Download de Antwerpse programmabrochure - Erfgoedcel Antwerpen

1. AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS • 2. AMVC-LETTERENHUIS • 3. DIAMANTMUSEUM
PROVINCIE ANTWERPEN • 4. DISTRICTSHUIS BEZALI • 5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPS
NOORDERPOLDERS
Antwerpen
• 6. EHA!-ECOHUIS • 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN • 8. ETNOGRAFISCH MUSEUM •
FOTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN • 10. HET UITZICHT VZW • 11. KBC ROCKOXHUIS • 12. KMSKA • 1
KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM • 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDIN
GITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT • 15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW • 16
MINERALOGISCHE MUSEUM • 17. MUHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN • 1
MUSEA STAD ANTWERPEN • 19. MUSEUM MAAGDENHUIS • 20. MUSEUM PLANTIN-MORETUS E
P R O G R A M M A
STEDELIJK PRENTENKABINET • 21. MUSEUM POORTERSWONING • 22. MUSEUM VLEESHUIS • 2
NATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW • 24. NATIONAA
SCHEEPVAARTMUSEUM • 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN • 26. ONZE-LIEV
VROUWEKATHEDRAAL • 27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM • 2
RIJKSARCHIEF ANTWERPEN • 29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN • 30. SAINT BONIFAC
ANGLICAN CHURCH • 31. SINT-ANDRIESKERK • 32. SINT-BENEDIKTUSKERK • 33. SINT-FREDEGANDUSKERK
34. SINT-JACOBSKERK • 35. SINT-PAULUSKERK • 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN • 37. STADSBIBLIOTHEE
ANTWERPEN • 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG • 39. TOERISM
ANTWERPEN • 40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW • 41. VLAAMSE VERENIGING VOO
FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW • 42. VOLKSKUNDEMUSEUM • 43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW • 44
VRIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS • 45. HEEMKUNDI
DOCUMENTATIECENTRUM WIJKWERKING MARIABURG • 46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINC
ANTWERPEN • 47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPE

Wat vindt u in deze brochure
De deelnemers
Op de bladzijden 13 tot en met 43 stellen alle
deelnemers aan de Antwerpse Erfgoeddag zich
voor. Ze staan in alfabetische volgorde en hebben
elk een nummer. U krijgt telkens een
beschrijving van waar de deelnemer voor staat
en van de speciale activiteiten voor de
Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodige praktische
informatie bij.
Boven de naam van de deelnemer vindt u een
bolletje in een bepaalde kleur en met een letter.
Die geven aan om welk soort ‘erfgoedbewaarder’
het gaat:
●A Archieven/Bibliotheken/Documentatiecentra
●H Heemkundige verzamelingen
●M Musea
●O Overige
●R Religieus erfgoed
Antwerpse
wetenswaardigheden
Het eigenlijke programma van de Erfgoeddag
wordt in deze bladzijden gestoffeerd met een
prettige en gevarieerde verzameling van
(Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met
het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. Ze
maken van deze brochure meer dan een eendagsfolder.
De overkoepelende titel ‘Uit de familie-encyclopedie’
geeft aan dat we hier niet naar
volledigheid streven.
De teksten werden speciaal voor de gelegenheid
door specialisten geschreven. De namen van de
auteurs vindt u onder elke bijdrage. Onder elke
thematekst worden de Antwerpse deelnemers
opgesomd die met het thema te maken hebben.
Dat gebeurt aan de hand van het nummer waarmee
ze in deze brochure voorkomen en hun
naam.
Wat zit er in uw familie
In deze programmabrochure vindt u ook een
handig en uitneembaar katern. Dat is een
beknopte en aantrekkelijk geschreven gids die
niet mag ontbreken als u zich in de wondere,
complexe wereld van de familiekunde wil begeven.
De Rough Guide van de genealogie, voor u
gemaakt door specialisten terzake.
Praktisch
Wie zijn Erfgoeddag nauwgezet wil plannen,
vindt achteraan een handig overzicht met een
tijdstabel: die geeft aan wanneer u wat kunt
bezoeken bij welke deelnemer.
Foto cover (detail):
Caesar Alexander Scaglia van Antoon Van Dijck ©KMSKA
Inhoud
Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Uit de familie-encyclopedie
Zit het in de familie of in het gezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Anders samenleven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Van Antwerpen Antwerpse familienamen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Kind zonder familienaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Antwerpse huizen met familienamen, familiestraatnamen . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Even van naam veranderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
De familiekundigen, met hoevelen zijn ze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Familiewapens: waar komen ze vandaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Ontwerp je eigen familiewapen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Families op papier. De familieroman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Verwantschap op Schoonselhof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
De familie en de naam Rubens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Wereldwijde variaties op het familiethema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Kunst, een familiezaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Het familiearchief: een getuigenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Mensjes zonder familie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Van vader op (schoon)zoon: ambachten en gilden, professionele ‘families’ . . . . 28
Het Heilige Kerngezin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Familiehereniging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
De maagschap van de Heilige Anna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Antwerpse familiebedrijven met naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
DNA-onderzoek: bewijs van afstamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
De Antwerpse moederdag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
In puritate mentis – In zuiverheid van geest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Antwerpen, zijn burgemeesters en hun namen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Programma deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Plattegrond. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Wat zit er in uw familie Handige genealogische wegwijzer . . . . . . . . . . binnenkatern
Colofon
Erfgoeddag in Antwerpen is een gezamenlijke organisatie van Musea stad
Antwerpen - afdeling Publieksbeleid (Iris Kockelbergh), de Museumconsulent van de
Provincie Antwerpen (Annemie Adriaenssens), Kapa - Kring van Archivarissen in de
Provincie Antwerpen (Inge Schoups), Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Christiaan De
Vos), de Stedelijke Dienst Monumenten- en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme
Antwerpen (Annik Bogaert), Toerisme Pastoraal (Rudi Mannaerts), Antwerpen
Cultuurstad (Astrid Thoné), het kabinet van de schepen voor Cultuur, Bibliotheken
en Monumentenzorg (Jan Rombouts) en de Erfgoedcel Antwerpen (Vera De Boeck en
Frank Herman).
Met dank aan alle deelnemers, stedelijke diensten en auteurs voor hun gewaardeerde medewerking.
Vormgeving: Jan Vandewiele en Rob Marcelis
Auteurs themateksten: zie diverse bijdragen
Bewerking themateksten: Patrick De Rynck
Eindredactie: Patrick De Rynck en Vera De Boeck
Administratie: Katrien Van Laer
Samenstelling en coördinatie: Vera De Boeck
1
Erfgoedcel Antwerpen, Brouwershuis,
Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen
erfgoedcel@cs.antwerpen.be -
www.erfgoednet.be/antwerpen
Verantwoordelijke uitgever: Vera De Boeck, Erfgoedcel
Antwerpen, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen

Voorwoord
De lentemaand april is de jongste jaren uitgegroeid tot ‘erfgoedmaand’. Elk jaar stellen dan
honderden Vlaamse erfgoedbewaarders hun deuren gratis open. Tot vorig jaar deden ze dat
gedurende een weekend, vanaf dit jaar concentreren ze zich op een zondag. Het Erfgoedweekend
is de Erfgoeddag geworden. Dit jaar valt die op zondag 18 april, de week na Pasen.
Zo’n Erfgoeddag heeft jaarlijks een ander thema. In 2004 luidt dat ‘’t Zit in de familie’. Het lijkt
me opnieuw een uitstekende keuze van de organisatoren. ‘Familie’ is een ideaal onderwerp om
het ‘grote publiek’ kennis te laten maken met ons rijk en verscheiden cultureel erfgoed.
Iedereen van ons heeft familie en dagelijks gaan we met familie-erfgoed om. Dat wordt voor ons
én voor ons nageslacht bewaard door vele grote en kleine erfgoedinstellingen: musea en kerken,
maar ook archieven, bibliotheken, documentatiecentra en heemkundige kringen.
Voor deze 4de uitgave van de Erfgoeddag zijn er in Antwerpen niet minder dan 47 enthousiaste
deelnemers. Die hebben weer kosten noch moeite gespaard om het jaarthema extra in de verf
te zetten. Het programma is ronduit veelbelovend. Alle deelnemers - van het Amsab/Instituut
voor Sociale Geschiedenis tot de Zoo - zijn gratis toegankelijk van 10 tot 18 uur (met uitzondering
van de kerken tijdens de misvieringen). Vele van hen plannen extra activiteiten, zoals
lezingen, rondleidingen, ateliers… zowel voor volwassen als voor kinderen. Bij de extra's
vemeld ik graag ook de grote RubensReünie op de Groenplaats, de gratis kwartierstaat die bij
elke deelnemer verkijgbaar is, het nieuwe familiespel dat (ook gratis) verkrijgbaar is bij de stedelijke
musea, en natuurlijk de lekkere familiegerechten die iedereen in enkele Rust- en
Verzorgingstehuizen van het OCMW kan degusteren. U leest er alles over in deze brochure.
Eigenlijk is ‘brochure’ een te bescheiden woord: dit is een heus boekje geworden, dankzij de
vele illustraties en een heel pak (Antwerpse) familiewetenswaardigheden.
Ik verwijs hierbij graag ook naar Open Monumentendag in september. Die vormt samen met de
Erfgoeddag een erfgoed’tweeluik’. In het voorjaar belicht de Erfgoeddag het zogenaamde roerend
en immaterieel erfgoed. Kort gezegd zijn dat de objecten, de documenten en de verhalen.
In het najaar focust Open Monumentendag op het onroerend (lees: architecturaal) patrimonium.
Twee elkaar aanvullende erfgoedhoogdagen als het ware.
Ik wens u een familiaire Erfgoeddag!
Eric Antonis,
schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg
familieportret, 1943. Foto graaf Edouard Wettstein © FotoMuseum Provincie Antwerpen
3

Het programma van de Erfgoeddag wordt in deze brochure gestoffeerd met een prettige
en gevarieerde verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden, die alles met
het ruime thema ‘familie’ te maken hebben. De overkoepelende titel ‘Uit de familieencyclopedie’
geeft aan dat we hier niet naar volledigheid streven. De teksten werden
voor de gelegenheid door specialisten geschreven. Onder elke thematekst worden de
Antwerpse deelnemers opgesomd die met het thema te maken hebben. Dat gebeurt
aan de hand van het nummer waarmee ze in deze brochure voorkomen en van hun
naam. Vanaf pagina 12 worden de teksten geïntegreerd in het programmagedeelte.
Zit het in de familie of in het gezin
‘Familie’ en ‘gezin’, twee woorden waar je geschiedenis uit afleest.
In het Frans, Duits en Engels heeft het woord ‘familie’ twee hoofdbetekenissen:
1)een (gehuwde) man en vrouw met hun kinderen en 2)een
ruimere kring van bloed- en aanverwanten. In het Nederlands hebben
we daar twee woorden voor: ‘gezin’ en ‘familie’.
Als we het historisch bekijken, zien we dat de betekenis van ‘familie’
vóór de 17de eeuw ruimer was. Het woord verwees naar een groep
samenwonende mensen die niet noodzakelijk door afstamming of
huwelijk met elkaar verbonden waren. Ook het begrip ‘huishouden’ verwees
zowel naar een gezin als naar (eventueel inwonende) verwanten én
dienstpersoneel.
De moderne Europese talen ontleenden dat concept tussen ca. 1300 en
1500 aan het klassieke Latijn: het woord familia betekent, behalve
‘geslacht’, ook ‘iedereen die deel uitmaakt van een huis(houding)’ en
‘dienstpersoneel’. Pater familias vertaal je bijvoorbeeld met ‘heer des
huizes’.
Ook het woord ‘gezin’ had die ruime betekenis. Denk bijvoorbeeld aan
uit de
familieencyclopedie
het nog bestaande Duitse woord ‘Gesinde’, ‘dienstpersoneel’. Maar
vanaf de 16de eeuw verengde die steeds meer tot het begrip ‘kerngezin’.
We kunnen dus spreken van een betekenisvernauwing door de eeuwen
heen. Vanaf de 19de eeuw valt het dienstpersoneel buiten het ‘gezin’ en
de ‘familie’, en wordt ‘verwantschap’ bepalend.
In de ons omringende talen wordt in het woord ‘familie’ de betekenis
‘kerngezin’ stilaan dominanter. Dat weerspiegelt de verzelfstandiging
van gezinnen tegenover families. Maar tegelijk is de traditionele
samenstelling van dat gezin de jongste tijd op grote schaal aan het veranderen…
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur)
●1 Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (visie van socialisten en progressieven op gezin,
huwelijk en seksualiteit), ●42 Volkskundemuseum (over de rol van de familie in de levensloop)
Studioportret van een gezin uit 1925 Fotograaf Edouard Wettstein.
©Fotomuseum Provincie Antwerpen
4

— U I T D E FA M I L I E - E N C Y C L O P E D I E —
Anders samenleven
De talrijke ‘alternatieve’ samenlevingsvormen blijven uitzonderingen op de regel die ‘familie’ of ‘gezin’ heet.
Tot ca. 1800
Dat mensen alternatieven voor het leven in gezinsverband uitproberen,
al dan niet zelfgekozen, is geen nieuw fenomeen. In de Middeleeuwen
en de Nieuwe Tijd bestonden allerlei circuits waarin begrippen als
‘huishouden’ en ‘gezin’ opgerekt en opengebroken werden. Denk bijvoorbeeld
aan de opleidingssystemen bij de ambachten (met inwonende
leerlingen; zie ook blz. 28) of aan de grote boerenhoven met inwonend
personeel. Ook het internationale hofleven bood zeer uitgebreide en in
de kijker lopende ‘andere’ samenlevingsvormen.
De kloosters die in Europa sinds de Middeleeuwen opkwamen, zijn het
bekendste alternatief. Maar je had ook de begijnen (vrl.) en de begarden
(ml.). Dergelijke religieuze gemeenschappen werden frequent ‘aangewend’
in de huwelijks- en erfenispolitiek van (rijkere) families. Ze moesten
onder meer het ‘vrouwenoverschot kanaliseren’. Door de hoge
gemiddelde huwelijksleeftijd stond de huwelijksmarkt vanaf de late
Middeleeuwen onder spanning.
Staatsvormingsprocessen gingen in de 17de en 18de eeuw, zoals Michel
Foucault heeft uitgelegd, gepaard met het ontstaan van nieuwe samenlevingsvormen
en -modellen op basis van discipline en controle. Denk
bijvoorbeeld aan staande legers, nieuwe (geestes)ziekenhuizen, gevangenissen
die strafinstrumenten werden en niet langer wachtkamers
waren voor schand- of doodstraffen. Dergelijke instellingen en ook
kloosters werden gebruikt in een familiepolitiek, om bijvoorbeeld lastige
telgen (vaak jongeren) bij te sturen of uit te rangeren. Recent onderzoek,
onder meer over Antwerpen, heeft dat aangetoond.
Na 1800
In de loop van de geschiedenis verschijnen nog allerlei alternatieven.
Voor veel mensen blijven het ‘geestelijke’ ontsnappingsroutes uit het
familieleven, die zelden ‘echt’ werden beoefend. Denk voor de jongste
twee eeuwen aan het circus, het vreemdelingenlegioen…
In de tweede helft van de 20ste eeuw werden allerlei vormen van samenwonen
in een sfeer van tegencultuur uitgeprobeerd. Soms gaat het om
alternatieve religieuze - tot zelfs sektarische - vormen. De communes
van de jaren 1960 liepen, ondanks hun relatief bescheiden aantal, flink
in de mediakijker als een alternatief voor het klassieke kerngezin. Ook
de voorbije tien jaar verschijnen er opnieuw experimenten, zoals de
Haringrokerij in Antwerpen. Ze zijn gestoeld op een combinatie van
pragmatisch-ecologische overwegingen, idealen en kapitaalkrachtige
gezinseenheden. Het blijven momenteel, zoals steeds in de geschiedenis,
uitzonderingen. Hun aantrekkingskracht bestaat er onder meer in
dat ze een alternatief bieden voor de dominante samenlevingsvormen:
de afzonderlijke huishoudens en het gezin.
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur)
Begijnhof 1937. Religieuze gemeenschappen waren voor (rijkere) families vaak dé oplossing
om hun vrouwenoverschot te kanaliseren. ©Stadsarchief Antwerpen
5

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Van Antwerpen Antwerpse familienamen
Je kan nauwelijks nog van ‘typisch’ Antwerpse namen spreken, hoogstens van hogere concentraties van streekeigen
namen. De Antwerpse steden en gemeenten sturen intussen hun (familie)namen de wereld rond…
Bestaan er Antwerpse familienamen Als we met Antwerpen de stad
bedoelen, is het antwoord: nauwelijks. Grote steden en agglomeraties
zijn smeltkroezen met nog slechts weinig ‘autochtonen’, zelfs als we
geen rekening houden met de migranten uit de laatste kwarteeuw. Het
familienamenbestand van de Brusselse agglomeratie bijvoorbeeld is
een staalkaart van de Belgische familienamen. Dat is - iets minder - ook
het geval voor Antwerpen. Naast de autochtone Brabantse namen
komen ook hier Vlaamse en Limburgse familienamen voor. (Met
‘Brabant’ bedoelen we het oude hertogdom Brabant: Noord-Brabant in
Nederland, de provincie Antwerpen en Vlaams- en Waals-Brabant.) Toch
zijn de streekeigen namen te herkennen aan hun grotere concentratie.
Namen komen nog altijd talrijker voor waar ze zijn ontstaan.
Een frappant voorbeeld: een Vlaming - iemand uit het graafschap
Vlaanderen - die ‘Petrus’ gedoopt werd, heette in de Middeleeuwen
onveranderlijk Pieter, een Brabander daarentegen Peter. Wie vandaag
de familienaam Pieters draagt, is zonder de minste twijfel uit
Vlaanderen afkomstig. Wie Pe(e)ters heet, komt duidelijk uit Brabant.
Zo komt het dat vandaag nog 70% van de familie Pieters in West- en
Oost-Vlaanderen woont, tegenover slechts iets meer dan 4% van de
familie Pe(e)ters. Vaak wordt beweerd dat Peeters de frequentste familienaam
is in België. Dat klopt alleen maar als we de naamvormen
Peeters en Janssens vergelijken, maar als we Peeters en Peters samentellen
en daarnaast ook Jansen(s) en Jans(s)ens, dan is de laatste naam
veruit de meest gedragen familienaam. Niet te verwonderen, want Jan
was in de Middeleeuwen de allerpopulairste voornaam: een kwart van
alle jongetjes droeg hem.
Van overal in Antwerpen
Herkomstnamen zijn het best geschikt om iemands geografische herkomst
te achterhalen. Wie een van-naam draagt, weet dat hij van die
plaats afkomstig is. Toch is het vreemd dat 115 van de 390 Belgen die
Van Antwerpen heten, in de provincie Antwerpen wonen. Hun voorouders
kunnen namelijk in geen geval in de stad Antwerpen gewoond hebben:
Antwerpenaren waren uiteraard allemaal… van Antwerpen. Wie De
Brabander(e) heet, heeft het hertogdom Brabant verlaten en kreeg die
naam omdat Brabant het buitenland was.
Vanzelfsprekend zijn heel wat Antwerpse plaatsnamen in familienamen
vertegenwoordigd: Van Akeren komt uit Ekeren, Van Deurne, van
Deur(en), van Duer(en), van Durne, van Deurme uit Deurne. Heimessen,
van Hoo(i)missen, van Hooymissen, van Hoeymissen zijn allemaal herkomstig
uit Hemiksem. De Antwerpse schilder Jan van Hemessen (1505-
1566) was geboren in Hemiksem. Namen als Van Hoboken, Van Lier, Van
Ranst, Van Lint, Van Malle, Van Mal (uit Westmalle of Oostmalle), Van
Mechelen, Van Mol, Van Schil(t) uit Schilde, Van Turnhout (van
Ture(n)hou(d)t, van Tuerenhout, van Torn(h)out, van Thourenhout), Van
Wyneghem spreken voor zichzelf.
Wie Van Berchem heet, moet zijn stamboom opmaken, want er zijn verschillende
plaatsen die Berchem heten. De naam Van Zandvliet (van
Zantvliet, van Santvliet, van Santfliet) is over de taalgrens getrokken en
onderging er tal van gedaanteverwisselingen, waardoor hij op den duur
onherkenbaar werd: Vanzanduliet, Vansamuliet, Vansammilliette,
Vansamillet(te), Vasamuliet(te), Vasamillet(te), Vassamiliet,
Vassanillet, Vansil(l)iette, Vansillette, Vanzillette, Vansihette,
Wasamutiat.
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal
van de Koninklijke Commissie
voor Toponymie en Dialectologie)
●3 Diamantmuseum (voor wie ‘Slijper’ of ‘Diamant’ heet…)
T OP-TIEN VAN FAMILIENAMEN IN BELGIË EN IN ANTWERPEN
Twee top-tienen, met een voorspelbare top-twee en opvallende gelijkenissen, maar ook met verschillen tussen België en Antwerpen.
In het Instituut voor Naamkunde en Dialectologie van de K.U.Leuven weten ze onder meer alles over familienamen. Ziehier een dubbele toptien:
die van België en die van Antwerpen. De gegevens geven de toestand weer op 31 december 1997. Kijk en vergelijk:
BELGIË ANTWERPEN Haalden het in Antwerpen net niet:
Naam Aantal Naam Aantal Naam Aantal
Peeters....................32.887 Janssens.................3243 Goossens ...............933
Janssens.................31.773 Peeters ...................3009 Hendrickx .............883
Maes .......................24.988 Wouters..................1485 Van Dyck................875
Desmet ...................24.572 Jacobs .....................1461 Hermans ................843
Devos ......................19.962 Maes .......................1328 Vermeulen .............802
Jacobs .....................19.755 Mertens..................1324 Verhoeven..............775
Mertens..................18.531 Pauwels..................1083 Van den Broeck....764
Willems..................18.073 Claes .......................1037 Willems..................764
Declercq .................16.779 Aerts .......................965 Claessens...............763
Claes .......................16.287 El (voorvoegsel) ..........957 Van de Velde..........734
Info van dr. Ann Marynissen, Instituut voor
Naamkunde en Dialectologie, K.U.Leuven
6

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Kind Zonder Familienaam
De namen die vondelingen kregen, klinken soms erg bizar. De betrokken ambtenaar beschikte over een volledige
vrijheid bij de naamgeving van gevonden jongens en meisjes. Veel van die familienamen zijn intussen verdwenen.
Anonieme vondelingen moesten een naam krijgen. Als men bij het kind
een briefje van de moeder aantrof met haar wensen terzake, dan werden
die gewoonlijk gerespecteerd. Dat maakte een latere herkenning ook
makkelijker. Maar doorgaans gaf de bediende van de Kamer van de
Huisarmen, en later de officier van de burgerlijke stand, het kind zelf
een naam. Hij beschikte daarbij over een erg grote vrijheid en kon zijn
fantasie desgewenst de vrije loop laten…
Zo’n ambtenaar bleef erg redelijk als hij het kind noemde naar de plaats
waar het was aangetroffen: Verbruggen, Van Der Poorten, Portael…
Opgepast: mensen met een dergelijke familienaam stammen niet noodzakelijk
af van een vondeling.
In veel gevallen vind je bij het lezen van het proces-verbaal de verklaring
van de naam. Twee voorbeelden:
- “Cornelia Blouwsteen werd op 20.11.1692 gevonden… op de Kiepper
poort vest in de graght onder een blouwensteen.”
- “Anne Maria Ommeganck gevonden op 26.1.1694… in de ommeganck
van onse live vrouwe kerke aen den bichtstoel over St. Antoni Cappel.”
Zo komt het ook dat in Antwerpen de naam ‘Kerkstoel’ een bekende vondelingennaam
was.
Soms bepaalde niet de plaats maar wel het tijdstip van de vondst de
naam van het kind: Noël (gevonden op kerstdag), Paeschnacht enz. Of
liet de naamgever zich inspireren door kenmerken van het kind: De
Schreeuwer, Schoonkint… Maar voor erg veel vondelingennamen valt er
geen zinnige uitleg te verzinnen, behalve de fantasie - of het gebrek
eraan - van de naamgever. Enkele staaltjes uit de oude archieven:
Zandplant, Weerglas, Appel, Peir, Krieck, Appelcien…
Veel van deze vreemde namen zijn mettertijd verdwenen. Daar zijn twee
harde redenen voor: de kindersterfte bij vondelingen lag erg hoog en
het ging meestal om meisjes, die de naam niet voortzetten.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
● 19 Museum Maagdenhuis, ●41 VVF
DE VONDELING EN DE GENEALOOG
Vondelingen plaatsen de genealoog voor grote problemen.
Meestal eindigt zijn onderzoek hier. Afstammen van een vondeling
heeft echter ook zijn charmes. Er is eerst en vooral heel wat
literatuur over vondelingen in het algemeen. Maar ook over de
bloedeigen voorouder-vondeling zelf is er waarschijnlijk heel wat
te vinden. Waar werd hij te vinden gelegd Hoe was hij gekleed
Lag er een herkenningsteken bij het kind Hoe kreeg het zijn
naam Hoe oud was het Hoe bracht het zijn eerste levensjaren en
jeugd door Werd het uitbesteed en bij wie Werd het daar goed
behandeld De eerste twintig levensjaren van een vondeling zijn
dikwijls zeer goed te reconstrueren. Hetzelfde geldt trouwens
voor arme wezen en verlaten kinderen. Die kregen dezelfde
behandeling als vondelingen.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
Een doopregister van vondelingen te Leuven. De namen die gegeven werden los van elkaar, zijn
nietszeggend. Achter elkaar gelezen vormen zij een zin, passend in de tijdsgeest: ‘Enfin alles
gaetom zeep ende maegere ratten worden vet metge stolen goed zoodat steelen herboots rooven
plunderen geene zonde meer enis helaes onder watti rannen leeven wij’ ©VVF
7

