Waarheen met het veen?; Kennis voor keuzes in ... - Leven met Water

1. De westelijke veenweiden 26/27
Ook nu nog wordt er een enkele maal handmatig
gebaggerd. De bagger die eerst met de baggerbeugel
in de schouw is gebracht, wordt op de wal
gehoosd met een houten hoosschop.
en Utrecht turf winnen. Als vanaf de zestiende eeuw de
steden enorm groeien, en daarmee de brandstofvraag,
worden op grote schaal veengebieden afgegraven. Dat
heeft enorme landschappelijke gevolgen. In lange stroken
worden petgaten of trekgaten uitgegraven, waarbij het
veen op de daarnaast gelegen legakkers te drogen wordt
gelegd. Grote delen van het veen verdwijnen, en er ontstaan
grote veenplassen, zoals de Loosdrechtse en Vinkeveense
Plassen.
In de afgelopen duizend jaar zijn mensen bezig
geweest om de drassige veengebieden te ontginnen door
ze te ontwateren en droog te malen. De uitvinding van de
windmolen was daarbij doorslaggevend. Vanaf de
twaalfde eeuw zijn molens een vast onderdeel van het
veenweidelandschap. Steeds grotere molens maken het
vanaf de zestiende eeuw ook mogelijk om hoge peilverschillen
te handhaven. Daardoor kunnen nu ook diepere
plassen worden drooggelegd, en ontstaan talloze droogmakerijen.
Die liggen nu nog steeds meters lager dan het
omringende land.
De westelijke veenweiden worden in de zeventiende
eeuw definitief het gebied van de melkveehouderij,
na eerst vooral gebruikt te zijn voor de akkerbouw.
Dankzij de groeiende stedelijke markt voor de zuivelproducten
blijft dat tot op heden het geval. Na de Tweede
Wereldoorlog zorgt die melkveehouderij voor ingrijpende
landschappelijke veranderingen. De landbouw ondergaat
een ingrijpende modernisering en mechanisering onder
invloed van de sterk groeiende bevolking en economie, en
de daardoor stijgende vraag naar landbouwproducten. Via
ruilverkavelingen worden boerenbedrijven verplaatst, percelen
vergroot, rechtgetrokken en dieper ontwaterd, en
wegen aangelegd voor de grote werktuigen. In de westelijke
veenweiden worden veel sloten gedempt en zijn
vaarpolders zeldzaam geworden. Grote delen van de
veenweiden worden omgevormd tot zeer productief grasland,
met weiden vol hoogproductieve grasrassen die gevoed
worden met hoge kunstmestgiften om tot wel zes
keer per jaar gemaaid of beweid te kunnen worden. Door
de modernisering en mechanisering van de melkveehouderij
is een veel diepere ontwatering nodig van de veenweiden
om de grasgroei te bevorderen en het land
toegankelijk te maken voor de steeds grotere landbouwmachines.
Moeras, plas en gras
Zo ontstaat een veenweidegebied met een enorme diversiteit
aan landschappen, van de moerassen rondom de
veenplassen via drassige veenweiden met weidevogels tot
strakke kavels hoogproductief grasland met zwartbonte
koeien. Hierdoor komt er wel steeds meer druk te staan
op het waterbeheer, omdat het steeds gevarieerder wordend
landgebruik vraagt om steeds meer en kleinere peilvakken
met elk hun eigen grondwaterpeil. Met de
veenplassen en de droogmakerijen wordt de waterhuishoudkundige
staat van de veengebieden ingewikkelder,
omdat nu veenweiden met een landbouwkundige drooglegging
kunnen grenzen aan hoger gelegen veenplassen
met een hoog waterpeil, maar ook aan veel dieper gelegen
droogmakerijen met een laag waterpeil. De drooglegging
die nodig is voor de moderne gemechaniseerde
melkveehouderij maakt deze verschillen groter, en versterkt
bovendien de bodemdaling. Wetenschappers hebben
vastgesteld dat de bodemdaling door de diepere
ontwatering sinds de jaren zestig en zeventig is toegenomen
met een factor twee tot vijf. Proefpercelen bij Zegveld
daalden dankzij een diepere ontwatering geen zes
maar twaalf millimeter per jaar.
In de laatste decennia van de twintigste eeuw
rukt de verstedelijking steeds meer op. En dankzij een
groeiend milieubewustzijn wordt natuur zo belangrijk
voor de maatschappij dat landbouwgrond soms van functie
verandert, ook in veenweidegebieden. Nederland wil
zuinig zijn op de waardevolle moerasnatuur en de internationaal
belangrijke weidevogelgebieden in de westelijke
veenweiden (zie kader Natuur p. 29). Er komen ook
meer stedelingen wonen en recreëren, en agrarische gebouwen
worden omgebouwd tot woning of bedrijfsgebouw.
De boeren in de westelijke veenweiden leveren niet
alleen meer melk of kaas, maar ook grutto’s, heropvoedingscursussen
of boerengolf. Het landbouwgebied wordt
deels wat cultuursociologen noemen een ‘consumptielandschap’.
In het onderzoek naar de waarden van het landschap
van de westelijke veenweiden roemen de onderzoekers
‘de tragische schoonheid van het veenweidelandschap’.
Die tragiek ligt besloten in de vicieuze cirkel die
centraal staat in al het onderzoek van Waarheen met het
Veen. De toekomst van het landschap van de westelijke
veenweiden wordt namelijk bedreigd door dat wat de
identiteit ervan bepaalt, de melkveehouderij. Om het
veenweidekarakter te behouden, zijn drastische stappen
nodig en creatieve combinaties in ruimtegebruik.