schrijven tussen realisme en naturalisme - DSpace at Open ...

eeuw, was door de literatuuronderzoekers van het einde van de twintigste
eeuw niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Voor de eerste decennia van de
negentiende eeuw waren namelijk alleen gegevens over dit onderwerp te
achterhalen via de huwelijksakten van de parochies. Wie niet kon schrijven,
zette in zo’n document, wanneer hij of zij ging trouwen, een kruisje in plaats
van een handtekening. Maar omdat lezen en schrijven apart geleerd werden,
was het best mogelijk, dat iemand, die ondertekende met een kruisje, bij
nader inzien toch wel kon lezen. De beschikbare gegevens leverden jammer
genoeg geen nauwkeurig beeld op over de mate van geletterdheid in de
negentiende eeuw.
Toch waren er wel enkele conclusies te trekken. Over het algemeen konden
meer mannen lezen dan vrouwen. Velen leerde lezen en schrijven om een
betere baan te kunnen krijgen of om de Bijbel te kunnen lezen. De
protestanten, die in het gezin gezamenlijk de Bijbel lazen, waren als gevolg
daarvan lange tijd beter geletterd dan de katholieken. Over het algemeen
waren stadsbewoners vaker geletterd dan mensen van het platteland.
Waarschijnlijk kwam semigeletterdheid, een beetje lezen en een beetje
schrijven zoals in Dombey and Son van Dickens, vaak voor in de
negentiende eeuw (Da Sousa Correa, Realisms, p. 13). Maar wie op een
laag leesniveau was gestrand, hoefde volgens Da Sousa Correa niet bang te
zijn dat hij of zij in die omstandigheden verstoken bleef van alle belangrijke
informatie. Er was altijd wel iemand in de buurt om iets voor te lezen. De
kranten werden bijvoorbeeld vaak hardop voorgelezen in de kroeg en
romans, zoals die van Charles Dickens, werden ook wel in de familiekring of
op de fabriek voorgelezen (Da Sousa Correa, Realisms, p. 14). Uit
onderzoek bleek verder, dat de mate van alfabetisering ook per streek
verschillend was. Voor Nederland betekende dit bijvoorbeeld, dat in Limburg
in de periode tussen 1813 en 1819 twintig procent meer ongeletterdheid
voorkwam dan in Drenthe (Mathijsen, Lit. leven, p. 6).
De uiteindelijk gestage groei van de geletterdheid werd onder andere
duidelijk weerspiegeld in de cijfers over de alfabetisering in Engeland. Rond
1800 kon 67 procent van de mannen en 51 procent van de vrouwen een
handtekening zetten en in 1900 was dat voor beide geslachten 97 procent. In
1913 werd 99 procent bereikt. In Nederland kon in de loop van de
negentiende eeuw ongeveer 75 procent van de bevolking lezen en schrijven.
Vergeleken met andere landen in Europa was dat lang niet slecht (Mathijsen,
Lit. leven, p. 6). Samengevat betekende dit, dat de uitbreiding van het
onderwijs en de na 1850 beter betaalbare leer- en leesboeken er samen voor
zorgden, dat aan het einde van de negentiende eeuw een aanzienlijk deel
van de West-Europese bevolking kon lezen en schrijven.
Leespubliek en leesgedrag
In paragraaf 1.2.2 was al te lezen, dat mensen ook wel gezamenlijk een boek
kochten en het om beurten lazen. Zo’n gezelschap heette een leeskring. In
de meeste grote steden in Nederland had men ook een Letterkundig
Genootschap. Hier werden openbare literaire avonden georganiseerd, vaak
met een populaire schrijver in het middelpunt. Na de aanleg van de
spoorwegen was het voor een schrijver veel gemakkelijker geworden om
ergens in het land te gaan voorlezen. De komst van een bekende schrijver
13