haar individuele leden. Commitment voor een optimale
opvoedingsomgeving vanuit een samenwerking tussen de sectoren welzijn, zorg en
onderwijs is dan ook vereist.
Taal als onderdeel van de ontwikkeling
De situatie van het jonge kind is bijzonder omdat het vanuit volledige afhankelijkheid
moet groeien en ontwikkelen tot een kind dat op 6-jarige leeftijd in staat en gemotiveerd
is zich schoolse vaardigheden eigen te maken. De taalvaardigheden ontwikkelen zich
tegelijkertijd met het toenemen van vaardigheden op het gebied van waarnemen,
herkennen en herinneren van objecten en (gedrags)regels om hem heen. In alle
gebeurtenissen en situaties rondom het kind doen jonge kinderen leerervaringen op. Voor
jonge kinderen is het zich geborgen weten en het spelenderwijs ontdekken -leren- van
groot belang voor het toekomstig schoolsucces. Het verwerven van basisveiligheid -
hechting- levert de motivatie om betrokken te willen zijn in de samenleving. De ruimte om
‘spelenderwijs’ te leren behoudt de eigenschappen nieuwsgierigheid, exploratie en greep
willen krijgen op hun omgeving. Al bij heel jonge baby’s is te zien dat zij het prettig vinden
als hun gedrag effect heeft: zij tonen plezier en enthousiasme, herhalen het betreffende
gedrag of brengen er variaties in aan, met opnieuw grote aandacht voor de gevolgen. Het
ervaren van effectiviteit van het eigen gedrag is dus een positieve ervaring, die de
competentiemotivatie op peil houdt of versterkt 10 . De omgeving beïnvloedt het kind, maar
het kind schept in toenemende mate ook zijn eigen specifieke omgeving door de keuzes
die hij maakt en de reacties die hij uitlokt.
Het kind zal al jong leren dat taaluitingen een belangrijk hulpmiddel zijn om de omgeving
te beïnvloeden en zelfs te beheersen. Het kind leert aanvankelijk de taal van de ouders.
Spreken de ouders een andere taal dan de kinderen in de straat, dan zullen de ouders
merken dat naarmate hun kind vaker met de kinderen in de straat speelt, het kind ook de
taal van die kinderen gaat spreken. Kinderen zijn van nature gemotiveerd om de taal te
leren spreken van de kinderen met wie ze willen spelen 11 . De veronderstelling is dat
naarmate een kind jonger is, het een tweede taal gemakkelijker aanleert. Dat betreft
overigens de fonologische kenmerken van taal, niet het aanleren van grammatica. Verder
geldt dat hoe intelligenter het kind is, hoe gemakkelijker het zich meer talen eigen maakt.
9a CBS, 2002.
10
Riksen-Walraven, M. in: Harpman, A. en Tavecchio, L. (red) (1996) Opvoeding als evenwichtskunst. Tjeenk
Willink, Alphen aan de Rijn, p. 137.
11 Harris, J.R. (1998) The Nurture Assumption. Why Children turn out the way they do. Simon & Schuster, N.Y.
11

De meerderheid van de kinderen in de wereld groeit op in een situatie van meertaligheid
en beheerst twee of meer talen. De thuistaal 12 van (één van) hun ouders wijkt
bijvoorbeeld af van de taal die door kinderen in de buurt wordt gesproken, ofwel van de
formele taal die in het onderwijs wordt gebruikt. Er zijn veel meertalige situaties te
benoemen, maar deze situatie is te complex om in dit kader kort en volledig te
beschrijven. In het algemeen levert een meertalige situatie geen problemen op. Het
beheersen van meerdere talen vergroot de communicatiemogelijkheden van het kind en
daarmee de toegang tot sociale contacten, kennis, cultuur en wetenschap. Tweetaligheid is
zelfs gunstig voor de verstandelijke ontwikkeling als beide talen even goed worden
beheerst en als beide talen door leerkrachten en andere vertegenwoordigers van de
samenleving met respect worden benaderd 13 . Kinderen die tweetalig opgroeien zijn
cognitief flexibeler en zijn zich meer bewust van de kenmerken van taal. In een meertalige
situatie is een van de talen meestal de dominante taal. Deze taal heeft meer prestige in
het sociale verkeer. Het gebruik van de dominante taal is vanzelfsprekender, is meer
verspreid en wordt meer geassocieerd met succes en macht: Alle belangrijke mensen in
die gemeenschap spreken die taal vloeiend. Uit onderzoek is gebleken dat een negatieve
houding ten opzichte van de niet-dominante taal en cultuur de schoolprestaties kan
verminderen 14 . Een experiment in de Verenigde Staten illustreert dit verschijnsel 15 :
In dit experiment worden uitspraken van evenwichtige en vloeiend sprekende tweetalige
kinderen in beide talen opgenomen op een geluidsdrager. Deze uitspraken worden
vermengd met uitspraken van anderen, zodat de identiteit van de sprekers moeilijk te
herkennen is. De luisteraar wordt gevraagd de vaardigheid en aantrekkelijkheid van iedere
spreker te beoordelen. Bij herhaling worden twee trends zichtbaar. Ten eerste krijgen
engelstaligen een hogere beoordeling dan anderstaligen. Ten tweede luisteraars van een
niet-engelstalige culturele groep geven engelstaligen een hogere beoordeling dan degenen
die hun moedertaal spreken. Feitelijk worden hier dus niet de personen zelf beoordeeld,
maar worden personen beoordeeld op grond van de taal die zij spreken.
De zorg over de gevolgen van de discrepantie tussen de moedertaal en cultuur van het
kind en de taal en cultuur van het onderwijs op de ontwikkeling van het kind is
wijdverbreid. Educatieve programma’s kunnen de negatieve effecten tegengaan door
gebruik te maken van de moedertaal van het kind 16 . Cummins, een internationaal erkend
expert op het gebied van tweetaligheid, geeft de voorkeur aan zogenaamde ‘additieve
tweetalige educatieve programma’s’. Hij staat een educatieve benadering voor die de
ontwikkeling in beide talen naast elkaar stimuleert. Dit in tegenstelling tot een benadering
die erop gericht is de moedertaal te vervangen door een andere (dominante) taal 17 . In de
praktijk wordt het programma in twee talen uitgevoerd. Er wordt rekening gehouden met
het vaardigheidsniveau van het kind in beide talen. De te leren taal wordt ook voor
instructie en omgang met elkaar gebruikt. Hierdoor is er meer gelegenheid ook praktisch
met de taal te oefenen. Het taalaanbod van geen van beide talen wordt dus beperkt tot
het geven van ‘taallesjes’.
Er is tegenwoordig internationaal meer aandacht voor tweetaligheid in onderwijs en
programma’s die voorbereiden op het formele leren. Zo is in de Verenigde Staten het
gebruik van de moedertaal in de groep toegestaan, maar tegelijkertijd laat men de
kinderen ook oefenen met de dominante taal, omdat die taal hen in staat stelt als
volwassene beter mee te komen in de samenleving 19 .
12 Ook in het gezin kunnen ouders meerdere talen gebruiken.
13
Seifert & Hoffnung (1994) Child and Adolescent Development 3rd Edition, Boston, Ma., V.S.
14
Skutnabb-Kangas, 1984.
16 Fillmore & Valadez ’86; Duquette, ’90.
17 Cummins, J.(1998). Beyond Adversarial Discourse: Searching for Common Ground in the Education of Bilingual
Students. Presentation to the Calofornia State Board of Education. Sacramento, California.
19 Landry & Allard, ’90; Cummins ’98.
12

In voorschoolse centra in Ierland (de Naíonraí) kiest men ervoor de kinderen eerst te
laten oefenen met het Iers, voordat taalstimulering in de Engelse taal wordt gegeven 20 .
Mogelijk zullen de negatieve effecten rond tweetaligheid zoals in de literatuur zijn
beschreven eerder optreden naarmate het verschil tussen de betrokken talen en culturen
groter is. Tegelijkertijd lijkt echter het risico voor ‘interferentie’ – het door elkaar lopen
van taalkenmerken uit twee talen - groter te worden, naarmate talen meer op elkaar
lijken. In meerdere landen in Europa wordt met educatieve meertalige modellen gewerkt.
Helaas zijn nauwelijks effectgegevens uit de vroegkinderlijke ontwikkelingsperiode
voorhanden. De onduidelijkheid die op dit moment heerst heeft vooral te maken met het
moment waarop formeel met het aanbieden van een tweede taal in een taalprogramma
wordt begonnen. Er zijn twee benaderingen herkenbaar. We realiseren ons dat voor heel
jonge kinderen moeilijk aan te geven is waar de scheiding tussen beide situaties ligt. De
benaderingen worden echter zo veelvuldig genoemd, dat we ze hier niet onbesproken
willen laten:
a. Talen na elkaar, dit wil zeggen: successieve taalverwerving. In deze benadering
verwerft het kind eerst T1 tot een bepaald vaardigheidsniveau, alvorens T2
aangeleerd wordt. Verondersteld wordt dat een stevige verankering van de moedertaal
een goede basis biedt voor het verwerven van een tweede taal. Bijvoorbeeld: de
instructietaal op de peuterspeelzaal en in groep 1 is in het Fries; vervolgens wordt in
groep 2 het Nederlands geïntroduceerd. De instructietijd in het Nederlands wordt
vanaf groep 2 langzaam opgevoerd tot in groep 3 evenveel instructietijd in het
Nederlands en Fries wordt aangeboden. Cummins stelt dat een stevige verankering
van de moedertaal het aanleren van een tweede taal vergemakkelijkt; de didactische
tijd die is gebruikt in T1, zou niet ten koste gaan van het taalvaardigheidsniveau dat in
T2 bereikt wordt. Het Carpinteria Preschool Program bleek het toepassen van T1
(moedertaal Spaans) als instructietaal in het vroegschoolse programma het verwerven
van de tweede taal (Engels) zelfs te vergemakkelijken 21 . Hieruit is wel eens
geconcludeerd dat de moedertaalverwerving eerst plaats moet vinden, alvorens een
tweede taal wordt aangeboden. Voor deze laatste conclusie is tot op heden volgens
Cummins 22 echter geen wetenschappelijke onderbouwing te vinden. Leseman 23 zet
kanttekeningen bij de positieve verwachtingen van dit model. Hij verwijst naar een
aantal onderzoeken in Nederland en de Verenigde Staten naar successieve
taalverwerving. Hieruit zou blijken dat de extra inspanning die het kind moet leveren
voor het aanleren van communicatieve basisvaardigheden in T2, ten koste gaat van
het verwerven van schoolse vaardigheden. Dit negatieve effect zou beïnvloed kunnen
worden door structurele verschillen in T1 en T2, en met verschillen in de toepassing
van T1 thuis en T2 op school. Bijvoorbeeld: Hoe groter het verschil tussen de T1 en
T2, hoe groter de kans op dit negatieve effect. Nederlands verschilt meer van het
Somalisch dan van het Frans. Het aanleren van twee talen met gelijkwaardige status,
erkenning en gelijksoortig gebruik in de sociale omgeving zou minder risico opleveren
dan het aanleren van talen met een verschillende status en verschillend gebruik thuis
en op school.
b. Talen naast elkaar, dit wil zeggen: simultane taalverwerving. In dit model verwerft
het kind T1 en T2 tegelijkertijd, al in het eerste levensjaar. Bijvoorbeeld: in een gezin
wordt door de familieleden en vrienden zowel Fries als Nederlands met de kinderen
gesproken. Thuis wordt vanaf de geboorte Nederlands met het kind gesproken; vanaf
6 weken op het kinderdagverblijf Fries.
20
Hickey, T. (2001), Early Immersion Education in Ireland: Na Naíonraí
21
Campos & Rosemberg: Preschool Quality, The Carpinteria Preschool Program, in: National Research Council
(2001) Preschool Quality in Eager to Learn, p. 157-159.
22
Cummins, J. (1998). Beyond Adversial Discourse: Searching for Common Ground in the Education of Bilingual
Students. University of Toronto.
23
Leseman, P.P.M. (2002), Early childhood education and care for children from low-income or minority
backgrounds, OECD.
13

De conclusie is dat er wetenschappelijk op het gebied van tweetaligheid nog niet veel
duidelijk is. De grens tussen simultane taalverwerving en successieve taalverwerving is in
de praktijk bij heel jonge kinderen bovendien niet strikt aan te geven. Het is in deze
situatie nog niet mogelijk voor de leeftijdsgroep 0-4 jarigen wetenschappelijk
onderbouwde uitspraken te doen over de te verwachten resultaten van didactische
taalmodellen in kindercentra 24 .
Ytsma 25 heeft de tweetaligheid van kleuters aan het begin van de basisschool en
vervolgens na een jaar basisonderwijs in Fryslân onderzocht. Hij concludeert dat jonge
Friestalige kleuters meer evenwichtig tweetalig zijn dan Nederlandstalige kleuters. De van
huis uit Friestalige kinderen zijn weliswaar iets zwakker op het gebied van actieve
woordenschat Nederlands, maar ook dit onderdeel van de taalvaardigheid gaat in het
eerste schooljaar goed vooruit. Dit in tegenstelling tot de tweede taalontwikkeling van de
Nederlandstalige kleuters. Ytsma verklaart deze resultaten uit de taalomgeving van het
kind. Het in aanraking komen én kunnen oefenen met de tweede taal is belangrijk voor de
taalontwikkeling. Friestalige kinderen op het platteland komen tegenwoordig voldoende in
aanraking met het Nederlands en kunnen hiermee in hun omgeving en op school
voldoende oefenen. Nederlandstalige kinderen echter zullen in een gunstige situatie wel
Fries om hen heen horen, maar in de praktijk zullen de kinderen veel minder gestimuleerd
worden om zelf Fries te praten. Daardoor krijgt de Friese taal minder kans zich voldoende
te ontwikkelen.
Het is onbekend hoeveel van deze Friestalige kinderen een Nederlands - of tweetalig
kindercentrum hebben bezocht. Participatie in zo’n omgeving kan immers invloed hebben
gehad op de taalvaardigheid in het Nederlands aan het begin van groep 1.
24
Illustratie met toestemming overgenomen uit: Cummins J. (1981) Bilingualism and Minority language children.
Toronto: Ontario Institute for Studies in Education.
25 Ytsma, J. (1998). Tweetaligheid bij kleuters in Friesland. Fryske Akademy, Ljouwert.
14