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Antwerpse huizen met familienamen
Nog steeds worden bepaalde huizen in Antwerpen genoemd naar een familie die er ooit gewoond heeft: het
Rubenshuis (Wapper), het Rockoxhuis (Keizerstraat) en het Jordaenshuis (Reyndersstraat) zijn bekende voorbeelden.
Maar er zijn er meer. En soms lieten eigenaars en bewoners ook tastbare tekens en zichtbare symbolen na. Een
onvolledig overzichtje, met bovendien hier en daar een waarschuwing…
Heilige Geeststraat 9 - Huis Draeck
Huis Draeck dankt zijn naam aan voormalige eigenaars. Het stond er al
in de tweede helft van de 14de eeuw en werd bewoond door de adellijke
schepenfamilie Draeck(e).
Jodenstraat 20
Dit pand, dat voor het
eerst wordt vermeld in
1579, was toen eigendom
van Vincent van den
Broeck. In 1713 behoorde
het toe aan Johannes de
Schieter. De bundel pijlen
in de deurwaaier houdt
waarschijnlijk verband
met deze eigenaar.
Keizerstraat 9 - Hotel Delbeke
Deze woning uit 1516 werd in 1897 door baron en minister August
Delbeke gekocht. Ze staat nog steeds bekend als ‘Hotel Delbeke’. Het
‘Hotel’ werd aanvankelijk gebouwd voor Maria de Groote, weduwe van
Balthasar Bosschaert. Het bleef in de familie tot 1765, toen de familie
Moretus het pand aankocht. De schilden van de families De Groote en
Bosschaert zijn nog te zien op de gevel van de achterbouw.
Oude Waag 6
Het poortje met het opschrift ‘LVB’ en
het jaartal 1670 aan huis De Waghetol
werd geplaatst tijdens de herstellingswerken
in 1923. Dit was een gift van
mevrouw Leysen-Van den Bergh aan de
stad en het bevond zich oorspronkelijk
in de Brouwerstraat tegen de gevel van
de familiebrouwerij. De familie woonde
dus nooit op deze plek.
Prinsstraat 13 - Hof van Liere
Het Hof van Liere verwijst naar Arnold
van Liere, voor wie de woning in 1515-
1520 werd gebouwd. Momenteel is het
eigendom van de Universiteit Antwerpen.
Sint-Jacobsmarkt 41-43 - Van Straelentoren
De Van Straelentoren maakte deel uit van het voormalige hotel De
Groote Robijn aan deze markt. Dat was vanaf 1565 in het bezit van burgemeester
Antoon Van Straelen. De windwijzer op de torenspits is versierd
met een draak. Die verwijst naar de familie Draecke, waartoe Van
Straelens moeder behoorde. Zie ook Heilige Geeststraat.
Korte Koepoortstraat en Kaasrui (hoek)
Symbolen duiden niet altijd op de familienaam. In
huis De Pepel verwijzen taferelen op de borstwering
naar het drukkersambacht. Hiermee wordt gealludeerd
op de beroepsactiviteit van de familie
Schoesetters, sinds 1766 eigenaars van het pand.
Familiestraatnamen
Straatnamen hebben opvallend vaak een (familie)naam. Het bekendst zijn de namen van leden van de koninklijke
familie naar wie straten, leien en pleinen zijn genoemd. Maar er zijn nog tientallen andere voorbeelden, alleen al in
Antwerpen.
Cogels-Osylei
Is genoemd naar eigenaars van de grond waar deze straat zich bevindt.
Andere voorbeelden: Falconplein, De Boeystraat, Fuggerstraat, Della
Faillelaan, Biartstraat, Everaertstraat... Een aantal vergelijkbare gevallen
is intussen vervangen door een nieuwe naam: zo heette de Korte
Leemstraat vroeger de Van Buytenstraat.
8

Even van naam veranderen…
Van Immerseelstraat
Is genoemd naar een familie die in de geschiedenis van Antwerpen een
belangrijke rol speelde. De Van Immerseels waren een geslacht van
burgemeesters, markgraven en schouten. Andere voorbeelden:
Verdussenstraat (belangrijke drukkers), Van de Wervestraat (ook burgemeesters,
markgraven en schouten), De Waghemaekerestraat (bouwmeesters).
Lovelingstraat
Is genoemd naar de zusters Rosalie en Virginie Loveling, schrijfsters en
de tantes van Cyriel Buysse. Die gaf op zijn beurt zijn naam aan een
Familienamen liggen sinds twee eeuwen vast. Dat was voordien niet het geval. Namen konden toen worden aangepast of bijvoorbeeld
ook, zoals humanisten deden, in het Latijn worden omgezet.
Tallewie
1795 is een uiterst belangrijk moment als we over familienamen spreken.
In dat jaar werd de burgerlijke stand ingevoerd: iedereen moest
zich inschrijven én iedereen moest voor het eerst zijn familienaam
registreren en de spelling ervan vastleggen. Voordien schreef je je
naam een beetje zoals je het zelf wou… Namen evolueerden daarom ook.
Dat is sinds 1795 niet langer het geval.
De gevolgen van deze vastlegging zijn groter dan je op het eerste
gezicht zou verwachten. Zo blijven familienamen van migranten nu
ongewijzigd, hoe moeilijk uitspreekbaar ze voor ons ook zijn. In de 18de
eeuw zouden Arabische of Turkse namen heel gewoon aan onze tongval
zijn aangepast. Van Talhaoui hadden we wellicht Tallewie of Talouis
gemaakt. Toen de Fransman Christophe Plantin - een Franse naam die
‘plantsoen, aanplanting’ betekent - naar Antwerpen kwam, werd zijn
naam, zoals het toen gebruikelijk was, spontaan aan de lokale taal aangepast:
Plantijn.
Namen op -us
Met Plantijn belanden we in het milieu van humanisten. Daar was het
de gewoonte een soort omgekeerde beweging uit te voeren:
Nederlandse, Duitse, Italiaanse… namen van humanisten werden ‘vertaald’
in het Latijn en soms het Grieks. Dat was een statussymbool en
straat. Zo kunnen er tussen straten familieverbanden worden ontdekt.
Ander voorbeeld: de twee schilders Ferdinand de Braeckeleer en Henri
Leys waren schoonbroers en gaven beiden hun naam aan een straat.
Ulrikstraat
Is genoemd naar Ulrik Pels. In dit geval kreeg de straat dus de doopnaam
van een persoon. De Reyndersstraat is genoemd naar grondeigenaar
Reynier van de Elst en de Joannasteeg is geopend op gronden van
Joanna van Amelsvoort. Andere (vermoedelijke) voorbeelden: Filomenastraat,
Magdalenastraat, Louizaplaats...
(Eline Daelman, dienst Monumenten- en Welstandszorg Stad Antwerpen)
het maakte het ook makkelijker om de naam op Europese schaal te
gebruiken. Humanisten vormden een soort Europese Gemeenschap
(van geletterde geleerden) avant la lettre, met het Latijn als voertaal.
Enkele voorbeelden van humanisten die allemaal iets met Antwerpen te
maken hebben gehad. Soms werden gewoon de klanken aangepast:
Hugo De Groot wordt Hugo Grotius, Thomas More wordt Thomas
Morus, Joost Lips wordt Justus Lipsius, de Duitse Antwerpenaar Oertel
wordt Ortelius…
In andere gevallen kon je een betekenisvolle naam vertalen: Kremer
(van ‘kramer, handelaar) wordt in het Latijn Mercator. Desiderius
Erasmus spant hier de kroon: Gerrit Gerritszoon, zoals hij heette, zette
zijn voornaam om in een Latijns en zijn achternaam in een Grieks
woord, die allebei met ‘begeerte’ te maken hebben, zoals dat volgens
hem ook met zijn oorspronkelijke namen het geval was.
Leuke oefening: haal er in de bibliotheek even het Nederlands-Latijns
woordenboek bij. Hoe zou je je achternaam in het chique Latijn vertalen
(Patrick De Rynck, publicist)
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie en Dialectologie)
●
●
20 Museum Plantin-Moretus (centrum van humanisme),
41 VVF (namen en hun voortzetting in kaart gebracht)
— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
De familiekundigen, met hoevelen zijn ze
Hoeveel mensen zijn in Vlaanderen bezig met stamboomonderzoek en familiegeschiedenis We weten het niet. We weten wel dat hun aantal stijgt.
Dat stellen archivarissen dagelijks vast, ook in onze buurlanden. Eén indrukwekkend cijfer in dit verband: de jongste halve eeuw… vertienvoudigde
in Nederland het aantal bezoekers aan het rijksarchief.
Het is ook overduidelijk dat stamboomonderzoek ‘gedemocratiseerd’ is. Terwijl het vroeger vooral een bezigheid was van de hogere kringen, vind
je vandaag de dag in alle rangen en standen wel genealogen. Dat komt overeen met een tendens in de geschiedschrijving die ‘het verhaal van de
gewone man’ centraal stelt. Factoren als meer vrije tijd, meer jonggepensioneerden en een hogere scholingsgraad spelen vanzelfsprekend ook een
rol in de stijging. Meer in het algemeen is de honger naar allerlei facetten die verband houden met ‘geschiedenis’ duidelijk toegenomen.
Er is één hard cijfer: de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde telt vandaag ca. 4500 leden. Maar die vormen duidelijk slechts een deel(tje) van de
Vlamingen die gebeten zijn door het stamboomvirus. Om nog te zwijgen van degenen die beroepshalve met familiekwesties bezig zijn: notarissen,
demografen, archivarissen enz.
●2 AMVC-Letterenhuis (schrijversfamilies en -verwantschappen), ●4 District BeZaLi, ●5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, ●14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding
Gitschotelbuurschap Borgerhout, ● 15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ● 22 Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen, ● 28 Rijksarchief Antwerpen, ●31 Sint-Andrieskerk,
● 36 Stadsarchief Antwerpen, ● 41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (hét documentatiecentrum voor de familiekundige), ●46 Zilvermuseum
9

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Familiewapens: waar komen ze vandaan
Familiewapens of wapenschilden: de woorden hebben iets strijdlustigs in zich. Dat valt te verklaren door hun oorsprong.
Maar dat heldhaftige is intussen allang voltooid verleden tijd. Familiewapens maakten een grondige evolutie
mee, tot in onze dagen…
De oorsprong
Duizenden jaren lang gebruikten vechtende mannen (héél zelden ook
vrouwen) schilden om de slagen van strijdbijlen of de zwaarden van hun
tegenstanders af te weren. Om elkaar in zo’n snel en ruw gevecht te herkennen
als vriend of vijand liet men de schilden - in het begin waren die
vaak rond, van hout en met leer bespannen - beschilderen met kleuren
en symbolen. Die waren eigen aan een bepaalde vorst of zijn krijgers, of
ook wel aan een bepaalde familie.
Het wapenschild werd later stilaan meer gemaakt van duurzamer materiaal,
bij voorkeur metaal: zilverkleurig voor ijzer en goudkleurig voor
brons. Vandaar een strenge wapenregel die tot op vandaag voor de kleuren
geldt: je beeldt altijd metaal op kleur en kleur op metaal af. Dus
geen rode bloem op een blauwe achtergrond, geen gouden bollen op een
zilveren achtergrond.
De evolutie tot 1789
In onze streken werden de wapenschilden ongeveer duizend jaar geleden
vooral gebruikt door vorsten, ridders, edellieden, prelaten en voorname
machtige families. In die tijd konden maar weinig mensen schrijven.
Als er iets werd genoteerd over een verkoop of een andere belangrijke
overeenkomst, gebruikte men zijn familiewapen als zegel. Met
een hol gegraveerde stempel of zegelring werd het wapen in gesmolten
was en later in zegellak gedrukt. De zegels waren een soort handtekening.
Eerst hingen ze aan perkamenten staartjes of koordjes aan op
perkament geschreven documenten, later werden ze rechtstreeks op
papier aangebracht.
In de 13de eeuw werd zegelen een vrij algemeen gebruik. Zo kwam het
dat bijna iedereen, behalve heel arme mensen, een familiewapen of een
ambachts- of handelsmerk aannam, ook stadsbesturen, gilden,
ambachten enz. Wij hebben het trouwens nog altijd over ‘iets bezegelen’.
Nu gebeurt dat meestal met een handdruk, een etentje, een drankje
of zelfs… een kus.
Zo ontstond de gewoonte om een familiewapen te voeren, dat kenmerkend
was voor een bepaalde familie. Noem het een soort logo. In die tijd
kon men daar wel eens hoogmoedig en pronkerig mee omgaan en werd
het familiewapen zowat overal op aangebracht: op vaatwerk, vendels,
ringen, kleding van de dienaars, kasten, briefpapier, portretten, juwelen
enz. Overal zag je familiewapens. Tot aan de Franse Revolutie, toen
plotseling iedereen z’n familiewapen moest verbergen en zelfs vernielen.
Wapens werden als symptoom van ondemocratische ‘ongelijkheid’
beschouwd.
Tot op vandaag…
Toch bestaat het familiewapen nog steeds, en wat het mooiste is: iedereen
mag er een voeren. Het is vandaag vooral een symbool van wat jouw
familie hoog in ere houdt: een bepaalde deugd, je herkomst, een prestatie
van voorouders… Er zijn zoveel betekenissen en inspiratiebronnen
als er familiewapens zijn.
(Jan Van Helmont, uitgever)
●15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ●33 Sint-Fredeganduskerk, ●41 Vlaamse Vereniging voor
Familiekunde (het Heraldisch College van VVF registreert wapens), ●46 Zilvermuseum Sterckshof
Bij de registratie van een familiewapen ontvangt men een wapenbrief .
Het voorbeeld hieronder toont de wapenbrief en het wapen van de familie HENDRICKX. © VVF
HERALDISCH COLLEGE
Wie een oud wapen vindt of een nieuw wapen laat
ontwerpen, wil dat ook graag geregistreerd zien.
Adellijke wapens worden automatisch geregistreerd
bij het verheffen in de adelstand.
Burgerlijke wapens genoten tot het decreet van
1998 geen bescherming. Om toch naar een zekere
registratie van burgerlijke wapens te streven werd
in 1973 het Heraldisch College van de Vlaamse
Vereniging voor Familiekunde in het leven geroepen.
Dat wil de heraldiek bij zijn leden bekendmaken,
o.m. door het organiseren van cursussen. De
belangrijkste opdracht van het College is het burgerlijke
wapen ingang te doen vinden bij alle lagen
van de bevolking. Zo is voor genealogen een
(nieuw) wapen een mooie ‘bekroning’ van hun
opzoekwerk.
Info: Secretaris van het Heraldisch College is Michel Louwette
Boerbemdstraatje 1, 3020 Veltem-Beisem
T + 32 16 48 9 4 85 - F + 32 16 49 04 43
E-mail: michel.louwette@advalvas.be
●41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde (Heraldisch College)
10

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Ontwerp je eigen familiewapen
Er zijn twee mogelijkheden:
ofwel stoot je bij je opzoekingen naar de geschiedenis van je familie op een familiewapen,
ofwel - en die kans is duidelijk groter - vind je er geen. Wat kun je in de twee gevallen doen
Je vindt een wapen
Het is niet uitgesloten dat je van een voorouder in de rechte mannelijke
lijn een wapen (dat woord betekent in deze tekst: familiewapen) terugvindt.
Als dat meer dan 100 jaar oud is en je kan dat ook bewijzen, kan
je een aanvraag indienen voor ‘het voeren van een oud wapen’. Dan kan
je wapen door het Heraldisch College geregistreerd worden. Nog eens
herhalen: je moet de nodige bewijsstukken bij je aanvraag voegen. De
opzoekingen gebeuren uiteraard door de aanvrager. Door jezelf dus.
Je vindt geen wapen
De kans om een ‘oud wapen’ terug te vinden is eerder klein. Niet
getreurd. Iedereen kan steeds een eigen wapen (laten) ontwerpen en het
als een nieuw wapen indienen ter registratie. Er zijn wel enkele voorwaarden
en we kunnen je een paar suggesties aan de hand doen:
• Het samenstellen van een wapen moet op een heraldisch verantwoorde
manier gebeuren. Het best zoek je inspiratie in de betekenis van de
familienaam (‘sprekende wapens’), in de wapens van de gemeente waar
je familie vandaan komt of waar je zelf woont. Werd een bepaald
beroep enkele generaties lang uitgeoefend in de familie Dat gegeven
kan ook als basis gebruikt worden voor het maken van je familiewapen.
• In geen geval mag je een wapen overnemen (zie hiervoor de bestaande
wapenboeken) en ook aan bestaande gemeentewapens mag niet te duidelijk
gerefereerd worden.
• Wapenonderdelen die aan de adel voorbehouden zijn worden geweerd:
kronen, mantels, schildhouders. Het liefst vermijdt men het gebruik
van nationale symbolen.
• Een wapenspreuk - door de aanvrager voorgesteld in de taal van zijn
keuze - wordt aanvaard. Wapenkreten behoren dan weer tot de adellijke
voorrechten en komen dus niet in aanmerking. (zie hiervoor ook
blz. 42)
• Een gouden regel in de heraldiek is dat eenvoud siert. Maak er dus
geen ‘kerstboom’-wapen van. Raadpleeg iemand die over de nodige
heraldische kennis beschikt en die je kan helpen bij het ontwerpen.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
De wapenschilden van het Heraldisch College van
de Vlaamse Vereniging voor Familiekunde en van hun leden. ©VVF
Een leeg wapenschild, vrij in te vullen,
maar vergeet niet de registratie bij het Heraldisch College. © VVF
11

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Families op papier. De familieroman
Dat een zo fundamenteel en bepalend gegeven als ‘familie’ ook in de literatuur een belangrijk thema is,
ligt voor de hand. Er is zelfs een heel genre naar genoemd: de familieroman.
De Buddenbrooks van Thomas Mann (1901), The Forsyte Saga van John
Galsworthy (begin 20ste eeuw) en Les Rougon-Macquart van Emile Zola
(1871-1873, 20 delen!): het zijn drie bekende buitenlandse voorbeelden
van de zogeheten familieroman, een literair genre waarin we kennismaken
met het wel en wee van een gezin of familie, vaak over enkele
generaties (en in een aantal boekdelen…) Courante thema’s zijn logischerwijze
huwelijks- en liefdesrelaties, opvoedingsproblemen, generatieconflicten
enz. De afbakening met de ‘psychologische’ roman is dan
ook soms nauwelijks te maken. In veel gevallen krijg je in dergelijke
romans ook een tijdsbeeld van de historische context waarin de betrokken
families leven.
Voorbeelden uit de Nederlandse literatuur
zijn onder meer Boeken der kleine
zielen van Louis Couperus
(1901-1903), De klop op de
deur van Ina Boudier-
Bakker (1930) en de
trilogie De familie
Roothooft
van Gerard
Walschap
(1939).
Recenter is er onder meer de historische cyclus De eer van ons volk van
André Demedts (jaren 1970), een tetralogie die zich concentreert op de
ingrijpende veranderingen in onze samenleving rond 1800. Het verdriet
van België van Hugo Claus (1983) toont dan weer hoe zo’n opdeling in
genres kunstmatig is. Claus’ meesterwerk is tegelijk een
Bildungsroman over de ontwikkeling van een jongen, een sociale
roman over de bewogen jaren 1939-1947 en een familieroman die zich
afspeelt in een milieu van kleine middenstanders.
Andere bekende familieromans: De Vlasschaard van Stijn Streuvels
(1907), Tantes van Cyriel Buysse (1924), Felix Timmermans’
Boerenpsalm (1935), Aan zee en De hoed van Tante Jeannot
van Eric de Kuyper (1988-1989), van Wit is
altijd schoon tot Volgend jaar in
Berchem van Leo Pleysier (1989-
2000)
(Patrick De Rynck, publicist)
De kwartierstaat met de (voor)ouders van Conscience.
Auteurs beschrijven niet alleen families maar hebben natuurlijk zelf ook familie. © VVF
●2 AMVC-Letterenhuis (Schrijvers hebben ook familie)
12

A M
2. AMVC-LETTERENHUIS
MINDERBROEDERSSTRAAT 22, 2000
ANTWERPEN
+32 3 222 93 42
AMVC@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/AMVC_LET-
TERENHUIS
TRAM 4, 7, 10, 11 EN BUS 9 (HALTE
KEIZERSTRAAT OF WIJNGAARDBRUG)
De kerncollectie van het AMVC-
Letterenhuis behelst het volledige
archivalische domein van het
Vlaamse literaire erfgoed: originele
brieven en handschriften, foto’s en
documenten van schrijvers, uitgevers
en tijdschriften van de afgelopen
200 jaar.
★TENTOONSTELLING: SCHRIJVERS
HEBBEN OOK FAMILIE
Vanaf het najaar staan auteurs
centraal in de nieuwe museumopstelling
van het Letterenhuis. Op
de Erfgoeddag wordt hun familie
voor het voetlicht geplaatst. Een
kleine tentoonstelling met grappige
en nostalgische familiefoto’s
toont een keuze uit de rijke schatkamers
van het Letterenhuis.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
De familie als propagandistisch wapen.
Affiche uitgegeven door de BSP voor de wetgevende verkiezingen
van 1958. © Amsab-ISG
1. AMSAB - INSTITUUT VOOR
SOCIALE GESCHIEDENIS
ANTWERPEN
LAMORINIÈRESTRAAT 233, 2018 ANTWERPEN
+32 3 239 42 87
INFO@AMSAB.BE WWW.AMSAB.BE
A
TRAM 7 EN 15, BUS 16 (HALTE
BOOMGAARDSTRAAT)
Het Amsab-Instituut voor Sociale
Geschiedenis spitst zich toe op de
geschiedenis van sociale bewegingen
en bevat een ruime archiefcollectie
en bibliotheek.
★TENTOONSTELLING:
HAPPY FAMILY!
De visie van socialisten en
progressieven op gezin, huwelijk
en seksualiteit.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★TENTOONSTELLING:
POLITIEKE FAMILIES
Een verrassende blik op politieke
dynastieën uit de socialistische
familie.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★BOEKENBEURS
Verkoop van dubbels en van boeken
die niet in de Amsab-collectie
passen.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
Afbeelding uit “Toen vond ik jou”,
een tentoonstelling uit 1978 met
een feministische kijk op huwelijk
en gezin.
© Amsab-ISG
★RONDLEIDING: EEN KIJKJE IN DE
ARCHIEFKELDERS
In de archiefkelders worden
diverse literaire verwantschappen
onder de aandacht gebracht.
• OM 10.30, 11.30, 13, 14, 15 EN 16 UUR
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
☺
M
3. DIAMANTMUSEUM PROVINCIE
ANTWERPEN
KONINGIN ASTRIDPLEIN 19-23,
2018 ANTWERPEN
+ 32 3 202 48 90
INFO@DIAMANT.PROVANT.BE
WWW.DIAMANTMUSEUM.BE
TRAM 2, 15 (HALTE CENTRAAL STATION), 3
(HALTE PREMETRO STATION ASTRID), 10, 11,
12 EN 24 (HALTE GEMEENTESTRAAT). BUS 16,
17, 18, 27, 31 EN 32 (HALTE CENTRAAL STA-
TION) EN 23, 33 EN 36 (HALTE KONINGIN
ASTRIDPLEIN)
Sinds eeuwen staat Antwerpen
bekend als wereldcentrum voor diamant.
Daarom is het grootste diamantmuseum
ter wereld er gehuisvest.
★TENTOONSTELLING: SYMBOLIEK
VAN DE VERLOVINGSRINGEN. FOR
YOUR EYES ONLY
Op Valentijnsdag startte het
Diamantmuseum met een tentoonstelling
rond verlovingsringen:
verloven is een tijdje uit
geweest, vermoedelijk omdat het
vroeger bedoeld was om een uitzet
bij elkaar te sparen. Sinds kort
is bij veel mensen opnieuw de
behoefte ontstaan om terug te
grijpen naar tradities: de uitwisseling
van verlovingsringen hoort
daarbij. Sinds 14 februari zijn de
fraaiste verlovingsringen in het
Diamantmuseum te bewonderen!
Gabi Tolkowsky, telg
uit het belangrijk
diamantairsgeslacht.
© Diamantmuseum
Stijn Streuvels met zijn dochter Paula en zoon Paul (1911).
© AMVC-Letterenhuis
Toegang op de Erfgoeddag uiteraard
gratis.
• VAN 10 TOT 17 UUR
LOOPT NOG TOT 25 APRIL 2004
y
★RONDLEIDING:
’T ZIT IN DE FAMILIE(NAAM)!
Families met de achternaam
‘Slijper’ en ‘Diamant’, en ook
jonggehuwden die in de periode
van 14 februari tot 17 april 2004
huwen, worden uitgenodigd voor
een heel bijzonder museumbezoek.
O.l.v. een speciale gast, bij
wie diamant echt wel ‘in de familie
zit’, bezoeken zij het museum.
Reservatie is wel verplicht.
• RESERVATIE: INFO@DIAMANT.PROVANT.BE
T + 32 3 202 48 91 (TINE VERHAERT) ,
50 PLAATSEN
y☺
★OPENDEUR
Een kennismaking met de werking
van Amsab-Instituut voor Sociale
Geschiedenis én een bezichtiging
van de mooie patriciërswoning.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
13

