Download de Antwerpse programmabrochure - Erfgoedcel Antwerpen

— UIT DE FAMILIE-ENCYCLOPEDIE —
In puritate mentis - In zuiverheid van geest
Zo luidt de wapenspreuk van Antwerpen. Maar wat is een wapenspreuk Wie kan er een dragen Wat moet erin
staan Moet zo’n spreuk in het Latijn Een beknopt antwoord op al uw vragen over wapenspreuken.
Een wapenspreuk is een kernachtige, bij voorkeur korte en snedige
spreuk. Ze verwijst naar gedenkwaardige prestaties, een deugdzame
eigenschap of een dito doel. Zoals het wapenschild is de wapenspreuk
vaak erfelijk, maar een noodzaak is dat niet. Als er een wapenschild is,
staat de spreuk onder het schild in een banderol. Niet alleen vorsten en
edelen maar ook ‘gewone’ burgers voerden een wapenspreuk. Beroemde
drukkers bijvoorbeeld plaatsten hun spreuk op de eerste bladzijden van
hun boeken, dikwijls zonder wapenschild. Gilden, rederijkerskamers,
stichtingen, landen, steden, bisschoppen, abdijen, pausen en andere
personen of groepen: allemaal voerden en voeren ze (al dan niet erfelijke)
wapenspreuken. Er bestonden en bestaan ook persoonlijke wapenspreuken,
die maar door één persoon worden gevoerd. Hoe dan ook,
iedereen kan een wapenspreuk
voeren.
Wapenspreuken kunnen diepzinnig
zijn. Er kan meer dan één betekenis
in schuilen of ze kunnen zinspelen
op een wapenfiguur in het
schild en ‘sprekend’ zijn. In dat
laatste geval alluderen ze op de
naam of de typerende activiteit van
een familie of een groep die een
bepaald schild voert. Dat kan net
zo goed een loge van vrijmetselaars
zijn als een vroom gezelschap,
een ludiek gegeven zowel
als iets serieus. Uitzonderlijk kunnen wapenspreuken agressief en zelfs
boosaardig overkomen, als men er een ideologisch onfris doel mee propageert.
Er zijn dan ook ontaarde spreuken, zoals het horribele Gott mit
uns, dat men gegraveerd of met edelmetaal ingelegd aantreft op nazimemorabilia.
Zoals de hele heraldiek kent ook de wapenspreuk geen
eenduidige morele wetten. Maar de meeste wapenspreuken zullen een
deugdzame menselijke eigenschap of een ondubbelzinnig positieve
prestatie evoceren…
Let wel: een wapenkreet is geen wapenspreuk. Op het slagveld riep men
de wapenkreet, meestal de naam van een familiestam — zoals
Berthout! —, om elkaar te herkennen en moed in te spreken.
Wapenkreten dateren uit de
Middeleeuwen. Men vindt ze niet
onder het schild maar erboven.
Wapenspreuken zijn even oud
als de wapenkunde zelf, maar ze
werden later dan de kreten in
brede kring gangbaar.
(Jan Van Helmont, uitgever)
●15 Kring voor Heemkunde Wilrica, ●33 Sint-
Fredeganduskerk, ●46 Zilvermuseum
Wapenspreuken van Christoffel Plantin:
‘Labore et constantia’ en van De Limburg
Stirum: ‘Je marche droit’.
©Jan Van Helmont
TWINTIG WAPENSPREUKEN
Wie een wapenspreuk opstelt, doet dat in de taal van zijn keuze. Dat blijkt uit de voorbeelden die hieronder volgen. Daar blijkt ook uit dat het
Latijn, de taal van de Kerk en van de humanisten, en het Frans, een tijd lang dé Europese taal, de meest gebruikte talen zijn.
Abdij van Tongerlo ..........................................Veritas vincit ...................................(Waarheid wint)
Antwerpen.........................................................In puritate mentis ..........................(In zuiverheid van geest)
België .................................................................L’union fait la force........................(Eendracht maakt macht) (Correcter: Door eendracht sterk)
Charles, prince of Wales ................................Ich dien.............................................(Ik dien)
Godfried Danneels ..........................................Apparuit humanitas Dei nostri ...(Onze Gods menslievendheid is verschenen)
Leo Delwaide.....................................................Recht door zee
Desiderius Erasmus........................................Cedo nulli .........................................(Ik wijk voor niemand)
Dirk Frimout.....................................................Sol omnibus lucet...........................(De zon schijnt voor iedereen)
Van Gruuthuse .................................................Plus est en vous ..............................(Er is meer in u)
Orde van de Kousenband ...............................Honni soit qui mal y pense...........(Wie er slecht over denkt, deugt niet)
De Limburg Stirum .........................................Je marche droit................................(Ik volg de rechte weg)
Maarten Luther................................................Mori saepe cogita ...........................(Denk dikwijls aan sterven)
Mechelen ...........................................................In fide constans ..............................(Standvastig in ‘t geloof)
De Merode .........................................................Plus d’honneur que d’honneurs ..(Liever eer dan eerbetuigingen)
Nicolaes de Moij ..............................................Rien sans peine...............................(Niets zonder moeite)
Nederland..........................................................Je maintiendrai ...............................(Ik zal handhaven) (Correcter: Ik zal standhouden)
Christoffel Plantin..........................................Labore et constantia......................(Vlijtig voortwerken)
De Prêt de Calesberg.......................................Prêt à faire le bien..........................(Bereid om goed te doen)
Diverse protestantse families (16 de eeuw) ..Liever Turksch dan paapsch
Ferdinand Suykens..........................................Fortiter in re, suaviter in modo ...(Hard in zaken, zacht in aanpak) (Jan Van Helmont, uitgever)
42