aan gene zijde van de mensenrechten - Les Amis d'Alain de Benoist

AAN GENE ZIJDE VAN DE MENSENRECHTEN
overeenkomt met het verlaten van de ‘natuurtoestand’, hoe er dan rekenschap van
geven op een manier die compatibel blijft met de theorie van de rechten, met een
theorie dus die gericht is op het individu?
Sommige auteurs, zoals James Watson, menen dat men er beter aan zou doen op te
houden met denken in termen van ‘rechten’ van de mens en zich te beperken tot
het spreken over ‘noden’ of over ‘menselijke belangen’. Maar deze opvatting, die
een utilitaristische of consequentialistische benadering in de plaats zou stellen van
een morele benadering, komt in conflict met het feit dat geen consensus mogelijk is
over de waarden van die ‘belangen’ of over de hiërarchie van die ‘noden’ , rekening
houdend met het uitermate subjectieve, en intrinsiek conflictueuze karakter van
deze begrippen. Bovendien zijn belangen steeds per definitie onderhandelbaar,
terwijl waarden en rechten dat niet zijn (het recht op vrijheid kan niet herleid worden
tot het belang dat een individu er bij kan hebben vrij te zijn). Tenslotte kan geen
utilitarisme mensenrechten gronden, vermits het als principe stelt dat het altijd
gewettigd is bepaalde mensen op te offeren als dit offer er toe leidt dat de
‘hoeveelheid geluk’ van een belangrijker deel van de mensen daardoor vergroot 50 .
Een ambitieuzer alternatief is dat van de kantiaanse filosofie, die een moraal predikt
gegrond op de onafhankelijkheid van de wil. De echte morele keuze, zegt Kant,
impliceert wilsvrijheid, dat wil zeggen, een vrij willen dat zichzelf bepaalt door zich te
ontdoen van elke natuurlijke oorzakelijkheid. Door als rechtvaardig in strikte zin
iedere handeling te definiëren “die de wilsvrijheid van elkeen kan doen samenvallen
met de vrijheid van elk andere volgens een universele wet” 51 , maakt Kant van de
vrijheid “het enige oorspronkelijke recht dat aan de mens toekomt krachtens zijn
menszijn”. In deze optiek bestaat de zuivere essentie van het recht in de
mensenrechten, maar deze steunen niet meer op de menselijke natuur, maar op de
waardigheid (Würde). De waardigheid van de mens respecteren, is de morele wet
respecteren die hij in zich draagt. “De menselijkheid zelf is een waardigheid, zegt
Kant, want de mens mag niet door enig ander mens (noch door anderen, noch door
zichzelf) als middel worden gebruikt, maar wel als doel en daarin bestaat precies zijn
waardigheid, dankzij welke hij verheven is boven alle andere wezens in de wereld die
geen mensen zijn, en die hoe dan ook mogen gebruikt worden; hij is dus boven alle
dingen verheven” 52 .
In vergelijking met de voorgaande theoretici van de mensenrechten, is hier wel
sprake van een radicale perspectiefwijziging. “Oorspronkelijk, zegt Pierre Manent,
waren de mensenrechten de natuurlijke rechten van de mens, rechten die waren
ingeschreven in zijn elementaire natuur [...] De menselijke waardigheid daarentegen
ontstaat, volgens Kant, door het nemen van een radicale of essentiële afstand van
de noden en verlangens van zijn natuur” 53 . De morele theorie van Kant is inderdaad
een deontologische theorie, dit wil zeggen dat ze van geen substantiële propositie
over de menselijke natuur of daaruit voortvloeiende menselijke doeleinden
afhankelijk is. De rede zelf krijgt bij hem geen substantiële definitie meer, maar een
zuiver procedurele definitie, wat wil zeggen dat het rationeel karakter van een agens
getoetst wordt aan zijn wijze van redeneren, zijn wijze van een resultaat te bereiken,
50 voor de kritiek op de mensenrechten van Jeremy Bentham, de grondlegger van het utilitarisme, zie o.m.
Jeremy Waldron (ed.): “Nonsense Upon Stilts”.Bentham, Burke and Marx on the Rights of Man. London,
Methuen, 1987; Hugo Adam Bedau: “Anarchical Fallacies”: Bentham’s Attack on Human Rights in:
Human Rights Quarterly, febr. 2000, blzz.261-279.
51 Metaphysik der Sitten. Rechtslehre”, blz.45.
52 ibid.
53 L’Empire de la morale, in : Commentaire(Paris), hefst 2001, blz.506.
20