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Verwantschap op Schoonselhof
Familie- en andere banden blijven ook na de dood zichtbaar.
Dat komt goed tot uiting op een begraafplaats als Schoonselhof, op heel diverse manieren.
Een begraafplaats is een oord van herinnering, een stenen archief.
Graven vertellen hoe mensen zich bij leven tot elkaar hebben verhouden.
Dat doen ze door de vermelding van namen, levensdata en - met
wat geluk - beroepen, titels en prestaties. Maar de banden worden ook
op andere manieren duidelijk: door heraldische wapens en portretten,
of door het vermelden van opdrachtgevers en uitvoerders, door de taal,
de stijl, het graftype, de symboliek én zelfs door hun ligging op de
begraafplaats.
Enkele voorbeelden:
- Dat de dood drastisch ingrijpt in het familieleven, wordt uitgedrukt
door twee uit elkaar glijdende handen met ertussen een gebroken ketting,
een verwijzing naar de verbroken echtelijke band. (In een andere
context, en zonder ketting, kunnen handen verwijzen naar de broederlijke
handdruk, de verbondenheid van vrijmetselaars.)
- Ook na de dood verkeren familieleden graag in elkaars gezelschap: in
één grote grafkelder, zoals dat op Schoonselhof het geval is met de
hechte kunstenaarsfamilie Linnig (tien personen), of door een aantal
grafvergunningen naast elkaar te reserveren, zoals de familie
Steinmann/Haghe deed.
- De familieband kan zichtbaar worden in de vormgeving. De sarcofaag
van het kunstenaarsechtpaar Emiel Vloors-Louise Laridon op erepark
N is sterk verwant aan die van zus Lucie Laridon op park C. Schilder
Frans van Kuyck en zijn broer Walter, architect, hebben vrijwel identieke
zerken, naar een ontwerp van Hugo van Kuyck; bij Walter werd
het attribuut ‘palet en penselen’ in het medaillon vervangen door ‘passer
en winkelhaak’.
- Ook bloedverwanten in ruime zin hanteren eenzelfde typologie.
Enkele Antwerpse Armeniërs hebben op Schoonselhof een khachkar
op hun graf. Deze traditionele, kunstige gedenksteen maakt hun
Dit najaar verschijnt een boek over het prachtige funerair erfgoed
van de begraafplaats Schoonselhof. In de essays worden nieuwe
gegevens aangebracht en reflecteren de auteurs over het omgaan
met begraven en begraafplaatsen vroeger en nu. Auteurs zijn Wim
Cuyvers, Anne-Mie Havermans, Kristien Hemmerechts, Marc
Jacobs e.a. Met foto’s van Carl De Keyzer. Een uitgave van de
Erfgoedcel Antwerpen.
onderlinge band zichtbaar en toont aan dat ze ook in de diaspora hun
identiteit bewaren.
- De verbondenheid tussen niet-bloedverwanten met gezamenlijke
levensdoelen, zoals de gasthuiszusters, vindt haar uitdrukking in een
identieke zerk op eenzelfde park.
- Alleen familieleden mogen in één grafvergunning begraven worden.
Massagraven zijn immers sinds 1804 (decreet van Napoleon) verboden.
Vandaar dat, lang voor er sprake was van het homohuwelijk, Lia
Belmont (1922-2001) en Irma Dua (1914-1979) bij leven allebei een stuk
grond kochten, naast elkaar, en stenen lieten plaatsen die hun tweeeenheid
benadrukken.
Een bezoek aan Schoonselhof onthult versluierde relaties…
(Anne-Mie Havermans, kunsthistorica)
●7 Erfgoedcel (Families na de dood)
Het grafmonument van de
familie Lux-Fierens,
Schoonselhof, park Y, lijn 18.
Het graf is een resultaat van
de vruchtbare samenwerking
tussen beeldhouwer A.Pierre
en steenhouwer Cl.Jonckheer
fils. © Carl De Keyzer /
Magnum Photos
De families Steinman en Haghe liggen met 5 vergunningen naast elkaar op het park Z1, lijn 19.
© Carl De Keyze / Magnum Photos
14

O
4. DISTRICTSHUIS BERENDRECHT-
ZANDVLIET-LILLO
CO DE SCHELDE
DE KEYSERSHOEVE 66, 2040 ANTWERPEN -
ZANDVLIET
+ 32 3 568 38 21
BUS 77.0, 77.1, 77.2, 78
Gemeentelijke dienst voor
Berendrecht-Zandvliet-Lillo.
★WORKSHOP: STAMBOMEN
OPSTELLEN
i.s.m. Vlaamse Vereniging voor
Familiekunde
• OM 10.30 EN 14 UUR
★TENTOONSTELLING: LOKALE FAMI-
LIESTAMBOMEN
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
Begrafenisstoet in 1919 van de drie gesneuvelde broers Leemans uit Ekeren.
Foto Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders
A
5. DOCUMENTATIECENTRUM
ANTWERPSE
NOORDERPOLDERS
VELTWIJCKLAAN 19, 2180 ANTWERPEN -
EKEREN
+ 32 3 541 13 78
NOORDERPOLDERS@ID.ANTWERPEN.BE
‘wereldhaven’. Een herinnering
aan vlakke weiden en wuivende
velden. Een verhaal van eeuwige
evolutie. Niets is immers zo blijvend
als de verandering. Het is de
samenvatting van de turbulente
geschiedenis van Oosterweel,
Oorderen, Wilmarsdonk, Lillo en
de polders van Berendrecht en
Zandvliet. Doorlopende voorstellingen,
duur: 90 minuten.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★RONDLEIDING
Doorlopend worden er rondleidingen
gegeven in het Documentatiecentrum.
De bezoekers kunnen
een kijkje nemen in de magazijnen
en krijgen uitleg over de
werking van de catalogus.
Speciale aandacht gaat dit jaar
naar de bronnen voor familiegeschiedenis.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★TENTOONSTELLING: EEN GREEP
UIT DE COLLECTIE - FAMILIE
Het Documentatiecentrum Antwerpse
Noorderpolders verzamelt
boeken, tijdschriften, krantenknipsels,
allerlei drukwerk, bidprentjes
en rouwbrieven, foto’s,
prentkaarten, dia’s, kaarten en
plans, filmmateriaal, geluidsopnames…
Een kleine tentoonstelling
toont markante stukken uit de
verzameling, met bijzondere
nadruk op het thema ‘familie’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
Sprookjes uit 4 en 1 landen in het Ecohuis in Borgerhout. © EHA
O
6. ECOHUIS ANTWERPEN
EHA!
TURNHOUTSEBAAN 139,
2140 ANTWERPEN - BORGERHOUT
+32 3 217 08 56
ECOHUIS@STAD.ANTWERPEN.BE
TRAM 10, 24 (HALTE ELIAARTSTRAAT), BUS 6,
18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 41.6,41.7,
242, 420,422, 423, (HALTE ELIAARTSTRAAT)
Een milieuvriendelijk dagje uit in het
EHA! (EcoHuis Antwerpen). EHA is
een boeiend interactief milieucentrum
met een fascinerende tentoonstelling
en een milieuvriendelijke
stadswoning met tuin en EcoCafé.
Duurzaam en leefbaar, boeiend en
haalbaar…
★LEZING:
SPROOKJES UIT 4 EN 1 LANDEN
i.s.m. vzw El Moustaqbal
In verschillende culturen waren
sprookjes een belangrijk element
bij de inwijding van kinderen in
de plaatselijke gewoontes en
zeden. Jammer genoeg wordt de
mondelinge overdracht van
sprookjes bedreigd door videospelletjes,
tekenfilms en internet.
Graag wilden we de kinderen van
nu weer laten wegdromen in de
sprookjeswereld van 5 verschillende
landen/culturen (Indisch,
joods, Russisch, Berbers,
Vlaams). Ouders en grootouders
uit de respectievelijke landen
lezen sprookjes voor.
Vooraf inleiding door Prof. Ludo
Abicht
• 10-10.30 UUR (INL.),
10.30-11.30 UUR (INDISCH),
11.30-12.30 UUR (RUSSISCH),
13.30-14.30 UUR (VLAAMS),
14.30-15.30 UUR (BERBERS),
15.30-16.30 UUR (JOODS)
• RESERVATIE: BALIE EHA!
T + 32 3 217 08 11,
ECOHUIS@STAD.ANTWERPEN.BE
30 DEELNEMERS PER LEZING
y☺
O
7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN
ADRIAAN BROUWERSTRAAT 20,
2000 ANTWERPEN
+32 3 227 49 53
ERFGOEDCEL@CS.ANTWERPEN.BE
WWW.ERFGOEDNET.BE/ANTWERPEN
NIET TOEGANKELIJK,
ZIE PROGRAMMA HIERONDER
De stedelijke Erfgoedcel Antwerpen
werkt aan de uitbouw van een geïntegreerd
cultureel erfgoedbeleid en
zet daartoe zeer diverse projecten
op.
★RONDLEIDING: FAMILIES NA DE
DOOD: SCHOONSELHOF
Schoonselhof is een unieke
begraafplaats in Vlaanderen. In
het najaar verschijnt hierover een
boek met diverse essays en met
foto’s van Carl De Keyzer. In
afwachting alvast deze familiegeïnspireerde
rondleidingen over
gereputeerde Antwerpse families,
de verwantschap in heraldische
wapens, het gebruik van gelijkaardige
grafmonumenten of lettertypes,
de voorkeur voor een
bepaalde stijl of beeldhouwer…
• BEGRAAFPLAATS SCHOONSELHOF
KRUISPUNT ST.-BERNARDSESTEENWEG EN
KRIJGSBAAN
• OM 10, 11, 13 EN 14 UUR (DUUR: 1,5 UUR)
• RESERVATIE: JACQUES BUERMANS,
T + 32 3 829 16 03,
JACQUES.BUERMANS@PLANETINTERNET.BE
20 PERSONEN PER RONDLEIDING
• TRAM 12 (TERMINUS)
Triptiek Schoonselhof.
© Carl De Keyzer / Magnum Photos
BUS 66, 72 EN 77 (HALTE EKEREN MARKT)
Het Documentatiecentrum
Antwerpse Noorderpolders is een
gespecialiseerde bibliotheek die
‘alles’ bewaart over de geschiedenis
en het heden van de negen
polderdorpen ten noorden van
Antwerpen.
★FILM- EN DIAVOORSTELLING:
VAN POLDERSLOOT TOT
WERELDHAVEN
Een film van de Zandvlietse
kunstenaar Albert De Vree. De
film brengt het relaas van de
polderdorpen op hun weg naar
15

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
De familie en de naam Rubens
Zijn er vandaag nog afstammelingen van Peter Paul Rubens
Hoe heten ze Met hoevelen zijn ze En waar komt de naam ‘Rubens’ vandaan
Afstamming in vrouwelijke lijn
Peter Paul Rubens (1577-1640) was vader van een groot gezin. Hij had
drie kinderen uit zijn huwelijk met Isabella Brant en vijf uit zijn huwelijk
met Helena Fourment. Vier van hen hadden nakomelingen. Naar
schatting zijn er vandaag tussen de 10.000 en 15.000 rechtstreekse
afstammelingen. Velen bleven in België, anderen zwermden uit naar
Nederland, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, de Verenigde Staten enz.
Van al die nazaten draagt geen nog de naam Rubens. De mannelijke
afstamming, en dus ook de naam, eindigt met de dood van Rubens’
kleinzoon Alexander in 1752. Het zijn dus vooral de klein- en achterkleindochters
die het geslacht hebben voortgezet.
Daarbij figureren namen van bekende en vaak adellijke geslachten,
zoals Lunden, Cogels, Geelhand, de Vinck, van Havre en Borrekens; ook
namen als Moretus en de la Faille duiken op.
Maar ook minder illustere families komen in de stamboom voor. Uit
Rubens’ kleindochter Isabelle kwam de tak van der Vekene de Berent
voort, waaruit dan weer de tak de Hertefelt uit Londerzeel sproot. In
Rubens en zijn afstammelingen staan dan ook vele Londerzelenaren
vermeld. Ze heten d’Hertefelt, Van Camp, Van Assche, De Mayer enz.
De naam
De naam Rubens is afgeleid van de voornaam Robrecht of Robert. Dat
was in oorsprong een Germaanse naam, die in de Middeleeuwen zeer
populair was in Vlaanderen. Hrod-berht betekent iets als ‘glorievol
schitterend’.
Vanaf de 15de eeuw zijn er verschillende families Rubens (andere dan
die van de schilder): in Brugge, het Land van Loon (het huidige
Limburg), Antwerpen en elders. De voorouders van Rubens kwamen uit
Brugge.
Op dit ogenblik zijn er in België relatief veel mensen met de naam
Rubens (631), Rubbens (457) of Ruebens (136). Dat leert ons een snelle
blik op de website www.familienaam.be. Dat er varianten zijn, komt
omdat tot 1795 de schrijfwijze van familienamen niet vastlag. Rubens
en zijn familie tekenden zowel met ‘Rubens’ als ‘Rubbens’ en ‘Ruebens’.
●7 Erfgoedcel,
●11 KBC Rockoxhuis,
●26 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal,
●39 Toerisme Antwerpen,
●20 Museum Plantin-Moretus
Al deze deelnemers belichten de figuur van P.P. Rubens of tonen werken
van de hand van de meester.
P.P. Rubens, zelfportret door de stamvader op 53-jarige leeftijd.
© Rubenshuis Foto Collectiebeleid
Rubens was vader van een groot gezin.
Hijzelf stamde ook uit een grote familie.
bron: Rubenianum
16

★DE FAMILIE RUBENS, EEN REÜNIE
in het kader van Rubens2004.
Ten tijde van P.P. Rubens (1577-
1640) was het gebruikelijk dat je
namen op diverse wijzen schreef.
Rubens tekende zowel met
‘Rubens’ als met ‘Rubbens’ en
‘Ruebens’. Alle mensen met deze
namen én alle nakomelingen van
de schilder (Rubens heeft vele
nazaten, maar de naam zelf verdween
uit de familie) worden uitgenodigd
voor een ‘reünie’. Op het
programma staan de familiefoto,
een Rubensfamiliewandeling, de
zondagnamiddagse koffie-mettaart
en een plechtige familieontvangst
op het stadhuis.
• STANDBEELD P.P. RUBENS
GROENPLAATS , 2000 ANTWERPEN •
VAN 13 TOT 17 UUR
• RESERVATIE VERPLICHT:
T + 32 3 229 18 80,
TOT 9 APRIL; UITSLUITEND BESTEMD VOOR
DE NAAMDRAGERS
RUBENS/RUBBENS/RUEBENS EN VOOR DE
NAZATEN VAN P.P. RUBENS
☺
• BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-
STEENPLEIN), 18, 25 EN 26 (HALTE
GROENPLAATS-POST). TRAM 10 EN 11
(HALTE MELKMARKT), 4 EN 8 (HALTE
GROENPLAATS-POST)
★CADEAU:
HAD U AL UW KWARTIERSTAAT
i.s.m. Vlaamse Vereniging voor
Familiekunde, Merksem
Een kwartierstaat, een schematische
opstelling van genealogische
gegevens, geeft een overzicht van
de voorouders. Hij kan bijvoorbeeld
teruggaan tot de 4de generatie:
de kwartierhouder zelf,
ouders, grootouders en overgrootouders.
Snuisteren in kasten
thuis of bij (groot)ouders levert
misschien voldoende gedachtenisprentjes,
overlijdensberichten,
trouwboekjes, akten… op om een
en ander in te vullen. Haal je gratis
leeg exemplaar en begin aan je
zoektocht.
• VERKRIJGBAAR BIJ ELKE ANTWERPSE DEEL-
NEMER, ZOLANG DE VOORRAAD STREKT
★CADEAU:
‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE’
Een handige wegwijzer voor familieonderzoek:
voor de speurneuzen.
• GRATIS, ZIE BINNEN IN DEZE BROCHURE
Albert en Nicolaas, twee van P.P. Rubens’ zonen. Het nageslacht wordt sinds 1752 wel uitsluitend langs de vrouwelijke lijn
voortgezet. Gravure van J. Daulle uit 1752. ©Rubenshuis. Foto: Michel Wuyts & Lowie de Peuter
Wie zijn jow kwartieren of voorouders
Haal je gratis lege kwartierstaat en begin je zoektocht.
RUBENSREÜNIE
Ter gelegenheid van de Herontdek P.P.Rubens
vindt op Erfgoeddag een heel bijzondere
‘familie’bijeenkomst plaats. Alle mensen met de namen
Rubens, Rubbens of Ruebens én alle
nakomelingen van de schilder worden die dag
uitgenodigd voor een ‘reünie’.
Inschrijven vooraf is noodzakelijk.
Meer info vindt u elders op deze pagina.
RUBENS’ NAKOMELINGEN TE
BOEK GESTELD
Al sinds 1877 zijn er regelmatig pogingen geweest
om alle nakomelingen van Rubens in kaart te
brengen. Naar aanleiding van het Rubensjaar in
1977 publiceerde de Office Généalogique et
Héraldique de Belgique de eerste vier van zeven
boekdelen over Rubens en zijn afstammelingen
(Rubens et ses descendants). Ze bevatten een overzicht
van de nakomelingen van Rubens tot op 1
januari 1977.
Office Généalogique et Héraldique de Belgique
p/a Stadhuis Sint-Pieters-Woluwe, Charles Thielemanslaan 93,
1150 Brussel
T 02 772 50 27
17

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Wereldwijde variaties op het familiethema
Wat vertelt het beeld van het gezin als we onze blik verruimen en op verkenning gaan in de wereld
Is het een vaste waarde Is de terminologie voor familierelaties overal dezelfde
Gezinstypes
In onze westerse wereld is het gezin de kerngroep van een familie (zie
over deze begrippen blz. 4). Dat is elders in de wereld ook zo, maar er
bestaan aardig wat variaties op het gezinsthema:
- een meervoudig gezin is een man met meerdere vrouwen en hun kinderen
(polygynie) of een vrouw met meerdere mannen en hun kinderen
(polyandrie);
- een gemengd gezin bestaat uit een weduwnaar of gescheiden man
samen met een weduwe of gescheiden vrouw, elk met hun eigen kinderen;
- een samengesteld gezin: onder het gezag van één familiehoofd, doorgaans
een man, en onder hetzelfde dak, leven de mannelijke bloedverwanten
met hun respectievelijke echtgenotes en hun kinderen, kleinkinderen
en eventueel achterkleinkinderen. In India heet dit een
‘joint family’. Men noemt ze ook patriarchale of patrilineaire families;
- in matrilineaire families gaan de jonggehuwden bij de familie van de
bruid wonen. De bezittingen blijven in de lijn van moeders zijde
bewaard;
- in woonfamilies, zoals bij sommige volken in Indonesië en de Zuidzee,
wonen mensen in groep samen in een groot huis. Ze zijn niet noodzakelijk
allemaal familie van elkaar.
Een stamboom van voormoeders
In het westen maakt men zijn stamboom
met mannelijke voorouders: patrilineair.
Maar het kan ook anders. Bij een aantal
volken, zoals in het zuiden van India of bij
de Toeareg in de Sahara, is de matrilineaire
lijn gangbaar. Dit leidt soms tot voor westerlingen ietwat vreemde
toestanden. Zo wonen de Minangkabau (Centraal-Sumatra) met alle
matrilineaire bloedverwanten samen onder één dak. Niet dat de vrouw
er alles te zeggen heeft, wel haar familie. Een echtgenoot wordt
beschouwd als ‘de bezoeker’ van zijn vrouw. Hij kan toelating krijgen
om bij haar te slapen. Lukt dat niet, dan slaapt hij in het gemeenschappelijk
mannenhuis. Voor het herstellen van zijn kleren kan hij niet bij
zijn vrouw terecht, maar moet hij naar zijn moeder of zuster. Om in het
huis van zijn vrouw te eten moet hij betalen. Zijn enige recht is onvoorwaardelijke
huwelijkstrouw. Overeenkomstig het lokale spreekwoord
‘een haan legt geen eieren’ behoren de kinderen aan de moeder toe.
Gesofisticeerd ‘primitief’
In vele zogenaamde ‘economisch primitieve’ gemeenschappen is er
voor verwantschapsrelaties een veel uitgebreidere terminologie dan in
het Westen. Op veel plaatsen maakt men een onderscheid tussen ‘jongere
of oudere broer’, ‘jongere of oudere tante’, soorten schoonbroers,
neven en nichten etc. Niet mis te verstane termen geven op veel plaatsen
precies aan met welk familielid men te maken heeft.
Hoe dan ook, gezin en huwelijkstrouw zijn op de meeste plaatsen in de
wereld vaste waarden. Het leven is bij vele volken zo veeleisend dat een
sterke structuur als die van het gezin nodig is om te overleven. Vaak
zullen ouders zelf uitkijken naar de geschikte partner voor hun kinderen,
soms al van vóór de geboorte. De garantie die een partner biedt,
moet in sommige culturen als het ware afgekocht worden met een
bruidsschat. Of de bruidegom gaat een tijd lang voor de familie van zijn
bruid werken, bij wijze van ‘schadeloosstelling’.
(Jan Van Alphen, conservator van het Etnografisch Museum in
Antwerpen)
●8 Etnografisch museum (leefwereld van niet-Europese cuturen in het algemeen)
Families wereldwijd.
V.l.n.r. Familie uit China,
Filipijnen (Bontok),
Burkina Faso, Filipijnen (Igorot)
©Etnografisch Museum
18

M
8. ETNOGRAFISCH MUSEUM
ANTWERPEN
SUIKERRUI 19, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 220 86 00
ETNOGRAFISCH.MUSEUM@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/ETNOGRA-
FISCH_MUSEUM
BUS 9, 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-
POST), 6 EN 34 (HALTE SUIKERRUI-
STEENPLEIN), TRAM 2, 3, 4, 7, 8 EN 15 (HALTE
GROENPLAATS-POST)
In dit museum maak je kennis met de
leef- en denkwereld van niet-
Europese culturen. Je ziet er beelden,
maskers, wapens, vedertooien,
schilderingen en gebruiksvoorwerpen.
Ze staan opgesteld per werelddeel:
Afrika, Oceanië, Amerika en
Azië.
★TENTOONSTELLING: DE LEVENS-
LOOP
Voor de Erfgoeddag werd een speciale
opstelling gemaakt van kleren
en gebruiksvoorwerpen uit
Turkije die verband houden met
huwelijk en gezin: een wieg, een
besnijdeniskostuum, een bruidsuitzet,
bruidsjurken… Verder in
het museum vind je nog heel wat
voorwerpen die verwijzen naar
rituelen uitgevoerd op belangrijke
momenten in een mensenleven.
Laat je leiden door de begeleidende
folder van het museum.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★VOORSTELLING:
HUWELIJKSDANSEN UIT TURKIJE
De Turkse groep Kavak voert traditionele
huwelijksdansen op in de
binnentuin van het museum. Kom
de prachtige kostuums en sierlijke
danspassen bewonderen. Net als
op een Turks trouwfeest wordt
iedereen uitgenodigd om deel te
nemen aan de reidansen.
• TUSSEN 14 EN 16 UUR
y☺
★TENTOONSTELLING: VAN KIND TOT
VOLWASSENE
In elke afdeling van het museum
staat een luisterdoos opgesteld.
Hier hoor je kinderen uit verre
landen vertellen hoe ze ingewijd
worden in de wereld van de volwassenen.
In de vitrines zie je
voorwerpen die bij deze overgangsrituelen
horen. Ken je
gelijkaardige feesten in onze cultuur
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Besnijdeniskostuum uit Turkije. ©Etnografisch Museum Antwerpen
M
9. FOTOMUSEUM PROVINCIE
ANTWERPEN
WAALSE KAAI 47, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 242 93 00
INFO@FOTOGRAFIE.PROVANT.BE
WWW.FOTOMUSEUM.BE
BUS 6 EN 34 (HALTE VLAAMSE KAAI),
23 (TERMINUS WAALSE KAAI),
TRAM 8 (TERMINUS LAMBERMONTPLAATS)
Sinds 21 maart 2004 biedt het nieuwe
FotoMuseum Provincie Antwerpen
u een wisselende thematische
museumopstelling aan waarin naast
tal van fotografische genres ook
familiefoto’s, prentbriefkaarten en
reclamefoto’s een plaats krijgen.
★TENTOONSTELLING:
FAMILIEFOTO’S
Speciaal voor de Erfgoeddag geeft
het FotoMuseum Provincie
Antwerpen een overzicht van de
familiefoto door de geschiedenis
heen. De rijke collectie van het
museum bevat pareltjes van fotoalbums,
met statige familieportretten,
levendige vakantiekiekjes,
huwelijks- en communiefoto’s.
En dan zijn er nog de families
die sinds 1993 gefotografeerd
werden door de 12-jarigen die
deelnamen aan het multicultureel
fotoatelier. Voor de Erfgoeddag
leggen we deze ontroerende foto’s
nog eens bij mekaar.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★DEMONSTRATIE: KIJK EENS NAAR
HET VOGELTJE!
Bij speciale gelegenheden, zoals
een huwelijk, geboorte of communie,
gaan mensen naar de fotograaf.
Vroeger nam de familie dan
plaats voor een geschilderd decor
dat een rijkelijk interieur of een
idyllisch landschap voorstelde.
Wil je dat ook eens meemaken
Elke familie die op de Erfgoeddag
het FotoMuseum bezoekt, wordt
door onze museumfotograaf op de
gevoelige plaat gezet! (Een familie
bestaat uit minstens 2 personen:
partners, kinderen, grootouders,
ooms of tantes…)
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★DEMONSTRATIE: JEF JONGEREN
EN FOTOGRAFIE
JEF is het enthousiaste jongerenteam
dat sinds de opening van het
FotoMuseum spetterende activiteiten
organiseert voor jongeren
vanaf 16 jaar. Op de Erfgoeddag
zet JEF zijn beste beentje voor en
laten zijn jeugdige familieleden
zien hoe zij een frisse wind door
het nieuwe museum doen waaien.
JEF laat overal zijn sporen na en is
niet meer weg te denken uit het
nieuwe FotoMuseum. De familie
van JEF wil jullie graag leren kennen!
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Alternatief gezin in interieur, 1979,
bromidedruk.
Fotograaf Walter Cabes. ©
FotoMuseum Provincie Antwerpen
Het Nederlands koninklijk huis, ca. 1950, bromidedruk.
Fotograaf M.C. Meyboom. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
Op het huwelijksfeest van Angelo en Brigitte, 1999, bromidedruk.
Fotograaf Elisabeth Broeckaert. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
Familie op camping aan het Zilverstrand in Mol, 1994, kleurenafdruk.
Fotograaf Freya Maes. © FotoMuseum Provincie Antwerpen
19