In tegenstelling tot het onderzoek van Ytsma blijken er grote verschillen te zijn op het
gebied van de Nederlandse taalvaardigheid tussen allochtone kinderen enerzijds en
autochtone kinderen anderzijds. Bij allochtone kinderen blijft het niveau van
taalbeheersing in het Nederlands bij het begin van jaargroep 3 ver achter bij dat van
Nederlandse leeftijdgenoten 26 . Ook al lijkt de situatie van allochtone leerlingen te
verbeteren, bij het verlaten van het basisonderwijs is de taalachterstand van Antilliaanse,
Turkse en Marokkaanse jongeren op niet-achterstandsleerlingen opgelopen tot 2 jaar.
Inmiddels is bekend dat de situatie van autochtone achterstandsleerlingen is verslechterd.
De taalachterstand van deze leerlingen op niet-achterstandsleerlingen is aan het eind
groep van 8 één jaar. Deze achterstand heeft gevolgen voor de instroom in het
vervolgonderwijs 27 .
Kenmerken van de taalomgeving van jonge kinderen in Fryslân
Het laatste onderzoek naar de taalomgeving in relatie tot de voorschoolse periode dateert
van januari 2000 28 . In dit onderzoek vallen de volgende resultaten op:
1. Groepen met vooral Friestalige kinderen komen ongeveer even vaak voor als groepen
met vooral Nederlandstalige kinderen. De meeste groepen zijn wat taalachtergrond
betreft gemengde groepen.
2. Friestaligheid komt op het platteland meer voor dan in de stedelijke gebieden. Door de
spreiding van kindercentra komt daardoor Friestaligheid in de groep in
peuterspeelzalen waarschijnlijk vaker voor dan in de kinderdagverblijven.
3. Ruim de helft van de leidsters is Friestalig, dit wil zeggen zij beschouwen het Fries als
hun moedertaal. Hoe jonger de leidsters zijn, hoe minder vaak ze aangeven een
Friestalige achtergrond te hebben.
4. De meerderheid van de leidsters (89%) zegt Fries te kunnen verstaan en (80%) te
kunnen spreken en lezen. Niettemin zegt de grote meerderheid geen formele scholing
in het Fries in de zin van een cursus of module Fries te hebben genoten.
5. In het groepsprogramma wordt het Fries veel minder vaak dan het Nederlands
gebruikt bij de verschillende groepsactiviteiten. Het Fries wordt op het platteland
vaker dan in de stad als voertaal bij activiteiten gebruikt. In de stedelijke gebieden
spreekt de groepsleiding bij groepsactiviteiten (vooral) Nederlands, op het platteland
wordt meestal Fries en Nederlands naast elkaar gebruikt. De wijze waarop wordt
omgegaan met de Friese taal, kan worden omschreven als ‘volgend’: als de kinderen
Fries praten, wordt er in beginsel ook Fries tegen de kinderen gesproken.
6. Opvang 29 van Friestalige kinderen in hun eigen taal is volgens de instellingen voor
voorschoolse opvang doorgaans altijd mogelijk, omdat er altijd wel minstens één
Friestalige leidster of vrijwilligster op de groep staat.
7. Bij contact met ouders wordt minder vaak Fries gesproken dan bij het contact met de
(individuele) kinderen.
8. Er is maar beperkt Friestalig materiaal aanwezig.
26
Verhoeven en Vermeer (1986, 1989) in Bleichrodt, N. en Van de Vijfer, F. (2001), Diagnostiek bij allochtonen
p. 202.
27
De sociale staat van Nederland 2003, SCP Den Haag
28
Boneschansker, E. & Le Rütte, M. (2000) Pjuttepraat. Friestaligheid in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven.
Economisch Bureau Coulon. Fryske Akademy, Ljouwert/Leeuwarden.
29
Onder opvang wordt hier verstaan het op individueel niveau communiceren met het kind om het kind in staat
te stellen volwaardig mee te doen of om het kind emotioneel nabij te zijn (bijvoorbeeld troosten in de eigen taal
na het vallen).
15

9. Geen van de in het onderzoek benaderde instellingen voor voorschoolse opvang kent
een expliciet taalbeleid. Alleen de peuterspeelzalen die verbonden zijn aan de Stifting
Pjutteboartersplak, maken de bewuste keuze tweetaligheid te stimuleren middels
opvang in een Friestalige groep.
10. Maken we een onderscheid tussen instructietaal 30 en opvang- 31 of omgangstaal, dan
kan vastgesteld worden dat het Fries als instructietaal op de groep in verhouding tot
het Nederlands heel beperkt wordt gebruikt. Het is onbekend welke taal de kinderen
onderling gebruiken. In het algemeen lijkt het minder vanzelfsprekend dat
Nederlandstalige kinderen in de centra met Fries oefenen dan andersom.
Taalontwikkeling van kinderen 0-4 jaar
Baby’s met een normale ontwikkeling worden geboren met de aanleg om te leren praten.
Voor het leren spreken van een taal is het horen van taal, maar vooral het oefenen met de
taal erg belangrijk. Al oefenend corrigeert het kind zichzelf en wordt de taal uitgebreid. De
taal- en spraakontwikkeling is afhankelijk van veel factoren in het kind zelf en in de
omgeving. Bovendien verschillen jonge kinderen erg van elkaar, zowel in tempo als
patroon van ontwikkeling 32 . Daarom is er hier voor gekozen niet erg nadrukkelijk in te
gaan op wat ‘normaal’ is en wat niet op deze leeftijd.
Bij kinderen die tweetalig opgroeien is het volgende opgevallen 33 :
- De kinderen gebruiken zelden de klanken behorend tot verschillende talen door elkaar.
- Kinderen lijken te beginnen met een enkel taalsysteem, dat langzaam differentieert
naar twee aparte talen. Tweetalige kinderen in Friese kindercentra gebruiken zowel
Nederlandse als Friese woorden in een zin 34 . In de voor- en vroegschoolse periode zijn
de twee talen vooral complementair aan elkaar. Het ‘mengen’ van talen in één zin bij
jonge tweetalige kinderen is dus een normaal verschijnsel dat bij de ontwikkeling
hoort. Dit verschijnsel zegt niets over problemen later. Aan het eind van de voor- en
vroegschoolse periode leren de kinderen de vertaling van de meest voorkomende
woorden, maar het proces van het verwerven van de aanvullende woordkennis in de
twee talen gaat nog jaren door.
- Tweetalige jonge kinderen leren het eerst grammaticale regels uit de twee talen die op
elkaar lijken (circa 3 jaar). Naarmate het kind ouder wordt komen daar grammaticale
regels bij die specifiek zijn voor iedere taal.
- Het verloop van de ontwikkeling van tweetaligheid verschilt per etnische groep sterk 35 .
- Hoewel er geen enkele belemmering voor de hersenen lijkt te zijn om twee talen te
verwerken en de opslag ervan geen extra belasting betekent, komt uit bijna al het
onderzoek naar de grootte van de woordenschat naar voren dat tweetalige kinderen
30
Instructietaal is de taal die de groepsleiding gebruikt om in het dagprogramma aanwijzingen te geven aan de
groep kinderen.
31
Opvangtaal of omgangstaal is de taal die de groepsleidster gebruikt om te komen tot een maximale
communicatie met het individuele kind en om het kind in staat te stellen zich (emotioneel) te uiten in de eigen
taal.
33
Seifert & Hoffnung (1994) Child and Adolescent Development, 3rd edition, p. 300.
34
Sintrum Frysktalige Berne-opfang (2003) Ynformaasje oer taalbelied yn it pjuttewurk en de berne-opfang.
St. Partoer en St. Pjutteboartersplak, Leeuwarden.
35
Verhoeven, L. in : N. Bleichrodt en Fons van de Vijfer (2001). Diagnostiek bij allochtonen. Swets & Zeitlinger,
Lisse.
16

voor elk van beide talen een geringere woordenschat hebben dan ééntalige kinderen in
de betreffende taal 36 . Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat tweetalige kinderen
de twee talen vaak in verschillende situaties en contexten leren gebruiken.
Ze kennen bijvoorbeeld woorden uit het thuisdomein in de ene taal en woorden uit het
schooldomein in de andere taal, en daarnaast een groot aantal woorden in beide talen.
In totaal hebben ze waarschijnlijk evenveel als of meer concepten dan ééntalige
kinderen, maar niet voor ieder concept hebben ze in beide talen een label 37 .
Een abrupte overgang van T1 naar T2 in immersieprogramma’s 38 heeft geen negatieve
gevolgen, terwijl een dergelijke overgang in submersieprogramma’s 39 doorgaans leidt
tot een gering niveau van zowel T1- als T2- vaardigheid. 40
- Praktijkervaringen 41 laten zien dat jonge kinderen met taalproblemen zich vaak
helemaal niet bewust zijn van het verschil Fries/Nederlands. Ze passen zich onbewust
aan hun gesprekspartner aan. In een gesprek met een Fries sprekend persoon wordt
Fries gebruikt, terwijl het kind in een gesprek met een Nederlands sprekend persoon
Nederlands spreekt.
- De Skelp signaleert dat Friese ouders de neiging hebben de mengelmoes
Fries/Nederlands van hun kinderen over te nemen. Ze gebruiken (onbewust) dan ook
Nederlandse woorden in hun Friese zinnen, omdat ze denken dat hun kind hun dan
beter begrijpt en het de Nederlandse woorden beter kan uitspreken. Andersom komt
men dat niet tegen.
Bij kinderen die zich tweetalig ontwikkelen worden de volgende ontwikkelingsfasen
onderscheiden 42 :
Fase 1 (0-2 jaar): - Allerlei geluidjes maken (circa 3 maanden).
- Veel en gevarieerd brabbelen, zowel wat betreft klank als melodie.
- Eén-woord zinnen ‘papa’, ‘mama’, paad = paard (ca. 1-2 jaar). De
woorden kunnen in een bepaalde volgorde ook een relatie
uitdrukken.
- Twee-woord uitingen (circa 2 jaar); woordopbouw is nog onvolledig
(fieze buiten = ik wil buiten fietsen). De relatie tussen de woorden
wordt vooral uitgedrukt door de intonatie en de begeleidende
gebaren van het kind. Er lijkt sprake te zijn van één woordenschat,
met woorden uit beide talen.
Fase 2 (2-3 jaar): - De woordenschat voor beide talen wordt gedifferentieerd.
Kinderen gaan equivalente woorden in de twee talen naast elkaar
gebruiken.
- Zinnetjes van drie tot vijf woorden. De grammaticale structuur
wijkt vaak nog af van de ‘volwassen’ grammaticale structuur en is
gebaseerd op een zelf geconstrueerd grammaticaal systeem.
36 Vermeer, 1991.
37 L. Verhoeven in Bleichrodt & Van de Vijfer (2001) p. 203.
38 Immersieprogramma’s worden gekenmerkt door het feit dat de kinderen behoren tot de dominante groep
(bijvoorbeeld Nederlanders) van wie de eigen taal (T1=Nederlands) zeer wordt gerespecteerd; ouders het
programma waarin de tweede taal (T2=Fries) geleidelijk als een tweede medium voor instructie wordt
geïntroduceerd positief waarderen en leerkrachten een positieve verwachting hebben van de leerresultaten van
de kinderen.
39 Submersieprogramma’s zijn programma’s die worden opgezet voor kinderen die een taal spreken met een lage
status in de omgeving (Turks), zonder dat sprake is van veel steun van ouders en leerkrachten. Dit wil zeggen:
alleen het Nederlands wordt gebruikt in een omgeving, die alleen aandacht besteedt aan de dominante
Nederlandse cultuur; geen herkenning van de eigen taal en cultuur is in het programma aanwezig.
40 Verhoeven L., Detectie van taalachterstand, in: Bleichrodt en Van de Vijfer (2001), p. 215.
41 De Skelp, school voor kinderen met een communicatieve stoornis.
42 Bonnema J.Th. en Kapteyn T.S. (1984) Communicatie door taal en spraak, FENAC. L. Verhoeven, Detectie van
taalachterstand in: N. Bleichrodt en F. van de Vijfer (2001) Diagnostiek bij allochtonen. Mogelijkheden en
beperkingen van psychologische tests, Swets & Zeitlinger, Lisse.
17

