Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 37
postaciami: z Tichonem Zadońskim (1724–1782, mnichem, pisarzem ascetycznym i mistykiem,
skoncentrowanym na tematyce Męki Pańskiej i w swych pismach przypominającym
duchowość świętego Jana od Krzyża) oraz ze słynnym starcem Paisijem (1722–1794, Ukraińcem
manifestacyjnie porzucającym zbyt zachodnią Akademię Mohylańską, by po latach
poszukiwań prawosławnej tradycji monastycznej w skitach mołdawskich i na górze Athos
powrócić do kraju, zakładać nowe monastery i skupiać wokół siebie cały krąg tłumaczy starogreckiej
literatury ascetycznej). Ich radykalizm duchowy wywarł silne wrażenie na współczesnym
im prawosławiu i przysporzył im wielu uczniów i kontynuatorów. Ich wyjątkowe
osobowości rozszerzyły specyficzną ideę i praktykę starczestwa, która wycisnęła bardzo
silne piętno na XIX-wiecznym prawosławiu rosyjskim. Utrwalił się w nim specyficzny typ
wielkiego autorytetu duchowego, jakim obdarzani byli ascetyczni starzy mnisi, którzy jako
bardzo wymagający ojcowie duchowni wywierali niezrównany wpływ na swych uczniów
i penitentów, często należących do intelektualnych elit Rosji.
Biorąc pod uwagę choćby tylko wymienione tu przemiany, zachodzące w rosyjskiej Cerkwi
prawosławnej w XVIII wieku, należy przyznać, że jej rola w polityce, kulturze i życiu
zbiorowym Rosji w końcu tego stulecia wyglądała zupełnie inaczej niż na jego początku.
Podporządkowana polityce imperium, filozoficznie i teologicznie zależna od zachodniej
myśli protestanckiej i w rezultacie zdezintegrowana doktrynalnie, Cerkiew mogłaby zostać
uznana za czynnik coraz słabiej wpływający na rosyjską rzeczywistość. W istocie jednak było
inaczej: kosztem dużego wysiłku intelektualnego i organizacyjno-oświatowego dokonał się
istotny skok jakościowy duszpasterstwa, które zdołało wytworzyć przynajmniej wyspy kultury
religijnej, odpowiadające duchowym potrzebom elit społecznych, a odrodzenie monastycyzmu
dało pewną przeciwwagę wymuszanemu przez carat upolitycznieniu hierarchii.
9. Bronimy Europy przed Bestią…
Początek wieku XIX przyniósł Rosji trudne, ale owocne doświadczenia polityczne. Zdecydowana,
pełna oburzenia reakcja na skandal rewolucji francuskiej, życzliwe przyjęcie tamtejszych
uciekinierów i emigrantów, uczestnictwo w kolejnych koalicjach antynapoleońskich,
wreszcie wielka wojna 1812 roku zmieniły zasadniczo obraz Rosji w oczach Europy.
Zapomnijmy na moment o naszym polskim punkcie widzenia, koncentrującym uwagę na
opozycji duchowej między Wschodem i Zachodem. Na przełomie tamtych stuleci liczyło
się coś całkiem innego. Rewolucyjna, a potem imperialna Francja stała się zagrożeniem dla
politycznego i ideologicznego ładu całego kontynentu. Opowiadano się za Napoleonem –
lub za Europą. W tym układzie Rosja okazała się obrońcą i stabilizatorem ładu europejskiego.
Na scenę światowej polityki weszła więc w wyjątkowo udany sposób. Kulturalnie była
oczywiście krańcowo odmienna, toteż z europejskiej perspektywy uznano ją za strasznie
zapóźnioną, a z różnicy duchowego fundamentu nie zdawał sobie sprawy ten, dla kogo
świat wartości miał tylko jedno – zachodnioeuropejskie – centrum.
Sytuacja ta zaowocowała paradoksem, znakomicie uchwyconym przez Tołstoja w Wojnie
i pokoju: Rosjanie z największym poświęceniem walczą przeciwko Francuzom, ale między
sobą pragną mówić nie po rosyjsku, ale właśnie po francusku.
Paradoks przekraczał zjawiska językowe i odbijał się także w sferze religijnej. Zachód
uczył myśleć o wierze, szukać, stawiać pytania i spierać się o odpowiedzi. Stamtąd też jednak
szła zaraza ateizmu, niewiary totalnej i agresywnej, drwiącej z rzeczy świętych. Z tej
obrzydliwości początkowo zdawały sobie sprawę tylko elity, ale kiedy w 1812 roku wrogowie
wiary wkroczyli na ziemie rosyjskie – ujrzał ich cały naród.