Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 43
chce zachować swą pozycję, także musi się unowocześnić i zmienić. Kierunek tych pożądanych
zmian uderzał już bezpośrednio w prawosławną wiarę, kulturę i moralność zbiorową
rodzącej się i szybko rozrastającej warstwy inteligenckiej.
Wywodzący się z grona wychowanków gimnazjów, z seminariów nauczycielskich, spośród
zbuntowanych synów parafialnego „białego” duchowieństwa, z kręgów nieokreślonych
raznoczyńców, a więc praktycznie nie wiadomo skąd, na pewno jeszcze solidnie nie
wykształcony, ale już do zdobywania wiedzy pobudzony, głodnawy inteligent pierwszego
pokolenia strzygł uchem na wszelką nowoczesność i wszelką europejskość. Chciał uczestniczyć
w jednej i w drugiej – i opowiadał o nich wokoło, przekonywał nie tyle praktyczną
operatywnością, ile swym entuzjazmem.
Ale nowoczesność i europejskość, które propagował, w połowie XIX wieku znaczyły
zdecydowany laicyzm, napastliwy i prześmiewczy wobec wszelkiej religii. Nowoczesny
światopogląd ateistyczny negował istnienie Boga, zaprzeczał wszystkim dogmatom, wykpiwał
uzasadnianą religijnie moralność, praktyki nazywał magią, a poczucie przynależności
do Cerkwi – poddaniem się psychicznemu zniewoleniu. Religijnej ciemnocie i zakłamaniu
przeciwstawiał nie tylko pozytywistyczną wiedzę, lecz także koncentrację ludzkich
pragnień na wartościach materialnych, osiągalnych dzięki pracy i nauce. Negował wiarę
w Boga, narzucał wiarę w radosny i nieograniczony postęp. Hasła uwolnienia się od nakazów
religii i entuzjazm płynący z udziału w ogólnoludzkim postępie nadawały tej doktrynie
urok, wyczuwalny zarówno przez intelektualistów, jak i przez zwykłych zjadaczy chleba,
zdolnych do wykrzesania z siebie jakiejkolwiek energii w celu pomnożenia swych szans
w walce o dostatek. Kontrast tej propozycji praktycznego materializmu w zestawieniu ze
szczególnie nieufnym wobec miraży świata i pozbawionym dorobkiewiczowskich ambicji
prawosławiem rysował się wyjątkowo wyraziście. Wojna inteligenta o światopogląd Rosjanina
i o oblicze Rosji została Cerkwi wypowiedziana.
Był to problem dla wszystkich wyznań chrześcijańskich. Żadne z nich nie było od razu
intelektualnie i ideowo gotowe do sporu z agresywnym i pewnym siebie darwinowskospencerowskim
ateizmem. Mówimy o sporze, bo na dialog nie było wtedy miejsca, dobrej
woli brakowało po obu stronach. Na tle wszystkich innych Kościołów, źle radzących sobie
z tą sytuacją historyczno-kulturową drugiej połowy XIX wieku, bezradność i pasywność
rosyjskiej Cerkwi prawosławnej jest jednak porażająca. Nastawiona od wieków niemal
wyłącznie na pracę wśród pokornego i bezkrytycznego ludu, pozbawiona potrzeby dostosowywania
się do jakichkolwiek zmian historycznych, Cerkiew w obliczu tego ataku ideologicznego
nie znalazła oręża do skutecznej obrony. Powtarzała więc swoje odwieczne treści,
ale mówiła o tym tak cicho, że zgiełkliwemu społeczeństwu rosnących rosyjskich miast
wydawało się, iż Cerkiew w ogóle milczy. Ten paraliż głosu, jeśli nie paraliż ducha, pojawił
się już pod koniec lat pięćdziesiątych, trwał przez dwie następne dekady, a gdy wreszcie
zaczął ustępować – Rosja była już zupełnie innym krajem.
W tym czasie Rosjanie zafascynowali się pozytywizmem, przyjmowanym nie tyle jako
światopogląd – kto zajmowałby się poważnie takimi sprawami jak pochodzenie życia na
ziemi – ile jako propozycja przedsiębiorczego podejścia do własnego losu, pracy i osiąganych
zysków. Było to budzenie z uśpienia gospodarczego rosyjskich elit społecznych i wskazywanie
im drogi innej niż wszechobecna dotąd kariera czynownicza. Zrazu nieśmiało,
potem coraz szybciej w krajobraz rosyjskich miast zaczęły się wpisywać kominy i magazyny
handlowe. Odseparowane dotąd od siebie niezmiernie rozległe krainy imperium wiązały się
ze sobą rzadką jeszcze siecią kolejową, która wielokrotnie skracała czas podróży i radykalnie
zwiększała gospodarcze i cywilizacyjne szanse jednych rejonów, inne skazując jednocześnie