Fase 3 (3–4 jaar): - Spreken in eenvoudige, enkelvoudige zinnetjes en worden
zich meer bewust van het bestaan van verschillende
grammaticaregels in de talen. De complexiteit van de zinnen in de
afzonderlijke talen wordt op grond van impliciete kennis sterk
vergroot.
Jonge kinderen in Fryslân moeten dus nog leren dat het taalaanbod waar zij mee in
contact komen behoort tot (twee) verschillende taalsystemen. Hoe meer talen op elkaar
lijken in klank en structuur, hoe moeilijker het waarschijnlijk is de twee talen uit elkaar te
houden. Nederlands en Fries lijken erg op elkaar. Het is mogelijk dat als beide talen in de
omgeving veel door elkaar gebruikt worden, de talen ook in het taalgebruik van het kind
langer als één taalsysteem beschouwd worden, waardoor in de praktijk de talen langer
door elkaar gebruikt worden. In een situatie met een meerderheids- en minderheidstaal, is
de kans dan groter dat het kind zal gaan kiezen voor de meerderheidstaal. Kinderen die
moeilijker leren, zullen waarschijnlijk extra baat hebben bij een duidelijke scheiding in het
taalaanbod van verschillende talen. Om deze redenen wordt geadviseerd om het aanbod
en gebruik van beide talen op voor kinderen duidelijke wijze te scheiden 43 / 44 .
In het volgende hoofdstuk wordt dit nader uitgewerkt.
We zullen afsluiten met het geven van enkele uitgangspunten voor taalbeleid. In het
volgende hoofdstuk zal een drietal taalmodellen voor de voorschoolse periode worden
aangeboden. Met behulp van de daarbij gegeven voor- en nadelen kunnen ouders en
instellingen dan zelf een voorkeur uitspreken.
1. Uitgangspunt is dat het didactische programma wordt uitgevoerd binnen een
persoonsgericht pedagogisch kader 45 . Dat wil zeggen dat het belang van een veilige
omgeving voor het kind en daarmee het belang van een goede communicatie tussen
groepsleiding en kinderen de basis vormt van al het handelen. Taaldoelen zijn daaraan
ondergeschikt. Dit dilemma voor de interactie tussen opvoeders en kind kan worden
opgelost door in het programma een onderscheid te maken tussen ‘instructietaal 46 ’ en
‘opvang- of omgangstaal’. Bovendien veronderstelt dit pedagogische kader:
a. een grondhouding waarin (uitingen in) beide talen positief worden bejegend
b een grondhouding van waaruit wordt samengewerkt met ouders met een
andere culturele achtergrond, met als doel hen als daadwerkelijke
opvoedingspartners te betrekken bij de opvang van hun kind;
c. dat het taalaanbod aansluit bij de persoonlijke en culturele ervaringen van de
geplaatste kinderen 47 .
2. Doel is dat alle jeugdigen in Friestalige gebieden in Fryslân bij het verlaten van het
basisonderwijs optimaal tweetalig zijn, dit wil zeggen het Fries en Nederlands actief
43
C. Baker & S.P. Jones, eds (1987) Encyclopedia of Bilingialism & Bilingual Education. Multilingual Matters Ltd.,
Clevedon, UK.p. 586-589.
45
Cummins J. (1998). Beyond Adversarial Discourse: Searching for Common Ground in the Education of Bilingual
Students. University of Toronto. Zie ook: in: Nomi Bodor ‘Wie spreekt welke taal in de peuterspeelzaal’ in: TOON,
februari 2003.
46
De instructietaal is de taal waarmee de groepsleid(st)er de ‘groep’ aanspreekt tijdens groepsactiviteiten, dan
wel het individuele kind functioneel begeleidt bij de spelactiviteiten. De opvangtaal is de ‘emotionele’ taal van het
kind; de taal waarin de groepsleidster het kind in een 1:1 situatie in een voor het kind moeilijke situatie
aanspreekt.
47
Cummins J. (1998) Beyond Adversarial Discourse: Searching for Common Ground in the Education of Bilingual
Students. University of Toronto, Toronto.
18

kunnen gebruiken. Jeugdigen zouden tijdens hun schoolperiode nadrukkelijker de kans
moeten krijgen zowel het Fries als Nederlands te leren verstaan, spreken, lezen en
schrijven. Er zou voor kinderen een didactisch passende en doorlopende ‘leerlijn’
beschikbaar moeten zijn als voorbereiding op het formele tweetalige onderwijs op de
basisschool. Deze educatieve lijn zou vanaf de voorschoolse periode, via de
vroegschoolse periode moeten aansluiten op het curriculum in groep 3. Doelen
‘ontluikende geletterdheid’ zouden aan het eind van groep 2 voor zowel de
Nederlandstalige als de Friestalige kinderen als streefdoel kunnen gaan gelden voor
zowel T1 als T2.
De accenten in het formele onderwijs zouden kunnen worden aangepast op basis van
de taalniveaus die de kinderen in beide talen aan het begin van groep 3 hebben
bereikt en de doelen die in het curriculum voor het eind van de basisschool zijn
gesteld.
3. Om extra problemen te voorkomen voor groepen kwetsbare kinderen in het onderwijs,
zoals de groep dyslectische kinderen, is het wenselijk de momenten waarop het
trainen van vaardigheden in het curriculum worden ingebracht zorgvuldig te kiezen.
Het kan voor deze groep kinderen bijvoorbeeld wenselijk zijn het schrijfonderwijs Fries
uit te stellen tot eerst de Nederlandstalige spelling stevig is verankerd.
4. Gezien het feit dat jonge kinderen nog moeten leren dat het taalaanbod behoort tot
twee taalsystemen, wordt gepleit voor het organiseren van een duidelijke
taalscheiding in het taalaanbod. In de didactische modellen worden daarvoor een
aantal mogelijkheden aangeboden.
5. Duidelijke resultaten van verschillen in didactische aanpak kunnen pas worden
gemeten nadat een leeftijdsgroep kinderen een longitudinaal programma met een
expliciet tweetalig taalbeleid van voorschools tot en met groep acht heeft gevolgd.
Immers, bij jonge kinderen zijn individueel grote verschillen te zien in tempo en
patroon van taalverwerving. Bovendien veronderstellen wij dat tweetaligheid op
verschillende manieren -via verschillende didactische modellen- kan worden
verworven. Bij het verwerven van een tweede taal moet gemiddeld 5 tot 7 jaar
gerekend worden alvorens de twee talen op een gelijk niveau door de kinderen worden
beheerst. De kinderen leren een tweede taal, maar ondertussen gaat de ontwikkeling
in de eerste taal ook door. Het verschil in niveau wordt slechts langzaam ingehaald.
Dat betekent dat na de voorschoolse fase - aan het begin van groep 1 - bij de
Nederlandstalige kinderen niet al te hoge verwachtingen kunnen worden gesteld op
het gebied van het Fries. De meeste kinderen bezoeken de peuterspeelzaal slechts
twee dagdelen per week, gedurende 1 jaar. De omgeving in de stedelijke gebieden is
vaak Nederlandstalig, en in een groep in het kinderdagverblijf met een meerderheid
van Nederlandstalige kinderen zullen de kinderen onderling al snel Nederlands
spreken. Het actieve oefenen met de taal blijft zo beperkt. Wel wordt verwacht dat in
deze periode bij kinderen naast NT1 (Nederlands taal 1) in een programma met FT2
(Fries taal 2) ten minste een basis voor het taalbegrip FT2 wordt gelegd waar in groep
1 en 2 op kan worden voortgebouwd. Ook mag worden verwacht dat een eenmaal in
gang gezet actief taalgebruik in FT2 en NT2 zal toenemen als deze taal als
instructietaal voor het kind wordt gebruikt en door de kinderen onderling ook wordt
gesproken. Verondersteld wordt dat een achterstand in NT2 bij de Friese kinderen in
groep 1 bij de start in groep 3 voldoende is ingehaald om in het formele
vervolgonderwijs geen blijvende onderwijsachterstand in groep 8 tot gevolg te
hebben. Dit mits vanaf groep 3 een adequaat taalaanbod NT2 wordt aangeboden en
het taalaanbod in het Fries wordt gecontinueerd. Gestreefd wordt de doelen van
ontluikende geletterdheid aan het eind van groep 2 voor zowel T1 als T2 te halen. Uit
onderzoek zal duidelijk moeten worden in hoeverre dit daadwerkelijk voor de kinderen
die deze programma’s hebben gevolgd kan worden bereikt.
19

Hoofdstuk 3
Drie didactische modellen
Nederlands en Fries zijn de twee rijkstalen in Fryslân. In de ideale situatie kunnen de
inwoners van deze provincie beide talen verstaan en spreken. Het Nederlands is in het
onderwijs en in de media dominant aanwezig. De Friese taal wordt in het dagelijks leven al
snel beschouwd als een taal ‘voor onder ons’. Het is de verwachting dat Friestalige
kinderen daardoor al heel jong veel Nederlands horen spreken en ook regelmatig in de
gelegenheid zijn zelf met het Nederlands te oefenen. Nederlandstalige kinderen zullen in
een gunstige situatie wel Fries om hen heen horen, maar in de praktijk zullen de kinderen
veel minder gestimuleerd worden om zelf Fries te praten. Jonge kinderen leren
gemakkelijk een nieuwe taal aan. Door het Fries al in de voor- en vroegschoolse periode
actief, en in voldoende mate in kindercentra aan te bieden, zal de taalontwikkeling van
zowel de Friestalige- als de Nederlandstalige kinderen worden gestimuleerd. De
moedertaal van de Friestalige kinderen zal zich steviger kunnen verankeren. De
Nederlandstalige kinderen worden in de gelegenheid gesteld al op jonge leeftijd met het
Fries te oefenen. Daardoor zullen meer kinderen het Fries ook actief (kunnen) gaan
gebruiken. Vanuit deze visie wordt in dit hoofdstuk een taalstrategie voorgesteld, die een
optimale omgeving biedt voor het stimuleren van tweetaligheid bij de jeugdigen in
voorschoolse voorzieningen.
In dit hoofdstuk worden daartoe een drietal didactische modellen aangeboden. Op dit
moment beschikken we niet over onderzoeksgegevens naar het stimuleren van
tweetaligheid Fries-Nederlands in de voorschoolse periode. Het aanbieden van didactische
modellen is daarom een eerste stap om op een systematische manier meer gegevens op
tafel te krijgen. De modellen laten zien welke resultaten met een bepaalde aanpak
verwacht worden en wat de randvoorwaarden zijn om deze resultaten te bereiken. Met
behulp van een model kunnen we gericht onderzoeken of de gewenste situatie ook de
resultaten opleveren die we er van verwachten. We presenteren hier ‘didactische’
modellen. Didactiek is de kunst van het ‘onderwijzen’. De hier beschreven modellen geven
een aantal aandachtspunten voor het organiseren van het taalaanbod in de educatieve
omgeving van voorschoolse kindercentra. In praktijksituaties zullen altijd meer of minder
van bepaalde kenmerken aanwezig zijn.
In de voorschoolse periode moet een onderscheid gemaakt worden tussen
peuterspeelzalen en kinderdagverblijven enerzijds, en speciale zorg- en
onderwijsvoorzieningen, zoals kdv, mkd en scholen van de regionale expertisecentra
anderzijds. Deze notitie richt zich vooral op de eerste twee voorzieningen, maar sluit de
ogen niet voor beleid dat een doorgaande taallijn voor kinderen mogelijk maakt, in welke
voorziening het kind zich ook bevindt.
Drie didactische modellen in de voorschoolse periode
Er zijn diverse mogelijkheden voor het organiseren van een taalrijke omgeving te
bedenken. Die mogelijkheden moeten wel aansluiten bij de praktijk. De meest praktische
oplossing lijkt al snel een meertalige taalstrategie te zijn. Immers, je geeft dan zowel het
Nederlandstalige, als het Friestalige kind in het kindercentrum het zijne, je brengt het kind
in aanraking met een tweede taal (T2) en het anderstalige kind krijgt tenminste het voor
schoolsucces zo belangrijke Nederlands al vast mee. Uit internationaal onderzoek is echter
geen harde onderbouwing te vinden voor de nadruk op dit model. Het volgen van
onderwijs in de voorschoolse periode (buiten Nederland tot circa 6 jaar) in de
minderheidstaal blijkt in een meertalige situatie, en onder bepaalde voorwaarden, geen
taalachterstanden voor de kinderen op te leveren aan het eind van de onderwijsperiode.
Het lijkt dus heel goed mogelijk om ook te kiezen voor een Friestalig model in de
peuterspeelzaal en het kinderdagverblijf.
De Nederlandstalige kinderen kunnen zo oefenen met het Fries en de Friestalige kinderen
worden in de gelegenheid gesteld eerst hun moedertaal te verstevigen alvorens onderwijs
in het Nederlands wordt geïntroduceerd.
21

Uitgangspunt is het stimuleren van tweetaligheid bij de kinderen. De taal waarop het
accent ligt bij de start van kinderen in deze (speel-)leerlijn kan echter verschillen. De
modellen moeten immers in de brede context van de opvoedingssituatie worden geplaatst,
waarbij de opvoeding thuis, alsmede de ervaringen in het kindercentrum, als de
belangrijkste invloeden op de ontwikkeling van de kinderen worden beschouwd. De
modellen zijn:
A. Het Friestalige programma
B. Het tweetalige programma
C. Het Nederlandstalig programma
Per didactisch model zal worden beschreven welke effecten worden verwacht van het
model, en welke randvoorwaarden nodig zijn om deze effecten te bereiken. Bij ieder model
worden de verwachte voor- en nadelen voor de Friestalige- en Nederlandstalige kinderen
genoemd. Zoals eerder vermeld moeten de groepsleidsters in de praktijk ook rekening
houden met anderstaligen met een andere etnische of culturele achtergrond. Daar waar
dit van belang wordt geacht als overweging bij het kiezen van een model, besteden we
daarom ook aandacht aan te de verwachten effecten voor anderstalige kinderen met een
andere etnische achtergrond.
De invloed uit de omgeving op de taalontwikkeling van jonge kinderen is erg complex.
Talen in het gezin, taalgebruik in de buurt, taalgebruik door ouders, broertjes en zusjes,
het kijken naar de televisie, en tegenwoordig ook het spelen met de computer, zijn
bijvoorbeeld factoren die van invloed zijn op het aanleren van taal. Het is echter
onmogelijk om al deze factoren in een taalmodel te bespreken en het effect van al deze
factoren op het taalgebruik van de kinderen te voorspellen. Deze didactische modellen
beperken zich dan ook tot de meest relevante omgevingsfactoren in de omgang met de
kinderen.
Het is mogelijk het taalbeleid uit te breiden naar de communicatie vanuit het
kindercentrum met ouders of andere organisaties. Het zou mooi zijn als alle kindercentra
deze communicatie in zowel het Nederlands als het Fries (kunnen) voeren. Het stimuleren
van het Fries zou bovendien gekoppeld kunnen worden aan ouderactiviteiten, zoals
ouderavonden. Het zelf ook actief betrokken zijn van de ouders bij het taalprogramma van
het kind zal de taalontwikkeling van het kind positief beïnvloeden. Praktische
mogelijkheden voor activiteiten voor ouders -ouderprogramma’s- dienen echter elders te
worden uitgewerkt.
In het vorige hoofdstuk is aandacht gevraagd voor het belang van het aanbrengen van
‘taalscheiding’ in meertalige situaties. Het aanbrengen van taalscheiding in een meertalig
kindercentrum is een belangrijk aandachtspunt bij het geven van taaladviezen en het
bedenken van taalprogramma’s. Voor het aanbrengen van een taalscheiding zijn
verschillende mogelijkheden bedacht, zoals het scheiden van talen via de sprekers, de
activiteiten of gekozen vaste ‘taaldagen’. Of de ene strategie beter is dan de andere is niet
bekend. Er is immers nog geen onderzoek gedaan naar de effecten van verschillende
voorschoolse didactische taalmodellen op de ontwikkeling van tweetaligheid Fries en
Nederlands bij kinderen in Fryslân.
Met behulp van de didactische modellen laten we zien op welke manieren die taalscheiding
voor het jonge kind praktisch kan worden georganiseerd. Daarbij kan volgens Baker
gekozen worden voor de volgende strategieën 48 :
Taal volgt persoon. De ene groepsleid(st)er spreekt consequent Fries, de andere
Nederlands. De ‘taal volgt persoon’ strategie wordt vanuit ontwikkelingspsychologisch
perspectief vaak als één van de meest succesvolle strategieën gezien. Jonge kinderen
richten zich nog erg op de leid(st)er.
48
C.Baker & S.P.Jones, eds (1987) Encyclopedia of Bilingialism & Bilingual Education. Multilingual Matters Ltd.,
Clevedon, UK.p.586-589
22

