Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 39
i posługujący się innymi sposobami wyrażania idei. Kultury zachodnie wyrażały się w tej
epoce przede wszystkim poprzez literaturę piękną, a zwłaszcza przez wielką poezję i dramat.
Rosja wypowiada się inaczej. Jej literatura piękna widziana choćby przez pryzmat wielkich
romantyków – Puszkina czy Lermontowa – wydaje się bardziej literacka, to jest skupiona
na artyzmie wyrazu. Czytelnik, zwłaszcza polski, wyczuje od razu, że rosyjski poeta
jest śpiewakiem, nie wieszczem. Jako śpiewak nosi najczęściej strój poetów europejskich
i sięga po gęśle nie ze swych stron. Rosja jest wówczas znacznie bardziej obecna w rodzimym
malarstwie i w muzyce. Przeżywanie tożsamości narodowej Rosjan werbalizuje się
natomiast najsilniej w gatunku wyjątkowo tu rozwiniętym – w traktacie, będącym czasem
wyrazem myśli filozoficznej, czasem teologicznej, innym razem historycznej, a jeszcze kiedy
indziej – formą elitarnej publicystyki politycznej. Gatunek ten stanowi najważniejsze forum
ideowej dyskusji. A carska cenzura okazuje się wobec tej potrzeby głośnego filozofowania
o naturze, sytuacji i przeznaczeniu Rosji – zdumiewająco bezsilna.
To słowo – myślane, mówione, pisane, a w miarę możności publikowane – świadczy
o obecności prawosławia w ówczesnej elitarnej kulturze rosyjskiej, o granicach jego zasięgu
i o jego wielorakich rolach. Rosyjska teologia prawosławna tej epoki pozostawała pod stałym
wpływem luteranizmu i prądów romantycznej filozofii niemieckiej. Najwyraźniej odbijało
się to w gorących sporach o znaczenie Pisma Świętego jako źródła Objawienia i o płynący
stąd problem rosyjskiego tłumaczenia Biblii. Rzecz była dyskutowana zresztą bardzo żywo
również na Zachodzie: katolików świeckich obowiązywał wtedy zakaz prywatnej lektury
Biblii, protestanci natomiast propagowali ją jak najszerzej. W 1804 roku powstało Brytyjskie
Towarzystwo Biblijne – BTB, promujące narodowe przekłady Pisma Świętego i zachęcające
do jego czytania. I tu ujawniła się rzecz ciekawa: wbrew sądom o wyjątkowej niechęci
Cerkwi prawosławnej do wszelkich nowinek religijnych – rosyjski odłam BTB powstał jako
jeden z pierwszych poza Anglią – już w 1811 roku – i oczywiście wspierał prace nad rosyjskim
przekładem Biblii. Sprawa miała jednak potrwać bardzo długo. Opinie o celowości
takiego przekładu podzieliły cerkiewną hierarchię, kler i prawosławnych intelektualistów.
Głos decydujący w sprawie publikacji przekładu miała zresztą państwowa cenzura. W efekcie
Biblia w języku ojczystym pozostawała dla światłego Rosjanina owocem zakazanym
aż do roku 1905 – na szeroką skalę społeczną było to fatalne, wśród elit za to budziło tym
większe zainteresowanie: lektura tekstów biblijnych miała posmak nonkonformizmu religijno-politycznego,
zwłaszcza gdy w 1824 roku rosyjska gałąź BTB została zdelegalizowana
jako organizacja kryptomasońska. Sytuacja ta w oczywisty sposób ożywiła myśl religijną,
zawsze przecież aktywizującą się w momentach sporu o treści wyznawanej wiary.
Inspiracja cerkiewna i teologia prawosławna oddziaływają równocześnie na tok nauk
społecznych i wywierają wpływ na ideologię władzy państwowej. Wpływ zresztą politycznie
całkiem niejednoznaczny. Liberalny projekt ustrojowy z 1809 roku, zawarty we Wstępie
do zbioru ustaw państwowych Michaiła Speranskiego, jest często wymieniany w dziejach
Rosji jako pierwsza propozycja rozdziału trzech władz – ustawodawczej, wykonawczej
i sądowniczej. Uwagę komentatorów przyciąga los autora, który po sformułowaniu jej na
piśmie na zlecenie cara Aleksandra I, popadł w niełaskę i wkrótce został przez tegoż cara
zesłany do Permu. Pojawił się nieoczekiwanie z powrotem dwadzieścia lat później, już za
cara Mikołaja I, który w 1833 roku zatwierdził cały przygotowany przez Speranskiego Zbiór
ustaw państwowych.
Rzadko zwraca się uwagę na to, że ten teoretyk prawa i polityki był duchownym, rektorem
seminarium i wybitnym teologiem. Właśnie na zesłaniu w Permie sformułował
swe niebanalne w tamtej epoce poglądy, lekceważące wobec różnic teologicznych między