Vakinhoudelijke kennisbasis maatschappijleer eerstegraads

3
Domeinen Subdomeinen Omschrijvingen en/of toelichtingen Indicatoren masterniveau Kenmerkende voorbeeldvragen
Vakdomein 3
Staat en
samenleving
3.1 Democratie en rechtsstaat 3.1.1 Vraagstukken van ongelijkheid, sociale cohesie en identiteit
Verhouding: politieke participatie en democratie; politieke participatie
relateren aan persoonskenmerken (waaronder sekse, etniciteit, leeftijd en
opleidingsniveau). Macht en invloed.
Binding + vorming: politieke representatie en representativiteit. Politieke
socialisatie (zie 6.1.1).
3.1.2 Verandering
Geschiedenis
De oorsprong van de idee der democratie.
Processen van modernisering
Democratisering/individualisering: toekomst van de democratie in relatie
tot modernisering.
Differentiatie: vraagstukken van duurzaamheid en sociale ongelijkheid.
Domesticering: technologische veranderingen/ internetrevolutie en de
(on)mogelijkheden voor democratische vernieuwing.
Globalisering.
3.1.3 Internationale vergelijking
Vergelijking parlementaire democratieën in verschillende landen.
3.1.4 Actoren en rechtsstatelijke (juridische) principes
Landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden;
regering en parlement; de rechterlijke macht; de vierde macht; media;
politieke partijen; burger(s); pressie-/belangengroepen.
VN; Europese Unie; Raad van Europa; Europese Hof voor de rechten van
de Mens.
De beginselen van de rechtsstaat:
- verankerd in de Grondwet en internationale verdragen (EVRM);
- uitgewerkt in wetgeving en rechtspraak.
De leer van de volkssoevereiniteit; scheiding van machten (Trias Politica);
onafhankelijkheid van de rechterlijke macht; het legaliteitsbeginsel;
rechtsbescherming.
Onderscheid: staatsrecht, bestuursrecht, strafrecht en civielrecht.
Rechten en plichten, grondrechten, mensenrechtenverdragen. (Zie ook
7.1)
3.1.5 Politiek, macht en invloed
Theorieën over macht en invloed; democratie in formele en materiële zin.
Tekorten democratie (algemeen; Nederland; EU).
Het subsidiariteitsbeginsel binnen Nederland en in de relatie EU-Nederland.
3.1.6 Stromingen, theorieën en visies
De economische theorie van de democratie (overlegdemocratie; representatieve
democratie); de theorie van het democratisch elitisme; de pacificatietheorie.
Liberale, christendemocratische, sociaaldemocratische visie op democratie.
Het corporatisme; fascisme; communisme.
3.1.7 Beleid: regels, effecten en dilemma’s
Spanningsveld tussen:
- democratie en rechtsstaat;
- rechtsorde en rechtsstaat (bestrijding criminaliteit enerzijds en rechten
van verdachten, recht op privacy anderzijds).
Populisme en democratie; democratie en burgerlijke ongehoorzaamheid;
grondrechten en universaliteit.
Relativistische of weerbare democratie.
De student is in staat een globaal beeld te geven van de omvang van de politieke
participatie (zowel de conventionele als de niet-conventionele) in Nederland,
naar sekse, etniciteit, opleidingsniveau en sociale klasse.
De student is in staat enkele mogelijke betekenissen van maatschappelijke
ontwikkelingen (individualisering, informatisering, internationalisering,
informalisering, intensivering; oftewel de vijf i’s) voor de Nederlandse
parlementaire democratie in kaart te brengen.
De student is in staat een schets te geven van de kenmerken van de politieke
stelsels in de ons omringende landen.
De student kan verwoorden waarom er een spanningsveld is tussen de
beginselen van democratie en die van de rechtsstaat.
De student kan het onderscheid uitleggen tussen democratie in formele en
democratie in materiële zin.
De student kan de verschillende democratitheorieën plaatsen in de liberaalindividualistische
respectievelijk de sociaalcollectivistische visie.
Politieke stromingen als de sociaaldemocratie pleiten in het belang van de
democratie traditioneel voor een verhoging van de politieke participatie.
De SP is voor het opnieuw invoeren van de opkomstplicht bij de verkiezingen.
- In hoeverre zou één van de doelstellingen van het vak maatschappijleer
de bevordering van de politieke participatie moeten zijn?
- Geef je standpunt in deze met argumenten onderbouwd. Verwerk in je
antwoord je visie op de relatie tussen democratie en politieke participatie.
Het aantal Nederlanders dat lid is van een politieke partij is al enkele decennia
aan het dalen. De vraag is zelfs of politieke partijen in de parlementaire democratie
nog toekomst hebben.
- Leg een relatie tussen het afnemende ledental van politieke partijen in ons
politieke bestel enerzijds en de maatschappelijke veranderingen van de
laatste 50 jaar anderzijds.
In de discussie over de vernieuwing van het Nederlandse politieke stelsel
wordt het Duitse politieke systeem soms als voorbeeld genoemd.
- Noem twee voor- en nadelen van de invoering in Nederland van een
kiesdrempel van 5%.
- Idem voor wat betreft de invoering van een gemengd systeem van evenredige
vertegenwoordiging en een districtenstelsel, waarbij de kiezer twee
stemmen mag uitbrengen.
De Leidse jurist en historicus Thierry Baudet stelt in een artikel ‘De gespannen
verhouding tussen mensenrechten en rechtsstaat’ (NRC) dat ‘mensenrechten’
in wezen de rechtsstaat ondermijnen. “Wie voor de rechtsstaat is, kan niet
tegelijkertijd voor ‘mensenrechten’ zijn.’ Hij doelt hier met name op de rol van
het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, dat in zijn uitspraken geregeld
de zelfbeschikking van staten ‘overruled’ en daarmee een fundamenteel principe
van rechtsstatelijkheid zou aantasten.
- Zet de belangrijkste principes van de rechtsstaat op een rij.
- In hoeverre ben je het eens met de opvatting van Baudet dat supranationale
toetsing door het Europees Hof de rechtsstaat aantast? Geef argumenten
voor en tegen.
Geef argumenten voor en tegen de stelling dat een democratie in formele zin
een voorwaarde is om te komen tot een democratie in materiële zin.
In de klassieke definitie van democratie wordt democratie als een ideaal
omschreven, Dit is een zogenoemde normatieve definitie van het begrip.
Schumpeter is een voorbeeld van iemand die een empirische beschrijving van
het begrip geeft: Democratie is een methode waarbij individuen de beslissingsmacht
verkrijgen door middel van een concurrentiestrijd om de stemmen van
de burgers.
- Geef met argumenten omkleed aan naar welke definitie van democratie je
voorkeur uitgaat.
48 | Kennisbasis hbo-masteropleidingen aardrijkskunde, geschiedenis, maatschappijleer, algemene economie, bedrijfseconomie, godsdienst & levensbeschouwing Kennisbasis hbo-masteropleidingen aardrijkskunde, geschiedenis, maatschappijleer, algemene economie, bedrijfseconomie, godsdienst & levensbeschouwing | 49
Zie elders