Om de taalscheiding zo duidelijk mogelijk te krijgen is het van belang om in
aanwezigheid van de kinderen onder elkaar ook de instructietaal te gebruiken. Deze
strategie kan worden gekoppeld aan de taal volgt plaats strategie.
Taal volgt tijd. Sommige basisscholen hanteren naar tevredenheid een beleid waarbij
een bepaald deel van het dag- of weekprogramma in het Fries gedaan wordt en een
ander deel in het Nederlands. In de voorschoolse situatie kleven een aantal nadelen
aan deze aanpak. Jonge kinderen sluiten onbewust aan bij de taal die de leidster
gebruikt, maar ze zijn nog niet in staat dat ‘taalspel’ zelf bewust te gaan spelen. Ze
ontberen vaak het bewustzijn van tijd en het kunstmatige karakter van de situatie. En
wat zal de baby aan taalregels leren wanneer de vertrouwde leidster ’s ochtends
Nederlands tegen haar spreekt en ’s middags Fries?
Taal volgt activiteit. De taal wordt gekoppeld aan voor kinderen herkenbare activiteiten.
Bijvoorbeeld al het gerichte activiteitenaanbod in het Fries, maar het vrij spelen in het
Nederlands. Als we deze optie uitwerken in het concrete dagprogramma van de
peuterspeelzaal of het dagverblijf, lijkt het risico van een ‘rommelig aandoend geheel’
erg groot. Beperken we ons tot een taalaanbod van T2 in de gerichte
groepsactiviteiten, dan levert dit een oefeningstijd van circa 30 minuten per dagdeel
op. We kunnen dan niet meer spreken van een evenwichtig tweetalig aanbod. In de
hier gepresenteerde modellen wordt dan ook niet voor deze strategie gekozen.
Taal volgt plaats. De taal wordt gekoppeld aan de plaats waar de kinderen verblijven.
Thuis spreken de ouders Nederlands, op het kindercentrum spreken de
groepsleid(st)ers Fries. In de ruimte van groep A Fries, in de ruimte van groep B
Nederlands. Indien de taal bij jonge kinderen niet wordt gekoppeld aan de persoon
bestaat echter het risico dat dit een geforceerde en onnatuurlijke scheiding oplevert.
Voor de leid(st)er is het natuurlijker om de eigen taal te gebruiken, dan om je
taalgebruik te koppelen aan de groepsruimte waar je verblijft. Ook voor jonge
kinderen zullen de kenmerken van de ruimte vaak niet voldoende houvast bieden voor
een te gebruiken taal. Het is goed mogelijk dat zij in verwarring raken wanneer de
vertrouwde leidster, verblijvend in ruimte B, opeens een andere taal spreekt.
23

A. Het Friestalige programma
Kenmerken van het Friestalige programma
* Groepsinstructie: de groep kinderen wordt in het Fries aangesproken en gerichte
groepsactiviteiten worden voor 80-100% in het Fries uitgevoerd. Het groepsgerichte
taalaanbod wordt afgestemd op het taalniveau Fries van de geplaatste kinderen.
* Opvang 49 : voor individuele instructie wordt bij voorkeur het Fries gebruikt. Hiervoor
wordt aangesloten bij het taalniveau van het kind. Daar waar naar het oordeel van de
leidster vanuit een responsieve houding en voor volwaardige participatie in het
programma opvang in het Nederlands nodig is, wordt voor het individuele kind even
het Nederlands als omgangstaal gebruikt. Voor de emotionele opvang wordt waar
nodig/mogelijk aangesloten bij de moedertaal van het kind. Afhankelijk van de
taalvorderingen in de wenperiode kan het aanbod in het Nederlands (NT1) worden
verminderd.
* De Fysieke omgeving is zodanig ingericht dat zowel Nederlandstalige, Friestalige als
anderstalige kinderen en ouders zich welkom voelen. De tweetalige situatie is
duidelijk terug te zien in inrichting en (speel)materiaal. Er wordt herkenning geboden
voor de culturele achtergrond van alle geplaatste kinderen.
Te verwachten effecten
In het algemeen mag worden verwacht dat een jong kind na 3-4 maanden een nieuwe
tweede taal grotendeels begrijpt. Naarmate het kind vertrouwder is met de tweede taal
zal het meer in die taal gaan praten, zodat de taalontwikkeling ook actief wordt
gestimuleerd.
Communicatie
De communicatie levert voor de Friestalige kinderen vanaf de eerste dag geen problemen
op. De Nederlandstalige kinderen die geen Friestalige omgeving gewend zijn kunnen
problemen ervaren in de communicatie. Hun nog grote gevoeligheid voor non-verbale
uitingen compenseert dat voor een deel in het spel met andere peuters. Voor de
anderstalige peuters is er een grotere kans op gevoelens van onveiligheid 50 . De
Nederlandstalige kinderen zullen de veiligheid ervaren dat de groepsleid(st)ers hen wel
kan verstaan en begrijpen. Voor anderstalige 52 kinderen met een andere culturele
achtergrond die het Friestalige kindercentrum binnenkomen zou theoretisch het risico
kunnen bestaan dat niet alleen de verdere ontwikkeling van de moedertaal wordt
afgeremd, maar dat er vanuit onveilige gevoelens ook een ambivalente houding naar het
Fries ontstaat, met risico’s voor ook de Friestalige taalontwikkeling als gevolg daarvan. 53
In de praktijk wordt dit risico niet herkend.
Taalstimulering
De moedertaal van de Friestalige kinderen wordt verstevigd en uitgebreid. Daarmee
wordt deze taal een stevige basis voor het verwerven van het Nederlands in de
basisschool. Omdat het Nederlands als dominante taal al overal om het kind aanwezig is,
zal het Friestalige kind, door de extra ondersteuning van het Fries in het kindercentrum,
de moedertaal beter kunnen blijven waarderen, wat de kans op een goede ontwikkeling
en maximaal gebruik van beide talen vergroot.
Het Friestalige kind uit een vooral Friestalige omgeving wordt echter wel oefening met de
Nederlandse taal onthouden, zodat de kans op een vroegtijdige ontwikkeling van
tweetaligheid kleiner wordt. Dit hoeft echter geenszins gevolgen te hebben voor de
52 Bedoeld wordt: een ander taal dan het Nederlands of Fries.
53 L. Verhoeven, Detectie van taalachterstand, in: N. Bleichrodt en Fons J.R. van de Vijfer, red. (2001),
Diagnostiek bij allochtonen, mogelijkheden en beperkingen van psychologische tests. Swets & Zeitlinger, Lisse.
24

ontwikkeling van de taalvaardigheid Nederlands op de langere termijn. De moedertaal
van de Nederlandstalige kinderen krijgt in het kindercentrum geen extra versterking.
Omdat het Nederlands als dominante taal al overal om het kind heen aanwezig is, zal het
kind het Nederlands als belangrijke taal blijven waarderen. Een eventueel al ontwikkelde
taalidentiteit loopt geen gevaar.
Randvoorwaarden
* De leidsters beheersen zowel de Nederlandse als de Friese taal, zodat in beide talen
met de kinderen kan worden gecommuniceerd.
* Groepssituatie: in de ideale situatie zijn de peuters in de groep voor de helft
Friestalig, zodat de kinderen in het vrije spel met elkaar ook voldoende met het Fries
kunnen oefenen. Dit oefenen kan bovendien gestimuleerd worden door invloed uit te
oefenen op de samenstelling van de groepjes kinderen tijdens de ‘vrije’ spelactiviteiten.
* Voldoende geschikt educatief materiaal voor de beroepskrachten, dat hen ondersteunt
in het aanbieden van beide talen op zodanige wijze, dat de gehele ontwikkeling van
het kind, maar daarbinnen ook het Friese taalgebruik wordt gestimuleerd.
* Door de beperkte kennis en ervaring die met deze situatie in Friesland is opgedaan is
externe inhoudelijke ondersteuning voor de beroepskrachten een must.
* In samenspraak met de ouders wordt van ieder kind bij plaatsing een zogenaamde
’taalkaart’ 54 aangelegd, zodat de leid(st)ers altijd weten wat de eerste taal is van de in de
groep geplaatste kinderen. Op basis van deze taalkaart kan een inschatting van het
taalniveau worden gemaakt. Op basis van de taalkaart wordt het concrete
taalprogramma toegesneden op de kenmerken van de geplaatste kinderen. Zie bijlage 2.
Redenen voor ouders om voor dit programma te kiezen kunnen zijn:
* Ouders willen het ontwikkelen van de Friese taal bij hun kind in een dominant
Nederlandstalige omgeving een extra stimulans geven.
* Ouders van Friestalige kinderen met een vertraagde Friese taalontwikkeling
besluiten te kiezen voor het eerst realiseren van een steviger stimulering van het
Fries alvorens het Nederlands via het Nederlandstalige programma in de
basisschool (verder) uit te breiden.
Redenen voor ouders om niet voor dit programma te kiezen kunnen zijn:
* Ouders van Nederlandstalige of anderstalige kinderen met een vertraagde
taalontwikkeling kiezen er voor eerst de moedertaal te versterken, alvorens zij de
ontwikkeling van het Fries een extra stimulans geven.
54 Een taalkaart is een overzicht van de talen die de betrokken opvoeders met de kinderen spreken. Op grond
van deze taalkaart kan een groepsoverzicht worden gemaakt van de thuistalen van de kinderen en het
ingeschatte taalniveau.
25

B. Het tweetalige programma 55
Kenmerken van het tweetalige programma
* Groepsinstructie: de instructie gebeurt in zowel het Fries (circa 60%) als het
Nederlands (circa 40%).
* De (taal-)activiteiten worden afgestemd op het taalniveau van de geplaatste kinderen.
Met elkaar wordt een ideale omgeving ‘gespeeld’, met als doel de kinderen zo vroeg
mogelijk in een optimale tweetalige situatie te brengen. Het ontwikkelen van twee
taalsystemen gebeurt via het herkennen van taalgebonden regels. Dit ontdekken van
‘taalregels’ kan moeilijker verlopen in een omgeving waar talen door elkaar lopen. Ook kan
dat moeilijker zijn wanneer de talen relatief veel op elkaar lijken. Dat risico is in dit
tweetalige model nadrukkelijker aanwezig. Daarom is het belangrijk het aanbieden van het
Fries en het Nederlands zo te organiseren dat er voor kinderen een zo duidelijk mogelijke
‘taalscheiding’ ontstaat. Hierdoor worden de kinderen geholpen om de verschillende talen
uit elkaar te houden. De voorkeur wordt gegeven aan de strategie:
Taal volgt persoon. Voorlopig wordt deze strategie gezien als de meest duidelijke en
daarom meest geschikte strategie in de voorschoolse situatie. Dit is mogelijk wanneer er
twee leid(st)ers op de groep staan. De ene leid(st)er spreekt consequent Nederlands, de
andere consequent Fries. In de individuele contacten worden de kinderen waar nodig extra
ondersteund door de leidster die de ‘eigen’ taal spreekt. Als deze strategie voor
taalscheiding niet haalbaar is kan tijdelijk gekeken worden of taalscheiding ook op een
andere wijze kan worden georganiseerd.
Alhoewel de ‘taal volgt persoon’ strategie, voor jonge kinderen door velen als het meest
ideale model wordt gezien, zal de vorm voor de taalscheiding over het algemeen op basis
van pragmatische overwegingen tot stand komen. Gestreefd wordt naar zoveel mogelijk
duidelijkheid voor de kinderen en zo goed mogelijke uitvoerbaarheid voor leid(st)ers.
Voorkomen wordt dat meerdere strategieën voor de taalscheiding door elkaar gaan lopen.
Wel lijkt het in een beperkt aantal situaties mogelijk om bijvoorbeeld een ‘taal volgt
persoon’ strategie voor de ene groep, te combineren met een ‘taal volgt plaats’ strategie
voor de andere groep. Denk aan een Friese groep en een tweetalige groep, die ’s middags
moeten worden gecombineerd. De kinderen uit de Friese groep gaan naar de groepsruimte
van de tweetalige groep. In die ruimte wordt dan zowel Nederlands als Fries gesproken,
terwijl in de eigen ruimte alleen Fries wordt gesproken.
* Opvang: Voor de emotionele opvang wordt waar nodig/mogelijk de moedertaal
gebruikt. Afhankelijk van de taalvorderingen in de wenperiode kan het individuele
aanbod in de eerste taal (T1) worden verminderd.
* De fysieke omgeving is zodanig ingericht dat zowel Nederlandstalige, Friestalige als
anderstalige kinderen en ouders zich welkom voelen.
Te verwachten effecten op de kinderen
In het algemeen mag worden verwacht dat een jong kind na 3-4 maanden een nieuwe
tweede taal grotendeels begrijpt. Naarmate het kind vertrouwder is met de tweede taal zal
het meer in die taal gaan praten, zodat de taalontwikkeling ook actief wordt gestimuleerd.
Communicatie
De communicatie levert voor de Fries- en Nederlandstalige kinderen vanaf de eerste dag
geen problemen op. De nog grote gerichtheid van jonge kinderen op non-verbale
communicatie compenseert eventuele taalverschillen tijdens het samenspel.
55 Afhankelijk van de situatie in het kindercentrum kan in de praktische vormgeving van dit model meer nadruk
op het Fries of het Nederlands worden gelegd. De ‘taalkaart’ van de groep kinderen en de wensen van ouders
spelen in deze situatie een belangrijke rol.
26