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Kunst, een familiezaak
Kunstenaarstalent blijkt erfelijk, al bevorderde onder het ancien régime ook het toenmalige gildensysteem
de opleiding van kinderen van de leden tot schilder, beeldhouwer enz. Vandaar de vele familieverbanden,
bijvoorbeeld in de collectie van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten
Vroeger was schilderen een ambacht als een ander. En zoals alle vaklui
verenigden ook de kunstschilders zich in een ambachtsgilde: het Sint-
Lucasgilde. Het stond gildenleden vrij om hun kinderen het vak te leren
en hen te laten meewerken in de familiezaak. Onder meer dankzij deze
‘vrijstelling’ werden heel wat schilderszonen én -dochters binnen de
familie opgeleid tot schilder.
In Antwerpen waren in de 16de en 17de eeuw talrijke kunstenaarsfamilies
actief. Zo had Quinten Massijs twee schilderende zonen, Jan en
Cornelis. We kennen Pieter Pourbus en vervolgens Frans Pourbus de
oude en de jonge. Er waren de Franckens en de Coxie’s. Maar de belangrijkste
artistieke familie is ongetwijfeld de Brueghelfamilie. Probeert u
ons even drie generaties lang te volgen…
Stamvader is de veelzijdige en geniale Brabander Pieter I Bruegel. In
1563 huwt hij de dochter van de renaissancekunstenaar Pieter Coecke
van Aelst. Hun oudste zoon, Pieter Brueghel de jonge, staat bekend als
een navolger van zijn vader, maar hij schilderde ook talrijke authentieke
composities ‘in Bruegeliaanse trant’. Een traditie die dan weer door
zijn eigen zoon Pieter III wordt voortgezet.
De andere zoon van de stamvader, Jan Brueghel de oude, geeft blijk van
meer originaliteit. Hij maakt naam en faam als schilder van landschappen,
bloemstukken en allegorieën. Zijn zonen Jan II en Ambrosius zijn
op hun beurt voortreffelijke bloemschilders. Talent blijkt inderdaad
erfelijk te zijn… Maar ook huwelijken voeden de artistieke vaardigheden
van de Brueghelfamilie. Jan I Brueghels dochter Paschasia huwt in
1624 Hiëronymus van Kessel en haar zus Anna trouwt in 1636 met schilder
David Teniers de jonge.
Een resultaat van al die erfelijkheid: in het Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten Antwerpen zijn talrijke kunstwerken van vaders,
zonen, dochters en kleinkinderen uit Antwerpse kunstenaarsfamilies
te zien.
(Siska Beele, dienst Publiekswerking van het KMKSA)
●3 Diamantmuseum Provincie Antwerpen (een speciale gast, bij wie diamant in de familie zit),
●12 KMSKA, ●37 Stadsbibliotheek Antwerpen (de familie Galle),
●38 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg (het geslacht De Waghemakere)
EEN GESLACHT VAN BEELDHOUWERS
Nog een treffend voorbeeld van familieverbanden is het Antwerpse
beeld- en steenhouwersgeslacht Verbrugghen. De 17 de -eeuwse stamvader
Heinrich, beeldsnijder, was de schoonbroer van beeldhouwer Hans
van Mildert. Zijn zoon Peeter I, beeldhouwer en koopman in steen,
huwt de dochter van schilder Erasmus Quellinus. De Quellinussen zijn
op hun beurt een belangrijk geslacht van beeldhouwers en schilders.
Peeters I’s zuster Susanna is de moeder van een andere beeldhouwer,
Peeter Scheemaeckers. En die heeft op zijn beurt twee zonen die
beeldhouwer zijn.
Peeter I Verbrugghens dochter Susanna huwt dan weer beeldhouwer
Peeter Meesens. Hun twee zonen, Peeter II en Henricus-Franciscus
Verbrugghen, zijn eveneens… beeldhouwer. Henricus-Ingantius, zoon
van Henricus-Franciscus Verbrugghen, is beeldhouwer en koopman in
steen.
(Iris Kockelbergh)
Uit de Bruegheldynastie:
Jan I Breughel, zoon van stamvader Pieter I Brueghel, was befaamd voor zijn bloemstukken.
Bloemen in een vaas. ©KMSKA, inv. 643
Pieter II Brueghel, De prediking van Johannes de Doper.
©KMSKA, inv. 777
20

O
10. HET UITZICHT VZW
+ 32 3 235 89 77
HET.UITZICHT@PANDORA.BE
Het Uitzicht is een reminiscentie- en
dramawerkgroep voor ouderen en
bejaarden. Centraal in de activiteiten
staan de herinneringen van de deelnemers.
Die worden gestructureerd
opgeroepen en gedeeld met elkaar.
★VOORSTELLING: KIJK, OP DEZE
FOTO ZIE JE M’N NONKEL LOUIS…
i.s.m. Buurtwerk Posthof en
OCMW-dienstencentra Huize
Berchem en De Meere
Gebruikers van de OCMW-dienstencentra
Huize Berchem en De
Meere - uiteraard allemaal 65-
plussers - gaan op zoek naar een
familielid met wie zij een bijzondere
band hebben of hadden. Hun
verhalen worden samengevoegd
en gedramatiseerd tot een eenvoudige
toneelvoorstelling. Zo
ontstaat een bijzonder, oorspronkelijk
‘familieportret’ in woord en
beeld.
• GASTHUIS ST-MARIA
• VREDESTRAAT 93,
2600 ANTWERPEN - BERCHEM
• 3 VOORSTELLINGEN VAN CA. 60 MIN.,
OM 11, 14 EN 16 UUR
• RESERVATIE: BUURTCENTRUM POSTHOF,
ANN.RISO-ANTW.BE
T + 32 3 218 80 43
50 PERSONEN PER VOORSTELLING
y
• BUS 6, 32, 34 (HALTE VICTOR JACOBSLEI)
TRAM 7, 15 (HALTE VAN
HOMBEECKSTRAAT) EN STATION BERCHEM
★VOORSTELLING: MUIZEKES
[SPREEK UIT: MOIZEKES]
In het twintig minuten durende
‘Muizekes [spreek uit: moizekes]’
verhaalt verteller Rob van der
Wildt over een familiegeschiedenis.
Over hoe het familiale erfgoed
kennelijk niet ‘mocht’ worden
doorgegeven van de ene
generatie op de andere. Maar
waarom dan niet En wat doen die
‘muizekes’ in dat verhaal Zet u
mee aan de huiskamertafel en
luister, dan hoort u ze wel ritselen…
• GASTHUIS ST-MARIA
• VREDESTRAAT 93,
2600 ANTWERPEN - BERCHEM
• 4 VOORSTELLINGEN VAN CA. 30 MIN.,
OM 10, 13, 15 EN 17 UUR
• RESERVATIE: ROB VAN DER WILDT
HET.UITZICHT@PANDORA.BE
T + 32 3 235 89 77
50 PERSONEN PER VOORSTELLING
y
M
11. KBC ROCKOXHUIS
KEIZERSTRAAT 12, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 201 92 50
HILDEGARD.VANDEVELDE@KBC.BE
WWW.ROCKOXHUIS.BE
TRAM 4, 7, 10 EN 11 (HALTE ST-
KATELIJNEVEST OF H. CONSCIENCEPLEIN), 4, 7
EN 9 (HALTE KEIZERSTRAAT OF
WIJNGAARDBRUG)
Het Rockoxhuis is de voormalige
patriciërswoning van burgemeester
Nicolaas Rockox (1560-1640), die
ook als kunstverzamelaar, humanist,
mecenas en vriend van Peter Paul
Rubens de geschiedenis is ingegaan.
★TENTOONSTELLING: JAMES ENSOR
(1860-1949), FAMILIE EN
VRIENDEN
i.s.m. KBC
KBC bezit de bijna volledige grafiekproductie
van James Ensor.
Ensor wendde voor zijn grafisch
oeuvre dezelfde diversiteit van
onderwerpen aan als in zijn schilderijen
en tekeningen. Een
belangrijk gegeven in zijn kunst is
de centrale positie van de mens.
Zijn familie en vrienden fungeerden
daarbij als model. Wij tonen
in deze tentoonstelling, die
plaatsvindt in de 17de-eeuwse
kelder van het Rockoxhuis, een
treffende selectie ‘familie en
vrienden’, groots maar met de
nodige dosis humor.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
P.P. Rubens,
Maria en het
Jezuskind. In dit
portret hebben de
eerste echtgenote
van Rubens,
Isabella Brant, en
hun tweede zoontje,
Nicolas,
model gestaan.
Collectie
Rockoxhuis. ©
Speltdoorn en
zoon, Brussel
“Uit vaders mond klonk het
woordje “moizekes” nu heel
anders dan toen hij tientallen
jaren eerder als klein manneke
de snoep- en speelgoedwinkel
in de
Appelstraat binnenstapte
om er voor een paar centiemen
muizekes te
kopen.“ Fragment uit de
voorstelling Muizeken
van Het Uitzicht
© Het Uitzicht
★ZOEKTOCHT: MET DE FAMILIE OP
ZOEK NAAR FAMILIE
(Klein)kinderen, neem je
(groot)ouders, nonkels en (suiker)tantes
mee op sleeptouw
langs de kunst in het Rockoxhuis.
Aan de hand van een zoektocht
komen we veel te weten over
families in het verleden: over
Adam en Eva, met wie het allemaal
begon, maar ook over de liefdesgod
Amor, Venus’ zoon. In het
schilderij van Rubens ‘Maria en
Jezus’ herkennen we zijn echtgenote
en één van zijn kinderen. Is
het Clara, Albert of Nicolaas Aan
jullie om het uit te zoeken. De
winnaars worden beloond.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
M
12. KONINKLIJK MUSEUM VOOR
SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
LEOPOLD DE WAELPLAATS, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 238 78 09
POSTMASTER@KMSKA.BE
WWW.ANTWERPEN.BE/CULTUUR/KMSKA
TRAM 4 HALTE GEUZENSTRAAT, 8 (HALTE
MUSEUM). BUS 6, 34, 23 EN 290 (HALTE
MUSEUM)
Het KMSKA is hét kunsthistorisch
museum. Het is gespecialiseerd in
de schilder- en beeldhouwkunst in
Antwerpen, Vlaanderen, de
Zuidelijke Nederlanden en België
van de 14de tot de 20ste eeuw.
★OPENDEUR EN RONDLEIDING:
KUNST, EEN FAMILIEZAAK
Bij de rondleidingen staan kunstenaarsfamilies
en familieportretten
uit de collectie centraal.
• DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR;
RONDLEIDINGEN TUSSEN 14 EN 18 UUR
y
H
13. KONINKLIJKE KRING VOOR
HEEMKUNDE MERKSEM VZW
HOFKE VAN ROOSENDAEL
TERLINDENHOFSTRAAT 265,
2170 ANTWERPEN - MERKSEM
+ 32 3 646 76 20
KKVHM_VZW@HOTMAIL.COM
BUS 33 EN 66 (HALTE KROONPLEIN)
De Merksemse Heemkundige Kring
werd opgericht in 1939. De kring wil
het Merksemse verleden verzamelen,
bewaren, bestuderen en toegankelijk
maken. Hij beschikt over
een eigen archief en een bescheiden
museum.
★TENTOONSTELLING: MERKSEMSE
FAMILIES IN BEELD
Tijdelijke tentoonstelling rond
Merksemse families in documenten,
foto’s en voorwerpen. De
familiefoto’s zullen te zien zijn
zoals vroeger bij de mensen thuis.
De hele dag doorlopend geleide
rondleidingen in de volledige
tentoonstelling.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
De Merksemse oorlogsburgemeester Roosens met zijn gezin
gefotografeerd voor 1914.
De familie en vrienden van ensor fungeerden vaak
als model voor zijn werken.
Ensor, Duivels die mij sarren. KBC Rockox verzameling
© Oswald Pauwels
21

— U I T D E FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Het familiearchief: een getuigenis
Al eens nagegaan wat je allemaal bijhoudt dat iets te maken heeft met je familie Als je dat alles samenbrengt, heb
je een overzicht van je familiearchief. Wat kan er allemaal in zo’n familiearchief terechtkomen
Het volgende verhaal is een voorbeeld van hoe je als privé-persoon een archief vormt, en hoe belangrijk dat archief
voor mensen kan zijn. Wat hier en elders in privé-kring gebeurt, doet de overheid op diverse niveaus voor openbare
archieven: gemeentelijk/stedelijk, provinciaal en nationaal. Ook die archiefvorming is dan ook uiterst belangrijk
voor het welzijn van ons collectief en individueel geheugen.
Ik herinner me dat mijn ouders een groene ijzeren koffer hadden. Die
had de vorm van een dokterstas met aan de bovenzijde een klep.
Binnenin hingen broederlijk naast elkaar mappen, voorzien van een
ruitertje in verschillende kleuren. Op die ruitertjes stond geschreven:
Brandpolis, Autoverzekering, Trouwboekje, Lening… Allemaal papieren
met een enigszins officieel karakter. Bij een mogelijke brand moest de
ijzeren koffer voldoende weerstand bieden om deze belangrijke informatie
te vrijwaren tegen de vlammenzee.
Minder officiële papieren kregen een andere behandeling…
Nieuwjaarsbrieven, brieven en kaartjes die we trouw van op kamp naar
huis stuurden, brieven van familie of vrienden werden ergens apart
opgeborgen, gewoonlijk onderaan, ver weggestopt in de ingemaakte
kast in de ouderlijke slaapkamer. Geboortekaartjes, doodsbrieven en
oude familiekiekjes (ook van overgrootouders) kregen dan weer een
plaats op een schap in de boekenkast. Toen die uit haar voegen dreigde
te barsten, werd dat alles overgebracht naar een grote kleerkast op de
overloop. Een beperkte selectie werd chronologisch samengebracht in
familiealbums. In weer een andere bibliotheekkast lag alles wat met de
bouw van het huis te maken had.
Mijn vader was geboeid door filmcamera’s en draaide honderden meter
film, meestal over de kinderen en de vakantie. Deze films en de afspeelapparatuur
stonden verdeeld over zolder en kelder. Door een toeval zijn
ze nu opgeslagen in een huis in Zuid-Frankrijk. We bereiden naarstig
het terugtransport van deze kostbare familiegetuigen voor.
Ook schoolrapporten werden lang bijgehouden. Zo had je na zes jaar
humaniora een mooi overzicht van de jaarlijks dalende resultaten. Daar
blijft nu gelukkig niets meer van over. De enige belangrijke tastbare
WENKEN VOOR FAMILIEARCHIVARISSEN
- Bezoek na je zoektocht thuis oudere familieleden. Bij hen bevinden
zich ongetwijfeld ook oudere stukken.
- Bij de geschreven stukken zijn, behalve andere officiële ‘papieren’,
trouwboekjes altijd een rijke bron. Vergeet bij oude missalen niet dat
er vaak oude bidprentjes in ‘verscholen’ zitten.
- Schrijf namen van mensen op de achterzijde van foto’s. Anders worden
de beelden mettertijd waardeloos.
- Vergeet de mondelinge overlevering niet: familieverhalen zijn een
dankbare bron van (des)informatie, een interview verduidelijkt veel
over de leefomstandigheden van mensen vroeger. Voor je archivering
moet je dit alles ook opnemen: op audio of audio én video. Dankzij
beelden ‘bewaar’ je meteen ook interieurs van woningen.
- Vergeet de tastbare ‘museum’stukken niet in je (ruim begrepen)
archief: medailles, de pijp van grootvader, het doopkleed van grootmoeder,
de paternoster van tante nonneke enz.
- Maak één dossier per persoon.
(Jan Vanderhaeghe, directeur Nationaal Centrum voor Familiegeschiedenis)
getuigenissen van onze schooltijd die de tand des tijds overleefden, zijn
de getuigschriften en einddiploma’s.
Op zolder stonden kartonnen dozen vol met cursussen en schoolboeken,
netjes gestapeld, één doos per jaar en per kind. De meeste daarvan
belandden uiteindelijk bij het oud papier. Alleen de fanatiekelingen
onder ons hebben de cursussen van de universiteit meegenomen om er
hun eigen archief mee te stofferen.
Na het overlijden van mijn grootmoeder werd een stuk van haar familiearchief
verdeeld en ‘teruggegeven’. Handgeschreven receptenboeken,
brieven, familiefoto’s… Mijn eigen brieven, postkaarten, nieuwjaarsbrieven
e.a. die ik ooit naar mijn grootmoeder stuurde, kreeg ik terug.
Ze verdwenen in mijn archief.
Want ondertussen heb ik natuurlijk mijn eigen (schandelijk uitgebreid)
archief aangelegd. Bijna elk van de vermelde documenten vind je ook
bij mij terug. Facturen en aankoopbewijzen, garantiekaarten worden
geklasseerd, lidkaarten, zwem- en andere sportbrevetten en medailles
goed bijgehouden. Stortingsbewijzen en uittreksels van de bank worden
chronologisch gerangschikt.
Bij een zware investering wordt een dossier aangelegd: vergelijkende
documentatie, referenties e.d. Na de aankoop verdwijnt dit materiaal in
dozen op zolder, in een archief. Om de zoveel jaar rapen we de moed bijeen
om te snoeien in deze dossiers.
Tekeningen en knutselwerkjes van de kinderen, schoolschriften en rapporten
worden per schooljaar in een gepaste doos samengebracht. Als
ze later het huis verlaten, kunnen ze de dozen meenemen voor hun
familiearchief, samen met hun geboortearchief met uittreksels uit het
geboorteregister, het boekje van Kind & Gezin, een krant van hun
geboortedag…
Zo herhaalt zich elke generatie weer de (archief)geschiedenis…
(Iris Kockelbergh, Publieksbeleid Musea stad Antwerpen)
●5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders, ●9 FotoMuseum (familiefoto’s en -
albums), ●10 Het Uitzicht, ●14 Kring voor Heemkunde en Volksopleiding Gitschotelbuurschap,
●15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ●20 Museum Plantin-Moretus (een familie- en bedrijfsarchief
dat werelderfgoed werd), ●32 Sint-Benediktuskerk, ●41 Vlaamse Vereniging voor Familiekunde
Een verzameling familiepapieren: nieuwjaarsbrieven, huwelijksaankondigingen, jubilea,
paspoorten, … het bijeenzoeken ervan is de basis van een genealogisch onderzoek. ©VVF
24

★VOORSTELLING: BEELDEN VAN
FAMILIEGEBEURTENISSEN
Film/video- en diavoorstelling
met gebeurtenissen ‘uit de oude
doos’: festiviteiten waarbij de
families als dusdanig betrokken
werden, zoals vieringen in de
gemeente, plechtige communies
e.d.; optochten waarin evenementen
uit het familiale leven
werden voorgesteld en waarvoor
families zich engageerden om ze
uit te beelden; de gemeenschappelijk
belevenis van feestelijkheden,
waaronder de jaarmarkt en
de kermis.
De koekjesdoos met herinneringen
van Maria Van Wallendael.
©Gitschotelbuurschap
Borgerhout.
H
15. KRING VOOR HEEMKUNDE
WILRICA VZW
KASTEEL STEYTELINCK
SINT-BAVOSTRAAT 20, 2610 ANTWERPEN -
WILRIJK
+ 32 3 827 03 91 (SECRETARIS)
WILRICA@TISCALI.BE
BUS 18, 21, 27 EN 33 (HALTE DENNENLAAN)
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
M
16. MINERALOGISCH MUSEUM
F. DE L’ ARBRELAAN 12, 2170 MERKSEM
TRAM 3, BUS 28, 33, 38, 41.2, 60, 60.0, 60.1,
61, 64.0, 64.2, 64.3, 65.0, 67.0, 72.0 (HALTE
BURGEMEESTER NOLFPLEIN)
H
14. KRING VOOR HEEMKUNDE
EN VOLKSOPLEIDING
GITSCHOTELBUURSCHAP -
BORGERHOUT
+ 32 3 236 29 17
TRAM 10 EN 24, BUS 6, 18, 34, 41.0, 41.1,
41.2, 41.5, 41.6, 41.7, 242, 420, 422 EN 423
De heemkundige kring werd in 1936
gesticht. De Gitschotelbuurschap
strekt zich uit over gedeelten van de
districten Borgerhout, Deurne en
Berchem. Het driemaandelijks tijdschrift
van de kring heet ‘Heemkundig
Handboekje voor de
Antwerpse Regio’.
★TENTOONSTELLING: DE KOEKJES-
DOOS MET FAMILIEPAPIEREN
i.s.m. District Borgerhout
Vroeger bewaarden mensen hun
familiepapieren vaak in een oude
houten schooltas. In de vorige
eeuw gebruikte men andere
opbergmiddelen: koekjesdozen,
schoendozen, allerlei soorten
kaftjes of zelfgemaakte huisvlijtproducten.
Wat bewaarde men
Trouwboekjes, eigendomsbewijzen,
diploma’s, brieven, trouwbrieven,
menu’s, geboorteberichten,
doodsbrieven en -prentjes,
huiszegens, dagbladknipsels en
vele andere documenten.
• LOCATIE: REUZENHUIS
TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
★OPENDEUR: TOON ONS MERK-
WAARDIGE FAMILIEPAPIEREN IN
UW BEZIT
De Borgerhoutenaars worden uitgenodigd
om interessante familiedocumenten
te tonen aan de
mensen van de heemkundige
kring en erover hun verhaal te
doen. Er kunnen contacten voor
verdere samenwerking worden
gelegd.
• LOCATIE: REUZENHUIS
TURNHOUTSEBAAN 110, 2140 BORGERHOUT
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
Wilrica wil de getuigenissen en folklore
van het rijke Wilrijkse verleden
opsporen, verzamelen en bewaren.
Een driemaandelijks tijdschrift zorgt
voor de bekendmaking. Heemmuseum
en archief in kasteel
Steytelinck.
★TENTOONSTELLING: OUDE
WILRIJKSE FAMILIES -
FAMILIEWAPENS - STAMBOMEN
Aan de hand van foto’s, oude
voorwerpen en documenten is een
tentoonstelling opgebouwd rond:
oude Wilrijkse families en familiegebeurtenissen
(huwelijken,
jubilea) en getuigenissen van de
feestelijkheden (o.a. menu’s van
feestmaaltijden); familiewapens
van adellijke families met de bijbehorende
verklaringen en stambomen;
familiebedrijven; muziekverenigingen
met groepen musicerende
familieden; spellen uit de
oude doos.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Thematische voorstelling van gesteenten
en mineralen, collectie
mineralen volgens het chemisch
systeem van H. Strunz gerangschikt,
fluorescerende en fosforescerende
mineralen, edel- en sierstenen, synthesen,
fossielen als geschiedenis
van het leven…
★TENTOONSTELLING: MINERALEN
IN ALLE VORMEN
In elke ‘familie’ is er een schat aan
mineralen in alle vormen: mineralen
als zodanig maar ook voorwerpen
gemaakt in mineraalsoorten
als albast, onyxmarmer… Die zijn
hier aanwezig. Niet alleen hedendaagse
voorwerpen maar ook
objecten uit de art deco worden
tentoongesteld. Verder sieraden
als gezette boheemse granaten,
halssnoeren, spelden en ringen in
sierstenen… Ze vormen een kostbaar
patrimonium dat in families
wordt gekoesterd en van generatie
op generatie wordt doorgegeven.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
LOOPT NOG TOT 30 APRIL 2004
y
De familie Hendrickx-Peeters poseert ©Kring voor Heemkunde Wilrica
M
17. MuHKA - MUSEUM VAN
HEDENDAAGSE KUNST
ANTWERPEN
LEUVENSTRAAT 32, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 238 59 60
PUBLIEKSWERKING@MUHKA.BE
WWW.MUHKA.BE
BUS 6, 23, 34 EN 290 (HALTE VLAAMSE KAAI),
TRAM 8 (MUSEUM)
Het MuHKA toont een internationale
collectie hedendaagse kunst (vanaf
1970). Op de benedenverdieping
vindt elk seizoen een grote tijdelijke
tentoonstelling plaats van hedendaagse
kunstenaars uit binnen- en
buitenland.
★MUSTMUSEUMSTART
MUSEUMSTOP
Vanuit MUST - MUseumSTart
MUseumSTop - kunnen (groot)-
ouders en kinderen samen spelenderwijs
op ontdekkingstocht
door het museum. Twee gidsen
steken een handje toe.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Ben Vautier, Kunst is: onbetaalbaar, 1987, collectie MUHKA
(schenking van de kunstenaar). Foto Christine Clinckx
★OPENDEUR
Collectie, interventies en tentoonstellingen
zijn de hele dag
gratis toegankelijk. De MuHKAcafetaria
serveert lekkers voor de
hele familie.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★BOEKENVERKOOP
Verkoop van MuHKA- en ICC-catalogi
tegen sterk verminderde prijzen.
Voor de liefhebbers.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
De familie Rubbens - Saelens
poseert.
© Kring voor Heemkunde Wilrica
25

