Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 29
judeochrześcijańskiej, rosyjska nosi chyba najsilniejsze jej piętno, bez porównania wyrazistsze
niż na przykład u Hiszpanów, Francuzów, Niemców czy Polaków. Bardziej naznaczeni
świadomością swego szczególnego powołania są chyba tylko judaiści żydowscy, odwołujący
się do idei Narodu Wybranego. Poza nimi jedynie prawosławni Rosjanie mogą ze swej kultury
odczytywać swoistą „teologię Rosji”. Może właśnie to miał na myśli Tiutczew, kiedy
mówił, że Rosji nie da się zrozumieć, że można w nią jedynie uwierzyć.
5. Nie ma zgody z łacinnikami
Początki „teologii Rosji” można dostrzec właśnie w wieku XV. Prawosławie moskiewskie
uniezależnia się wtedy od konstantynopolitańskiego, przypisując sobie zadanie ratowania
jedynie prawdziwego chrześcijaństwa, które wszędzie indziej uległo znieprawieniu i zafałszowaniu.
Dochodzi do radykalnego i gwałtownego odrzucenie unii florenckiej, która przy
wszystkich swych wadach i brakach ma szansę położyć kres trwającemu już blisko czterysta
lat rozbiciu chrześcijaństwa. Podczas gdy przyjmuje ją zdecydowana większość światowego
prawosławia, Moskwa ją manifestacyjnie odrzuca.
Powracający w 1441 roku z Florencji do Moskwy metropolita kijowski Izydor, zresztą
jeden z projektantów unii, zostaje podczas uroczystego nabożeństwa powitalnego przemocą
odsunięty od ołtarza, nazwany przez wielkiego księcia moskiewskiego zdrajcą prawosławnej
wiary i wtrącony do więzienia. Przez kilka lat Cerkiew moskiewska nie ma kanonicznego
i duchowego przywódcy. W 1448 roku zerwanie więzi z oskarżanym o ugodowość patriarchatem
konstantynopolitańskim zostaje dopełnione: wielki książę moskiewski samowolnie
wyznacza własnego metropolitę Jonę.
Odrzucenie unii z Zachodem wydaje się łatwe do wytłumaczenia w kategoriach czysto
religijnych: jeśli tylko nasza wiara jest prawdziwa, wszelkie próby porozumienia z innymi są
niepotrzebne i niegodziwe. Naszą rolą jest uporczywe trwanie przy prawdzie i walka z niewiernymi.
Odcięcie się od Konstantynopola, który dotąd stanowił niekwestionowany autorytet najwyższej
władzy kościelnej, to doktrynalne i instytucjonalne zerwanie z prawosławną oikumene,
pójście drogą własną. Co prawda po upływie jednego pokolenia unia florencka okaże
się efemerydą, Konstantynopol padnie pod ciosami muzułmańskich najeźdźców, chroniący
się pod opiekę łacinników tamtejszy patriarchat straci swą donośność, a inne ośrodki prawosławia
wybiorą drogi podobne do moskiewskiej, niemniej jednak moskiewskie decyzje
z lat 1441 i 1448 stanowią kategoryczną odmowę podporządkowania się uosabianej przez
patriarchę strukturze władzy cerkiewnej. W instytucjonalnym – a może i duchowym – sensie
jest to historyczny początek nowej drogi eklezjalnej.
I kto tę decyzję religijną podejmuje Nikt z hierarchów cerkiewnych czy teologów, ale
lokalny władca świecki, który – by odwoływać się do dziejów Bizancjum – żadnym cesarzem
sakralnie wyniesionym na tron i obdarzonym władzą nad Cerkwiąjako żywo nie jest
i dysponuje tylko brutalną siłą własnej drużyny. Działa przy tym jak rasowy bolszewik
– i w tej tożsamości metody jest coś zastanawiającego. Cerkiew, która poddana takiemu
gwałtowi ze strony władzy świeckiej, w dalszym ciągu uznaje jej godziwość i pragnie z nią
współtworzyć wymarzoną kiedyś przez cesarza Justyniana „symfonię”, przyzwala tym
samym na autokratyzm władcy i godzi się być instrumentem jego polityki.
Zjawisko to oczywiście wykracza i poza wiek XV, i poza Rosję, i nawet poza dzieje
prawosławia. Wszelka władza państwowa pragnie traktować religię instrumentalnie, a więc
wykorzystywać jej struktury i autorytet. Każda wspólnota religijna zawsze pragnie swobody