Voor de anderstalige allochtone kinderen blijft er door het grotere taalverschil en culturele
verschillen een grotere kans op gevoelens van onveiligheid bestaan. De moedertaal van het
anderstalige allochtone kind wordt niet ondersteund, zodat voor deze kinderen een
theoretische kans bestaat dat zowel de moedertaal als de Nederlandse- en Friese taal zich
niet optimaal ontwikkelen.
Daarnaast is er in een tweetalig model waarschijnlijk een grotere kans op problemen bij
kinderen met cognitieve beperkingen, die door hun aanleg al moeite hebben met het
ontdekken van regels in de wereld om hen heen. Het ontdekken van ‘taalregels’ kan
namelijk moeilijker verlopen in een omgeving waarin talen ongestructureerd door elkaar
lopen.
Taalstimulering*
De taalstimulering:
Indien voldoende Nederlands met de Nederlandstalige kinderen wordt gesproken wordt de
moedertaal verstevigd en uitgebreid. Omgekeerd geldt dat ook voor de Friestalige
kinderen. De actieve stimulering van het Fries als minderheidstaal vormt bovendien een
compensatie voor het vele Nederlands dat de kinderen in hun omgeving aangeboden
krijgen. Daarnaast worden de kinderen die uit een vooral Friestalige of anderstalige
omgeving komen vroegtijdig in contact gebracht met het Nederlands, wat de kans op het
actief ontwikkelen van de tweede taal vergroot.
Randvoorwaarden
* De leidsters beheersen zowel het Nederlands als het Fries, zodat in principe in beide
talen met de kinderen kan worden gecommuniceerd.
* Groepssituatie: in een ideale groepssituatie zijn zowel Friestalige als Nederlandstalige
kinderen aanwezig, zodat beide talen ook in vrije spelsituaties door de kinderen
geoefend kunnen worden. Dit oefenen kan ook worden gestimuleerd door te proberen
invloed uit te oefenen op de samenstelling van de groepjes kinderen in de speelhoeken
(bijvoorbeeld: bouwhoek, poppenhoek, waterbak).
* Van de kinderen is bij plaatsing een taalkaart gemaakt, op basis waarvan circa iedere
drie maanden (in september, december en maart) het aanbod aan de groep opnieuw
wordt geëvalueerd en vastgesteld. Het taalaanbod aan de groep wordt op basis van
het verloop van de kinderen zo aangepast aan de beheersing van het Fries,
respectievelijk het Nederlands als T1 en T2 van de geplaatste kinderen. Zie bijlage 2.
* Er is voldoende geschikt educatief materiaal in beide talen beschikbaar.
* Door de beperkte kennis en ervaring die met deze situaties (in Fryslân) is opgedaan is
externe inhoudelijke ondersteuning voor de beroepskrachten noodzakelijk. Zie
hoofdstuk 4.
Redenen voor ouders om voor dit programma te kiezen:
* Ouders kiezen voor een tweetalige situatie waarin hun kind zowel met het Fries als
Nederlands actief kan oefenen.
* Ouders willen gebruik maken van een kindercentrum dicht in de buurt, waar hun
kind tenminste ook in het Nederlands en/of Fries kan worden aangesproken.
Redenen voor ouders om niet voor dit programma te kiezen:
* Ouders kiezen voor hun kind een duidelijke en gestructureerde taalomgeving die
aansluit bij de moedertaal van het kind en gericht is op het bieden van extra
ontwikkelingsstimulering in die moedertaal.
* Ouders kiezen voor hun kind een taalomgeving waarin vooral de ontwikkeling van
de tweede taal actief en intensief wordt gestimuleerd.
27

Omdat de ervaring leert dat dit model de meeste vragen oproept, zullen hieronder
twee voorbeelden worden gegeven.
Voorbeeld 1: Tweetalige peuterspeelzaal
Peuterspeelzaal ‘De Wetterwille’komt in een nieuwbouwwijk, waar veel mensen van
buiten Fryslân komen wonen. Verondersteld wordt dat de jonge kinderen daarom
weinig in aanraking zullen komen met het Fries. De Stichting Welzijn kiest voor een
Friestalig model, zodat de kinderen in de voorschoolse fase al vertrouwd raken en
kunnen oefenen met het Fries. Zij zijn echter bang dat de ouders hier bezwaar tegen
zullen hebben. Zij stellen daarom een tweetalig model voor. Zij kunnen maar 1 leidster
aanstellen. Daarnaast kunnen ze gebruik maken van vrijwilligers en stagiaires.
Uitwerking
De Stichting kan bij de start kiezen voor een tweetalig model. In het programma is de
vaste leid(st)er verantwoordelijk voor de groepsgerichte activiteiten. De vaste leid(st)er
gebruikt het Fries voor de groepsinstructie en de individuele contacten. De tweede
volwassene gebruikt in de individuele contacten met de kinderen het Nederlands.
Voorbeeld 2: Een kinderdagverblijf
Kinderdagverblijf ‘De Blokkentoren’.
Er zijn twee groepen. In Groep 1 (GR1) is 50% van de kinderen Friestalig en 50%
Nederlandstalig. In groep 2 (GR2) is 70% van de kinderen Friestalig. GR1 heeft twee
leidsters, waarvan 1 leidster Nederlandstalig is. Groep 2 heeft 2 tweetalige leidsters
(Fries/Nederlands). In verband met capaciteitstekort worden GR1 en GR2 op
woensdag- en vrijdagmiddag samengevoegd.
Vraag: Welk didactisch model past bij ons?
Gezien de situatie zou hier gekozen kunnen worden voor een tweetalige strategie, met een
sterk accent op het Fries in groep 2. De kinderen worden niet geplaatst op basis van hun
thuistaal, maar (waar mogelijk) op basis van de voorkeur van de ouders.
Groep1 wordt dan tweetalig op basis van de ‘taal volgt persoon’ strategie. De leidsters van
groep 1 gebruiken zoveel mogelijk het Fries als omgangs- en instructietaal. De kinderen
van deze groep komen in aanraking met het Nederlands door hun Nederlandstalige
groepsgenootjes en ondernemen Nederlandstalige activiteiten op de momenten dat de
groepen worden samengevoegd. In de individuele contacten kunnen de leidsters op grond
van taalafspraken met de ouders nog aanvullende taalaccenten leggen.
28

C. Het Nederlandstalig programma
Kenmerken van het Nederlandstalige programma
* Instructie: de groepsactiviteiten en instructies worden voor 80-100% in het
Nederlands gegeven. Het taalaanbod wordt afgestemd op het taalniveau Nederlands
van de geplaatste kinderen.
* Opvang 56 : waar voor een goede communicatie met het kind nodig/mogelijk, wordt
ook de individuele instructie in het Nederlands aangeboden. Hiervoor wordt
aangesloten bij het taalniveau van het kind. Voor de emotionele opvang van deze
jonge kinderen wordt in eerste instantie - waar nodig/mogelijk - aangesloten bij de
moedertaal van het kind. Afhankelijk van de taalvorderingen in de wenperiode kan de
aanvullende individuele instructie in FT1 worden verminderd.
* De fysieke ruimte is zodanig ingericht dat zowel Nederlandstalige, Friestalige als
anderstalige kinderen en ouders zich welkom voelen, en herkenning wordt geboden voor
de culturele achtergrond van de geplaatste kinderen. De tweetalige situatie in Fryslân is
duidelijk terug te zien in inrichting en materiaal.
56 Onder opvang wordt hier bedoeld de omgang met het kind buiten de doelbewuste educatieactiviteiten. Het gaat
dan om het ingaan op spontane contactinitiatieven van het kind, op het belangstellend uitlokken van persoonlijke
reacties van het kind en bijvoorbeeld het bemoedigend en troostend beschikbaar zijn voor het kind.
29

Te verwachten effecten op de kinderen
In het algemeen mag worden verwacht dat een jong kind na 3-4 maanden een nieuwe
tweede taal grotendeels begrijpt. Naarmate het kind vertrouwder is met de tweede taal
zal het meer in die taal gaan praten, zodat de taalontwikkeling ook actief wordt
gestimuleerd
Communicatie
De meeste Friestalige kinderen zullen in hun omgeving al veel met Nederlands in
aanraking zijn gekomen, zodat zij tenminste het Nederlands verstaan. Friestalige peuters
die geen Nederlandstalige omgeving gewend zijn zouden problemen in de communicatie
kunnen ervaren. Hun nog grote gevoeligheid voor non-verbale uitingen compenseert dat
voor een deel in het spel met andere peuters. Voor de Friestalige kinderen, en
anderstalige allochtone kinderen is er een grotere kans op gevoelens van onveiligheid,
maar de Friestalige kinderen zullen de veiligheid ervaren dat de groepsleid(st)ers hen
tenminste wel kan verstaan en begrijpen. De communicatie met Nederlandstalige
kinderen levert geen problemen op.
Taalstimulering
De ontwikkeling van het Nederlands als tweede taal wordt bij Friestalige kinderen extra
gestimuleerd. De moedertaal van de Friestalige kinderen (FT1) daarentegen krijgt geen
versterking. Omdat het Nederlands als dominante taal al overal om het kind heen
aanwezig is, zal het kind de Nederlandse taal ook als belangrijkste taal gaan waarderen.
Het Fries wordt een taal voor ‘onder ons’.
Allochtone kinderen met een andere taalachtergrond kunnen vroegtijdig oefenen met het
Nederlands als tweede taal. Dat zal een positief effect op meertaligheid kunnen hebben,
mits tegelijkertijd de moedertaal voldoende waardering en stimulering blijft krijgen 57 .
De moedertaal van de Nederlandstalige kinderen wordt verstevigd en uitgebreid.
Daarmee wordt deze taal een stevige basis voor het verwerven van een tweede taal. Het
Nederlandstalige kind wordt echter vroegtijdig contact en oefening met de Friese taal
onthouden, zodat de kans op een vroegtijdige actieve ontwikkeling van tweetaligheid erg
klein wordt.
Randvoorwaarden
* De leidsters beheersen zowel de Friese als de Nederlandse taal, opdat Friestalige
kinderen altijd goed worden begrepen.
* Groepssituatie: in de ideale situatie zijn de peuters in de groep voor de helft
Nederlandstalig, zodat de Friestalige en allochtone kinderen in het vrije spel met elkaar
ook voldoende met het Nederlands kunnen oefenen. Dit oefenen kan bovendien
gestimuleerd worden door invloed uit te oefenen op de samenstelling van de groepjes
kinderen tijdens de ‘vrije’ spelactiviteiten.
* In samenspraak met de ouders wordt van ieder kind bij plaatsing een zogenaamde
’taalkaart’ 58 aangelegd, zodat de leid(st)ers altijd weten wat de eerste taal is van de in de
groep geplaatste kinderen. Op basis van deze taalkaart kan een inschatting van het
taalniveau worden gemaakt. Op basis van de taalkaart wordt het concrete
taalprogramma toegesneden op de kenmerken van de geplaatste kinderen. Zie bijlage 2.
* Er is voldoende Nederlandstalig en Friestalig educatief materiaal aanwezig.
* Door de beperkte kennis en ervaring die met deze situaties (in Fryslân) is opgedaan,
is externe inhoudelijke ondersteuning voor de beroepskrachten een must.
57 Voor deze kinderen is namelijk het risico aanwezig dat niet alleen de verdere ontwikkeling van de moedertaal
wordt afgeremd, maar dat er vanuit onveilige gevoelens ook een ambivalente houding naar het Nederlands
ontstaat, met risico’s voor ook de Nederlandse taalontwikkeling als gevolg daarvan. In: L. Verhoeven, Detectie
van taalachterstand, in: N. Bleichrodt en Fons J.R. van de Vijfer, red. (2001), Diagnostiek bij allochtonen,
mogelijkheden en beperkingen van psychologische tests. Swets & Zeitlinger, Lisse.
58 Een taalkaart is een overzicht van de talen die de betrokken opvoeders met de kinderen spreken. Op grond
van deze taalkaart kan een groepsoverzicht worden gemaakt van de thuistalen van de kinderen en het
ingeschatte taalniveau.
30

Redenen voor ouders om te kiezen voor het Nederlandstalige programma
kunnen zijn:
* Ouders hebben een Nederlandstalige kind met een vertraagde taalontwikkeling. Voor
deze kinderen kan het aanleren van twee talen tegelijkertijd een te grote belasting
zijn. In overleg met deskundigen besluiten zij eerst te kiezen voor het realiseren van
een steviger stimulering van het Nederlands alvorens het Fries uit te breiden.
* Kinderen van allochtone 59 ouders hechten belang aan het stimuleren van het
Nederlands als voorbereiding op de basisschool. Het gaat om kinderen die in de eigen
omgeving weinig gelegenheid krijgen om met het Nederlands te oefenen, of om
kinderen met een vertraagde algemene taalontwikkeling.
Redenen voor ouders om niet te kiezen voor het Nederlandstalig programma
kunnen zijn:
• Ouders van Nederlandstalige kinderen willen graag dat de actieve ontwikkeling van
twee- of meertaligheid bij hun kinderen zo vroeg mogelijk wordt gestimuleerd.
• Ouders van Friestalige kinderen willen graag dat de actieve ontwikkeling van het
Fries in een dominant Nederlandstalige omgeving zo lang mogelijk extra aandacht
krijgt.
59 Onder allochtoon wordt hier verstaan mensen uit een andere etnische groep, met een andere cultuur en/of uit
een ander land, die hun eigen taal/talen en culturele regels thuis actief in de communicatie met hun kinderen
gebruiken. De generatie na overkomst waartoe deze personen behoren of hun formele nationaliteit is hier niet
relevant.
31

