DR. SM Goorhuis-Brouwer Geprotocolleerde diagnostiek bij ... - Fenac

WOORDENSCHAT-ONDERWIJS IN HET VSOWoordenschat-onderwijs inhet VSOM. HoefnagelSamenvattingAan de A.G.Bell scholengemeenschap is de afgelopen 10 jaargewerkt aan het ontwikkelen van woordenschatprogramma's voor desteeds groter wordende groep leerlingen met ernstige hiaten in dewoordkennis. Een van die programma's is 1000 uitgebeelde woorden,dat een tweede prijs heeft gekregen bij de strijd om de OnderwijsprijsNoord-Holland 1996, en waarbij op dit moment via subsidiegeldenvan 'Interaktie' software wordt ontwikkeld.Van Horen Zeggen heeft over 1000 uitgebeelde woorden gerapporteerdin het juninummer van 1995.Over de theoretische achtergronden van de woordselectie en het toepassenvan de meest productieve beklijvingsprocedures gaat dit artikel.1. Het mentale lexiconDe schattingen en tellingen lopen uiteen,maar we blijven aan de veiligekant als we stellen dat Nederlandsekinderen die naar het basisonderwijsgaan 2000-3000 woorden productiefkennen, en dat leerlingen uit het VOzeker 15.000 woorden kennen. Datwil dus zeggen dat er zo'n 1000-2000woorden per jaar (gemiddeld 5 perdag!) geleerd worden. Kennelijk zijnwe daartoe uitgerust.De vraag is of dat ook opgaat voor'onze' leerlingen.Ik denk dat ik niets nieuws vertel alsik zeg dat leerlingen met een auditievehandicap en/of spraaktaalstoonisseneen minder groot vocabulairehebben dan 'reguliere' leerlingen(Julie van Lanschot noemt in een artikelals voorbeeld dat een leerling welhet woord iglo kent, maar niet hetwoord kraan).Interessant is na te gaan waarin diehiaten dan kunnen zitten. Daarvoormoeten we iets weten over de theoretischeachtergronden van het mentalelexicon (of: hoe woorden zijn opgeslagenin het brein).Woorden worden in het geheugenvastgelegd binnen allerlei verschillenderelaties, die talig van aard kunnenzijn, of niet-talig.Zo zijn er:- betekenisrelaties {wc is hetzelfdeals toilet; groot staat tegenoverklein; appels en peren zijn beidefruit)- vormrelaties (peer rijmt op meer;peer en pruim hebben dezelfdebeginletter)- gebruiksrelaties (sommige woordenkomen vaak voor in vaste uitdrukkingen, zoals: ernstig ziek)- logische relaties (na de woordenniet alleen, verwacht je: maar ook)- grammaticale relaties (grammaticaleregels hebben in het onderwijsaltijd veel nadruk gekregen)- ruimtelijke of motorische relaties(zoals in 'natuurlijke' gebaren ofgebarentalen)- visuele relaties (sommige mensenslaan woorden op met behulp vanplaatjes of foto's)2. De toegankelijkheid van hetneurale netwerkHoe meer relaties een bepaald woordheeft, des te vaster zit dat woord verankerdin het mentale lexicon. Datnetwerk is dus ook via verschillendeingangen bereikbaar. Is er een bepaaldeingang geblokkeerd, dan is eenandere ingang misschien nog wel toegankelijk.Het lastige is dat je nietweet welke baan niet werkt en welkewel. Zo wordt het voor elke leerlingeen kwestie van uitproberen: de eenheeft veel steun aan het extra aanbiedenvan een gebaar bij een te lerenwoord, de ander onthoudt beter alseen woord voorzien wordt van eenafbeelding, enz.Niet alleen het aantal relaties, maarook het aantal keren dat een bepaaldwoord wordt gebruikt/opgeroepenbepaalt de toegankelijkheid van datwoord. Uit onderzoek is bekend dateen woord zeker 16 keer moet wordenaangeboden (liefst met gebruikmakingvan allerlei verschillenderelaties!) voordat het 'zit' in het mentalelexicon. Voor sommige leerlingen(en met name de 'onze') is nog meerherhaling nodig. Daarna moet eenwoord ook regelmatig opgeroepenworden; het kan anders snel weerwegzakken (zeker als het afhankelijkis van een of twee netwerkrelaties).Samenvattend kunnen we zeggen datde woordknopen 'gevuld' kunnenworden door:- herhaling van het woord zelf (bijv:lOx laten uitspreken)- verbindingslijnen leggen: (een koeis een dier, 1ste letter is een k, rijmtop moe)- terughalen (d.w.z: gebruiken ingesproken en geschreven taal)- hiërarchie duidelijk maken (viaboven- en onderschikkende knopen:een koe is een dier en nevenschikkendeknopen: koeien en varkenszijn boerderijdieren)VHZ • jaargang 39 nummer 2 • juni 1998