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Mensjes zonder familie
Vondelingen - pasgeboren kinderen die door hun ouders ergens worden achtergelaten in de hoop dat iemand er zich
om zal bekommeren - zijn wellicht van alle tijden. Denk aan de verhalen over de bijbelse Mozes die als baby werd
achtergelaten in een rieten mandje op de Nijl.
Moeders op het schavot
In Antwerpen richtten in 1531 de Aalmoezeniers, de beheerders van de
Kamer van de Huisarmen, het Vondelingenhuis op in de Rochusstraat.
Dat verving het oude huis op de Paddegracht en had hoofdzakelijk een
doorgangsfunctie: wezen, verlaten kinderen én vondelingen vonden er
onderdak, in afwachting van hun definitieve plaatsing bij boeren op het
platteland of in één van de stedelijke weeshuizen.
Tot aan de Franse tijd (eind 18 de eeuw) was het ‘te vinden leggen’ van
kinderen verboden. Wie er zich aan bezondigde, werd volgens een verordening
uit 1725 publiekelijk op het schavot gesteld en daarna voor 12
jaar verbannen uit de stad. Wie de ouders van vondelingen aangaf,
kreeg een premie van 100 gulden. Om iedereen de kans te geven op zo’n
premie werden de vondelingen op de arm van een dienaar van de armenkamer,
vergezeld van stadstrompetters, rondgedragen en getoond. Als
de moeder eenmaal was gevonden, was ze verplicht haar kind terug te
nemen.
Maagden en knechtjes
Rond het midden van de 16 de eeuw kreeg Antwerpen echte weeshuizen:
in 1553 het Maagdenhuis of meisjesweeshuis in de Lange
Gasthuisstraat, en in 1558 het Knechtjeshuis of jongensweeshuis aan
de Paardenmarkt. De kinderen droegen uniformen en er heerste een
strenge tucht. Men onderwees er moedertaal, Frans en rekenen. De
meisjes leerden naaien en kantklossen, en de jongens leerden een
ambacht in de instelling of bij een baas in de stad.
De twee instellingen bleven in werking tot in 1882. Toen verhuisden de
‘kwekelingen’ — tot in de jaren 1960 de officiële term voor kinderen
onder voogdij — naar modernere instellingen. Niet alle wezen verbleven
overigens in de huizen. Velen werden ‘buitenbesteed’: de meisjes bij
burgers in de stad, de jongens veelal bij boeren op het platteland.
De schuif
In het Vondelingenhuis richtte de Franse overheid in 1812 ‘de schuif’ in,
waardoor het te vinden leggen van kinderen werd gelegaliseerd. De
schuif was een hokje in de voorgevel waarin men de vondeling kon
deponeren en waar de baby’s in de tijd vóór het vinden beter werden
beschermd. Ze werden er ook sneller gevonden. In ons land bestonden
er acht dergelijke hokjes. In het Antwerpse Vondelingenhuis bleef de
schuif bestaan tot 31 juli 1860. Het laatste ‘schuifkind’ kreeg de naam
‘Joseph Finis’ (Latijn voor ‘einde’)…
Van iedere vondeling werd een proces-verbaal opgemaakt met daarin
onder meer de beschrijving van de kleren, het geslacht van de vondeling
en de ‘kentekens’. Dat waren meestal onregelmatig uitgeknipte speelkaarten
of heiligenprentjes. Eén deel werd bij de vondeling gelegd en
het andere bleef bij de moeder. Werd het kind later teruggehaald, dan
leverden de samengelegde stukjes het bewijs van de hereniging. Voor
het eerst kwam er op deze manier een reële hoop op hereniging van
moeder en kind.
(Daniël Christiaens, Museum Maagdenhuis)
●19 Museum Maagdenhuis
Een vondelingenbriefje met richtlijnen,
door de moeder bij haar
kind achtergelaten:
‘Sult op dit kint wel acht nemen
het zal Ul (U lieden) wel betaelt
worden binnen 3 a 4 iaeren sal
daer imant comen naer sien en die
sullen Ul (U lieden) de costen daer
van betalen. Dit kint is ghedoept
en het heeft ale haeren naem
Elisabeth Laurens
A∞ 13 meert 1698
© VVF
Anoniem. Antwerpse weesjongen
(19 de eeuw). Collectie OCMW-
Antwerpen,
Museum Maagdenhuis.
Foto Ludo Boeij
26

M
20. MUSEUM PLANTIN-
MORETUS EN STEDELIJK
PRENTENKABINET
VRIJDAGMARKT 22, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 221 14 50
MUSEUM.PLANTIN.MORETUS@STAD.ANTWERPEN.BE
MUSEUM.ANTWERPEN.BE/PLANTIN_MORETUS
BUS 18, 25 EN 26 (HALTE
AUGUSTIJNENSTRAAT). TRAM 2, 3, 4, 8 EN 15
(HALTE GROENPLAATS-POST)
Het Museum Plantin-Moretus is
wereldwijd de enige bewaarde drukkerij-uitgeverij
uit de 16de eeuw. In
deze woning van C. Plantin vind je
unieke werkplaatsen en archieven,
naast privé-bibliotheken en stijlkamers.
Uit het familiearchief: eerste brief van Catharina Plantin aan zus Martina.
Foto Museum Plantin-Moretus / Stedelijk Prentenkabinet
Detail uit het “Slangen en ladders”-Familiespel
van de Musea stad Antwerpen. ©Nicole Schellekens
M
18. MUSEA STAD ANTWERPEN
HESSENHUIS
FALCONRUI 53, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 206 03 50
PUBLIEKSWERKING.MUSEA@CS.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE
BUS 6/34, 9 (HALTE HESSENBRUG)
Musea stad Antwerpen omvat:
AMVC-Letterenhuis, Etnografisch
Museum, Museum Mayer van den
Bergh, Museum Plantin-Moretus,
Museum Vleeshuis, Openluchtmuseum
voor beeldhouwkunst Middelheim,
Rubenshuis, Nationaal
scheepvaartmuseum, Volkskundemuseum
★OPENDEUR: VUL JE FAMILIEBIBLI-
OTHEEK AAN
Mis je nog net die ene catalogus
Of zoek je een boek met veel
prentjes om de schaar in te zetten
Wil je je ouders een leuk
cadeau doen of je broer of zus
verrassen met een mooi boekwerk
Op 18 april krijg je de kans
om je familiebibliotheek aan te
vullen met catalogi, boeken en
andere leuke dingen uit de stedelijke
musea, voor een zacht en
familievriendelijk prijsje.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Ook dit jaar verwennen we je, nu
met een gratis familiespel. Het
spel doorloopt de belangrijkste
stappen van de levensloop, van de
geboorte tot het hiernamaals, en
wordt geïllustreerd met werken
uit de deelnemende musea, het
Museum Mayer van den Bergh en
het Rubenshuis. Het spel is op de
Erfgoeddag gratis verkrijgbaar in
het AMVC-Letterenhuis, Etnografisch
Museum, Museum Plantin-
Moretus, het Museum Vleeshuis,
Nationaal scheepvaartmuseum,
het Openluchtmuseum voor
beeldhouwkunst Middelheim.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
M
19. MUSEUM MAAGDENHUIS
LANGE GASTHUISSTRAAT 33, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 223 56 28
TRAM 8, 7 BUS 9 (HALTE LANGE
GASTHUISSTRAAT MAYER VAN DEN BERGH)
Het museum is ondergebracht in het
voormalige meisjesweeshuis van
Antwerpen (1552-1882).
★TENTOONSTELLING: VAN
MEYSKENS EN KNECHTJES…
i.s.m. OCMW Antwerpen
We tonen hoe de opvang van
Antwerpse vondelingen en wezen
door de eeuwen heen verliep, met
behulp van voorwerpen (vondelingentekens,
kledij en uniformen,
archiefdocumenten enz.)
die in het Museum Maagdenhuis
bewaard worden. Het kader waarin
de tentoonstelling plaatsvindt, is
authentiek: het oude meisjesweeshuis
van de stad.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★OPENDEUR: DE OFFICINA
PLANTINIANA HET ANTWERPSE
FAMILIEBEDRIJF BIJ UITSTEK
Bezoek het museum en ontdek de
plaats bij uitstek om je te verdiepen
in familiegeschiedenis. Elke
stap in dit huis brengt je dichter
bij de leefwereld van het geslacht
Plantin-Moretus. Niet minder dan
54 familieportretten, verspreid
over het hele museum, geven de
vele familieleden van C. Plantin
een gezicht. Het familiebedrijf
zelf kan je verkennen in de originele
werkplaatsen. Geniet tijdens
je bezoek ook van de rijke
Antwerpse wooncultuur van de
16de tot 19de eeuw.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: SCHATTEN UIT
HET ARCHIEF EN HET STEDELIJK
PRENTENKABINET
Speciaal voor de Erfgoeddag 2004
wordt in de expozaal een selectie
rond het thema ‘Familie’ getoond
uit de rijke collectie van het
Stedelijk Prentenkabinet en het
unieke archief van het museum.
De familie Moretus bewaarde,
behalve de boeken van het bedrijf,
ook allerhande documenten over
de eigen familiegeschiedenis:
dagboeken, notaboekjes met de
geboorten van hun kinderen,
stambomen, testamenten en brieven
vertellen het verhaal van deze
boeiende adellijke Antwerpse
familie.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★VOORSTELLING: HET HUWELIJK
VAN MARTINA PLANTIN EN JAN
MORETUS
Om echt de sfeer van de 16de
eeuw te proeven brengt het gezelschap
‘Ware Grootte’ het theaterstuk
‘Het Huwelijk van Martina
Plantin met Jan Moretus’.
Stamvader Plantin huwelijkte zijn
dochter Martina uit aan zijn
trouwste medewerker, Jan
Moretus. Hun huwelijk vormde de
basis voor het succesverhaal van
dit familiebedrijf. Drie eeuwen
lang domineerde het geslacht
Plantin-Moretus de Antwerpse
drukkerswereld. De familie
behoorde tot de rijkste van de
Zuidelijke Nederlanden.
• OM 13, 14, 15 EN 16 UUR
y
★TENTOONSTELLING: EEN HART
VOOR BOEKEN. RUBENS EN ZIJN
BIBLIOTHEEK
In het museum loopt de schitterende
tentoonstelling ‘Een hart
voor boeken. Rubens en zijn bibliotheek’,
in het kader van Rubens
2004. Peter Paul Rubens bezat een
belangrijke bibliotheek, die ons
nu de kans geeft een blik te werpen
op zijn veelzijdige persoonlijkheid.
Hij las vooral kunstenaarsbibliografieën,
atlassen en
boeken over taal en archeologie.
Zijn diplomatieke missies bereidde
hij grondig voor met politieke
en geschiedkundige literatuur,
maar ook met hofroddels.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Jacob de Backer (ca. 1560-ca. 1590),
Laat de kinderen tot mij komen
(detail).
Collectie O.C.M.W.-Antwerpen,
Museum Maagdenhuis.
Foto Ludo Boeij
27

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Van vader op (schoon)zoon:
ambachten en gilden, professionele ‘families’
Het invloedrijke middeleeuwse systeem van gilden en ambachten bevoordeelde de opvolging binnen de familie.
Het systeem van de ambachten en gilden ontstond in de Middeleeuwen
uit een protectionistische reflex: hoe minder mensen in een stad een
bepaald beroep uitoefenden, over hoe minder gegadigden de pot van
potentiële inkomsten verdeeld moest worden. Vaak reserveerde men
het privilege om een ambacht te mogen uitoefenen zoveel mogelijk voor
zonen van meesters. Om meester te worden waren de toelatingsvoorwaarden
voor een meesterszoon dan ook minder streng dan voor een
kandidaat van buiten het ambacht of het gilde, laat staan van buiten de
stad.
Gevolg: er werd ook veel binnen het ambacht of de gilde gehuwd.
Leerjongens trouwden met de dochter van hun meester, meesterzonen
met de dochter van een andere meester uit hetzelfde ambacht.
Opvallend veel weduwen huwden met een leerjongen of gezel (een oudere
medewerker die geen leerling kon worden) van hun overleden echtgenoot:
zo garandeerden ze de voortzetting van het atelier na de dood
van de meester.
●22 Museum Vleeshuis (het gildehuis van de beenhouwers), ●23 Nationaal Museum en Archief van
Douane en Accijnzen (douaniersfamilies, korpsgeest), ●24 Nationaal scheepvaartmuseum (schippersfamilies),
●29 Rijn- en Binnenvaartmuseum (families van binnenschippers), ●38 Stedelijk
informatiecentrum archeologie en monumentenzorg (het geslacht De Waghemakere)
In een register van de Sint-Sebastiaangilde van Heist-op-den-Berg uit de 17de eeuw werden een
aantal gildebroeders ook geportretteerd. © Rijksarchief Antwerpen
Leerjongens woonden gewoonlijk in bij de meester. De ouders betaalden
het leergeld. Dat dekte de belangrijkste kosten en gewoonlijk ook
op voorhand vastgelegde geschenken, zoals handschoenen, lange tijd
een statussymbool. De meester zorgde voor kost en inwoning. Hij trad
dus op als surrogaat-familiehoofd voor de leerjongens. Die zaten
gewoonlijk niet mee aan tafel. Wat ze kregen, hing af van de welstand
van de meester. Ze aten de restjes van de meester en zijn gezin, brood
en eenmaal per dag groentesoep. Vis en vlees waren zeldzaam. Een keer
per jaar werden leerlingen en gezellen op Verloren Maandag vergast op
een feestmaaltijd met worstenbrood.
(Iris Kockelbergh, Publieksbeleid Musea stad Antwerpen)
HET GILDE VAN DE VLEESHOUWERS EN HUN VLEESHUIS
Het Vleeshuis viert dit jaar een ronde verjaardag: 500 jaar. De Op de eerste verdieping hadden de gildenmeesters een ‘raadszaal’. Bij
vleeshouwers, die hier tot in de 19de eeuw hun plek hadden, de inrichting van het museum in 1913 werd die gereconstrueerd, een
zijn het oudste ambachtsgilde van Antwerpen. En ook hier interieur dat sindsdien niet ingrijpend is gewijzigd. De gildenlieden
kunnen we spreken van een grote ‘familie’.
hielden hun feesten in het Vleeshuis, huwden er en hadden zelfs een
kapel op de gelijkvloerse verdieping.
In 1796, tijdens de Franse bezetting, werden de gilden afgeschaft en
Het verhaal van het Vleeshuis begint eigenlijk in ca. 1250. Toen stond
werd het Vleeshuis openbaar verkocht. De vleeshouwers kochten het
op bijna dezelfde plaats als het huidige gebouw een kleiner vleeshuis,
zelf terug om hun activiteit voort te zetten, maar door het wegvallen
waar 52 slagers hun waar verkochten. Eind 15 de eeuw was dat te klein
van de oude reglementeringen waren er nog maar weinig collega’s
geworden en in 1501 besliste het gilde om een nieuw en groter “chierlijck
ende eerlijck huys” te bouwen, met plaats voor 62 vleeshouwers.
geneigd om opnieuw in het vleeshuis te komen werken. Het pand
werd grotendeels verhuurd, verkocht aan een wijnhandelaar en later
In 1504 werd het nieuwe Vleeshuis in gebruik genomen.
weer door de stad gekocht.
In het Antwerpse Vleeshuis was het recht om een ‘bank’ of verkoopsstand
te hebben erfelijk, waardoor ook dit gilde een zeer gesloten
De tentoonstelling ‘500 jaar Vleeshuis’ (1 april tot 24 oktober) belicht
aspecten van de 500-jarige geschiedenis, waaronder het slagersambacht.
groep was. Al in 1354 erkende hertog Jan het vleeshouwersgilde en
hun systeem van erfelijke vleesbanken. Dat maakt het vleeshouwersgilde
tot het oudste van Antwerpen. Behalve het beroepsleven werd
ook een groot deel van het sociale leven door het gilde geregeld. (Karel Moens, conservator Museum Vleeshuis)
28

M
21. MUSEUM POORTERSWONING
POORTERSWONING PELGROM
PELGRIMSSTRAAT 15-17, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 234 08 09
WWW.PELGROM.BE
TRAM 4, 7 EN 8. BUS 18, 25 EN 26 (HALTE
GROENPLAATS –POST)
Poorterswoning uit 1533, volledig
ingericht met meubelen, kookgerei,
gereedschappen en… levende dieren.
Twee families worden belicht:
L’Hermite (de bouwers) en Van
Vraesem (de bewoners). Dit huis kan
ook na de Erfgoeddag bezocht worden.
★TENTOONSTELLING EN RONDLEI-
DING
• DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Interieur van de voormalige poorterswoning
De Pelgrom, detail.
© Museum De Pelgrom
A M
23. NATIONAAL MUSEUM EN
ARCHIEF VAN DOUANE EN
ACCIJNZEN VZW
DOUANE EN ACCIJNZENCENTRUM
KATTENDIJKDOK-OOSTKAAI 22, 2000
ANTWERPEN
+ 32 3 229 22 42
DOUANEMUSEUM@TISCALI.BE
HTTP://HOME.TISCALI.BE/DOUANEMUSEUM
BUS 1, 35 EN 37 (HALTE LONDENSTRAAT)
Het museum belicht de geschiedenis
van douane en accijnzen door de tijd,
zowel van de administratie als van
haar ambtenaren. Die zetten zich in
in veelal moeilijke en ondankbare
omstandigheden.
★TENTOONSTELLING
Heeft uw overgrootvader als douanier
gediend Werkte uw
oudoom als accijnsambtenaar
Mogelijk vindt u hen terug in onze
expositie of tussen de 5000 oude
dienststaten in ons archief. De
bewaard gebleven exemplaren
kunnen een ware schatkamer zijn
voor genealogen. Er zijn ons trouwens
families bekend waarin twee
of meer generaties een loopbaan
hebben uitgebouwd bij de administratie
der Douane en Accijnzen.
Ook een andere ‘familieband’
wordt in de kijker gezet: de korpsgeest.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
M
24. NATIONAAL SCHEEPVAART-
MUSEUM
HET STEEN
STEENPLEIN 1, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 201 93 40
SCHEEPMUS@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/SCHEEP-
VAARTMUSEUM
BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN)
Het museum is gehuisvest in het
Steen, de oude burcht aan de
Schelde. Het illustreert de scheepvaartgeschiedenis
van onze gewesten,
o.m. in een ‘maritiem park’.
Familiefoto van brigadier der douane Withockx te Berendrecht, 1913.
Foto Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen
★VOORSTELLING: MONDELINGE
GESCHIEDENIS - BINNENSCHIP-
PERS EN HUN FAMILIE
Het Nationaal scheepvaartmuseum
startte eind 2003 met een project
mondelinge geschiedenis
rond binnenschippers en hun
familie. Vroeger werd de familie
ingeschakeld in het schippersbedrijf,
de kinderen gingen naar de
schippersschool, de vracht verkreeg
men via de schippersbeurs…
Vandaag is de schipper
een echte ondernemer geworden
en de schippersbeurs is al jaren
afgeschaft. Het is dan ook hoog
tijd om de tradities en kennis van
de binnenschippers vast te leggen.
Geluidsfragmenten en video.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
LOOPT NOG TOT 30 JUNI 2004
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
☺
M
22. MUSEUM VLEESHUIS
VLEESHOUWERSSTRAAT 38, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 233 64 04
VLEESHUIS@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/VLEESHUIS
TRAM 4 EN 7 (HALTE KLAPDORP OF LANGE
KOEPOORTSTRAAT), 10 EN 11 (HALTE
MELKMARKT), BUS 6 EN 34
Het museum herbergt ca. 80.000
voorwerpen uit een grote verscheidenheid
aan deelverzamelingen,
waaronder een rijke verzameling
oude muziekinstrumenten. Het is
ondergebracht in het oude gildenhuis
van de Antwerpse slagers.
★TENTOONSTELLING EN
RONDLEIDING
Naar aanleiding van de verjaardag
van het Museum loopt de tentoonstelling
‘500 jaar Vleeshuis
Gebouw/collectie/buurt’.
• DOORLOPEND TUSSEN 10 EN 18 UUR
LOOPT NOG TOT 24 OKTOBER 2004
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Afficheontwerp voor de tentoonstelling ‘500 jaar Vleeshuis’. © Museum Vleeshuis
Schippersfamilie aan boord van de Gentse motorspits Vita Nova, ca. 1930.
© Rijn- en Binnenvaartmuseum
29

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Het Heilige Kerngezin
De populariteit van het thema ‘de Heilige Familie’ in de kunst
beantwoordt aan het toenemende belang van het kerngezin vanaf de barok
Eind 16 de eeuw, bij de overgang van renaissance naar barok, veranderde
de westerse samenleving ingrijpend. De cultuur verburgerlijkte. Terwijl
voordien de ‘brede’ familie alomtegenwoordig was, wint in het begin
van de moderne tijd het kerngezin - vader, moeder en kinderen - aan
belang. Dat zie je ook aan de voorstelling van Christus’ familiale banden.
Terwijl in de Middeleeuwen de Maagschap van de Heilige Anna (zie
blz. ) zo populair was, zien we vanaf de barokperiode vooral afbeeldingen
van de Heilige Familie: Maria, Jozef en het kind Jezus. Dat
‘Heilige Kerngezin’ was vooral een weerspiegeling van het burgerlijke
ideaal: het gezin als stabiliserende factor van economie en maatschappij.
De Kerk stelde het daarom voor als hét te volgen model.
Voorstellingen van Maria en Jozef met het kind Jezus zijn in Antwerpse
kerken en musea ontelbaar in en op schilderijen, beeldengroepen, glasramen
en kerkmeubilair. We zien verschillende episodes:
- Erg veel bijval had de ontmoeting van de kleine Jezus met zijn neefje
Johannes de Doper, twee mollige baby’s op de knieën van hun moeders
Maria en Elisabeth. Een paneel van Barend van Orley (ca. 1530) in de
Sint-Jacobskerk beeldt dit treffend uit. Veel speelser is dat van een
onbekende 17de-eeuwse schilder in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal,
waar de twee kleintjes met een vogeltje spelen.
- Ook meermaals afgebeeld zijn de vlucht van Maria en Jozef naar
Egypte met de baby Jezus, en hun terugkeer, met Jezus stappend tussen
Maria en Jozef in. P.P. Rubens schilderde zo’n tafereel (1620) voor
het altaar van de Heilige Jozef in de Sint-Carolus Borromeuskerk. Nu
is dat vervangen door een doek met hetzelfde thema door Antonius
Garibaldi. En zijn vriend Hendrik van Balen schilderde een prachtig
drieluik met De rust op de vlucht naar Egypte (1622) voor een grafmonument
in de kathedraal. Dat is trouwens pas weer herenigd, nadat de
zijluiken bijna twee eeuwen in het Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten vertoefden.
- Het dagelijks leven van de Heilige Familie in Nazareth wordt kleurrijk
uitgebeeld door de Meester van de Magdalenalegende in het
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten: Maria is aan het naaien,
Jozef komt de kamer binnen en neemt zijn bril om het spelende kind
te kunnen bewonderen. Dichter bij het leven van gewone mensen kan
haast niet!
De Heilige Familie (Maria, Jezus en Jozef) met Johannes van M.J. Van Brée.
©Sint-Fredeganduskerk
(Claire Baisier, kunsthistorica)
● 11 KBC Rockoxhuis (families in de kunst), ● 12 KMSKA, ●
● 31 Sint-Andrieskerk, ● 33 Sint-Fredeganduskerk, ● 33 Sint-Jacobskerk, ●
26 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal,
35 Sint-Pauluskerk,
●40 Vereniging voor Kruis en Beeld (over Madonnabeelden en beeldengroepen van de H. Familie)
Triptiek ‘De Heilige Familie’ van Hendrik van Balen
© O.L.V. Kathedraal
30