Hoofdstuk 4
Aanbevelingen
In het hiervoor beschreven hoofdstuk is een voorstel gedaan voor een drietal modellen. De
eerder beschreven visie op taalontwikkeling en meertaligheid, en de verzamelde
internationale ervaringsgegevens met meertalige situaties vormden daarvoor het
uitgangspunt. Her en der zijn randvoorwaarden benoemd en kanttekeningen geplaatst
Dit hoofdstuk begint met een situatieschets van het werkveld. Gepoogd wordt een indruk
te geven van de wijze waarop nu veelal met meertaligheid wordt omgegaan en de
randvoorwaarden waaronder wordt gewerkt. Deze informatie is vooral van belang voor
beleidsmakers bij het inschatten van de aanpassingen die nog nodig zijn als men met één
van de hiervoor beschreven modellen gaat werken.
Bij het ontwikkelen van beleid wordt de voorschoolse periode gezien als een onderdeel van
de keten van organisaties die met elkaar een longitudinale taalleerlijn kunnen afspreken.
Naast de voorschoolse voorzieningen moeten we dan denken aan basisonderwijs,
voorgezet onderwijs, beroepsonderwijs en zorgvoorzieningen. Omdat de invloed van
taalprogramma’s in de voorschoolse voorzieningen los van een sluitende aanpak weinig
effect heeft, is in dit afsluitende hoofdstuk voor een breed perspectief gekozen.
De praktijk in de sector kinderopvang
Op dit moment bezoeken de meeste jonge kinderen tenminste vanaf de leeftijd van 2,6
een peuterspeelzaal. Peuterspeelzalen worden bezocht door peuters in de leeftijd van 2 à
2½ - 4 jaar. Meestal is er een vaste leidster, die ondersteund wordt door een vrijwilliger of
ouder. In een aantal kindercentra is inmiddels begeleiding door een team van twee
leidsters gerealiseerd. Een peutergroep in de peuterspeelzaal is over het algemeen redelijk
stabiel van samenstelling. De meeste peuters krijgen twee dagdelen per week, in een circa
2½ uur durend programma, gedurende tenminste 1 jaar, gerichte taalstimulering
aangeboden.
Een toenemend aantal kinderen maakt gebruik van een opvangvoorziening, in de vorm
van kinderdagverblijven of een gastgezin. De meeste kinderen komen 2 - 6 dagdelen per
week, afhankelijk van de opvangbehoefte van de ouders. Zij worden opgevangen door een
team groepsleid(st)ers, waarvan er altijd twee op de groep staan. Zowel de kinderen in de
groep, als de leid(st)ers kunnen dus per dagdeel wisselen.
Het dagprogramma in de peuterspeelzaal en in het kinderdagverblijf lijkt erg op elkaar. De
inhoudelijke werkbegeleiding in de voorschoolse periode is in vergelijking met het
onderwijs nauwelijks ontwikkeld.
De meeste voorschoolse kindercentra in Fryslân zijn twee – of zelfs meertalig. Daarmee
bedoelen wij, dat er in een groep kinderen zijn geplaatst die een verschillende moedertaal
hebben. In de meeste situaties is dat Fries of Nederlands. Niet alle groepsleid(st)ers
beheersen echter het Fries in voldoende mate om een goed taalmodel voor de kinderen te
kunnen zijn.
In de meeste kindercentra wordt nog geen expliciet taalbeleid gevoerd. Pragmatisch wordt
meestal aangesloten bij de taal van de geplaatste kinderen. Een aantal kindercentra kiest
voor het Nederlands als instructietaal, omdat men ervan uitgaat dat iedereen dat kan
verstaan. De meeste Friestalige kinderen verstaan wel Nederlands; niet alle
Nederlandstalige kinderen verstaan Fries, zo is de veronderstelling. In de dorpen wordt
vaker voor Fries als instructietaal gekozen dan in de stedelijke gebieden. In veel
kindercentra zullen de talen Fries en Nederlands door elkaar worden gebruikt, omdat er in
het programma nog relatief weinig groepsgerichte activiteiten plaatsvinden. De meeste tijd
is vrij spel. De meeste talige interactie vindt plaats tussen de kinderen zelf, of rechtstreeks
tussen leid(st)er en kind.
33

Verwacht wordt dat het aantal kinderen met een andere culturele of etnische achtergrond,
die het kindercentrum bezoeken zal toenemen. Deze kinderen spreken dan bijvoorbeeld
Berber, Arabisch of Russisch. In een aantal gemeenten is logopedische ondersteuning voor
de peuterspeelzalen geregeld. Deze ondersteuning is vooral gericht op de signalering van
kinderen met een taalachterstand Nederlands.
In een plattelandsgebied als Fryslân, zullen veel ouders niet kunnen kiezen uit
verschillende peuterspeelzalen of dagverblijven. Men moet het in principe doen met de
speelzaal die of het dagverblijf dat beschikbaar is. De landelijke VVE-regeling gaat er van
uit dat het educatieve programma wordt aangeboden aan een groep risicokinderen.
Verondersteld wordt dan dat de gemeente in de gelegenheid is voor doelgroepkinderen
aparte (peuter)groepen samen te stellen. Dit is op het platteland vaak onmogelijk. Het is
dus waarschijnlijk niet gemakkelijk om in Friesland ouders overal dichtbij huis keuzes aan
te bieden op het gebied van taalprogramma’s, bijvoorbeeld: een Friestalig programma,
een tweetalig programma, een programma met faciliteiten voor kinderen met risico’s op
een taalachterstand Nederlands.
Dat betekent dat het programma voor die ene groep in de dorpskern een optimale
taalsituatie moet bieden aan alle kinderen: de Nederlandstaligen, de Friestaligen, de
anderstaligen én de kinderen met ontwikkelingsrisico’s.
De ouders moeten kunnen terugvallen op een kwalitatief goed kindercentrum bij hen in de
buurt. Een aantal ouders is wellicht echter bereid en in staat om voor het bezoeken van
een speciaal (taal)programma te reizen naar een kindercentrum in een andere dorpskern
of nabijgelegen stad.
Het implementeren van deze didactische modellen vraagt, naast het realiseren van
voldoende randvoorwaarden op de werkvloer, besluitvorming op strategisch vlak. We
zullen daarom afsluiten met een aantal aanbevelingen.
Deze zullen we ordenen volgens de aandachtspunten:
4.1 Welzijns- en kinderopvangorganisaties
4.2 Onderwijs
4.3 Overheden
4.4 Onderzoek
Aan ieder van deze categorieën wordt in een aparte paragraaf aandacht besteed.
De invalshoek van deze notitie is taal. De reden daarvoor is dat de taalontwikkeling bij de
leeftijdsgroep 0-4 jaar in kindercentra zo’n belangrijke plaats inneemt. De aandacht die
deze notitie vraagt voor taal kan uitgelegd worden als een symptoom van een taalstrijd
Fries-Nederlands. Dat is zeker niet de bedoeling. Wel willen we graag meewerken aan het
introduceren van een taalbeleid dat de voordelen van de tweetalige situatie in Friesland
benut. Waar nodig maken we gebruik van de regelgeving die daarvoor inmiddels
beschikbaar is. Om het belang van het beheersen van het Fries voelbaar te maken pleiten
we daarnaast voor het meer zichtbaar maken van stukjes Friese cultuur, waar de Friese
taal onderdeel van uitmaakt.
4.1 Welzijns- en kinderopvangorganisaties
- Implementatie taalbeleid. In het algemeen is het aan de organisaties om in
samenspraak met ouders en gemeenten te beslissen of, en zo ja welke taalmodellen in
hun omgeving wenselijk zijn. Het is wenselijk om bij deze beslissing kenmerken van
de bevolking in de omgeving te betrekken. Het is dus goed om bij het kiezen van
didactische modellen te kijken naar de taal die de kinderen in het kindercentrum
spreken en de doelgroep die de komende jaren wordt verwacht. Hiervoor is nauwe
samenwerking met de gemeente nodig.
34

- Kwaliteitsniveau praktijk. Voordat met de implementatie van een
verbeteringstraject op het gebied van taalbeleid een start wordt gemaakt, zal moeten
worden vastgesteld aan welke kwaliteitseisen op het gebied van curriculum,
interactiestijl, taalniveau beroepskrachten, materiaal en ouderbetrokkenheid het
gekozen didactische model minimaal moet voldoen en welk geheel aan kwaliteitseisen
uiteindelijk wordt nagestreefd. Vanuit deze uitgangssituatie en het gewenste doel, kan
een verbeteringstraject worden benoemd. Hiervoor wordt een project beschreven.
Daarbij zal rekening gehouden moeten worden met de situatie dat op grond van
voortschrijdend inzicht de bedachte modellen en de daarbij behorende
randvoorwaarden zullen moeten worden aangepast. Dat zal ook wijziging van de in
certificering vastgelegde kwaliteitsnormen voor deze taalmodellen noodzakelijk kunnen
maken.
- Taalbeleid. In de tweetalige situatie van Fryslân is het belangrijk dat voorzieningen
voor jonge kinderen een duidelijk taalbeleid formuleren en uitvoeren. Nieuwe trends
en ontwikkelingen dienen vanuit dat kader te worden getoetst alvorens tot invoering
van nieuwe methoden wordt overgegaan. Voorbeeld: implementatie van VVEprogramma’s
als Piramide; het invoeren van taaltoetsen of andere
screeningsinstrumenten voor de (taal)ontwikkeling.
- Kindvolgsysteem. Om goed aan te kunnen sluiten bij de behoeften van jonge
kinderen is het belangrijk goed geïnformeerd te zijn over de taal of talen, die het kind
thuis spreekt. Deze gegevens dienen bij de overige kindgegevens te worden
geregistreerd. Per groep kunnen deze gegevens van de geplaatste kinderen in kaart
gebracht worden. Dit noemen we de ‘taalkaart’. In de individuele omgang met het kind
en in de groepsgerichte activiteiten kunnen we rekening houden met de
taalachtergrond en het taalniveau van de kinderen, zoals die via het kindvolgsysteem
in beeld worden gebracht. In een tweetalige situatie moet het taalniveau van de
kinderen in beide talen worden ingeschat, alvorens conclusies kunnen worden
getrokken over een achterblijvende taalontwikkeling.
- Tweetalig model. Bij het tweetalig model zal gestreefd worden naar de
implementatie van de zogenaamde ‘taal volgt persoon’ strategie. De ene leid(st)er
krijgt de taalopdracht Nederlands; de andere Fries. Voor jonge kinderen lijkt hiermee
de beste taalscheiding te worden gerealiseerd.
- Didactisch materiaal. Alle drie modellen veronderstellen een tweetalige situatie. In
een tweetalige situatie is het belangrijk dat voldoende Nederlands, maar ook Friestalig
materiaal voor leid(st)ers en kinderen beschikbaar is. Bij Friestalig materiaal voor
kinderen is tegenwoordig aandacht voor Friestalige spelletjes voor op de computer
geen onoverbodige luxe meer. De mogelijkheden van dit medium voor
taalontwikkeling in de voorschoolse periode zijn nog onvoldoende onderzocht en onder
de aandacht gebracht. Het materiaal dat wordt gebruikt moet van voldoende kwaliteit
zijn.
- Plaatsingsbeleid. Indien instellingen werken met groepen met verschillende
taalprogramma’s, zal de plaatsing zoveel mogelijk moeten gebeuren op basis van de
voorkeur van de ouders. Het is belangrijk ouders goed te informeren over het hoe en
waarom van de verschillende programma’s. Een gedifferentieerd aanbod in
taalprogramma’s kan bijdragen aan de concurrentiepositie van de instelling.
- Ouderparticipatie. Besloten moet worden op welke wijze de ouders het best
betrokken kunnen worden bij de taalontwikkeling van de kinderen. Het kan nodig zijn
hiervoor een ouderprogramma aan te gaan bieden. Hierbij kan gedacht worden aan
het organiseren van ouderavonden over taalontwikkeling. Het aanbieden van Friestalig
materiaal aan ouders.
35

Het in samenwerking met onder andere de Afûk faciliteren van cursussen Fries voor
ouders van de geplaatste kinderen, en het informeren over Friese culturele activiteiten
is ook een mogelijkheid om Nederlandstalige ouders meer bij de Friese taal en cultuur
te betrekken.
- Personeelsbeleid. Voor het kunnen uitvoeren van een goed taalbeleid is het
belangrijk dat alle leid(st)ers in voorschoolse voorzieningen zowel het Fries als het
Nederlands tenminste kunnen verstaan en spreken. Hiervoor is een actief wervings- en
scholingsbeleid nodig. Het is te verwachten dat als bewust met taalmodellen wordt
gewerkt, veel personeel zal moeten worden bijgeschoold.
- Samenwerking met onderwijs. De voorschoolse respectering en stimulering van
het Fries kan alleen op langere termijn effect hebben, als ook in het basisonderwijs
voldoende aandacht wordt besteed aan de doorgaande lijn. Er wordt dan ook
geadviseerd waar mogelijk samen te werken met het lokale onderwijs, zodat voor de
kinderen een zo goed mogelijk aansluitende ‘leerlijn’ kan worden gerealiseerd. Te
denken valt aan afspraken over het taalaanbod in de eerste twee groepen van het
basisonderwijs, en aan afspraken over de overdracht van kindgegevens.
4.2 Onderwijs
Het basisonderwijs.
Vergeleken met de voorschoolse educatieve programma’s die in het buitenland voor
kinderen vanaf 3 jaar beschikbaar zijn biedt het bezoek van een peuterspeelzaal of
kinderdagverblijf in de Nederlandse situatie waarschijnlijk maar een beperkte taalimpuls.
Zonder continuering en intensivering van deze stimulering in het basisonderwijs zal het
effect van de voorschoolse programma’s op de taalontwikkeling snel verdwijnen. Gepleit
wordt voor een realistische didactische taalleerlijn vanaf de voorschoolse periode, waarin
substantieel aandacht is voor de ontwikkeling van het Fries.
Het vervolgonderwijs. Gezien het belang van een goede beheersing van het Nederlands
voor alle kinderen is de verwachting dat bij het verlaten van het basisonderwijs de meeste
kinderen het Fries nog niet goed zullen kunnen schrijven. Daarnaast moet rekening
gehouden worden met tussentijdse instroom van jeugdigen met NT1 uit niet-Friestalige
gebieden. Deze jeugdigen hebben gemiddeld 7 jaar nodig om het Fries evengoed te
beheersen als het Nederlands. Het vervolgonderwijs staat voor de uitdaging de Friese
jeugd te enthousiasmeren voor het verder opvoeren van het taalvaardigheidsniveau in de
Friese taal. Dit kan via het geven van het vak ‘Friese taal en cultuur’. Daarnaast kan zoals
uit deze notitie blijkt ook gekozen worden om het Fries bij het geven van andere vakken
als instructietaal te gaan gebruiken en als voertaal in de groep toe te staan, zodat ook
praktisch meer met het Fries kan worden geoefend. Te verwachten is dat bij een deel van
de docenten een behoefte aan bij- en nascholing op het gebied van de Friese taal en
cultuur zal ontstaan.
Het beroepsonderwijs. Om organisaties in staat te stellen de gevraagde didactische
modellen uit te voeren is het in alle situaties nodig dat de groepsleid(st)ers ook het Fries
verstaan, kunnen spreken, en liefst ook kunnen schrijven. Groepsleid(st)ers zullen ook in
de Friese taal aan een minimale objectieve norm moeten gaan voldoen. Deze norm heeft
zowel betrekking op het niveau van Friese taalbeheersing, als op de methodiekbeheersing
voor het aanbieden van taal in een meertalige situatie. Daarnaast zullen ook de andere
beroepsgroepen die met deze leeftijdsgroepen werken voldoende moeten worden
(bij)geschoold op de specifieke tweetalige situatie in Fryslân. Het betreft specifieke
aandachtspunten voor voorlichtingen, en wellicht zelfs het gebruik van specifiek
instrumentarium voor het volgen, screenen en de diagnostiek op het gebied van
taalontwikkeling. Dit biedt een nieuwe uitdaging aan de ROC’s, de HBO en WO opleidingen
in Fryslân en Groningen. De bestaande programma’s zullen op de specifieke wensen voor
het Friese werkveld moeten worden doorgelicht.
36

