schrijven tussen realisme en naturalisme - DSpace at Open ...

trok, bewusteloosheid, gewrichtsstijfheid, krampen, de ‘arc de cercle’ waarbij
het lichaam een gespannen boog vormde, het maken van grimassen en
zinloze bewegingen en tenslotte het delirium of stadium van waanzin met
geluids- en gezichtshallucinaties. Daarna trad de normale toestand weer in.
Slap en uitgeput keerden de slachtoffers dan weer terug in de werkelijkheid.
Men zag dit ziektebeeld als een pathologische escalatie van het vrouwelijk
karakter. Het snikken en mokken van een nerveuze vrouw verergerde stap
voor stap tot het stadium van hysterie. Dit nam niet weg, dat aan deze
onfortuinlijke personen ook positieve eigenschappen werden toegeschreven.
Vaak beschikten zij over een verfijnd gevoel en over een artistieke
begaafdheid (Kemperink, Medische theorieën, p. 127, 128, 160).
De in deze paragraaf geschetste ideeën omtrent de negentiende-eeuwse
vrouw, over haar milieu en over haar gezondheid zijn, zonder al te veel
moeite, terug te vinden bij de zwaarmoedige en larmoyante Eline Vere. Ze is
artistiek begaafd en ze is zeer gevoelig voor allerlei indrukken. Haar
verbeeldingskracht sleept haar mee in haar waanideeën over Fabrice en
Vincent en de onenigheid met haar zus Betsy lijkt niet te vermijden.
Uiteindelijk wordt Eline overheerst door de hysterische hallucinaties en de
waanzin.
Het romanpersonage Isabel Archer blijft deze zelfkwelling bespaard. Henry
James zet haar op papier met een vermogen tot zelfanalyse en een ‘eigen
wil’. Isabel Archer maakt haar eigen keuze.
Of er in het geval van Eline Vere sprake is van zelfmoord, blijft in de roman
van Louis Couperus in het midden. De zelfmoord heeft aan het einde van de
negentiende eeuw in de literatuur een andere betekenis gekregen. Het wordt
dan het onontkoombare gevolg van de omstandigheden van een personage.
In het verlengde van de evolutietheorie werd in de negentiende eeuw de
zelfmoord gezien als een natuurlijk middel om de individuen met een gebrek
op te ruimen. Men zag in die tijd zelfmoord als het ware als een soort
geneesmiddel voor de samenleving. In de gelijknamige roman van Gustave
Flaubert zien we, dat Madame Bovary niet opgewassen is tegen de eisen
van het alledaagse leven. Ze besluit om met behulp van gif een einde te
maken aan de voor haar ondraaglijke situatie. Vergeleken met de zelfdoding
van Emma Bovary is Eline Vere echter een iets ander geval. Zij kiest niet zelf
voor de dood, maar haar situatie maakt het mogelijk, dat de dood haar naar
zich toe trekt (Mathijsen, De gemaskerde eeuw, p. 147).
Tering
Een tweede ziekte, die in zowel The Portrait of a Lady als in Eline Vere de
kop opsteekt, is de tering, ofwel tuberculose. Tering is een besmettelijke
ziekte, die in de negentiende eeuw nog leidde tot een trage dood. In 1882
ontdekte Robert Koch (1843-1910) de tuberkelbacil, maar pas in de
twintigste eeuw zou de ziekte niet langer dodelijk zijn. Toen de artsen nog
niet op de hoogte waren van de besmettelijkheid van tering, zagen zij het
meestal als een kwestie van aanleg of een soort natuurverschijnsel, dat
alleen met rust en frisse lucht genezen kon worden. Aanvankelijk zag de
teringlijder er nog goed uit, al vermagerde hij of zij wel sterk. Tegen het einde
van het ziekteproces kwam er een blosje op de wangen van de patiënt en
74