O
25. OCMW RUST- EN
VERZORGINGSTEHUIZEN
ANTWERPEN
+ 32 3 223 56 11
WWW.OCMW.ANTWERPEN.BE
De OCMW rusthuizen en RVT-instellingen
zijn geïntegreerd in het globale
aanbod van ouderenvoorzieningen.
De instellingen liggen vaak
in woonwijken. Het is dan ook
belangrijk dat ze deelnemen aan en
zich openstellen voor het wijkgebeuren.
★GASTRONOMIE: AAN TAFEL!
‘FAMILIERECEPTEN’
i.s.m. OCMW, cel Culturele en
Maatschappelijke Ontplooiing
Een aantal RVT’s heeft aan zijn
bewoners typische familierecepten
gevraagd. Hun restaurants
maakten hieruit een selectie.
Deze recepten worden ‘s middags
klaargemaakt en geserveerd: voor
de bewoners zelf, hun familie en
andere smulpapen. Zo participeren
de RVT-bewoners actief aan
het erfgoedgebeuren en kunnen
ze leuke herinneringen ophalen
aan feesten, bijzondere gelegenheden
en hun lievelingsrecepten.
• RESERVATIE: BIJ DE RVT’S ZELF
• RVT MONNIKENHOF: + 32 3 561 16 11
MONNIKENHOFSTRAAT 109, 2040
ANTWERPEN
BUS 72, 77, 78 (HALTE MONNIKENHOFSTR)
• RVT EUROPASQUARE: + 32 3 320 04 11
RUGGEVELDLAAN 26, 2100 DEURNE
TRAM 24 (HALTE HERENTALSEBAAN)
BUS 19 (HALTE EUROPASQUARE)
• RVT HUIZE BLOEMENVELD: + 32 3 820 08 08
KLAPROOSSTRAAT 50, 2610 WILRIJK
BUS 27, 18 (HALTE HULSSTRAAT) EN BUS
17, 25, 26 (HALTE BIST, DE KERN)
• SOCIAAL RESTAURANT DE ‘7 SCHAKEN’
VAN SCHOONHOVENSTRAAT 82,
2060 ANTWERPEN +32 3 226 04 91
TRAM 2, 3, 15 (ATRIDPLEIN), 12 (VAN
SCHOONHOVENSTRAAT), BUS 72, 77, 78
(HALTE MONNIKENHOFSTR)
R
26. ONZE-LIEVE-
VROUWEKATHEDRAAL
HANDSCHOENMARKT, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 213 99 51
DEKATHEDRAAL@ANTWERPEN.BE
WWW.DEKATHEDRAAL.BE
BUS 6/34 (HALTE SUIKERRUI-STEENPLEIN),
18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST).
TRAM 10 EN 11 (HALTE MELKMARKT), 4 EN 8
(HALTE GROENPLAATS-POST)
Tussen 1350 en 1520 verrees hier de
grootste gotische kerk van de
Nederlanden. Bij de oprichting van
het bisdom Antwerpen in 1559 werd
de Onze-Lieve-Vrouwekerk tot
kathedraal of bisschopskerk verheven.
Ze kwam diverse rampen altijd
te boven.
★RONDLEIDING
Rondleidingen i.v.m. de taferelen
van de Heilige Familie in de
kathedraal, met nadruk op het
schilderij van Hendrik van Balen.
Familiekunde aan de hand van
grafzerken.
• OM 13, 14 EN 15 UUR (DUUR: HALFUUR)
y
★OPENDEUR
• VAN 13 TOT 16 UUR
y
M
27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR
BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM
MIDDELHEIMLAAN 61, 2020 ANTWERPEN
+ 32 3 827 15 34
MIDDELHEIMOPENLUCHTMUSEUM@STAD.ANT-
WERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE
BUS 18, 21 EN 27 (HALTE MIDDELHEIM ZIE-
KENHUIS OF LINDENDREEF)
Het Openluchtmuseum voor beeldhouwkunst
Middelheim bezit een
schitterende collectie die een overzicht
biedt van de moderne en
hedendaagse westerse beeldhouwkunst.
★OPENDEUR
• OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 19 UUR
y☺
Triptiek ‘De Heilige Familie’ van
Hendrik van Balen
© O.L.V. Kathedraal
Aan tafel! Familiefeest. ©Volkskundemuseum
Menukaart van Maria Kockerols bij haar Eerst Communie in 1882 .
©Volkskundemuseum
FAMILIERECEPTEN VAN OMA EN OPA
Wie kent het niet Het recept dat van moeder op dochter - voor de volledigheid
vermelden we graag ook ‘vader’ en ‘zoon’ - wordt doorgegeven Gerechten voor in
de week of voor familiale feesttafels van allerlei slag en soort Finesses die niemand
anders kent
Drie Rust- en Verzorgingstehuizen en één sociaal restaurant van het Antwerpse
OCMW ●25 spreken ter gelegenheid van de Erfgoeddag hun verborgen gastronomisch
kapitaal aan. Bewoners van de RVT’s diepten familierecepten op uit hun
privé-kookboek of uit hun geheugen. En die staan op zondag 18 april 2004 op het
menu. De koks van de RVT’s toveren ze om tot smakelijke gerechten. En het toppunt
is dat iedereen op de Erfgoeddag mee mag aanschuiven: de bewoners, hun
familieleden en alle anderen. Proef de smaak van vroeger en laat de herinneringen
aan familietaferelen op je afkomen!
Voor iedereen toegankelijk. Reserveren is wel noodzakelijk.
Bejaard koppel op een bank. © Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst Middelheim
31

UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE
Familiehereniging
De Antwerpse Julia, zwanger, reist in, 1922 met de stoomboot haar Amerikaanse geliefde achterna.
Dat dreigt slecht af te lopen...Een verhaal van familiehereniging
Tussen pakweg 1850 en 1930 vertrokken er zo’n 50.000 uit de
haven van Antwerpen naar de Nieuwe Wereld. Vijftigduizend
Belgen, op zoek naar een beter bestaan, weg uit de
miserie. Die landverhuizing rukte honderden families uit
elkaar. Maar niet alle Vlaamse landverhuizers trokken
van pure ellende naar Amerika. Soms was Cupido de
drijfveer. Zoals bij de Antwerpse Julia Schwalbe, dochter
van een Zeeuwse moeder en een Letse vader. Zij vond na
W.O. I een baantje bij een Amerikaanse bank. Daar kwam
op een mooie dag de knappe Amerikaanse soldaat Henry
Clay Bennett voorbij. De twee begonnen een relatie. Maar
ergens eind 1921, begin 1922 werd de legereenheid waartoe
Henry Clay Bennett behoorde, naar Amerika teruggeroepen.
Julia beloofde dat ze hem snel achterna zou reizen. Dat gebeurde vroeger
dan gedacht, want ze bleek zwanger. Omdat wie in derde klasse reisde
als emigrant werd beschouwd en bij aankomst in New York grondig
werd gecontroleerd, reisde Julia tweede klasse. Zo zou ze haar bij aankomst
niet aan een medisch onderzoek worden onderworpen, waardoor
men ook niet zou ontdekken dat ze zwanger was. Zwangere vrouwen (en
zeker ongehuwde!) mochten de V.S. niet in!
Ze vertrok op 7 maart 1922 met de SS Finland van de Red Star Line.
Tijdens de overtocht werd Julia echter zo ziek dat ze werd overgebracht
naar de ziekenboeg. Bij de ontscheping in New York geraakte ze daar
niet tijdig weg, verzeilde tussen de passagiers uit derde klasse en werd
voor controle naar het emigratiecentrum op Ellis Island gebracht. Daar
ontdekte men dat ze zwanger was. Julia Schwalbe werd de toegang tot
de V.S. ontzegd. In afwachting van haar deportatie werd ze ondergebracht
in het hospitaaltje van Ellis Island.
Intussen was Henry Clay Bennett gealarmeerd. Pas na een
week en met de hulp van enkele hoge Amerikaanse legeromes
kon hij zijn Julia ‘vrij’ krijgen. Kort daarna trouwden
ze. Julia beviel van een wolk van een dochter. De familie
Bennett ging in New Jersey wonen en kreeg vier kinderen.
Julia Schwalbe overleed in 1989 op 88-jarige leeftijd.
(Dirk Musschoot, journalist-auteur)
Veel familieherenigingen liepen faliekant af. Enkele van die verhalen (én het volledige
verhaal van Julia Schwalbe!) kunt u lezen in Wij gaan naar Amerika -
Landverhuizers naar de Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk Musschoot (Lannoo).
Wachtzaal in het ontsmettingslokaal van de Red Star Line te Antwerpen
met emigranten en hun bagage ©Nationaal Scheepvaartmuseum
RED STAR LINE MEMORIAL:
genealogisch toerisme
Het geplande Antwerpse migratiemuseum, voorzien
in de gebouwen van de Red Star Line aan de Rijnkaai
en de Montevideostraat, zal het verhaal van Julia en de
miljoenen andere Europese emigranten vertellen. Net
zoals de interesse voor genealogie in het algemeen
neemt bij veel mensen ook de belangstelling toe voor
de plaatsen waar hun voorouders vandaan komen, hun
leven doorbrachten, stierven. Dat leidt tot het zogeheten
‘genealogisch toerisme’. Het vroegere emigratiecentrum
in New York dat nu omgevormd is tot het Ellis
Island Museum of Immigration is een van de grootste
toeristische trekpleisters in Amerika.
Tussen 1850 en 1930 passeerden vele duizenden
Duitsers, Hongaren, Oostenrijkers, Polen en Russen
langs de gebouwen van de Red Star Line. Hun vele
afstammelingen zullen, op zoek naar hun voorouders,
opnieuw langs de Rijnkaai moeten passeren.
Red Star Magazijn aan de
Rijnkaai en Montevideostraat,
het toekomstige memorial.
©Erfgoedcel
Wij gaan naar Amerika - Landverhuizers naar de
Nieuwe Wereld 1850-1930 van Dirk Musschoot
(Lannoo).
32

A
28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN
DOOR VERSTRAETEPLEIN 5, 2018 ANTWERPEN
+ 32 3 236 73 00
RIJKSARCHIEF.ANTWERPEN@ARCH.BE
HTTP://ARCH.ARCH.BE/FRAME_NL_D2.HTM
BUS 6/34, 9 EN 20 (HALTE DRAAKPLAATS)
TRAM 11 (HALTE DRAAKPLAATS)
Deze wetenschappelijke instelling
staat in voor het archivalisch erfgoed
van overheden, personen en instellingen
gevestigd in de provincie
Antwerpen. Haar belangrijkste taken
zijn toezicht, verwerving, bewaring,
ontsluiting, dienstverlening en
onderzoek.
★TENTOONSTELLING EN RONDLEI-
DING: EEN SPEURTOCHT NAAR
VERRE FAMILIE IN HET VERLE-
DEN…
Bezoekers krijgen een kleine
rondleiding in de diverse leeszalen
als eerste kennismaking met
het onderzoek in en op basis van
het archivalisch erfgoed. De
nadruk valt op het onderzoek naar
voorouders: welk archivalisch erfgoed
staat ter beschikking om
verre familie op te sporen Hoe
gaat dat in het Rijksarchief in zijn
werk In de marge worden enkele
leuke en interessante archiefstukken
tentoongesteld.
• VAN 10 TOT 12 UUR EN VAN 13 TOT 18 UUR
y
★CADEAU:
‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE’
Een handige wegwijzer voor familieonderzoek:
voor de speurneuzen.
• GRATIS, ZIE IN DEZE BROCHURE
Sleepschip Stad Lookeren, Aloïs Durick met vrouw en dochter
Stephanie. Rijnvaartarchief Albert Verdoren
M
29. RIJN- EN
BINNENVAARTMUSEUM
ANTWERPEN
BONAPARTEDOK NIEUWPOORTKADE, 2000
ANTWERPEN
+ 32 3 219 09 80
HUYSMANSW@YUCOM.BE
BUS 6, 9, 34 EN 36,
TRAM 4 EN 7 (HALTE SINT-PIETERSVLIET)
Het Rijn- en Binnenvaartmuseum is
eigenaar van drie oude binnenschepen,
waarvan de Mon désir en de
Lionar zijn ingericht als museum en
het derde, de Angelo, als café.
★RONDLEIDING
Doorlopend gidsbeurten in het
museum.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
R
30. SAINT BONIFACE ANGLICAN
CHURCH
GRÉTRYSTRAAT 39, 2018 ANTWERPEN
+ 32 3 239 33 39
WWW.BONIFACE.BE
BUS 16 (HALTE MARIALEI)
Sleepschip Alice heeft een kustvaarder die verwaaid
was op de kop gekregen.
Rijnvaartarchief A. Verdoren – Familiefoto’s
St Boniface wordt vaak gefotografeerd
bij familiegelegenheden
(doopsel, huwelijk). De kerk is ook
het bezoeken waard vanwege haar
prachtige architectuur in Engelse
neogotische stijl en met imposante
glasramen.
★RONDLEIDING
Wie de liturgie van de Engelse
kerk wil meemaken, is van harte
welkom tijdens de gezongen
eucharistieviering om 10.30 uur,
waarna voor geïnteresseerden een
Albert en Joris Verdoren in de
Brabantse Boot. Rijnvaartarchief
A. Verdoren – Familiefoto’s
rondleiding wordt georganiseerd.
Ook in de namiddag zijn er rondleidingen.
• OM 13, 14, 15, 16 EN 17 UUR
y
Het huwelijkscontract van Kapitein Charles Frachon en Zoë Laussat, dochter van de Antwerpse prefect, dat op 30
september 1811 ondertekend werd door een wel zeer beroemde getuige, keizer Napoleon. © Rijksarchief Antwerpen
Geruggensteund door de eigen familie en de familie van
gelovigen van St Boniface beloven twee jonge mensen
elkaar trouw ©Saint Boniface Church
33

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
De maagschap van de Heilige Anna
Een ongemeen populair moederthema in de kunst, dat beantwoordde aan middeleeuwse waarden.
What’s in a word Het bizar ogende begrip ‘maagschap’ is eigenlijk
gewoon een oud woord voor ‘familie’. ‘Maag’ staat nog altijd in Van Dale
met de betekenis ‘bloedverwant’. De populairste maagschap in de kunst
was in de Middeleeuwen ongetwijfeld die van de Heilige Anna, de moeder
van Maria en grootmoeder van Jezus. Zo werd er verteld dat Anna
drie keer trouwde, eerst met Joachim, dan met Cleophas en ten slotte
met Salomas. Telkens kreeg ze een dochter die Maria genoemd werd.
Maria trouwde met Jozef, Maria Cleophas met Alfeüs en Maria Salome
met Zebedeüs. En hun zoontjes waren respectievelijk Jezus, de apostelen
Jacobus de Mindere, Simon en Thaddeüs, en Jacobus de Meerdere en
Johannes de Evangelist. Een zus van Anna was de moeder van
Elisabeth, die Johannes de Doper het leven zou schenken.
Tegen het eind van de 16 de eeuw verdween het thema plotseling uit de
kunst: het Concilie van Trente verbood toen deze uitbeelding van de
ooms, tantes en neven van Jezus. Ze was namelijk gebaseerd op verhalen
die je niet in de vier evangelies vond, wel in het apocriefe protoevangelie
van Jacobus en in de Legenda Aurea, een 13 de -eeuwse verzameling
heiligenlevens.
In bijna elke Antwerpse kerk vond je wel een voorstelling van deze
maagschap. Sommige schilderijen zijn in musea beland, andere hangen
vandaag nog in de kerken en kapellen: een doek van Maarten Pepijn op
het altaar van de Heilige… Anna in de Sint-Andrieskerk, een paneel van
Frans Floris de Vriendt in de Sint-Annakapel van de Sint-Jacobskerk en
een ander in de Sint-Pauluskerk dat wordt toegeschreven aan Frans I of
Ambrosius Francken.
Anna’s populaire maagschap was een perfecte weergave van de familiale
idealen van toen. De heilige werd vereerd als de waardige echtgenote,
moeder en grootmoeder, die de hele familie in de brede zin samenhoudt.
Vandaar dat ze op de schilderijen de centrale plaats toebedeeld
krijgt, op dezelfde hoogte als haar dochter Maria en haar kleinzoon
Jezus, maar enigszins in hun schaduw. De andere dochters staan een
trapje lager. En om het een beetje overzichtelijk te houden staan de
echtgenoten meestal onmiddellijk achter hun vrouwen, en zitten de
kinderen op de schoot van hun moeder. Op andere doeken leert Anna
Maria lezen of kijkt ze toe bij de opvoeding van haar kleinzoon Jezus.
Anna als voorbeeldmoeder die dicht bij het leven van de gewone mensen
staat, vind je ook in de beeldhouwkunst: beeldjes van Sint-Anna ten
Drieën beelden haar uit in het gezelschap van Maria en Jezus. Een ware
moedercultus.
(Claire Baisier, kunsthistorica)
● 12 KMSKA, ● 31 Sint-Andrieskerk, ● 34 Sint-Jacobskerk, ●35 Sint-Pauluskerk
De Heilig Anna omringd door haar
kinderen (waaronder Maria) en haar
kleinkinderen (waaronder Jezus).
(rechts) Heilig Maagschap,
toegeschreven aan Frans I Francken
of Ambrosius Francken, 1591-1610,
Sint Pauluskerk.
© KIK-IRPA, Brussel
(links) St.-Jacobskerk,
Frans Floris de Vriendt,
Maagschap van de H. Anna.
© KIK-IRPA, Brussel
34

R R R
31. SINT-ANDRIESKERK
32. SINT-BENEDIKTUSKERK
33. SINT-FREDEGANDUSKERK
SINT-ANDRIESSTRAAT 5, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 233 42 63
WWW.TOPA.BE
TRAM 4 EN 8 (HALTE AALMOEZENIERSTRAAT
EN STEENBERGSTRAAT). BUS 18, 25 EN 26
(HALTE PREKERSTRAAT OF
AALMOEZENIERSTRAAT)
De bouw van de Sint-Andrieskerk
begon begin 16de eeuw door de
augustijnen. Deze kerk is eerder
onbekend maar herbergt heel wat
verborgen schatten.
HAVENMARKT, 2040 ANTWERPEN - LILLO
+ 32 3 541 18 42
GEEN TRAMS OF BUSSEN
De huidige neogotische Sint-
Benediktuskerk in Lillo is gebouwd
in 1883. Het gemeentehuis werd
opgetrokken in 1877 en werd in
1993 door de vzw Fort Lillo gerestaureerd.
Het Poldermuseum is sinds
1963 ondergebracht in de voormalige
beschuitbakkerij.
LAKBORSLEI 31, 2100 ANTWERPEN - DEURNE
+ 32 3 324 35 96
JAN.OVERSTEYNS@ANTWERPEN.BE
BUS 41 (HALTE COGELSPLEIN). TRAM 10
(HALTE COGELSPLEIN)
De huidige laatgotische kerk dateert
uit 1644 en werd in 1997-1998
grondig gerestaureerd. Het barokke
interieur bevat vele kunstwerken,
waarvan een aantal afkomstig zijn uit
de voormalige Sint-Michielsabdij
van Antwerpen.
★RONDLEIDING
In een volkse parochie als Sint-
Andries was de kerk eeuwenlang
dé plek waar de grote levensmomenten
van elk gezin spiritueel
begeleid werden, van de wieg tot
het graf… De parochieregisters
van de doopsels, huwelijken en
uitvaarten geven - zonder onderscheid
van rang of stand - een
uiterst nauwkeurig overzicht van
het wel en wee van elke familie.
Het is verbazingwekkend hoe de
bevolkingsevolutie van de hele
parochie hier afleesbaar is…: van
meer dan 1000 doopsels in 1867
tot amper 25 in 1999.
• THEMATISCHE RONDLEIDINGEN OM 13, 14,
15, 16 EN 17 UUR
★TENTOONSTELLING
Expo van enkele doopsel-, huwelijks-
en uitvaartregisters. Voorstelling
van het digitaal project
rond familiekunde: er wordt een
alfabetische inventaris aangemaakt
van alle familienamen en
-insignes op verdwenen en resterende
grafzerken, epitafen, opschriften,
broederschapslijsten en
buurtboeken. Die is nadien aan te
vullen met historische gegevens
over de betrokken personen. Deze
info kan dan op cd-rom gepubliceerd
worden.
• OPEN TUSSEN 13 EN 18 UUR
★TENTOONSTELLING: VAN DE WIEG
TOT HET GRAF. FAMILIE-EVENE-
MENTEN IN LILLO
i.s.m. Documentatiecentrum
Antwerpse Noorderpolders, vzw
Fort Lillo, Poldermuseum, mevr. A.
Pecher (Ruilbibliotheek)
Op vier plaatsen in Lillo worden de
archieven van de kerk getoond. Zo
zijn er te zien: documenten over
doop en huwelijk in de St.-
Benediktuskerk; in het Poldermuseum
testamenten en documenten
i.v.m. overlijdens; documenten
over financiële verrichtingen
in het Landshuis; boeken
en briefwisseling in de Ruilbibliotheek.
Foto’s van familie-evenementen
uit vervlogen dagen vervolledigen
het geheel. Tot september
loopt in het Poldermuseum
de tentoonstelling ‘Pietje
de dood’.
• SINT-BENEDIKTUSKERK EN LANDSHUIS
(HAVENMARKT) + POLDERMUSEUM EN
RUILBIBLIOTHEEK (TOLHUISSTRAAT),
2040 ANTWERPEN - LILLO
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
Gegevens op grafzerken in kerken
kunnen zeer interessante genealogische
informatie verschaffen
Grafschriften van (links) Michael
Van Hal, oud-deken van het colveniersgilde
en van (rechts) Maria
Theresia Brughmans. Sint-
Andrieskerk. © Topa
Uit het archief van de Sint-Benedictuskerk: een huldegedicht
ter gelegenheid van een priesterwijding. ©Archieven Lillo
★RONDLEIDING
Het rijke interieur van de kerk
biedt voldoende mogelijkheden
om d.m.v. een aantal kunstwerken
het thema van de Erfgoeddag aan
bod te laten komen. We denken
hierbij o.m. aan het schilderij van
Van Diepenbeeck ‘De boodschap
aan Maria’, het doek van Herreyns
‘De opdracht in de tempel’ en een
epitaafschilderijtje van Van Bree
‘De Heilige familie’. Een ander
element dat naar familiebanden
verwijst, is het wapenschild. Daar
wordt uitgebreid op ingegaan.
• OM 14, 15 EN 16 UUR
y
Binnenzicht van de Sint-
Fredeganduskerk
©Sint-Fredegandus
35

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Antwerpse familiebedrijven met naam
Antwerpen heeft een aantal befaamde grote en kleine familiebedrijven (gehad): ondernemingen die (enkele) generaties
lang in handen van dezelfde familie zijn (geweest). We pikken er drie uit, van oud naar minder oud.
De Officina Plantiniana
Het wereldvermaarde drukkers- en uitgeversbedrijf dat Christoffel
Plantijn in de jaren 1550 stichtte, bleef meer dan 300 jaar lang bestaan
én was al die tijd in handen van de familie Moretus. Jan I Moretus,
schoonzoon van Plantijn, had de onderneming in 1589 geërfd. Dat zo’n
succesvol bedrijf zo lang in familiehanden kon blijven, had veel te
maken met een testamentaire beschikking van de eerste Moretus en
diens vrouw Martina Plantijn: daarin werd bepaald dat het bedrijf telkens
in handen moest komen van de meest bekwame zoon. In 1866 verschijnt
aan de Vrijdagmarkt het laatste boek en in 1876 verkoopt jonkheer
Edward Moretus het complex met zijn inboedel aan de Belgische
staat en de stad Antwerpen, om voor altijd museum te blijven.
De Elixir d’Anvers van F.X. de Beukelaer
In 1863 ziet een van Antwerpens beroemdste producten het licht: de
Elixir d’Anvers, een ‘uitvinding’ van François-Xavier de Beukelaer
(1838-1917), telg van een oude Antwerpse familie. Het nieuwe distillaat
kreeg zijn veelbelovende naam dankzij z’n digestieve werking. Elixir,
een oorspronkelijk Arabisch woord, was de levensdrank met bovennatuurlijke
krachten waar alchemisten naar op zoek waren. De maker van
de Antwerpse drank zag er een uitstekend middel in voor allerlei vormen
van maagpijn.
De Elixir wordt sinds al die tijd bereid op
basis van 32 planten en kruiden van overal
ter wereld, wat hem zijn unieke smaak
bezorgt. In hetzelfde jaar 1863 creëerde
François-Xavier de Beukelaer ook de Balsam
Aperitief, op basis van sinaasappels en diverse
kruiden. Een kleine eeuw later kocht het
bedrijf de Elixir de Spa over en intussen is
het gamma uitgebreid met fruitvodka’s, jenever
en advocaat. Met name in de beginperiode
- toen de onderneming zich stelselmatig
uitbreidde - verhuisde ze een aantal keer.
Momenteel bevindt de distillerie zich aan de
Haantjeslei 132. Ze is nog altijd in handen
van de familie De Beukelaer.
Bonbons Napoleon
Toen in 1912 een vriend aan Louis Janssens vertelde dat hij zijn
ambachtelijk gemaakte chocoladereep ‘Cesar’ zou noemen, had
Janssens zijn antwoord klaar: “Dan noem ik mijn nieuwe bonbon
‘Napoleon’.” En zo gebeurde. Janssens had een snoepwinkeltje in het
hart van Oud-Antwerpen (Hoogstraat). Al snel kon hij zijn bonbon aan
andere lokale winkels beginnen te verkopen, en later over heel België.
Na zijn dood kwam Bonbons Napoleon, dat van Hoboken verhuisde naar
de Boomsesteenweg in Schelle, in 1973 in handen van de familie
Stappaerts. Die beheerde al diverse snoepbedrijven. De Napoleons - en
de andere producten van het bedrijf - begonnen nu ook het buitenland
te veroveren. In 2003 werd het bedrijf verkocht. Hoe het citroenzuur
binnen in het harde omhulsel belandt, blijft vooralsnog hét grote familiegeheim…
(Patrick De Rynck, publicist)
● 15
Kring voor Heemkunde Wilrica (familiebedrijven in Wilrijk),
20 Museum Plantin-Moretus
●
Etiket van Elixir d’Anvers, met de naam van de
stichter François-Xavier de Beukelaer en met
het wapenschild van de familie en van de stad
Antwerpen. ©de Beukelaer, Antwerpen
(v.l.n.r.)
Jan I Moretus, Martina Plantin,
Balthasar I Moretus, Christoffel Plantin,
Magdalena Plantin … een paar namen uit het
befaamde drukkersgeslacht.
© Museum Plantin-Moretus /
Stedelijk Prentenkabinet
36