Waar het heel specifieke zaken betreft zullen ‘keuzemodules’ moeten worden toegevoegd,
die voor het werken in Fryslân wel degelijk vereist gaan worden. Er zullen ook
nascholingstrajecten voor de diverse beroepsgroepen beschikbaar moeten komen. In de
sector kinderopvang is geconstateerd dat met name de oudere groepsleid(st)ers het Fries
zeggen te beheersen. Dat betekent dat in ieder geval een bijscholing voor de jongere
groepsleid(st)ers moet worden georganiseerd, alsmede voor een deel van de leidsters die
niet zullen gaan voldoen aan de objectief vast te stellen normen. Deze zaken zullen in het
hierboven genoemde project een plaats moeten krijgen.
4.3 Overheden
Overheden spelen een belangrijke faciliterende rol bij het tot stand komen van goede
voorzieningen. Nederland bevindt zich in een proces van toegroeien naar meer Europese
eenheid. De beleidsafstand tussen Europees beleid en een gemeente als Tytjerksteradiel is
erg groot. Taal en cultuur raken de identiteit van mensen. Nederland heeft vooral kansen
als kenniseconomie. Daarmee wordt een goed onderwijs voor haar inwoners van groot
belang. De rol en inzet van goed samenwerkende overheden worden in deze situatie voor
de plaatselijke bevolking van groot belang. Hieronder volgen een aantal relevante
aandachtspunten voor deze gezamenlijke regie.
4.3.1 Gemeenten
- Integraal jeugdbeleid. Het is een uitdaging voor gemeenten om te komen tot een
breed samenhangend jeugdbeleid, waarin een expliciet en onderbouwd taalbeleid voor
de voorschoolse periode is opgenomen. Bij het uitwerken van het taalbeleid naar het
plannen en beschikbaar stellen van taalprogramma’s in voorschoolse kindercentra zou
rekening moeten worden gehouden met bevolkingskenmerken. Hiervoor zou goed
samengewerkt kunnen worden met de jeugdgezondheidszorg, die contact heeft met de
meeste gezinnen met jonge kinderen en screeningstaken heeft op het gebied van
taalontwikkeling. Bovendien kan gebruik gemaakt worden van toekomstscenario’s,
zodat tijdig ingespeeld kan worden op veranderingen in de samenstelling van de
bevolking in een bepaald gebied.
- Regiefunctie gemeenten. Vanuit de verantwoordelijkheid voor het lokale
jeugdbeleid is de gemeente het best in de positie om de lokale behoeften aan
programma’s, materiaal en deskundigheidsbevordering in beeld te brengen. Van de
gemeente mag worden verwacht dat zij voor het werkveld relevante wet- en
regelgeving overziet en relevante aandachtspunten voor de meertalige Friese situatie
met betrokken partijen, zoals betrokken organisaties, Provincie Fryslân en het Rijk
(VNG) communiceert. Een voorbeeld in dit kader zijn de ontwikkelingen op het gebied
van GOA-beleid, de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid en de Wet
Basisvoorzieningen Kinderopvang. Het screenen op taalontwikkeling zal in de Friese
situatie specifieke aandachtspunten met zich meebrengen. Ook het invoeren van VVEprogramma’s
als ‘Piramide’, zal in Fryslân niet vanzelfsprekend een oplossing zijn voor
landelijk gesignaleerde achterstandsproblematiek bij met name allochtonen. Bij de
invoering van de Wet Basisvoorziening Kinderopvang krijgt de gemeente waarschijnlijk
de verantwoordelijkheid voor het handhaven van de kwaliteit in de
dagopvangvoorzieningen. Ook op het gebied van taal zal de kwaliteit op de werkvloer
getoetst moeten worden aan de afspraken die gemaakt zijn tussen Rijk en provincie
en tussen provincie en gemeenten. Aanvullend op de landelijke kwaliteitseisen kan
gewerkt worden met een toetsingsinstrument voor de kwaliteit van het taalbeleid.
Hiervoor is een concept voor een ‘certificeringsinstrument 60 ’ klaar. In de komende
jaren zou dit model – in samenwerking met organisaties en provincie - getoetst en
geperfectioneerd kunnen worden.
60 Van Alten A., Santema S., Zylstra A. (sept. 2003) “Fernijd KFyB” (Kwaliteitsramt Frysk yn ‘e Berne-opfang),
foar de Feriening Frysktalige Berne-Opfang, konsept. Fer. FBO, Ljouwert.
37

Op landelijk niveau zal aandacht gevraagd moeten worden voor de specifieke situatie
in Fryslân bij het vaststellen van procedures en criteria voor toeleiding naar speciaal
onderwijs.
- Spreiding van de beschikbare taalprogramma’s. Waar mogelijk zou iedere ouder
moeten kunnen kiezen voor een programma dat optimaal bijdraagt aan de tweetalige
ontwikkeling van zijn/haar kind. Ook moet er aandacht zijn voor kinderen met een
bedreigde taalontwikkeling. Dat betekent dat er in de grotere kindercentra
mogelijkheden tot differentiatie zijn. Met het oog op laagdrempeligheid en
toegankelijkheid, zal in de kleine kernen gezocht moeten worden naar passende
programma’s. Verder kan een goed spreidingsbeleid de differentiatiemogelijkheden
vergroten. Dit kan betekenen dat de gemeenten over de gemeentegrens moeten gaan
samenwerken, zodat ouders in een plattelandsgebied ook echt kunnen kiezen voor een
passende kindercentrum. Dit vraagt van gemeenten:
- Meer regionale samenwerking. We moeten ons realiseren dat invoering van een
kwalitatief goed tweetalig model, van een friestalig model, en van een goede opvang
van kinderen met risico’s voor de ontwikkeling meer vraagt van de professionalisering
van voorschoolse voorzieningen. Dit kan tot prijsverhoging van die peuterspeelzaal en
misschien ook van de voorzieningen voor dagopvang leiden. Een goed afgewogen
spreidingsbeleid, aansluitend bij bevolkingskenmerken, kan die kosten beheersbaar
houden.Voor een succesvolle implementatie moet een en ander voor zowel gemeenten
als ouders immers wel betaalbaar blijven. Deze wensen op het gebied van
beschikbaarheid en toegankelijkheid vormen een uitdaging voor het gemeentelijke
beleid.
4.3.2 Provincie
- Afstemming met de gemeenten. De provincie heeft een ondersteunende taak op
het gebied van welzijn en een regietaak op het gebied van zorg. Daarvoor is nauwe
samenwerking met de gemeenten van groot belang. Er is onderkend dat de
voorschoolse voorzieningen ondersteuning nodig hebben om tot een bewust taalbeleid
te komen. Bij dit keuze- en besluitvormingsproces wordt momenteel ondersteuning
geboden door het ‘Sintrum Frysktalige Berne-opfang’. Vanuit ’t Sintrum Frysktalige
Berneopfang 61 moeten er tussen 2003 en 2007 jaarlijks 10 groepen met een Fries- of
tweetalig programma in peuterspeelzalen of dagverblijven bijkomen. Volgens een
inventarisatie aan het eind van de jaren ’90 zijn circa 230 peuterspeelzalen en
kinderdagverblijven in Fryslân beschikbaar. In die periode speelde ook de
uitbreidingsoperatie voor de dagopvangvoorzieningen. Een simpel rekensommetje
leert, dat 4 jaar niet voldoende zal zijn om over de hele provincie een goed taalbeleid
geïmplementeerd te krijgen. Bovendien is er voor de voorschoolse periode nog
behoefte aan Friestalig materiaal vastgesteld. Het betreft onder andere algemeen
didactisch materiaal, specifiek didactisch materiaal passend bij landelijk ontwikkelde
educatieve methoden (Piramide, Kaleidoscoop), geschikt materiaal voor het volgen en
screenen van de taalontwikkeling van Fries- en tweetalige kinderen, onderwijsmodules
voor de beroepsgerichte ROC’s en HBO-instellingen en goed voorlichtingsmateriaal
voor ouders. In steeds meer gezinnen is de computer inmiddels ingeburgerd. Naast
vertrouwde media, zoals boeken en geluids- en beelddragers is het van belang te gaan
inspelen op de mogelijkheden die computerspelletjes bieden voor het ontwikkelen van
tweetaligheid. Samenvattend is er nog veel werk aan de winkel. Geadviseerd wordt
hiervoor – in samenwerking met de gemeenten - een goed uitgewerkt en gericht
projectplan – in samenwerking met gemeenten – te maken, waarin de
verantwoordelijkheid van alle betrokken partijen duidelijk wordt uitgewerkt. Het
projectplan zou telkens voor een periode van 4 jaar kunnen worden uitgewerkt. Een in
te stellen provinciale adviesgroep met duidelijke opdracht zou de provincie daarbij
kunnen ondersteunen.
61 Samenwerkingsproject van Stifting Pjutteboartersplak en stichting Partoer.
38

- Provinciale regie. Van de provincie wordt verwacht dat zij met het Rijk afspraken
kan maken over de wijze waarop de minderheidstalen in Fryslân worden
gerespecteerd, c.q. gestimuleerd. Concreet is voor de voorschoolse periode in dat
kader afstemming nodig met landelijke regelgeving op het gebied van onderwijs
(GOA, WPO, WVO, REC’s), welzijn, kinderdagopvang (Wet Basisvoorziening
Kinderopvang, WBK), Wet op de Jeugdzorg, gezondheidsbeleid (WCPV) en beleid
gericht op pedagogische, psychologische, medische 62 en paramedische
63 beroepsopleidingen.
Ook wetgeving bedoeld voor zorg aan gehandicapten moet in de gaten worden
gehouden op consequenties die deze wetgeving kan hebben voor taalaspecten en
ontwikkeling van taal bij kinderen in voorschoolse voorzieningen. Een punt van
aandacht is nog de samenhang tussen preventie en zorg. Met name voor jonge
kinderen is een integraal taal- en spraakprotocol een belangrijk instrument om alle
kinderen dezelfde kansen te geven. Het landelijke taal- en spraakprotocol is met name
gericht op de audiologische centra. In Fryslan is samenwerking tussen het audiologisch
centrum en de jeugdgezondheidszorg. Een integraal en sluitend taal-en spraakprotocol
overziet vanuit het perspectief van het kind echter het brede perspectief van
beschikbare trajecten en biedt daarvoor de goede wegwijzer, passend bij het kind.
Voor iedere beroepsgroep die met deze leeftijdsgroep in aanraking komt, maar ook
voor ouders zelf, zou deze wegwijzer toegankelijk moeten zijn.
4.3.3 Rijk
In het algemeen mag van het Rijk zichtbare aandacht verwacht worden voor de
specifieke situatie in gebieden met een minderheidstaal. Die zichtbare aandacht laat
zich vertalen in de aandacht die hieraan wordt besteed in (het proces voor het
ontwerpen van) landelijke wet- en regelgeving enerzijds en in de adviesrol naar
Europese wetgeving anderzijds. Een goede samenwerking tussen Rijk en Provincie is
hiervoor van groot belang. Op korte termijn vraagt vooral het GOA-beleid, de
ontwikkelingen in het kader van de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid en de
Wet Basisvoorziening Kinderopvang aandacht. Ook wordt momenteel landelijk de
positie van de peuterspeelzaal bekeken. Blijft het peuterspeelzaalwerk vallen onder de
Welzijnswet en blijven de gemeenten dan via een subsidieverordering verantwoordelijk
voor de kwaliteit van de peuterspeelzalen? Komt er een Algemene Maatregel van
Bestuur die de kwaliteit van peuterspeelzalen moet gaan regelen? Het zijn vragen die
direct gevolgen kunnen hebben voor de mogelijkheden om een tweetalig beleid in de
voorschoolse periode te voeren.
4.4 Onderzoek
- Didactisch materiaal. Er is onvoldoende zicht op de leemten die er nog zijn op het
gebied van didactisch materiaal voor de ontwikkeling, screening en diagnostiek van
Friestaligheid. Met name ook de mogelijkheden van computergebruik in de
voorschoolse periode zijn nog onbekend terrein. Middels onderzoek zou dit beter in
beeld gebracht kunnen worden, zodat ontwikkelingen gericht kunnen worden
aangestuurd.
- De Friese gegevens op het gebied van taalbeleid in de voorschoolse periode
dateren van het jaar 1999/2000. Na die periode is veel gebeurd. Denk aan de effecten
van de stimuleringsmaatregelen kinderopvang, de voorbereidingen op de WBK, de
VVE-regeling en het GOA-beleid.
62
Jeugdartsen, huisartsen, kinderartsen; verpleegkundigen in de JGZ.
63
Denk aan logopedisten.
39

