Türkiye'nin Orta Asya'daki Politikas›nda - Bilig - Ahmet Yesevi ...

ilig 2002 Kış Sayı 20
heç näyi däyifldirä bilmäz. Xalq›n xoflbäxt yaflamas› isä bundan daha ähämiyyätlidir.
Ayr›larkän hädiyyä olaraq Utnapiflti Bilqam›sa bir Äbädiyyät çiçäyi
ba¤›fllay›r. Bilqam›s da hämin çiçäyi xalq›na gätirmäk istäyir, lakin yolda çiçäk
ilan täräfindän o¤urlan›r vä beläliklä, äbädiyyät çiçäyinin veräcäyi äbädi
häyat Bilqam›sa vä onun xalq›na näsib olmur.
Burada insan›n taleyi, häyat›n gäläcäyi ilä ba¤l› fälsäfi düflüncä diqqäti cälb
edir. Dädä Qorqud kimi Bilqam›s da (äslindä “Bilgämifl”) da här fleyi bildiyinä
görä sevilib flöhrätlänir. Onlar ähalinin, dövlätin gäläcäyini düflünäräk tädbirlär
görürlär, dövlätin, flähärin, idaräçiliyin, bahad›rl›¤›n, qayda-qanunun
äsas›n› qoyurlar. Ona görä dä biri “Dädä”, o biri “Bilgämifl” titulu qazan›r.
Bilqam›s› üç äsas cähät baflqalar›ndan färqlärndirir: 1. ‹lahi kökä ba¤l›l›q; 2.
Yenilmäz güc; 3. Därin bilik, a¤›l vä zäka. Bilqam›s›n ilahi kökä ba¤l›l›¤› barädä
dälillär isä onu cämiyyätdä yenilmäz vä qüdrätli etmifldir. Onun atas›
dövlät baflç›s›, güclü hakim, anas› isä Günäfl tanr›s› Utunun davamç›s›d›r.
Dastan›n bafllan¤›c›nda Bilqam›s pählävan kimi täqdim olunsa da, onun än
mühüm cähäti kimi a¤l› vä biliyi önä çäkilir. fiumer tarixini arafld›ran alimlär
“äcdad”, “a¤saqqal”, “qähräman”, “bahad›r” mänalar›n› verän “Bilqam›s” sözünün
hälä.. oz zämanäsindä ilahiläfldirildiyini qeyd edirlär(Dyakonov, 1990).
Digär arafld›r›c›lar isä flumer dilindäki “bilgä” (“bälgä”) sözünä izah verärkän
onun qädim, prototürk-monqol dillärindäki variantlar›n› müqayisäyä cälb edir
vä bu ‘ sözün “dälil”, “älamät”, “niflanä”, “yazmaq”, “öncädän söylämäk, xäbär
vermäk (hadisäni)”, “sirri açmaq”, “müdriklik” vä s. anlamlar›n› göstärir
(Çaqdurov, 1980). Onlar Orxon abidälärinä äsaslanaraq, 7. yüzildä qädim
Türk xaqanlar›n›n Bilgä xan (yäni müdrik xan) titulu dafl›d›¤›n› qeyd edir, müqayisä
üçün L. Danzan›n,, Altan tobçi” äsärindäki(Danzan, 1973) “Sängüm-
Belge” ad›n›n da türkcä “müdrik särkärdä” anlam›nda oldu¤unu bildirir. Monqol
tarixinin görkämli tädqiqatç›lar› da “bilgä”nin feodal titulu oldu¤unu göstärir(Vladimirtsov’
1934). Hätta vaxtilä Çingiz xan›n “‹nanc Bilgä xan” titulu
dafl›d›¤›n› da xat›rlad›rlar. Görünür, hökmdar kimi mäflhur olan Bilqam›s da
belä bir titula sahib olmufldur.
Tädqiqatç›lar Bilqam›s› Uruk flähärinin I sülaläsinin V hökmdar› hesab edirlär
(e.ä. 27. yüzilin sonu - 26. yüzilin ävvälläri). Urukun III sülaläsinin çarlar›
siyah›s›nda Bilqam›s›n ad› gerçäk bir fläxs kimi, hakimiyyät müddäti isä 126
76