Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 21
w świadomości chrześcijanina ocena własnych czynów przesuwa się z płaszczyzny etyki,
z jej pojęciami dobra i zła, ku płaszczyźnie teologii moralnej, mówiącej raczej o poddaniu
się woli Bożej lub o grzesznym wobec niej sprzeciwie. „Norma moralna” brzmi w tym
kontekście bardzo sucho, jurydycznie, obco, wręcz laicyzująco. Zło stanowi wykroczenie
przeciwko woli Bożej, i tylko to jest w nim naprawdę ważne.
Tej wizji człowieka towarzyszy w prawosławiu bardzo wyrazisty osąd doczesności jako
zbioru dóbr pozornych, odciągających ludzką uwagę od jedynego dobra prawdziwego i nieskończonego,
jakim jest Bóg. Potrzeba wyboru między Bogiem a tak rozumianym światem
jest w duchowości prawosławnej akcentowana bardzo dobitnie. Skutkuje to silnym nastawieniem
na ascetyczną rezygnację z rozmaitych dóbr doczesnych, na posty i umartwienia,
praktykowane w prawosławiu nie tylko w ograniczonych liczbowo wspólnotach klasztornych,
lecz także wśród świeckich.
Obojętność wobec dóbr doczesnych i szukanie dobra wiecznego symbolizują rozpowszechnione
w tradycji prawosławnej dalekie i wymagające wielkiego wysiłku pielgrzymki
piesze, w których status pielgrzyma oraz wątek samej drogi i związanych z jej pokonywaniem
przeżyć duchowych eksponowane są bodaj wyraziściej niż samo dotarcie do celu
wędrówki. Umiejętność mijania takich czy innych dóbr świata, czy wręcz rezygnowania
z nich, znaczy tu więcej niż zapobiegliwe czynienie sobie ziemi poddaną. Wizja ograniczoności
ludzkiej w połączeniu z niewielkim zainteresowaniem wartościami doczesnymi może
przyzwyczajać człowieka do niewiary we własne siły i usprawiedliwiać swoisty pasywizm
w życiu doczesnym. Porównanie cywilizacji i kultur narodów prawosławnych i – stanowiących
ich swoiste przeciwieństwo – narodów ewangelickich pozwala rzeczywiście zauważyć
zasadniczą różnicę podejść zarówno do wartości duchowych, jak i materialnych.
Sceptyczne podejście prawosławia do wszelkiego aktywizmu ludzkiego owocuje niechęcią
do racjonalizmu filozoficznego, a ujawnia się w szczególny sposób w sądach o właściwym
i niewłaściwym uprawianiu teologii. Racjonalna dociekliwość teologiczna uznana jest tutaj
za przejaw pychy intelektualnej i pragnienia, by określić granice Nieskończonego i zrozumieć
Niepoznawalnego. Przykładem tej pychy była przede wszystkim średniowieczna scholastyka
zachodnia. Właściwą drogą zgłębiania prawdy o Bogu jest kontemplacja i poznanie
mistyczne, a rola kategorii racjonalnych jest w tej dziedzinie bardzo ograniczona.
Ten sam sceptycyzm wobec aktywistycznej „krzątaniny” da się zauważyć w prawosławnym
duszpasterstwie, mniej troszczącym się o dotarcie do wszystkich potencjalnych adresatów
ewangelizacji i o przekazanie im możliwie najbogatszych treści pastoralnych. Jest w tym
przekonanie, że zbawienie świata nie zależy od „materialnej” efektywności duszpasterzy.
Kościół to ludzie powołani do tego, by dawać światu świadectwo o Chrystusie. Wyjściowym
warunkiem tego świadczenia jest bycie wspólnotą i zachowywanie jedności. Na
czele Kościoła stoi Dwunastu kolegialnie sprawujących kierownictwo we wspólnocie. Piotr
jest pierwszym z Dwunastu i wyrazicielem wspólnoty, w której wewnętrzna jedność jest
wartością podstawową – realizacją miłości. Brak jedności we wspólnocie byłby odmową
miłości, a więc zaprzeczeniem chrześcijaństwa. Pojmowanie roli Piotra we wspólnocie jako
„przedstawiciela”, a nie „szefa” było, jak się zdaje, ważnym czynnikiem odmiennego przeżywania
rozstania chrześcijan wschodnich i zachodnich w wieku XI.
Pozostawiając wszakże ten największy dramat Kościoła uniwersalnego poza zasięgiem
naszych analiz, skoncentrujmy uwagę na kwestii wzajemnej relacji Kościoła i cesarstwa.
Chrześcijaństwo wschodnie – prawosławie – całą swą historię aż po rok 1917 przeżywało
w zasadzie w państwowej strukturze cesarstwa. Przez pierwsze trzy wieki oznaczało to egzystencję
nielegalną i niejawną, bo z punktu widzenia cesarstwa anarchiczną. Odmawiając