Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 49
i Królestwo Boże. Inne kraje są bytami doczesnymi, przejściowymi, skazanymi na zagładę
lub oczekującymi nawrócenia, które przyjdzie przez prawosławie, a więc przez Rosję. Podjęcie
tego apostolskiego działania jest jednak bardzo trudne i wymaga od Rosjan wielkiej
duchowej dojrzałości i wewnętrznej przemiany. Te przymioty uzdolnią Rosję do nawracania
i nawrócenia świata, a także dadzą jej moralne prawo do rozciągnięcia swej władzy na
cudze ziemie.
Niewątpliwie jest to usprawiedliwienie, więcej: uzasadnienie i pochwała rosyjskiego
imperializmu. Należy jednak dla ścisłości dopowiedzieć: usprawiedliwienie warunkowe.
Uzasadniony jest bowiem tylko imperializm nawracający, budujący na ziemi Królestwo
Boże. Odnosi się to zresztą do całej „teologii Rosji”: sens doczesnej potęgi tego kraju zależy
od stopnia realizacji szczególnego powołania. Jeśli Rosja się tych zadań wyprze i zechce
dbać tylko o własne dobro polityczne i materialne, będzie musiała upaść.
Pragmatyk może wydrwić stawianie podobnych warunków religijnej aprobaty bytowi
politycznemu, jakim jest jakiekolwiek państwo. Tak w drugiej połowie XIX wieku reagowała
na cerkiewne pouczenia, przestrogi i proroctwa niemal cała rosyjska elitarna opinia
publiczna, tak reagował także sam car. I elity, i władza stały wówczas na stanowisku spencerowskiej
walki o byt jako jedynego przykazania dynamizującego i nacjonalizm, i imperializm.
Tenże pragmatyk musi jednak zauważyć, że w tym momencie więdła cała państwowotwórcza
rola rosyjskiego prawosławia. Bizantyjski mit „symfonii” władzy duchownej
i świeckiej, choć w rosyjskiej praktyce przekształcony we własną karykaturę, trwał mocą
swej tradycji długo. Miał jednak swoją logikę, której z wiarą w Spencera pogodzić nie było
sposobu. Rosyjska Cerkiew przestała więc w końcu wierzyć w rosyjskie imperium. Po wiekach
pokornej służby carowi musiała się wyrzec nadziei na zbudowanie Królestwa Bożego
na ziemi. Nawet na ziemi rosyjskiej. A potem – w 1917 roku – przyszła apokalipsa.
1
G. Florovskij, Puti russkogo bogoslovâ, Paris 1983, s. 3–4.
2
T. Špidlik, Myśl rosyjska: inna wizja człowieka, Warszawa 2000, s. 173.
3
Pisma Cyryla z Turowa są dostępne nawet w języku polskim: Cyryl Turowski, Homilie paschalne, Opole
1993.
4
L.N. Gumilev, Ot Rusi k Rossii: očerki etničeskoj istorii, Moskva 1992, s. 62.
5
O wschodniochrześcijańskiej genezie rosyjskiego prawosławia i o obecności w nim nieuniknionych
związków z chrześcijaństwem zachodnim por. G.P. Fedotov, Rossija i svoboda, Nû Jork 1952, s. 142–143.
6
Na tę ważną cechę rosyjskiej duchowości prawosławnej zwraca uwagę – za M. Bierdiajewem – T. Špidlik,
Myśl rosyjska…, s. 60.
7
G. Florovskij, Puti russkogo…, s. 8–10.
8
A. Buškov, Rossija, kotoroj nie bylo: zagadki, versji, hipotezy, Sankt-Peterburg 2002.
9
Siergiejewski Posad, przemianowany przez władze komunistyczne, w latach 1930–1992 znany był pod
nazwą Zagorsk. Duchowość Siergieja z Radoneża jest od stuleci przedmiotem analiz prawosławnej teologii,
o jego osobie i działaniach por. T. Špidlik, Wielcy mistycy rosyjscy, Kraków 1996, s. 84–87.
10
Zasadnicza odmienność dwóch dróg duchowości prawosławnej, a w konsekwencji i ideologii cerkiewnej
w Rosji, reprezentowanych przez Nila Sorskiego i ojców zawołżańskich z jednej, a Josifa Wołockiego i josiflan
z drugiej strony, ma bardzo bogatą literaturę w dziejach Cerkwi rosyjskiej. Wypowiadają się na ten temat
wszyscy historycy prawosławia i cała rzesza teologów. Tu opieramy się głównie na stosunkowo niedawnych, bo
XX-wiecznych, dziełach: I. Kologrivov, Očerki po Istorii Russkoj Sviatosti, Siracusa 1991, s. 169–222; T. Špidlik,
Wielcy mistycy rosyjscy…, s. 99–132; tenże, Myśl rosyjska…, s. 166–184, 289–359.
11
Raskoł to kolejny wielki temat w dziejach rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Najbardziej znanym
i komentowanym tekstem źródłowym jest Żywot protopopa Awwakuma przez niego samego nakreślony, tłum.
W. Jakubowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972. Szczególnie głęboką i powszechnie cenioną
analizę duchowego sensu raskołu znajdujemy w: G. Florovskij, Puti russkogo…, s. 67–70.