R R A
34. SINT-JACOBSKERK
35. SINT-PAULUSKERK
36. STADSARCHIEF ANTWERPEN
LANGE NIEUWSTRAAT 73, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 225 04 14
SINT-JACOBSKERK@TOPA.BE
WWW.TOPA.BE
VEEMARKT 14, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 232 32 67
SIRJACOBS.SINT-PAULUSKERK@PI.BE
WWW.SINTPAULUS.ORG
VENUSSTRAAT 11, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 206 94 11
STADSARCHIEF@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://STADSARCHIEF.ANTWERPEN.BE
TRAM 10 EN 11 (HALTE SINT-JACOBSMARKT)
De Sint-Jacobskerk is een Brabantslaatgotische
kruisbasiliek. De kerk is
tevens de vertrekplaats van de
bedevaarders naar Santiago de
Compostela vanuit het Antwerpse.
★OPENDEUR
De belangrijkste families van het
17de-eeuwse Antwerpen hebben
op een of andere manier iets met
deze kerk gehad (zichtbaar door
schenkingen, epitafen…). De familie
van P.P. Rubens, die er een
grafkapel liet bouwen, is hiervan
een goed voorbeeld.
• VAN 13 TOT 18 UUR
y
TRAM 4 EN 7 (HALTE LANGE KOEPOORTSTRAAT
OF KLAPDORP)
De kerk is rijk aan kunstwerken uit
de 17de en 18de eeuw. Sinds 1803
doet ze dienst als parochiekerk van
het schipperskwartier. Grafstenen,
wapenschilden, archieven: ze hebben
stuk voor stuk een ‘familiaal’
verhaal.
★RONDLEIDING: VERLOREN ZONEN,
VERLOPEN DOCHTERS
i.s.m. vzw Sint-Paulusvrienden
Het centraal thema is ‘familieconflicten
rond heiligheid en zonde’:
in het beeldenbezit van de kerk
ontmoeten we heiligen die in een
tumultueuze relatie leefden met
hun ouders. Als kind reeds onthutsten
zij hun familie met de
keuzes die ze maakten; eigentijdse
familiedrama’s staan dan weer
uitgebeeld in het houtsnijwerk
uit… 1658: “Een man komt thuis
en wil zijn vrouw neersteken
omdat hij haar van ontrouw verdenkt”,
“Gehuwde vrouw is
onvruchtbaar en bidt om hulp”.
• OM 14 UUR
y
★OPENDEUR
• OPEN TUSSEN 13.30 EN 17.30 UUR
y
TRAM 10 EN 11 (HALTE KIPDORP) ALLE BUS-
SEN MET HALTE SINT-JANSPLEIN
Het stadsarchief Antwerpen bewaart
alle stedelijke documenten, waarvan
het oudste dateert uit de 12de eeuw.
Iedereen kan gratis de leeszaal
bezoeken om op zoek te gaan naar
gegevens uit een ver of nabij verleden.
P.P. Rubens. ‘De geboorte van Christus’ of ‘De aanbidding der herders’, Foto VZW Sint-Paulusvrienden
★OPENDEUR
Je kan de leeszaal en de fichezaal
bezoeken. Maak kennis met de
Antwerpse parochieregisters uit
het ancien régime. Dit is een
belangrijke bronnenreeks voor
het opstellen van een familiegeschiedenis.
Je kan ook snuisteren
in de inventarissen van het
archief. Individuele opzoekingen
in archiefdocumenten zijn helaas
niet mogelijk, maar je kan er
alvast alle voorbereidende informatie
over krijgen. Je kan ook
oude familiefilms bekijken.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★CADEAU:
‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE’
Een handige wegwijzer voor familieonderzoek:
voor de speurneuzen.
• GRATIS, ZIE BINNENIN DEZE BROCHURE
Poemata, door paus Urbanus VIII, gegraveerd door Cornelis Galle, telg uit de
graveursfamilie Galle, naar ontwerp van P.P. Rubens. ©Stadsbibliotheek.
17 de -eeuws parochiedoopregister in het stadsarchief Antwerpen.
© Stadsarchief Antwerpen.
A
37. STADSBIBLIOTHEEK
ANTWERPEN
HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4,
2000 ANTWERPEN
+ 32 3 206 87 10
STADSBIBLIOTHEEK@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://STADSBIBLIOTHEEK.ANTWERPEN.BE
TRAM 10 EN 11 (HALTE H. CONSCIENCEPLEIN),
4, 7 EN 9 (HALTE KEIZERSTRAAT OF
WIJNGAARDBRUG)
De Stadsbibliotheek Antwerpen -
niet te verwarren met de Openbare
Bibliotheek Antwerpen - profileert
zich als wetenschappelijke bewaarbibliotheek
voor de humane wetenschappen
en het Vlaams cultureel
erfgoed.
★OPENDEUR
De leeszaal, de prestigieuze
Nottebohmzaal en de microfilmafdeling
worden opengesteld voor
het publiek.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★BOEKENBEURS
Boekenverkoop van dubbels en
publicaties die voor de bibliotheek
niet relevant zijn.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: GRAVURES
VAN DE FAMILIE GALLE
In de prestigieuze Nottebohmzaal
exposeert de stadsbibliotheek
boeken uit de eigen collectie met
gravures van de befaamde familie
Galle. Philips Galle, afkomstig van
Haarlem, vestigde zich ca. 1570 in
Antwerpen. Hij was er actief als
plaatsnijder en uitgever van prenten
en boeken. Onder zijn vele
leerlingen bevinden zich ook zijn
zoons Theodoor en Cornelis, en
zijn schoonzoons Adriaen Collaert
en Karel Mallery. Ook Cornelis
Junior en Joannes Galle waren
actief als plaatsnijder.
• HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4, 2000
ANTWERPEN
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
37

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
DNA-onderzoek: bewijs van afstamming
De explosieve groei van biotechnologische methoden heeft een reeks belangrijke toepassingen mogelijk gemaakt,
ook in verband met historische afstammingsvragen over de eeuwen heen
Van vader op zoon, van moeder op dochter
In het DNA van mens en dier treffen we korte fragmenten aan die zich
een wisselend aantal malen herhalen. Dat aantal is karakteristiek voor
een bepaald persoon. Als we dus een reeks dergelijke DNA-fragmenten
onderzoeken, kunnen we een DNA-profiel opstellen dat uniek is voor
elke persoon.
Het DNA van een man bevat onder meer het DNA van zijn Y-chromosoom.
En dat bevat óók dergelijke korte fragmenten. Vermits het Y-
chromosoom van vader op zoon onveranderd wordt overgeërfd, biedt
het de mogelijkheid om een ononderbroken mannelijke lijn over verschillende
generaties te reconstrueren. Op die manier kunnen we de
verwantschap tussen mannen met eenzelfde familienaam bewijzen. Zo
konden we aantonen dat de mannen uit de families Cassiman en
Cassimon eenzelfde stamvader hadden, die in 1612 in Lebbeke woonde.
Uiteraard kunnen gevallen van niet-biologisch vaderschap hier roet in
het eten gooien… Er zijn op deze manier al enkele families onderzocht
in het kader van een genealogisch onderzoek. Dat biedt een formeel
bewijs van een gemeenschappelijke afstamming. Kostprijs: 250 euro
per persoon.
Naast het kern-DNA, dat we voor 50% van vader en voor 50% van moeder
erven, is er nog een kleine hoeveelheid DNA in de mitochondriën, de
‘energiecentrales’ van elke cel. In elke cel bevindt er zich zo een duizendtal
identieke exemplaren van dit mtDNA. Merkwaardig genoeg
erven we dat alleen van onze moeder. Vermits vrouwen altijd hetzelfde
mtDNA doorgeven aan al hun kinderen én omdat alleen de meisjes dat
kunnen, kan het onderzoek van dit mtDNA de afstamming in vrouwelijke
lijn reconstrueren,
op voorwaarde
dat de lijn ononderbrok
en uit vrouwen
bestaat. Een eventueel
genealogisch onderzoek naar de afstamming van P.P. Rubens zal in
vrouwelijke lijn moeten gebeuren, te beginnen met de moeder of zus
van Rubens. De mannelijke lijn werd immers niet voortgezet.
De praktijk
Er bestaan vandaag al diverse toepassingen. Bekende voorbeelden zijn
het gerechtelijk onderzoek in bepaalde zaken - het vergelijken van het
DNA-profiel van een biologisch spoor met dat van verdachten of slachtoffers
- en vaderschapsbepalingen. Maar je kan er ook historische kwesties
mee oplossen: denk aan de identificatie van het hart van de jonge
Lodewijk XVII, waardoor kon worden aangetoond dat deze zoon van
Lodewijk XVI inderdaad in de Temple in Parijs is overleden en niet is
ontsnapt, zoals sommigen beweerden.
Archeologisch opgegraven menselijke resten van meer dan 5000 jaar
oud zijn al met succes onderzocht. Bovendien kan het DNA-onderzoek
ons ook heel wat leren over wie onze stamvaders en -moeders zijn
(50.000 tot 200.000 jaar geleden), wanneer ze vermoedelijk hebben
geleefd, en of we nu afstammen van de Neanderthalers of niet.
De DNA-molecule zorgt als het ware voor de fysische continuïteit tussen
de generaties. We kunnen haar daarom met succes aanwenden om
bepaalde vormen van afstamming te achterhalen. Maar het gebruik van
deze mogelijkheden blijft voorlopig nog redelijk beperkt.
(Jean-Jacques Cassiman, Centrum Menselijke Erfelijkheid, K.U.Leuven)
●37 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg
(over andere partnerwetenschappen
van de archeologie)
De grafkelder van P.P.Rubens
en zijn familieleden in de Sint-
Jacobskerk, zoals hij in 1855
werd aangetroffen.
©nv Blondé sa
Een eventueel genealogisch
DNA-onderzoek naar de verwantschap
van P.P. Rubens
zal in vrouwelijke lijn moeten
gebeuren, te beginnen met de
moeder of zus van Rubens. De
mannelijke lijn werd immers
niet voortgezet.
38

O
38. STEDELIJK INFORMATIECEN-
TRUM ARCHEOLOGIE EN MONU-
MENTENZORG
MERCATOR-ORTELIUSHUIS
KLOOSTERSTRAAT 15, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 232 92 08
ARCHEOLOGIE@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://ARCHEOLOGIE.ANTWERPEN.BE
TRAM 4 EN 8 (HALTE PREKERSTRAAT). BUS
6/34, 290 (HALTE SINT-JANSVLIET), 18, 25 EN
26 (HALTE PREKERSTRAAT)
In het informatiecentrum, gevestigd
in het historische Mercator-
Orteliushuis, kan iedereen terecht
met vragen over archeologie en
monumentenzorg in de stad
Antwerpen. In de tentoonstellingsruimte
wordt het archeologisch en
monumentaal erfgoed belicht.
★TENTOONSTELLING: OVER NAAR
FAMILIE…
PARTNERWETENSCHAPPEN IN DE
ARCHEOLOGIE
De hedendaagse archeologie is
een activiteit waarbij heel wat
andere wetenschappelijke disciplines
om het hoekje komen kijken.
Dat is onder meer het geval
bij dateringen aan de hand van de
koolstof 14-methode of via dendrochronologie
(jaarringenonderzoek).
Voor de studie van menselijke
resten worden antropologen
ingeschakeld, voor de studie van
dierlijk bot archeozoölogen en
voor plantaardige resten paleobotanici.
Een kleine tentoonstelling
belicht een aantal van deze partnerwetenschappen.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
LOOPT NOG TOT 27 AUGUSTUS 2004
y☺
★TENTOONSTELLING:
ZO VADER ZO ZOON…
In een tijdelijke tentoonstelling
wordt een overzicht geboden van
de realisaties van het bouwmeestersgeslacht
De Waghemakere in
Antwerpen. Welke gebouwen worden
aan vader en zoon De
Waghemakere toegeschreven In
welke stijl bouwden zij Hoe
waren zij georganiseerd De
bezoekers krijgen een wandelbrochure
met stadsplan aangeboden
waarmee zij na afloop de sporen
van dit bouwmeestersgeslacht in
de stad kunnen ontdekken.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
LOOPT NOG TOT 27 AUGUSTUS 2004
y
O
39. TOERISME ANTWERPEN
GROTE MARKT 15, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 232 01 03
VISIT@ANTWERPEN.BE
WWW.VISITANTWERPEN.BE
TRAM 2, 3, 4, 8 EN 15,
BUS 18, 25 EN 26 (HALTE GROENPLAATS-POST)
Toerisme Antwerpen biedt aan elke
bezoeker in Antwerpen een avontuurlijke
reis. Bij de Gidsenwerking
kunnen verenigingen, scholen, reisbureaus
en individuele bezoekers
rondleidingen boeken met een gediplomeerde
gids.
De archeoloog, heer en meester op het terrein, maar tegelijk afhankelijk van tal van partnerwetenschappen, © Stad Antwerpen, afdeling archeologie
★WANDELING:
RUBENS, VADER EN ZOON
Peter Paul Rubens was de vader
van een groot gezin. Hij had drie
kinderen uit zijn huwelijk met
Isabella Brant en vier met Helena
Fourment (een vijfde is pas na zijn
dood geboren). Op deze gegidste
wandeling gaan de deelnemers op
zoek naar sporen van de familie en
van de ouders van Rubens in het
straatbeeld van Antwerpen. Het
traject blijft een verrassing, maar
uiteraard mag het graf van Rubens
niet ontbreken.
• RESERVATIE: 300 KAARTEN VANAF 22
MAART AF TE HALEN AAN DE INFOBALIE
VAN TOERISME ANTWERPEN
y
Toerisme Antwerpen stelde een
Rubensfamiliewandeling samen.
Portret van Helena Fourment,
Toegeschreven aan Jan
Boeckhorst,
Rubenshuis. Foto Collectiebeleid
R
40. VERENIGING VOOR KRUIS EN
BEELD VZW
+ 32 3 647 28 10
IHA@YUCOM.BE
WWW.VERBEELDING.BE
Deze vrijwilligersorganisatie heeft
sinds 1934 als doel: het bewaren en
de restauratie van de Madonnastraatbeelden.
De H.Familie, Sint-Paulusplaats. Eén van de beeldengroepen
van de H.Familie waar Antwerpen rijk aan is.
©Voor Kruis en Beeld.
★WANDELING: ANTWERPEN
MARIASTAD
• HOEK SINT-PAULUSPLAATS EN
OUDEMANSSTRAAT , 2000 ANTWERPEN
• TRAM 4, 7 (HALTE SINT-PIETERSVLIET)
• OM 10 EN 15 UUR
• RESERVATIE:
VANOYSTAEYEN-IHA@YUCOM.BE ,
20 PLAATSEN PER RONDLEIDING
y
39

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
De Antwerpse moederdag
15 augustus, een Antwerps unicum dat sinds 1913 standhoudt
Van veel tradities die in de 19 de en 20 ste eeuw zijn ‘uitgevonden’,
kennen we de geestelijke vaders en moeders.
Dat is ook het geval voor de moeder van alle rollenpatroonfeesten:
moederdag. Mother’s Day werd in
1907 met succes geïntroduceerd door de Amerikaanse
Anna Jarvis (1864-1948). Jaarlijkse datum: de tweede
zondag van mei. Jarvis slaagde erin om tegen 1914 een
officiële erkenning van de Amerikaanse overheden te
krijgen. En na de Eerste Wereldoorlog werd het format
van moederdag (op aangepaste wijze) geïmporteerd
in allerlei landen in Europa. De commercie
speelde daar gretig op in.
In de Europese en zelfs wereldgeschiedenis van moederdag
neemt Antwerpen een uitzonderlijke positie
in, dankzij schepen Frans van Kuyck (1852-1915). Hij
vatte in 1913 het plan op een moederdag te lanceren…
op 15 augustus. Dat is een feestdag van Maria, sinds
1124 de patrones van de stad. Het was ook de dag van
de grote Mariaprocessie.
Volgens de Antwerpse schepen in 1913 was de sociale orde in het begin
van de eeuw grondig verstoord door de ingrijpende modernisering. Zijn
remedie: het herstellen en cultiveren van de waardigheid van de familie.
Hiervoor moest volgens Van Kuyck alles ingezet worden op het in beeld
brengen van de rol van de moeder in het gezin en de maatschappij. Een
speciale dag leek hem een ideale techniek.
Van Kuyck mobiliseerde de plaatselijke pers en de scholen, publiceerde
een scenario en zette een propagandacomité aan het werk. De kinderen
en vader moesten moeder verrassen met versieringen, gelegenheidsversjes,
bloemen, speciale broodjes en zelfs juwelen. De eerste vieringen
in 1913 en 1914 waren een groot succes. Na de oorlog werd in 1919 het
eigen Antwerpse erefeest voor moeder opnieuw gelanceerd. De moederdag
op 15 augustus haalde in en rond de stad Antwerpen vlot de 21 ste
eeuw.
Coda: een van de weinige nauwelijks nagevolgde suggesties
in het plan van Frans van Kuyck was dat vanaf
15 augustus 1913 elke Antwerpse familie zou beginnen
met ‘moederarchieven’: “een bijzonder album waarin
de moeder de gedenkenissen, haarlokken, portretten,
brieven, enz. van elk harer kinderen zou bewaren.”
Naar aanleiding de Erfgoeddag is de suggestie misschien
het heroverwegen waard. Mensen met verzamelingen
van haarlokken van hun voorouders kunnen
vandaag met succes en voor weinig geld bij DNAonderzoekers
terecht voor een wel heel moderne vorm
van familiegeschiedenis. Zie hierover blz. 38.
(Marc Jacobs, directeur van het Vlaams Centrum voor
Volkscultuur)
●42 Volkskundemuseum (collectie over vooral Antwerpse volkscultuur)
Frans Van Kuyck (1852-1915), vatte in 1913 het plan op een moederdag
te lanceren … op 15 augustus.
Deze Antwerpse moederdag is tot vandaag zeer populair.
Foto AMVC-Letterenhuis.
Affiche (hiernaast) en wenskaartje
(boven) ter promotie van moederdag.
©Mores 4 (2003)
40

M
42. VOLKSKUNDEMUSEUM
GILDEKAMERSSTRAAT 2-6, 2000 ANTWERPEN
+ 32 3 220 86 66
VOLKSKUNDE.MUSEUM@STAD.ANTWERPEN.BE
HTTP://MUSEUM.ANTWERPEN.BE/VOLKSKUN-
DE/
TRAM 2, 3, 4, 7, 8, 10, 11 EN 15 (HALTE
GROENPLAATS-POST). BUS 6/34 (HALTE
SUIKERRUI-STEENPLEIN), 9, 18, 25 EN 26
In het museum maakt u kennis met
het Vlaamse en het Antwerpse dagelijks
leven in de 19de en de vroege
20ste eeuw. Er zijn drie thema’s: de
levensloop, het dagelijks leven en
‘wereldberoemd in Antwerpen’. De
diversiteit is zeer groot.
Bidprentje uit de 19 de eeuw met foto’s, dikwijls de enige foto die van
de overledene gemaakt werd. ©VVF
A
41. VLAAMSE VERENIGING VOOR
FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW
NATIONAAL CENTRUM VOOR
FAMILIEGESCHIEDENIS
VAN HEYBEECKSTRAAT 3, 2170 ANTWERPEN -
MERKSEM
+ 32 3 646 99 88
VVF.ADMINISTRATIE@ADVALVAS.BE
HTTP///USERS.PANDORA.BE/VVFMERKSEM
TRAM 3 (HALTE BREDABAAN) BUS 33 (HALTE
BREDABAAN)
Zowel de beginnende als de gevorderde
genealoog krijgt in het
Centrum een ruime keuze aan consultatiemogelijkheden
aangeboden.
Een gespecialiseerde bibliotheek
bevat ca. 15.000 boeken, 800 tijdschriften,
bidprentjes, kiezerslijsten
en nog veel meer!
★OPENDEUR
De bibliotheek, de permanente
tentoonstelling met onze meest
unieke stukken en de zaal met
bidprentjes en overlijdensberichten
zijn te bezoeken. In verschillende
standen kunt u de betekenis
van uw naam opzoeken, info over
familieverenigingen en over emigratie
krijgen, een visuele familiegeschiedenis
op computer
bekijken en kennismaken met een
nieuwe uitgave ‘Familieboek voor
kinderen’. In de leeszaal kunt u
van gedachten wisselen met onze
medewerkers.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★TENTOONSTELLING: TRAP OP.
TRAP AF – DE LEVENSLOOP
Mensen brengen structuur aan in
de tijd. Dat doen we o.m. door
momenten in ons leven te markeren.
Vaste overgangsmomenten in
een mensenleven zijn: geboorte
en dood, de opname in de groep
van volwassenen, het huwelijk,
het einde van het actieve leven.
De familie speelt hierbij een vooraanstaande
rol. Het Volkskundemuseum
laat u zien hoe de
levensloop in de 19de en het
begin van de 20ste eeuw werd
beleefd en hoe hij vorm kreeg.
Maak kennis met uw familie uit
1880!
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★FAMILIESPEL OM MEE TE NEMEN
Zie ‘Musea stad Antwerpen’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
☺
Familie Vermeiren. ©Volksmuseum Deurne
M
43. VOLKSMUSEUM DEURNE
VZW
TURNINUM
KORAALPLAATS 2, 2100 ANTWERPEN - DEURNE
+ 32 3 326 75 98
PEETERSLUDO@SKYNET.BE
TRAM 10 (HALTE COGELSPLEIN)
In een zevental oude arbeiderswoningen
en een wagensmidse biedt
het museum een getrouwe reconstructie
van leven en werken van de
gewone werkman begin 20ste eeuw.
Gelukwensen ter gelegenheid van een huwelijk.
© Collectie Volkskundemuseum Antwerpen
★OPENDEUR: KEN JE DE ROSSE VAN
RIEL SOMS NOG
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★WANDELING: ONS DORP, ZIJN
KERK EN ZIJN BEWONERS!
i.s.m. St.Fredegandusgezellen,
(bezoek St.Fredeganduskerk)
• OM 13.30 UUR
• RESERVATIE: BIJ LUDO PEETERS,
+ 32 3 326 75 98 OF
PEETERSLUDO@SKYNET.BE ,
2 X 35 PLAATSEN
y
★ZOEKTOCHT
Speciaal voor de Erfgoeddag
wordt een kleine zoektocht ingericht.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y☺
★CADEAU:
‘WAT ZIT ER IN MIJN FAMILIE’
Een handige wegwijzer voor familieonderzoek:
voor de speurneuzen.
• GRATIS, ZIE BINNENIN DEZE BROCHURE
41

