Historische wortels van het Postmodernisme

worden, noch voor zijn karakter, noch voor zijn motieven, noch voor zijn daden, noch voor de
gevolgen van zijn daden. Daarmee is men tot het inzicht gekomen dat de geschiedenis van de
morele gevoelens de geschiedenis van een dwaling, de dwaling van de verantwoordelijkheid,
is: die op de dwaling van de wilsvrijheid steunt. - Schopenhauer redeneerde daarentegen zo:
omdat bepaalde daden spijt (‘schuldbesef’) oproepen, moet er een verantwoordelijkheid zijn,
want er zou voor deze spijt geen reden bestaan wanneer niet alleen al het menselijk handelen
met noodzakelijkheid geschiedde - zoals inderdaad, ook naar de mening van deze filosoof, het
geval is -, maar de mens zelf ook met diezelfde noodzakelijkheid zijn hele karakter zou krijgen,
- wat Schopenhauer ontkent. Uit het feit van die spijt meent Schopenhauer een vrijheid te
kunnen bewijzen die de mens op een of andere manier gehad moet hebben, weliswaar niet met
betrekking tot zijn handelen, maar met betrekking tot zijn karakter: dus de vrijheid om zus of zo
te zijn, niet om zus of zo te handelen. Uit het esse, de sfeer van vrijheid en
verantwoordelijkheid, volgt naar zijn mening het operari, de sfeer van strenge causaliteit,
noodzakelijkheid en onverantwoordelijkheid. De spijt betreft schijnbaar het operari - en berust
in zoverre op een misverstand -, in werkelijkheid echter het esse dat volgens hem de daad van
een vrije wil, de grondoorzaak van de existentie van een individu is: de mens wordt wat hij wil
worden, zijn willen is er eerder dan zijn existentie. - Hier wordt de kromme redenering gevolgd
dat uit het feit van de spijt de rechtvaardiging, de rationele toelaatbaarheid van deze spijt wordt
afgeleid, en vanuit die kromme redenering komt Schopenhauer tot zijn fantastische
gevolgtrekking van de zogenaamde intelligibele vrijheid. Maar de spijt na de daad hoeft
allerminst rationeel te zijn: of liever, dat is zij zeker niet, want zij berust op de onjuiste
veronderstelling dat de daad nu juist niet noodzakelijk had moeten plaatshebben. Dus: omdat
de mens zich voor vrij houdt, en niet omdat hij vrij is, voelt hij berouw en gewetenswroeging. -
Bovendien is deze spijt iets wat men kan afleren, bij veel mensen is zij met betrekking tot
handelingen geheel afwezig waarbij vele andere mensen hem wél voelen. De spijt is een zeer
veranderlijke, met zeden en cultuur verbonden zaak en komt misschien slechts in een relatief
korte periode van de wereldgeschiedenis voor. - Niemand is voor zijn daden verantwoordelijk,
niemand voor zijn karakter; oordelen staat hier gelijk aan onrechtvaardig zijn. Dit geldt ook
wanneer het individu over zichzelf oordeelt. Deze stelling is zo helder als zonlicht, en toch
keert iedereen hier liever naar de schaduw en de onwaarheid terug: uit vrees voor de
gevolgen.”
Nietzsche, die zich door zijn steeds verslechterende gezondheidstoestand reeds in 1878
genoodzaakt zag zijn betrekking als leerkracht aan het Padagogium op te geven, gaf in 1979
ook zijn betrekking aan de universiteit op. Hij zou vanaf dan van stad naar stad trekken om er
32