Aanbevolen wordt alvorens deze didactische modellen in een breed project gericht te
gaan implementeren een zogenaamde ‘nul-meting’ in de betrokken gemeenten uit te
zetten, zodat de effecten van het project beter in beeld gebracht kunnen worden.
- Tot slot is het wenselijk om tot een betere wetenschappelijke onderbouwing van de
effectiviteit van taalprogramma’s op de tweetalige ontwikkeling van (jonge)
kinderen te komen. Gepleit wordt voor longitudinaal onderzoek van kinderen, omdat
anders teveel ruis in de interpretatie van gegevens kan ontstaan. Resultaten uit
buitenlands onderzoek geven wel indrukken, maar kunnen door de verschillen in
taalsituaties niet zonder meer in Nederland worden gebruikt. Bovendien ontbreken op
internationaal niveau gegevens over taalstimulering in meertalige situaties bij erg
jonge kinderen. De meeste bekende buitenlandse onderzoeken op het gebied bij de Ná
Naíonrai, kijken naar wat voor hun de voorschoolse periode is. Het betreft dan
kinderen vanaf 3 jaar.
Met de voorschoolse periode in Nederland wordt echter bedoeld, de opvang van jonge
kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar in de daarvoor beschikbare voorzieningen, zoals:
kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, gastoudergezinnen, kinderdagcentra (kdc of
odc), Medisch Kleuterdagverblijven (MKD), of Regionale Expertise Centra (REC’s). Om
verantwoord taalbeleid te maken zal wetenschappelijk onderzoek in de eigen Friese
situatie moeten worden uitgevoerd. Het signaleren van taalachterstanden zal daar
onderdeel van moeten uitmaken. Een positief neveneffect van dit onderzoek is dat het
zal bijdragen aan de internationale kennisvorming met betrekking tot twee- en
meertalige ontwikkeling.
40

Bijlage 1 Definitielijst
Kinderen Jeugdigen in de leeftijd van 0 tot 13 jaar.
Kindercentrum: Een ruimte waar tegelijkertijd vijf of meer kinderen onder
leiding van 1 of meer beroepskrachten worden opgevangen en/of een
educatief programma volgen.
Jeugdigen Algemene aanduiding voor kinderen en jongeren.
Jongeren In deze notitie wordt bedoeld de jeugdigen in de leeftijd van
12-25 jaar.
MKD Medisch Kleuterdagverblijf. Voorziening voor dagbehandeling in het
kader van geïndiceerde jeugdzorg.
KDC Voorziening voor dagbehandeling en opvang van ernstig verstandelijk
en meervoudig gehandicapten
REC’s Onderwijsvoorzieningen in het kader van de Wet op de Expertise
Centra.
41

Bijlage 2 Concretisering planning taalaanbod
In de didactische modellen wordt voorgesteld te gaan werken met een ‘taalkaart’ en om
het aanbod af te stemmen op het taalniveau van de kinderen in de talen waarmee het kind
opgroeit. In de praktijk zullen dat hooguit de Nederlandse en Friese taal zijn, omdat niet
verwacht kan worden dat groepsleid(st)ers een inschatting kunnen doen van het
taalniveau van al de mogelijke moedertalen die de geplaatste kinderen thuis spreken.
Hier zal een praktische uitwerking gegeven worden voor deze werkwijze.
A. Het maken van een taalkaart.
Vraag bij de aanmelding de ouder(s) naar de talen die thuis met het kind gesproken
worden. Indien het kind een aanzienlijk deel van de tijd op een opvangadres verblijft,
vraag dan ook naar de taal waarmee het kind daar wordt opgevoed. Vraag voor elke taal
of het kind minder goed, even goed of beter dan leeftijdgenoten deze taal beheerst. Schrijf
dat op het aanmeldingsformulier. Vraag of er op het consultatiebureau naar de
taalontwikkeling is gekeken en wat daar de bevindingen waren van de jeugdarts. Schrijf
die gegevens ook op het aanmeldingsformulier.
Gebruik deze gegevens uit de aanmeldingsformulieren voor het maken van een taalkaart.
Zie daarvoor het hieronder afgebeelde figuur. Deze figuur bevat 16 ‘taartstukken’. stelt
een kind voor. Zodra de groepssamenstelling wijzigt, maar tenminste 2 x per jaar in
september en januari, wordt deze taalkaart ingekleurd. Neem voor iedere taal uit de
aanmeldingsformulieren een kleur. Vul de kleur en de taal die erbij hoort op de taalkaart
in. Kleur bij ieder kind in het vakje met de passende kleur de moedertaal in. Wordt het
kind door de ouders twee of drietalig ingevuld, kleur dan het vakje in 2 of 3 kleuren in. Zet
in de brede kant van het taartstuk er de cijfers 1 (moedertaal),
2 (tweede taal) en wellicht zelfs 3 (derde taal) bij. Als alle kinderen zijn ingekleurd kun je
in de cirkel zien hoe groot het deel van de kinderen is dat Nederlandstalig, Friestalig en/of
anderstalig is. Met de aanduidingen v (oldoende), t(wijfelachtig) en o(nvoldoende) kun je
bovendien in het zwart nog aangeven bij hoeveel kinderen het taalniveau voldoende is of
extra aandacht vraagt.
B. Aansluiten bij het taalniveau van de kinderen.
De gegevens op het aanmeldingsformulier worden overgenomen in het kinddossier van
het kindvolgsysteem. Met behulp van de beschikbare hulpmiddelen voor het volgen
van de taalontwikkeling kunnen 2x per jaar de vorderingen van het taalgebruik in het
kindercentrum worden gevolgd. Uiteraard wordt vooral aandacht besteed aan de talen
die in het kindercentrum worden gestimuleerd. In overleg met de ouders worden
eventueel de gegevens over de taal genoteerd waar in het centrum geen aandacht
voor is.Indien er zorgen over de taalontwikkeling zijn kan hiervoor ook worden
samengewerkt met het consultatiebureau, mits de ouders daarvoor toestemming
hebben gegeven.
42

Er zijn diverse hulpmiddelen voor de observatie en het toetsen van de
taalontwikkeling Nederlands beschikbaar. Dergelijke instrumenten specifiek gericht op
het Fries ontbreken nog. Toch is het voor het vaststellen van ECHTE taalachterstand
belangrijk het niveau van beide talen in te schatten. De eenvoudigste en snelste
oplossing is waarschijnlijk het vertalen van de woordenlijst van PRAVOO naar het Fries.
De daar aanbevolen werkwijze maakt het inschatten van functionele taal op jonge
leeftijd goed mogelijk. De werkwijze van het CITO peutervolgsysteem om via het
‘toetsen’ het taalniveau in beeld te krijgen roept voor toepassing bij heel jonge
kinderen een aantal kritische vragen op.
Op grond van het onder A. genoemde overzicht van taalniveaus en het gekozen
didactische model, kunnen de taalactiviteiten en de wijze waarop de kinderen
individueel worden aangesproken of gestimuleerd worden ingepland.
43

Bijlage 3 Voorbeelden dagprogramma in kinderdagverblijf en peuterspeelzaal
Dagprogramma
kinderdagverblijf
07.30 – 09.00 Brengen van kinderen
Vrij spelen
ca. 09.30 Fruit eten en sap drinken
Liedjes/verhaaltjes
Verschonen kinderen
Waar nodig: slapen
09.45 – 11.30 Vrij spelen
Knutselen
Buiten spelen of
wandelen
11.30 – 12.00 Broodmaaltijd
Tanden poetsen/verschonen
12.15 Halen en brengen van
kinderen
13.00 Rest spelen/knutselen
Thee drinken/voorlezen
Verschonen/plassen
14.30 – 16.00 Spelen binnen of buiten
Knutselen
vanaf 16.30 Halen van kinderen
44
Dagprogramma
peuterspeelzaal
08.30 – 08.45 Brengen van peuters
Vrij spelen
09.15 Activiteiten in de kring
(voorlezen, zingen,
muziek maken)
09.30 Knutselactiviteit aan de
tafels.
Klaar: dan vrij spel
10.00 Fruithap eten, gevolgd
door verschonen/
plassen
10.30 Buiten spelen, of
activiteit binnen (spel en
beweging)
11.00 – 11.15 Peuters worden gehaald
Dit programma herhaalt zich in het
middagdeel. Het middagdeel kan iets
korter zijn. Dan wordt vaak het buiten-
spelen aan het eind wat korter gemaakt.

Bijlage 4
Tradisjonele talen en streektalen
yn Fryslân
Frysk
Boarne RND, 1955
Frysk/Hollânske streektalen
Saksyske streektalen
Frysk prate en ferstean kinne
prate ferstean
25 - 49% 65 - 84%
50 - 75% 85 - 95%
> 75% > 95%
Fryslân: 74% 94%
provinsjegrins
Boarne
Taal yn Fryslân, 1980 / 1994
Harns
Skylge
Midslands
Westers
Harlings
Hylpers
Stavers
Boalsert
Aasters
Franekers
Bolswarders
It Bilt
Frjentsjer
Snits
45
Bildts
Amelands
Klaaifrysk
Súdwesthoeks
Leeuwarders
Ljouwert
Sneekers
Dokkumers
It Hearrenfean
Wâldfrysk
Skiermûntseagers
Kollumers
Drachten
It Hearrenfean
Stellingwarfs
Weststellingwerf
Kollumerlands
© Versloot-kartografy, 2005
De Grinzer
Pein &
De Wylp
Drachten
East-
Kollumerlân
Mearum
Eaststellingwerf
© Versloot-kartografy, 2005

Geraadpleegde literatuur
BFTK (2001). Bestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer 2001-2010, Leeuwarden.
C.Baker. C & Prys Jones,S. eds (1977) Encyclopedia of Bilingialism & Bilingual
Education. Multilingual Matters Ltd., Clevedon, UK.p.586-589.
Berie foar it Frysk (1999). Advys fan it Berie foar it Frysk oer de kearndoelen Frysk yn
it basisûnderwiis. Merkteken 8-2458. Berie foar it Frysk. Ljouwert.
Bleichrodt, N. en Vijfer, F. van de (2001). Diagnostiek bij allochtonen. Hieruit: Detectie
van taalachterstand, Amersfoort.
Bonnema, J.Th.; Kapteyn, T.S. (1984). Communicatie door taal en spraak, FENAC,
Amersfoort.
Bodor, N.(2003). Wie spreekt welke taal in de peuterspeelzaal?, in: Toon, onderwijs en
welzijn in de multiculturele samenleving, jrg 6 no 2. CPS, Amersfoort.
Boneschansker, E.; Le Rűtte, M. (2000). Pjuttepraat, Friestaligheid in peuterspeelzalen
en kinderdagverblijven. Economisch Bureau Coulon, Leeuwarden.
Branden, K. van den; Nulft, D. van den; Verhelst, M.(2001) NT2 Referentiekader
tweede talverwerving, een referentiekader voor doelstellingen rond vroege NT2verwerving
in Nederland en Vlaanderen. Nederlandse Taalunie, Den Haag.
Cummins, J. (1998). Beyond Adversarial Discourse: Searching for Common Ground in
the Education of Bilingual Students. University of Toronto.
Gedeputeerde Staten van de Provincie Fryslân (2003). De natuurlijke plaats van het
Fries. Nota Taalbeleid Provincie Fryslân 2003-2007. Leeuwarden.
Van der Goot, A. (2003). European Charter for Regional or Minority Languages 1999-
2001. Secons report on the measures taken by the Netherlands with regard to the
Frisian language and culture. Ministerie van Binnelandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
Den Haag.
Grimm, N.; Martin, L. (2002). Promoting Endangered Languages and Literatures
Outside Their Local Communities: Strategies for Education. Cleveland State University,
Cleveland OH. V.S.
Harpman, A; Tavecchio, L. (1996). Opvoeding als evenwichtskunst. Tjeenk Willink,
Alphen aan de Rijn.
Harris, J.R. (1998). The nurture assumption. Why children turn out the way they do.
Simon & Schuster, N.Y.
Hickey, T. (2001). Early Immersion Education in Ireland: Na Naíonraí. Institiúid
Teangeolaíochta Éireann, 1997. Dublin.
Kloprogge, J. (2003). Voetsporen: voortgang en resultaten van het gemeentelijk
onderwijsachterstandenbeleid”. Sardes, Utrecht.
Leseman,P.P.M. (2002), Early childhood education and care for children from lowincome
or minority backgrounds, OECD.
Mercator-Education (2001) The Frisian language in education in the Netherlands,
3
46
rd edition. Leeuwarden.

National Research Council (2001) Eager to Learn. Hieruit: Preschool Quality: The
carpinteria Preschool Program. National Academy Press. Washington, D.C.
Nederlandse Taalunie (2001). Referentiekader voor vroege tweede taalverwerving
(NT2) PMPO, Den Haag.
OCenW (2003). LBK-GOA 2002-2005.
Platfoarm Lêsbefoardering Taalryk Fryslân (2002). Inventarisatieonderzoek
Leesbevordering en gemeentelijk beleid in Fryslân. Leeuwarden.
Provinsje Fryslân (2001). Plan fan Oanpak Frysk yn it ûnderwiis. Leeuwarden.
Ruijven, B.van (2003).
Seifert & Hoffnung (1994) Child and Adolescent Development 3 rd Ed., Boston, Ma. V.S.
Sintrum Frysktalige Berne-opfang (2003). Ynformaasje oer taalbelied yn it pjuttewurk
en de berne-opfang. St. Partoer en St. Pjutteboartersplak, Leeuwarden.
Der Spiegel, 29/1997. Hirnforschung. Anatomie der Mühsal. Eine New Yorker
Forscherin durchleuchtete das Hirn – und erklärt, warum es so schwer ist, eine fremde
Sprache zu erlernen.
Vogels,R. ;Bronneman-Helmers,R.(2003). Autochtone achterstandsleerlingen: een
vergeten groep. SCP, Den Haag.
Ytsma, J.(1998). Tweetaligheid bij kleuters in Friesland. Fryske Akademie,
Leeuwarden.
Ytsma, J.;Beetsma, D. (2001)“ Drietalig onderwijs in Fryslân. Achtergrond van een
drietalig project” . In: Moer , Tijdschrift voor het onderwijs in het Nederlands 2001.1
Von bureau, Amsterdam.
47
Leeuwarden, december 2004
1827a.BB.SY.3518