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
In puritate mentis - In zuiverheid van geest
Zo luidt de wapenspreuk van Antwerpen. Maar wat is een wapenspreuk Wie kan er een dragen Wat moet erin
staan Moet zo’n spreuk in het Latijn Een beknopt antwoord op al uw vragen over wapenspreuken.
Een wapenspreuk is een kernachtige, bij voorkeur korte en snedige
spreuk. Ze verwijst naar gedenkwaardige prestaties, een deugdzame
eigenschap of een dito doel. Zoals het wapenschild is de wapenspreuk
vaak erfelijk, maar een noodzaak is dat niet. Als er een wapenschild is,
staat de spreuk onder het schild in een banderol. Niet alleen vorsten en
edelen maar ook ‘gewone’ burgers voerden een wapenspreuk. Beroemde
drukkers bijvoorbeeld plaatsten hun spreuk op de eerste bladzijden van
hun boeken, dikwijls zonder wapenschild. Gilden, rederijkerskamers,
stichtingen, landen, steden, bisschoppen, abdijen, pausen en andere
personen of groepen: allemaal voerden en voeren ze (al dan niet erfelijke)
wapenspreuken. Er bestonden en bestaan ook persoonlijke wapenspreuken,
die maar door één persoon worden gevoerd. Hoe dan ook,
iedereen kan een wapenspreuk
voeren.
Wapenspreuken kunnen diepzinnig
zijn. Er kan meer dan één betekenis
in schuilen of ze kunnen zinspelen
op een wapenfiguur in het
schild en ‘sprekend’ zijn. In dat
laatste geval alluderen ze op de
naam of de typerende activiteit van
een familie of een groep die een
bepaald schild voert. Dat kan net
zo goed een loge van vrijmetselaars
zijn als een vroom gezelschap,
een ludiek gegeven zowel
als iets serieus. Uitzonderlijk kunnen wapenspreuken agressief en zelfs
boosaardig overkomen, als men er een ideologisch onfris doel mee propageert.
Er zijn dan ook ontaarde spreuken, zoals het horribele Gott mit
uns, dat men gegraveerd of met edelmetaal ingelegd aantreft op nazimemorabilia.
Zoals de hele heraldiek kent ook de wapenspreuk geen
eenduidige morele wetten. Maar de meeste wapenspreuken zullen een
deugdzame menselijke eigenschap of een ondubbelzinnig positieve
prestatie evoceren…
Let wel: een wapenkreet is geen wapenspreuk. Op het slagveld riep men
de wapenkreet, meestal de naam van een familiestam — zoals
Berthout! —, om elkaar te herkennen en moed in te spreken.
Wapenkreten dateren uit de
Middeleeuwen. Men vindt ze niet
onder het schild maar erboven.
Wapenspreuken zijn even oud
als de wapenkunde zelf, maar ze
werden later dan de kreten in
brede kring gangbaar.
(Jan Van Helmont, uitgever)
●15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ●33 Sint-
Fredeganduskerk, ●46 Zilvermuseum
Wapenspreuken van Christoffel Plantin:
‘Labore et constantia’ en van De Limburg
Stirum: ‘Je marche droit’.
©Jan Van Helmont
TWINTIG WAPENSPREUKEN
Wie een wapenspreuk opstelt, doet dat in de taal van zijn keuze. Dat blijkt uit de voorbeelden die hieronder volgen. Daar blijkt ook uit dat het
Latijn, de taal van de Kerk en van de humanisten, en het Frans, een tijd lang dé Europese taal, de meest gebruikte talen zijn.
Abdij van Tongerlo ..........................................Veritas vincit ...................................(Waarheid wint)
Antwerpen.........................................................In puritate mentis ..........................(In zuiverheid van geest)
België .................................................................L’union fait la force........................(Eendracht maakt macht) (Correcter: Door eendracht sterk)
Charles, prince of Wales ................................Ich dien.............................................(Ik dien)
Godfried Danneels ..........................................Apparuit humanitas Dei nostri ...(Onze Gods menslievendheid is verschenen)
Leo Delwaide.....................................................Recht door zee
Desiderius Erasmus........................................Cedo nulli .........................................(Ik wijk voor niemand)
Dirk Frimout.....................................................Sol omnibus lucet...........................(De zon schijnt voor iedereen)
Van Gruuthuse .................................................Plus est en vous ..............................(Er is meer in u)
Orde van de Kousenband ...............................Honni soit qui mal y pense...........(Wie er slecht over denkt, deugt niet)
De Limburg Stirum .........................................Je marche droit................................(Ik volg de rechte weg)
Maarten Luther................................................Mori saepe cogita ...........................(Denk dikwijls aan sterven)
Mechelen ...........................................................In fide constans ..............................(Standvastig in ‘t geloof)
De Merode .........................................................Plus d’honneur que d’honneurs ..(Liever eer dan eerbetuigingen)
Nicolaes de Moij ..............................................Rien sans peine...............................(Niets zonder moeite)
Nederland..........................................................Je maintiendrai ...............................(Ik zal handhaven) (Correcter: Ik zal standhouden)
Christoffel Plantin..........................................Labore et constantia......................(Vlijtig voortwerken)
De Prêt de Calesberg.......................................Prêt à faire le bien..........................(Bereid om goed te doen)
Diverse protestantse families (16 de eeuw) ..Liever Turksch dan paapsch
Ferdinand Suykens..........................................Fortiter in re, suaviter in modo ...(Hard in zaken, zacht in aanpak) (Jan Van Helmont, uitgever)
42

Jacobus Matthysen (1949-1935) en
Joanna Sophia Simons (1846-1915)
boerden vanaf 1874 in de aloude
hoeve aan de Schriek.
© Wijkwerking Mariaburg vzw
Feest van de Vrijzinnige Jeugd, 1952,
Documentatiecentrum Karel Cuypers
© Willy Govers
44. VRIJZINNIG STUDIE-,
ARCHIEF- EN
DOCUMENTATIECENTRUM KAREL
CUYPERS
VSAD
BREUGHELSTRAAT 60, 2018 ANTWERPEN
+ 32 3 281 59 95
VSAD@VSAD.BE
WWW.VSAD.BE
TRAM 15 (HALTE BELGIËLEI)
A
Het VSAD Karel Cuypers legt zich toe
op de valorisatie van het vrijzinnig
cultureel erfgoed in Vlaanderen. Het
ontsluit archieven van verenigingen
en particulieren, en verzamelt documentatie
over de geschiedenis van
de vrijzinnigheid.
★TENTOONSTELLING: DE FEESTEN
VAN DE VRIJZINNIGE JEUGD
Foto’s, affiches en ander archiefmateriaal
van de Feesten van de
Vrijzinnige jeugd die sedert W.O. 2
in het Antwerpse worden ingericht.
Scholieren van het
Antwerpse stadsonderwijs en
andere instellingen van het officieel
neutraal onderwijs, in het
bijzonder leerlingen van de cursus
niet-confessionele zedenleer,
vinden elkaar daar in een gezellig
samenzijn dat opgevrolijkt wordt
door muziek, variété en de viering
van het ‘vrijzinnig zijn’.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
H
45. HEEMKUNDIG
DOCUMENTATIECENTRUM WIJK-
WERKING MARIABURG
SCHRIEK 360, 2180 ANTWERPEN - EKEREN
+ 32 3 605 73 61
BUS 65 EN 73 (HALTE KAPELSESTEENWEG, DE
CYCLE) EN STATION SINT-MARIABURG
★TENTOONSTELLING: DE OUDSTE
MARIABURGSE FAMILIES
Tentoonstelling over de bewoners
van Katerheide, Schriek en Bist bij
het ontstaan van het Nieuw
Kwartier in 1996.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
M
46. ZILVERMUSEUM
STERCKSHOF PROVINCIE
ANTWERPEN
KASTEEL STERCKSHOF
CORNELISSENLAAN, 2100 ANTWERPEN -
DEURNE
+ 32 3 360 52 50
INFO@ZILVERMUSEUM.BE
WWW.ZILVERMUSEUM.BE
TRAM 10 EN 24 BUS 18, 41 EN 42
Het Zilvermuseum Sterckshof is een
museum in een park aan de rand van
de stad Antwerpen: een ontdekkingstocht
in een pittoresk
kasteel naar de schatten van
de Belgische edelsmeedkunst
van de 16de tot
en met de 21ste
eeuw.
★OPENDEUR: ’T ZIT NIET ALLEEN IN
DE FAMILIE!
Wie was Gerard Sterck, die zijn
naam gaf aan het kasteel
Sterckshof En Pierre Lunden,
Gaspar Ducci of Henri Reniers
Maar ook de families van de Werve
of Friling-Kums, Van Herck of
Solvay zijn verbonden met het
Zilvermuseum. ’t Zit niet alleen in
de familie, maar ook op wapenschilden,
gravures, grafmonumenten
en plafondschilderingen.
Vele families geven op diverse
manieren hun geschiedenis prijs
in het Zilvermuseum Sterckshof.
Kom op de Erfgoeddag met uw
familie naar dit pittoreske kasteel!
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
★LEZING: ZET EENS EEN
(STAM)BOOMPJE OP OVER JE
FAMILIE!
Dirk van Bogaert vertelt alles over
genealogieën, kwartierstaten,
parentelen en de vraag ‘waar kom
ik vandaan’. Hij legt je uit hoe je
zelf aan je familiestamboom
begint.
• OM 14 UUR
y
★LEZING: OVER ROUWBORDEN OF
OBIITS
Stefan Crick van het Jacques Baron
Le Roy Genootschap vertelt over
de omvangrijke collectie rouwborden
of obiits van het
Zilvermuseum Sterckshof.
• OM 15 UUR
y
★LEZING: CORPUS ADAGIORUM
Het Zilvermuseum bezit de grootste
verzameling wapenspreuken
ter wereld. Jan van Helmont geeft
toelichting bij deze verzameling
heraldische leuzen.
• OM 16 UUR
y
★ZOEKTOCHT: OP ZOEK NAAR SPO-
REN VAN RIDDERS OF RIDDER-
SPOREN
Terwijl je ouders een van de drie
lezingen volgen in het museum,
kan je ondertussen zelf op zoek
naar familiesporen in het kasteel!
Misschien kom je ergens wel een
overjaarse ridder tegen in het
Sterckshof!
• TUSSEN 14 EN 17 UUR
y☺
O
47. ZOO - KONINKLIJKE
MAATSCHAPPIJ VOOR
DIERKUNDE VAN ANTWERPEN
KONINGIN ASTRIDPLEIN 26, 2018 ANTWERPEN
+ 32 3 202 45 40
WWW.ZOO@ANTWERPEN.BE
WWW.ZOOANTWERPEN.BE
TRAM 2 EN 15 (HALTE CENTRAAL STATION), 3
(HALTE PREMETRO STATION ASTRID), 10, 11,
12 EN 24 (HALTE GEMEENTESTRAAT). BUS 16,
17, 18, 27, 31 EN 32 (HALTE CENTRAAL STA-
TION) 23, 33, 36 (HALTE KONINGIN
ASTRIDPLEIN)
De Zoo van Antwerpen beperkt zich
allang niet meer tot het tonen van
een omvangrijke dierenverzameling.
Er wordt ook aan wetenschappelijk
onderzoek gedaan en natuurbescherming.
★RONDLEIDING: DE FAMILIE
L’HOËST EN DE ZOOGESCHIEDENIS
Onder begeleiding van een
Zoogids krijgt u een korte rondleiding
in en om de Beheerraadzaal
van de Kon. Mij. Dierkunde
Antwerpen. Foto- en archiefmateriaal,
kunstobjecten e.a. illustreren
welke belangrijke stempel de
familie L’Hoëst heeft gedrukt op
de Zoogeschiedenis. Deelnemers
aan de Erfgoeddag kunnen deze
rondleiding van ca. 15-20 minuten
gratis volgen met een gids.
Het verzamelpunt zal aangegeven
zijn op het inkomplein van de Zoo.
Een verder bezoek aan de Zoo is
niet inbegrepen.
• OPEN TUSSEN 10 EN 18 UUR
y
Voormalig Zoo-directeur Michel L’Hoëst
en zijn familie drukten hun stempel op
de Zoogeschiedenis.
©Zoo, Foto Peter Orye
Obiit of rouwbord van Marguerite Hellincx,
gestorven op 8 december 1707
©Zilvermuseum Sterckshof.
43

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
Antwerpen, zijn burgemeesters
en hun namen
Wat vertellen de familienamen van Antwerpens laatste burgemeesters over hun afkomst
- De naam Jans(s)en(s) is in de provincie Antwerpen onevenredig sterk
vertegenwoordigd, met bijna 40% van alle Belgische Jans(s)ensen. We
kunnen dus om te beginnen beweren dat burgemeester Janssens
naamkundig een Patrick Modaal is.
- Ook burgemeester Cools is een representatieve Antwerpenaar: niet
minder dan 58 % van alle Belgische Coolsen woont in de provincie.
Andere Antwerpenaren die eveneens van een Nikolaas of Niklaas
afstammen, heten dan weer Claes of Claesen(s), Claessen(s), waarmee
ze bijna 37% van alle Belgische Klazen vertegenwoordigen. De families
Claeys en Claeyssens evenwel wonen voor nagenoeg 79% in Westen
Oost-Vlaanderen.
- Burgemeester Frans Van Cauwelaert (1880-1961), is geboren in Onze-
Lieve-Vrouw-Lombeek (Vlaams-Brabant). Zijn naam komt ook overwegend
in Brussel en Vlaams-Brabant voor. Toch kwam Van Cauwelaert
in Antwerpen heel wat dichter bij zijn roots. De plaatsnaam Koude
Laar - een koude, verlaten open plaats in een bos, verlaten bosweide -
vinden we in 1271 in Wommelgem (Coudelaer) en in de 13de eeuw in
Deurne (Couwelaer). De Antwerpse historicus Prims vermeldt al in
1280 ene Arnold van Coudelaer.
- Burgemeester Camiel Huysmans (1871-1968), hoewel in het Limburgse
Bilzen geboren, moet zich met zijn huiselijke naam huisman in
Antwerpen goed thuis gevoeld hebben: 63,5 % van alle Huysmansen
woont in de provincie Antwerpen.
- Burgemeester Lode Craeybeckx (1897-1976) droeg een weinig frequente
naam, ook als we er alle varianten bijtellen, zoals (van) Craybeek,
(van) Craybex, Crayebeckx, Craybeek(x), van Crabeeks, Crabeek,
Crebeek enz. Het is geen autochtone Antwerpse familienaam, want hij
stamt uit Kruibeke in het naburige Waasland.
- Burgemeester(es) Leona Detiège is nog veel minder autochtoon, zij
stamt zonder de minste twijfel uit de streek van Luik. De familienaam
is niet erg frequent, hij komt 56 keer voor in de provincie Luik, 44 keer
in Vlaams-Brabant en 38 maal in de Antwerpse provincie, wat erop
wijst dat hij hier al goed vertegenwoordigd is. Tiège is een plaatsnaam
in Sart-lez-Spa, Beaufays, Tavier-en-Condroz enz. en betekent ‘aardeweg’.
Als we de naam op zijn Luiks willen uitspreken, moeten we
‘detiedzj’ zeggen, zoals de Luikenaren ook Liège als ‘liedzj’ uitspreken.
Er zullen wel meer Luikenaren naar de Antwerpse metropool
afgezakt zijn, want ook de naam Liégeois is er goed vertegenwoordigd.
(Frans Debrabandere, secretaris-generaal van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie en Dialectologie)
●1 Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (socialistische politieke dynastieën)
BURGEMEESTER ROCKOX
Van waard tot burgemeester, het verhaal van vier generaties
Rockox en van hoe de naam uitstierf.
Wie op zoek gaat naar de herkomst van de zeldzame naam die de
befaamde Antwerpse burgemeester Nicolaas Rockox (1560-1640)
droeg, een tijdgenoot en vriend van Rubens, belandt in het 14deeeuwse
Turnhout, bij ene Johannes Rokoc. Zijn naam betekent ‘rode
kok’ of ‘poon, zeehaan, roodbaard’ en is dus een bijnaam.
Halfweg in de 15de eeuw - we maken een sprong van meer dan honderd
jaar - is een zekere Nicolaas Rockox waard van de grote afspanning
‘Den Rooden Scilt’ op de Oude Korenmarkt in Antwerpen. Hij is
gehuwd met Margaretha de Brueckere en samen hebben ze zes kinderen.
Dit zijn de overgrootouders van burgemeester Nicolaas
Rockox.
Een van de zes kinderen, Adriaan Rockox (1460-1540), is de grootvader
van de latere burgemeester. Hij studeert rechten, behaalt een
graad en kan zo toetreden tot de ‘noblesse de robe’, waardoor hij een
wapenschild mag dragen. Adriaan is gehuwd met Catharina van
Overhoff, ook genoemd Liedekercke (1486-1549), telg van een adellijke
familie uit Roosendaal. De familie woont in de chique Keizerstraat
en staat afgebeeld op het drieluik Het laatste oordeel van Jan Sanders
van Hemessen (ca. 1500-na 1563), dat in de Sint-Jacobskerk hangt.
Drie zonen en tien dochters worden uit dit huwelijk geboren. Twee
zonen, Jan en Nicolaas, worden schepen en Nicolaas wordt zelfs
zevenmaal binnenburgemeester. Ze sterven beiden ongehuwd. De
derde zoon, Adriaan (1525-1570), huwt met Isabella van Olmen, uit
een andere bekende Antwerpse familie. Dit zijn de ouders van ‘onze’
Nicolaas Rockox de jongere, en van nog twee zonen: Adriaan (-1638)
en Jan (1570-1619). Adriaan is kanunnik en Jan sterft zonder kinderen
na te laten.
Nicolaas Rockox (1560-1640) huwt met Adriana Perez (1568-1619),
dochter van Luis Perez en Maria van Berchem. Perez was groothandelaar
en bankier in Antwerpen. Adriana en Nicolaas hebben geen
kinderen, maar Adriaan van den Heetvelde, een neef van de burgemeester,
neemt na diens dood de naam en de wapens van Rockox aan
en wordt ook eigenaar van Rockox’ woning ‘Den Gulden Rinck’. Op
die manier zou hij de naam Rockox voortzetten. Maar zijn vier kinderen
sterven zonder nazaten. De naam Rockox wordt dan ook niet
voortgezet.
(Hildegard Van de Velde, conservator van het Rockoxhuis)
●11 KBC-Rockoxhuis,
●25 Onze-Lieve-Vrouwekathedraal (Nicolaas Rockox op Rubens’ Kruisafneming)
44

DEELNEMER 10U 11U 12U 13U 14U 15U 16U 17U 18U
1. AMSAB - INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
2. AMVC-LETTERENHUIS RONDLEIDINGEN RONDLEIDINGEN
3. DIAMANTMUSEUM
4. DISTRICTSHUIS BEZALI STAMBOOM MAKEN STAMBOOM MAKEN
5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPSE NOORDERPOLDERS DOORLOPEND FILMVOORSTELLINGEN
6. EHA! ECOHUIS ANTWERPEN OM HET UUR SPROOKJESVERTELLINGEN
7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN
RONDLEIDINGEN SCHOONSELHOF
RONDLEIDINGEN SCHOONSELHOF
RUBENSREÜNIE
8. ETNOGRAFISCH MUSEUM ANTWERPEN TURKSE DANS
9. FOTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN DOORLOPEND FAMILIEPORTRETTERINGEN
10. HET UITZICHT VZW OM HET UUR VERTELVOORSTELLINGEN
11. KBC ROCKOXHUIS DOORLOPEND ZOEKTOCHT
12. KMSKA RONDLEIDINGEN
13. KONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM VZW
14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDING GITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT
15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW DOORLOPEND FILM/DIA/VIDEO
16. MINERALOGISCHE MUSEUM
17. MUHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN DOORLOPEND BOEKENVERKOOP
18. MUSEA STAD ANTWERPEN DOORLOPEND BOEKENVERKOOP
19. MUSEUM MAAGDENHUIS
20. MUSEUM PLANTIN-MORETUS EN STEDELIJK PRENTENKABINET VOORSTELL VOORSTELL VOORSTELL VOORSTELL
21. MUSEUM POORTERSWONING
22. MUSEUM VLEESHUIS
23. NATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW
24. NATIONAAL SCHEEPVAARTMUSEUM
25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN FAMILIEGERECHTEN EN/OF -HAPJES
26. ONZE-LIEVE-VROUWEKATHEDRAAL RONDLEIDINGEN
27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM
28. RIJKSARCHIEF ANTWERPEN
29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN
30. SAINT BONIFACE ANGLICAN CHURCH OM HET UUR RONDLEIDINGEN
31. SINT-ANDRIESKERK OM HET UUR RONDLEIDINGEN
32. SINT-BENEDIKTUSKERK
33. SINT-FREDEGANDUSKERK OM HET UUR RONDLEIDINGEN
34. SINT-JACOBSKERK
35. SINT-PAULUSKERK RONDLEIDING
36. STADSARCHIEF ANTWERPEN
37. STADSBIBLIOTHEEK ANTWERPEN
38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG
39. TOERISME ANTWERPEN DOORLOPEND WANDELINGEN
40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW RONDLEIDING RONDLEIDING
41. VLAAMSE VERENIGING VOOR FAMILIEKUNDE NATIONAAL VZW DOORLOPEND ZOEKTOCHT
42. VOLKSKUNDEMUSEUM
43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW WANDELING
44. VRIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS
45. WIJKWERKING MARIABURG (HEEMKUNDIG DOCUMENTATIECENTRUM)
46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINCIE ANTWERPEN
47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPEN
DOORLOPEND ZOEKTOCHT
LEZING LEZING LEZING
TIJDSTABEL: HOE GEBRUIKT U HEM
Per deelnemer ziet u een doorlopende gekleurde balk. Deze balk duidt aan dat de betrokken deelnemer (gratis) doorlopend toegankelijk (voor een opendeur
en eventueel een tentoonstelling) is. De kleur van de balk geeft aan welk soort erfgoedbewaarder de betrokken deelnemer is. Activiteiten (rondleidingen,
lezingen, ...) die op precieze uren plaatsvinden, worden in de balk onder het precieze uur aangeduid.
A ARCHIEVEN / BIBLIOTHEKEN / DOCUMENTATIECENTRA H HEEMKUNDIGE VERZAMELINGEN R RELIGIEUS ERFGOED M MUSEA O OVERIGE

Meer info
over de Erfgoeddag
VÓÓR DE ERFGOEDDAG
• Antwerps programma: Toerismelijn 03/232 01 03
• Vlaams programma: Vlaamse infolijn 0800/30 20 1
• www.erfgoeddag.be
TIJDENS DE ERFGOEDDAG
Centraal infopunt: Mercator-Orteliushuis
Het centrale Antwerpse infopunt op de Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed in hartje
Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis in de Kloosterstaat is een patriciërswoning uit de 16 de -
17 de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping huist het Stedelijk Informatiecentrum
voor archeologie en monumentenzorg ●37 . U kunt er aan de informatiebalie terecht
voor alle informatie over de Erfgoeddag Antwerpen.
Mercator-Orteliushuis
Kloosterstraat 15, 2000 Antwerpen
Doorlopend open van 10 tot 18 uur
T 03/232 92 08
CONSULANTEN
De consulANTen van de stad Antwerpen staan op de Erfgoeddag klaar om wandelaars tekst en
uitleg te geven bij het Antwerpse programma en hen, indien nodig, de weg te wijzen. U vindt de
ConsulANTen in de hal van Centraal Station en aan de Wapper/Vogelenmarkt.
. AMSAB Mercator-Orteliushuis, - INSTITUUT centraal infopunt VOOR in de Kloosterstaat SOCIALE GESCHIEDENIS • 2. AMVC-LETTERENHUIS • 3. DIAMANTMUSEUM
ROVINCIE ANTWERPEN • 4. DISTRICTSHUIS BEZALI • 5. DOCUMENTATIECENTRUM ANTWERPSE
OORDERPOLDERS • 6. EHA!-ECOHUIS • 7. ERFGOEDCEL ANTWERPEN • 8. ETNOGRAFISCH MUSEUM • 9.
OTOMUSEUM PROVINCIE ANTWERPEN • 10. HET UITZICHT VZW • 11. KBC ROCKOXHUIS • 12. KMSKA • 13.
ONINKLIJKE KRING VOOR HEEMKUNDE MERKSEM • 14. KRING VOOR HEEMKUNDE EN VOLKSOPLEIDING
ITSCHOTELBUURSCHAP - BORGERHOUT • 15. KRING VOOR HEEMKUNDE WILRICA VZW • 16.
INERALOGISCHE MUSEUM • 17. MUHKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST ANTWERPEN • 18.
USEA STAD ANTWERPEN • 19. MUSEUM MAAGDENHUIS • 20. MUSEUM PLANTIN-MORETUS EN
TEDELIJK PRENTENKABINET • 21. MUSEUM POORTERSWONING • 22. MUSEUM VLEESHUIS • 23.
ATIONAAL MUSEUM EN ARCHIEF VAN DOUANE EN ACCIJNZEN VZW • 24. NATIONAAL
CHEEPVAARTMUSEUM • 25. OCMW RUST- EN VERZORGINGSTEHUIZEN ANTWERPEN • 26. ONZE-LIEVE-
ROUWEKATHEDRAAL • 27. OPENLUCHTMUSEUM VOOR BEELDHOUWKUNST MIDDELHEIM • 28.
IJKSARCHIEF ANTWERPEN • 29. RIJN- EN BINNENVAARTMUSEUM ANTWERPEN • 30. SAINT BONIFACE
NGLICAN CHURCH • 31. SINT-ANDRIESKERK • 32. SINT-BENEDIKTUSKERK • 33. SINT-FREDEGANDUSKERK •
4. SINT-JACOBSKERK • 35. SINT-PAULUSKERK • 36. STADSARCHIEF ANTWERPEN • 37. STADSBIBLIOTHEEK
NTWERPEN • 38. STEDELIJK INFORMATIECENTRUM ARCHEOLOGIE EN MONUMENTENZORG • 39. TOERISME
NTWERPEN • 40. VERENIGING VOOR KRUIS EN BEELD VZW • 41. VLAAMSE VERENIGING VOOR
AMILIEKUNDE NATIONAAL VZW • 42. VOLKSKUNDEMUSEUM • 43. VOLKSMUSEUM DEURNE VZW • 44.
RIJZINNIG STUDIE-, ARCHIEF- EN DOCUMENTATIECENTRUM KAREL CUYPERS • 45. HEEMKUNDIG
OCUMENTATIECENTRUM WIJKWERKING MARIABURG • 46. ZILVERMUSEUM STERCKSHOF PROVINCIE
NTWERPEN • 47. ZOO - KONINKLIJKE MAATSCHAPPIJ VOOR DIERKUNDE VAN ANTWERPEN